Stresi dhe Shëndeti

[Alienated]

Të nderuar antarë,

Më poshtë në këtë temë do ju sjell një pjesë të një libri që trajton stresin e njeriut dhe ndikimet në shëndetin e tyre.
Përkthimin e kam bërë unë nga Anglishtja, dhe ua dedikoj antarëve të Forumit Shqiptar dhe të gjithë lexuesëve që mund të kenë nevojë për të.

Do ju isha mirënjohës që të mos ndërhyni me postime deri sa të kem mbaruar me të gjithë pjesët e tekstit, për të mos penguar rrjedhshmërinë e tekstit.
Ju falënderoj për mirëkuptimin tuaj!

[Alienated]

STRESI DHE SHËNDETI


- Çdokush e di që gjendjet psikologjike shkaktojne reagime fizike. Kur jemi nervoz për një provim të rëndësishëm, ndjehemi sikur kemi lepurin në bark. Të merakosur për një fjalim publik, shpeshherë vizitojmë tualetin. Kur “hamë veten” për një konflikt me një antar të familjes, kemi një dhimbje të fortë koke. Nëse një stres i tillë zgjat, mund poashtu të sjellë (tek ata me probleme fiziologjike) puçrra në lëkurë, sulme astmatike, ose tension të lartë gjaku.
- Shumë njerëz janë më pak të vetëdijshëm se si mund sjellja të vrasë. Sjelljet tona ndikojnë nëse një ditë do bëhemi viktima të një nga katër shkaktuesit kryesorë të sëmundjeve dhe vdekjes: çrregullim zemre, kancer, goditje, dhe infektim kronik të mushkërrive. Akademia Nacionale e Institutit Shkencor të Medicinës (1982) tregoi ca nga shkaqet e vdekshmërisë që shkaktohen nga sjellja e njerëzve – duhani, alkooli, marrëdheniet seksuale pa mbrojtje, injorimi i urdhërave të doktorëve, ushtrime të pamjaftueshme, përdorimi i narkotikëve të ndaluar, dhe të ushqyerit e dobët. Nëse do mund të kuptojmë dhe t’i ndryshojmë këto burime sjelljesh që shkaktojnë sëmundje, do mund t’i minimizonim vuajtjet e njerëzve dhe të zmadhojmë shpresat e tyre për një jetë më cilësore. Për të ndjekur këto qëllime, psikologët dhe doktorët krijuan fushën interdisiplinare të mjekësisë së sjelljes (bihevioristike), që njëson njohuritë e sjelljes dhe mjekësisë.
- Psikologjia shëndetësore siguron kontributin psikologjik për mjekësinë bihevioristike. Përfshin shumicën nga 3500 psikologët që tash janë në fakultetet e shkollave mjekësore të Kanadasë dhe SHBA-së (Michaelson, 1993). Psikologët shëndetësor pyesin: Si përcaktohet stresi që ndjejmë nga perceptimi i një situate? Si ndikojnë emocionet dhe personaliteti jonë drejt rrezikimit nga çrregullimet tona? Si e shohin njerëzit kur janë të sëmurë, dhe kur kërkojnë trajtim? Çfarë qëndrime dhe sjellje ndihmojnë parandalimin e sëmundjeve dhe promovojnë shëndetin dhe mirëqenien? Si mund të reduktojmë ose të kontrollojmë stresin?

[Alienated]

Stresi dhe Sëmundjet

Çfarë ështe stresi? Deri ku, dhe me çfarë mekanizmash stresi kontribuon për çrregullimet e zemrës, infektimet, dhe kancerin? Cilat lloje njerëzish janë më shumë të rrezikuar për sëmundjet e lidhura me stresin?

- Duke ecur shtigjeve drejt vendkampimit Rocky Mountain, Karl dëgjon një fëshfëritje tek këmba e tij. Hedh një shikim të shpejtë dhe sheh një gjarpër me zile, trupi i tij mobilizohet për luftim ose arratisje: tendosen muskujt, i vlon gjaku, zemra i rreh shpejtë. Zhduket, duke vrapuar drejt sigurisë së kampit. Sapo mbërrin atje, muskujt e Karlit relaksohen ngadalë dhe rrahjet e zemrës dhe frymëmarrja i qetësohet.
- Karen largohet nga shtëpia e saj në periferi një mëngjes dhe, e vonuar nga ndërtimi i rrugës, mbërrin tek parkingu i stacionit hekurudhor periferik fiks në kohë për të parë trenin e orës 8.05 të largohet. Pasi merr trenin e ardhshëm, ajo mbërrin në qytet vonë dhe hap rrugën përmes turmës plotë e përplotë me këmbësorë. Sapo mbërrin ke banka e saj, ajo i kërkon falje klientit të parë, i cili pyet veten ku ka qenë Karen dhe pse raporti i tij i një çerek investimi nuk është gati. Karen bën të pamundurën për të qetësuar klientin. Më pas, ajo vëren muskujt e saj të tendosur, dhëmbët e shtërnguar, dhe stomakun që i dridhet.
- Përgjigja e Karlit nga stresi i shpëtoi jetën; ndërsa Karen mundi të shtonte rrezikun për ndonjë çrregullim zemre, tension të lartë gjaku, dhe probleme tjera shëndetësore që kanë lidhje me stresin. Për më tepër, e ndjerë nën presion, ajo mund të flinte dhe të ushtronte më pak dhe të pintë cigare e alkool më shumë, duke rrezikuar më tepër shëndetin e asaj afatgjatë.

[Alienated]

Stresi dhe stresuesit

- Stresi është një koncept dredharak. Njerëzit nganjëherë e përdorin shprehjen stres për të përshkruar kërcënimet dhe sfidat (“Karen ishte e stresuar”), herëve tjera për të përshkruar reagimet tona (“Kur Karli e pa gjarpërin me zile, ai përjetoi një stres therrës”). Shumica e psikologëve do e definonin trenin e ikur të Karenit si “stresues,” reagimet fizike dhe emocionale të Karlit si “reagim stresi,” dhe procesin përmes të cilit Karl dhe Karen u lidhën me ambientin si stres. Në këtë mënyrë, stresi nuk është vetëm një nxitje apo një reagim. Është procesi përmes të cilit ne vlerësojmë dhe përballojmë kërcënimet dhe sfidat që na rrethojnë.
- Kur perceptohen si sfida, stresuesit mund të kenë efekte pozitive, duke na nxitur dhe motivuar neve për t’i mposhtur problemet. Atletët e kampionateve, hostët e suksesshëm, dhe mësuesit më të mëdhenj dhe udhëheqësit, të gjithë lulëzojnë dhe shquhen kur nxiten nga një sfidë. Por më shpesh, stresuesit kërcënojnë burimet tona – statusin dhe sigurinë tonë në vendin e punës, shëndetin apo mirëqenien e atyre që i duam, besimet tona të thella, imazhet tona (Hobfoll, 1989). Dhe kur një stres i tillë është i ashpër ose i zgjatur, mund të jetë dhe i dëmshëm.

[Alienated]

Sistemi Reagues i Stresit

- Megjithëse interesimi mjekësor mbi stresin daton që nga koha e Hipokratit (460 – 377 PK), është dashur deri në vitin 1920 që fiziologu Walter Cannon të konfirmojë se reagimi ndaj stresit është një pjesë e një sistemi të unifikuar të mendjes dhe trupit. Ai vërejti se i ftohti ekstrem, mungesa e oksigjenit dhe incidentet që nxisin emocione, të gjitha këto shkaktojnë një derdhje të epinefrinës (adrenalinë) dhe norepinefrinës (noradrenalinë). Këto hormone të stresit hynë në sistemin e qarkullimit të gjakut përmes fundit të nervit simpatik në pjesën e brendshme të gjëndrave veshkore. Siç kemi parë në diskutimin e Kapitullit 13 për nxitjet emocionale, kjo është vetëm një pjesë e reagimit të sistemit nervor simpatik. Kur alarmohet nga cilado prej shumë shtigjeve (rrugëve) të trurit, sistemi nervor simpatik zmadhon ritmin e rrahjeve të zemrës dhe frymëmarrjes, devijon gjakun drejt muskujve skeletorë, dhe çliron yndyrë nga rezervat trupore – të gjitha këto për të përgatitur trupin për ato që Cannon i quan lufto ose mbathja. Në tërësi, ky reagim ndaj stresit i erdhi Cannonit si mrekullisht i përshtatshëm. Fiziologët poashtu kanë identifikuar një sistem të dytë të reagimit ndaj stresit. Me urdhërat e lëvozhgës së trurit (përmes hipotalamusit dhe gjëndrave të hipofizës), pjesa (mbështjellësja) e jashtme e gjëndrës veshkore tajit hormonin e stresit kortisol.
- 40 vitet hulumtim mbi stresin të shkencëtarit kanadez Hans Seyle (1936, 1976), zgjeruan zbulimet e Cannonit dhe ndihmuan të bëjnë stresin një koncept të madh edhe në psikologji, edhe në medicinë. Ngjarja që përshkruan arritjen e Seyle në konceptin e tij të reagimit ndaj stresit është një ngjarje që ia vlen të kujtohet në kohët e dekurajimit intelektual. Duke shpresuar të zbulojë ndonjë hormon të ri seksual, Selye injektoi minjtë me ekstrakte të hormoneve vezore. Ai zbuloi tre efekte: zgjerëmin e lëvozhgës së veshkave, tkurrjen e gjëndrave tymus (që përmbajnë qelizat e bardha të gjakut të cilat luftojnë kundër infektimeve), dhe ulcerë të gjakosur. Meqë asnjë hormon i njohur deri tani s’ka prodhuar simptome të tilla, Selye u ngazëllye. “Në moshën 28, unë si duket isha në gjurmët e një hormoni të ri.”
- S’u desh të kalonte shumë kohë deri kur ngazëllimi i tij të kthehej në zhgënjim. Kur i injektoi minjtë me lëngje të tjera, vërejti të njëjtat ndryshime. Mjerisht, Selye arriti në përfundim që rezultatet s’ishin në sajë të një hormoni të ri.

Të gjitha ëndërrat e mia për zbulimin e një hormoni të ri u shkatërruan. Gjithë koha dhe gjithë materialet e futura në këtë kërkim shkuan dëm…U dëshpërova aq shumë saqë për ditë të tëra s’kam mundur të kap punë me dorë. Kam ndenjur kot në laboratorin tim, gjithë kohën, duke “ngrohur vezët”…Periudha e ardhshme e analizave të shumta të mbyllura doli të ishte faktor vendimtar në karierën time, më hapi rrugën për gjithë punën që do vinte më pas…Përderisa vazhdimisht tentoja t’i kapërceja eksperimentet e mia të mjera dhe interpretimet e mundshme të tyre, befasisht mu shkrep ideja që dikush mund t’i shihte ato nga një kënd krejtësisht i ndryshëm. Po të kishtë diçka të tillë, si një reagim i vetëm jospecifik i trupit ndaj çfarëdo dëmtimi…ndërlikimi i përgjithshëm mjekësor i sindromit do ishtë i pamasë! (1946. f 24 – 26)

- Për të vërtetuar këtë lëmsh, Selye studoi reagimet e kafshëve ndaj stresesh të ndryshme si goditja elektrike, trauma kirurgjike, dhe kufizimit të lëvizjes. Ai zbuloi se reagimi i trupit ndaj stresit ishte shumë i përgjithshëm – si një alarm i vetëm kundër vjedhësve që aktivizohet, kushdo që të jetë futur brenda shtëpisë – dhe që ai e quajti Syndromi i Përgjithshëm i Përshtatjes (GAS).
- Selye e shihte GAS të ndarë në tre faza. Të themi që vuani nga një traumë fizike apo emocionale. Në Fazën 1, ju përjetoni një reagim alarmues për shkak të një aktivizimi të befasishëm të sistemit nervor simpatik. Rrahja e zemrës ngjitet shpejt përpjetë. Gjaku shkon drejt muskujve skeletor. Ndjeni ligështinë e goditjes. Me resurset e mobilizuara, ju jeni të gatshëm të luftoni sfidën gjatë Fazës 2, rezistencës. Temperatura, presioni i gjakut, dhe frymëmarrja ngelin në nivel të lartë, dhe ka një derdhje të befasishme hormonesh. Nëse zgjat më shumë, stresi mund përfundimisht të zbrazë rezervat tuaja trupore gjatë Fazës së 3, rraskapitjes. Me rraskapitje, ju jeni më të prekshëm nga sëmundjet ose biles, në rastet më ekstreme, edhe nga shembja ose nga vdekja.
- Kërkimet më të reja zbulojnë dallime delikate në reagimet trupore ndaj stresuesve të ndryshëm. Sidoqoftë, disa ekspertë mjekësorë sot grinden me çështjen themelore të Selye: Stresi i tejzgjatur mund të sjellë dëmtim fizik. Disa nga studimet e fundit kanë marrë skanime MRI të trurit të njerëzve që kanë përjetuar një vërshim të tejzgjatur hormonesh, si pasojë e abuzimi të pandërprerë, një lufte, apo një sëmundje endokrine (Sapolsky, 1996). Shumica kanë një hipokampus të tkurrur, struktura e brendshme e trurit vitale për të braktisur kujtimet e hollësishme (deklarative). Zbulime të tilla shpiejnë drejt shqetësimeve praktike të psikologëve të sotëm të shëndetësisë: Çfarë e shkakton stresin? Cilat janë efektet e stresit? Dhe si mund t’i lehtësojmë ato efekte?

[Alienated]

Ngjarje Stresuese nga Jeta

- Sa të stresuar jemi varet nga si i vlerësojmë ngjarjet. Një person i vetëm në shtëpi heq nga mendja zhurmat e saj kërcitëse dhe nuk përjeton stres; një tjetër dyshon se është futur dikush dhe alarmohet. Një person e sheh një punë të re si një sfidë të mirëseardhur; dikush tjetër e sheh si një dështim të rrezikshëm. Kërkimi është fokusuar në reagimet tona ndaj tre llojeve të stresuesve: katastrofave, ndryshimeve të rëndësishme, dhe sherreve të zakonshme.

Katastrofat
Katastrofat janë të paparashikueshme, ngjarje të një mase të gjerë siç janë luftërat dhe fatkeqësitë natyrore të cilat pothuajsë çdokush i vlerëson si kërcënuese. Edhepse njerëzit shpeshherë i ofrojnë njëri tjetrit ndihmë dhe ngushëllim pas ngjarjeve të tilla, pasojat shëndetësore mund të jenë mjaft shprehëse. Tre shembuj:

1. Në ditën e tërmetit të vitit 1994, Los Angeles përjetoi një ngritje pesëfish të infrakteve të papritura vdekjeprurëse – sidomos në dy orët fill pas tërmetit dhe fare afër epiqendrës së saj. Tendosja fizike (vrapimit, ngritja e copave) ishtë një faktor në vetëm 13 përqind të vdekjeve, stresi nga ikja ishte shkak i vdekjve tjera (Muller & Verrier, 1996).
   
2. Në vitin pas rrëzimit të një avioni Jumbo Jet 747 në Lockerbie, Skoci, policët pasi kishin përjetuar presion duke tentuar për të gjetur eshtra njerëzish dhe pasi kishin patrulluar zonën e fatkeqësisë – pësuan një ngritje prej 38 përqind në sëmundjet afatshkurta (Paton, 1992).
   
3. Në Republikën Beloruse, ku shiu solli mbeturinat më të këqija radioaktive nga fatkeqësia nukleare e Çernobilit, edhe ata që u larguan nga vendlinja dhe shoqëria e tyre, edhe ata që qëndruan në atë ambient kërcënues, të gjithë përjetuan stres të ashpër. Sëmundjet që kishin të bënin me stresin siç është tensioni i lartë i gjakut dhe çregullimet e zemrës u sipas të dhënave u trefishuan (Kolominsky & Parkhomenko, 1993)

A prodhojnë efekte kaq të mëdha fatkeqësitë në komunitet? Pas grumbullimit të të dhënave nga 52 studime të tilla të vërshimeve katastrofike, uraganeve dhe zjarreve, Anthony Ruboni dhe Leonard Bickman (1991) gjetën efektin tipik më të thjeshtë por megjithatë të vërtetë. Në zgjimin e fatkeqësisë, masat e çrregullimeve psikologjike, siç ështe depresioni dhe shqetësimi (sikleti), u ngritën mesatarisht për 17 përqind. Aksidenti nuklear në Three Miles Island krijoi simptome të ngjashme stresi tek banorët e rajonit (Baum & Fleming, 1993). Edhe refugjatët që braktisin shtëpitë e tyre poashtu provojnë një ngritje në masë të çrregullimeve psikologjike. Stresi i tyre buron nga trauma e çrrënjosjes dhe ndarjes nga familja si dhe nga sfida e përshtatjes në një kulturë të huaj, me gjuhën e saj të re, etnicitetin, klimën dhe normat sociale (Williams & Berry, 1991). Në të gjitha këto raste, pasojat shëndetsore shpesh vijnë pas një stresi të tejzgjatur.

Ndryshimet e rëndësishme jetësore
Tipi i dytë i ngjarjeve stresuese në jetë janë ndryshimet e rëndësishme personale në jetë – vdekja e ndonjë të dashurit, humbja e një punë, një martesë ose një ndarje. Disa psikologë studiojnë efektet e ndryshimit të jetës duke ndjekur njerëzit kohë pas kohe për të parë nëse ngjarje të tilla i paraprijnë sëmundjeve. Të tjerët krahasojnë ndryshimet në jetë të cilat rikujtohen nga ata që kanë ose s’kanë vuajtur një problem të caktuar shëndetsor, siç do ishte një sulm në zemër. Një rishikim i këtyre studimeve i autorizuar nga Akademia Nacionale e Shkencave zbuloi që njerëzit që kanë ngelur të ve në koëht e fundit, të përjashtuar, ose të ndarë janë më të kapshëm nga sëmundjet (Dohrenwend & tjerët, 1982). Një studim Finlandez i bërë me 96,000 vejushë konfirmoi dukurinë: Rreziku i vdekshmërisë së tyre dyfishohet në javën pas vdekjes së partnerit të tyre (Kaprio & tjerët, 1987). Përjetimi i një grumbull krizash e vendos një person në një rrezik akoma më të madh.
- Pse, atëherë, ca njerëz ndihen të stresuar pas një ndryshimi të madh në jetë ndërsa të tjerët nuk preken nga kjo? Ajo që ka më shumë rëndësi se sa vetë situata është vlerësimi jonë ndaj saj. Pensionimi nga dikush mund të shihet nga një person si kohë për t’u reklaksuar dhe për t’u kënaqur, ndërsa nga një person tjetër si një kërcënim për identitetin dhe të ardhurat. Aborti mund të krijojë stres për femrat që moralisht e kundërshtojnë abortin dhe që u mungon përkrahja e parnterit ose prindërve. Sidoqoftë, shumica e grave që vlerësojnë ndryshe nuk përjetojnë ndonjë shqetësim të ashpër pas abortit (Adler & tjerët, 1990; Major & tjerët, 1990; Russo, 1992). Ngjarjet e jetëve tona rrjedhin drejt një filteri psikologjik. Stresi rritet më pak nga ngjarjet vetvetiu se sa nga vlerësimi që i bëjmë ne.

Telashet e përditshme
Siç e kemi parë në Kapitullin 13, lumturia jonë buron më pak nga fati i mirë që na ndjek se sa nga reagimet tona ndaj ngjarjeve të përditshme – një notë e shkëlqyeshme në një provim, një letër që ju përmbush një dëshirë, fitoja e ekipit tuaj në ndeshjen finale.
- Ky parim funksionon edhe për ngjarjet negative, poashtu. Bezditë e përditshme mund të jenë burimet më të rëndësishme të stresit (Kohn & Macdonald, 1992; Lazarus, 1990; Ruffin, 1993). Këto telashe të përditshme përfshijnë trafikun në orën e pikut, bashkë-banorët acarues, linjat e gjata të pritjes nëpër banka ose dyqane, angazhimi i tepërt, dhe vëndosja gabim e gjërave. Edhe pse ca njerëz thjeshtë mund t’i ngrejnë supet ndaj problemeve të këtilla, të tjerët “stresohen” shumë nga shqetësimet e tilla. Kësisoji, 6 në 10 njerëz thonë që ndjejnë “stres të madh” së paku njëherë në javë (Harris, 1987).
- Me kalimin e kohës këto stresues mund të shtohen dhe të shkaktojnë probleme në shëndet dhe mirëqenie. Midis banorëve të getos urbane, shumica e të cilëve pësojnë streset ditore që shoqërojnë varfërinë, papunësinë, njëprindshmërinë, mbingarkesën, niveli i hipertensionit është mjaft i lartë. Nga 1990 – 1993, pas rënies së socializmit në ish Bashkimin Sovjetik, Rusia përjetoi divorce, vrasje, vetvrasje dhe çregullime e sëmundje që janë të lidhura me stresin – dhe mosha mesatare e burrave në Rusi u rrëzua afër 5 vite, në 58.9 vjet moshë mesatare (Holden, 1996). Për dallim nga këto grupe të stresit të lartë, ka një nivel të ulët të sulmeve në zemër midis atyre që jetojnë jetë të qetë “manastiri” (Henry & Stephens, 1977).

[Alienated]

Kontrolli i perceptuar
Katastrofat, ndryshimet e rëndësishme jetësore, dhe telashet e përditshme dhe konfliktet ajnë veçanërisht stresuese kur i vlerësojmë ato edhe si negative edhe të pakontrollueshme. Nëse dy mi pranojnë shok simultan, dhe qe vetëm njëri nga minjtë mund të rrotullojë rrotën për të ndaluar goditjet (shokun), miu i paaftë bëhet akoma më i prekshëm nga ulcerat dhe i ulet imuniteti nga sëmundjet (Laudenslager & Reite, 1984).
- E njëjta ndodh dhe me njerëzit: nëse s’i kemi gjërat nën kontroll e kemi shumë më të lehtë për t’u sëmur. Siç e kemi parë në Kapitullin 14, pacientët më të vjetër në azil që kanë një kontroll të pakët të perceptuar mbi aktivitetet e tyre janë të prirur për t’u sëmur më shpejtë dhe të vdesin më parë nga ata që kanë më shumë kontroll mbi aktivitetet e tyre (Rodin, 1986).
- Një faktor i afërm që ndikon vullnetin tonë ndaj stresimit është optimizmi. Psikologët Michael Scheier dhe Charles Carver (1992) njoftojnë që optimistët – njerëzit që pajtohen me deklaratat e tipit “Në raste të pasigurta, zakonisht pres më të mirën” – përballojnë më mirë me ngjarjet stresuese dhe gëzojnë shëndet më të mirë.
Gjatë muajit të fundit të një semestri, studentët që njihen si optimistë thonë që ndihen më pak të lodhur dhe kanë më pak kollë, mundim dhe dhimbje. Optimistët poashtu i përgjigjen stresit me ngritje më të vogla të presionit të gjakut, dhe ata shërohen më shpejtë nga operacionet nga bajpasi i zemrës. Një studim që është bërë me 2428 finlandezë të moshës mesatare përgjatë 10 vitesh zbuloi që numri i vdekjeve midis burrave me pikëpamje të ftohtë dhe pashpresë ishtë më shumë se dyfishi që u gjet tek pala optimiste.
- Pse humbja e kontrollit të perceptuar dhe pesimizmi i paraprijnë problemeve shëndetësore? Studimet me kafshë tregojnë – dhe studimet me njerëz konfirmojnë – se humbja e kontrollit provokon një derdhje të hormoneve të stresit. Kur minjtë nuk mund ta kontrollojnë shokun (goditjen) ose kur njerëzit ndihen të paaftë për të kontrolluar mjedisin e tyre, nivelet e kortisolit rriten dhe bie imuniteti (Rodin, 1986). Kafshët e ngujuara prandaj përjetojnë më shumë stres dhe janë më të ekspozuara ndaj sëmundjeve se sa kafshët e egëra (Roberts, 1988). Grumbullimi që ngjan në lagjet e mbipopulluara, burgje, dhe në konviktet studentore është një burim tjetër i ndjenjës së zvogëluar të kontrollit – dhe niveleve të rritura të hormoneve të stresit dhe presionit të gjakut (Fleming & të tjerët, 1987; Ostfeld & të tjerët, 1987).

[Alienated]

Stresi, Personaliteti dhe Sëmundjet

Edhe pse të rralla përpara këtij shekulli, çregullimet e zemrës – ngushtimi i enëve që ushqejnë muskujt e zemrës – u bënë nga viti 1950 shkaktari kryesor i vdekjeve në Amerikën Veriore. Veç historisë familjare të sëmundjes, shumë faktorë të sjelljes dhe psikologjikë rrisin rrezikun e sëmundjeve të zemrës – duhani, dhjamosja, dieta e yndyrës së lartë, pasiviteti fizik, presioni i ngritur i gjakut, dhe niveli i ngritur i kolesterolit. Faktorët psikologjikë të stresit dhe personaliteti poashtu luajnë një rol mjaft të madh.
- Në vitin 1956, kardiologët Meyer Friedman, Ray Rosenman, dhe kolegët e tyre ngecën me ca të dhëna mbi rëndësinë e një funksioni (Friedman & Ulmer, 1984). Duke studiuar shprehinë e të ngrënit tek gratë e bardha të Ligës Juniore të San Franciskos dhe tek bashkëshortët e tyre, Friedman dhe Rosenman zbuluan se gratë konsumonin njëlloj kolesterol si edhe bashkëshortët e tyre, sidoqoftë ato ishin shumë më pak të prekshëm nga sëmundjet e zemrës. A ishte vallë për shkak të hormoneve të tyre të seksit femër? Jo, studiuesit pandehën, sepse gratë Afrikano-Amerikane me hormonet e njëjta të seksit por që përballojnë më shumë stres janë njësoj të ekspozueshme ndaj sëmundjeve të zemrës si edhe bashkëshorët e tyre.
- Presidentja e Ligës Juniore mendoi që e dinte përgjigjen. “Nëse në të vërtetë dëshiron të dish çfarë do ju sjellë bashkëshortëve tanë ndonjë sulm në zemër, do ua them. Stresi,” tha ajo e dëshpëruar, “stresi që duhet të përballojnë në punët e tyre. Pse, kur burri im vjen në shtëpi natën, i mjafton vetëm një martini për t’i hapur nofullat.”
- Për të testuar idenë që stresi rrit prekshmërinë nga çregullimet e zemrës, Friedman dhe Rosenman matën nivelin e kolesterolit në gjak dhe shpejtësinë e mpiksjes së 40 nëpunësve tatimorë. Nga Janari në Mars, të dy këto indikatorë që paralajmërojnë rrezikun nga zemra ishin tërësisht normal. Pastaj, kur kontabilistët filluan të nxitojnë për t’i përfunduar të ardhurat e tatimeve të klientëve të tyre dhe t’i kompletojnë para skadimit të afatit më 15 Prill, kolesteroli i tyre dhe mpiksja u ngritën në nivele të rrezikshme. Në Maj dhe Qershor, pasi kaloi afati i fundit, këto përmasa u kthyen në normale. Mundimi i studiuesve u shpagua: Stresi i paraprin sulmeve në zemër.
U fiksua kësisoji skena për studimin klasik 9 vjeçart të Friedman dhe Rosenman të më shumë se 3000 njerëzve të shëndoshë të moshave 35 deri 59. Në fillim të studimit, ata intervistuan çdo njeri për 15 minuta mbi punën e tyre dhe zakonet e ngrënies. Gjatë intervistës, ata vërejtën mënyrat e të folurit të njerëzve dhe modelet tjera të sjelljes. Ata që dukeshin më reagues, garues, më të furishëm, të padurueshëm, të vetëdijshëm për kohën, shumë të motivuar, agresiv gojarisht, dhe që mund t’i zemëroje shumë shpejtë u quajtën Tipi A. Një numër afërsisht i barabartë që ishin më të butë, më tolerantë e më gazmorë u quajtën Tipi B. Si mendoni ju, cili grup ishte më i prirur ndaj sulmeve të zemrës?
- Deri në momentin kur u krye studimi, 257 nga meshkujt kishin pësuar sulme në zemër, 69 përqind e të cilëve ishin pjesëtarë të Tipit A. Për më tepër, as një nga Tipi B i saktë – më të butët dhe më të qetët e grupit – nuk kishte pësuar sulm në zemër.
- Siç ndodh shpeshherë në shkencë, ky zbulim ngazëllyes provokoi interes të madh publik. Por, pas periudhës së muajit të mjaltit, ku zbulimet dukeshin përfundimtare dhe revolucionare, studiues të tjerë filluan të pyesnin. A janë këto zbulime të besueshme? Nëse po, çfarë ishte elementi toksik i profilit të Tipit A? Vetëdija mbi kohën? Ndjesia garuese? Agresiviteti?
- Njerëzit e Tipit A mund të jenë më të prirur ndaj sëmundjeve të zemrës për dy arsye. E para, individët e tillë konsumojnë më shumë duhan, flejnë më pak, dhe pinë më shumë lëngje më kofeinë, e që të gjitha këto janë të shoqëruara me rreziqe për zemrën (Hicks & të tjerët, 1982, 1983). E dyta, temperamenti i tyre mund të ndikojë direkt ne sëmundjet e zemrës. Në situata relaksuese, zgjimi i Tipit A dhe Tipit B nuk është i ndryshëm. Por kur të ngacmohen, sfidohen, ose të kërcënohen me një humbje kontrolli. Individët e Tipit A janë psikologjikisht më reagues. Sekrecionet e tyre hormonale, frekuencat e pulsit, dhe presioni i gjakut ngrihen, përderisa Tipi B qëndron më i qetë (Lyness, 1993). Për shembull, kur Redford Williams (1989) kërkoi njerëzve në Univerzitetin Duke për të zgjidhur probleme të thjeshta matematikore (me një shpërblim për më të shpejtin), hormonet e stresit të studentëve të Tipit A u ngritën më shumë se dyfishi i atyre të Tipit B. Këto hormone përshpejtojnë grumbullimin e pllakëzave (tufa të ngjashme si guralecë të formuara nga depozitat e kolesterolit) në muret e arterieve, duke shkaktuar aterosklerozë, ose “forcim të arterieve”. Ateroskleroza poashtu i bënë njerëzit reaktivë më të ekspozuar ndaj presionit të lartë të gjakut, një faktor i rrezikshëm për goditje dhe sulme në zemër (Schneiderman & të tjerët, 1989),.
- Këto zbulime sugjerojnë se individët reaktivë të Tipit A janë më shpesh të “gatshëm për betejë.” Kur ngacmohen ose sfidohen, sistemi i tyre nervor simpatik rishpërndan rrjedhën e gjakut drejt muskujve dhe larg organeve të brendshme siç është mëlçia, e cila largohen yndyrnat dhe kolesterolin nga gjaku. Për më tepër, stresi – që nganjëherë aktivizohet nga vetvetja – mund të shkaktojë ritmet e ndryshuara të zemrës që, në ato që kanë zemra të dobëta, mund të shkaktojë vdekje të papritur (Kamarck & Jennings, 1991). Në mënyra të tilla, mendja dhe zemra e njerëzve bashkëvepron.
- Studimi më i ri zbulon se bërthama toksike e Tipit A nuk është një jetë me ritëm të shpejtë por më shumë ka të bëjë me emocionet negative - sidomos zemërim të shoqëruar me një temperament agresiv (Miller & të tjerët, 1996, Williams, 1993). Efekti i personalitetit të prirur për t’u zemëruar paraqitet më qartë në studimet në të cilat intervistuesit vlerësojnë sigurinë verbale dhe intensitetin emocional. (Nëse pauzoni midis një fjalie, një person i tillë, i prirur ndaj zemërimit, mund të ndërhyjë dhe ta përfundojë fjalinë për ju). Midis të rinjëve dhe të rriturve të moshave mesatare, ata që reagojnë me zemërim ndaj pak gjërave janë më të ekspozuar ndaj sulmeve koronare. Një studim u krye me studentë të moshave mbi 25 në Fakultetin e Drejtësisë në Univerzitetin Duke. Ata që ishin të prirur për të qenë armiqësor dhe cinikë ishin pesëfish më të rrezikuar për të vdekur në një moshë të re në krahasim më kolegët e tyre më të qetë dhe më të besueshëm (Williams, 1989).
- Zemërimi s’ëhtë i vetmi emocion i dëmshëm. Depresioni, poashtu, mund të jetë vdekjeprurës. Qendrat për studiuesit e Kontrollit të Sëmundjeve, studiuan të rritur që kishin një ndjenjë mungese shpresash ose së paku një depresion të lehtë. Të krahasuar me ata që s’kishin ndjenja të këtilla, këta njerëz të shkurajuar ishin më të rrezikuar nga sëmundjet e zemrës në 12 vitet e ardhëshme. Kjo ishte e vërtetë edhe pas kontrollit të mëtejshëm në bazë të moshës, gjinisë, konsumimit të duhanit, dhe faktorëve të tjerë të lidhur me sëmundjet e zemrës (Anda & të tjerët, 1993). Në vitet pas infarktit, njerëzit e deresionuar kanë një rrezik të katërfishtë për probleme të mëtejshme të zemrës (Eaton & të tjerët, 1996, Frasure-Smith & të tjerët, 1995). Depresioni që shoqëron humbjen e bashkëshortes ngjashëm zmadhon rrezikun nga infarkti ose nga goditjet e ndryshme në zemër (Akademia Nacionale e Shkencave, 1984).
- Efektet toksike të emocioneve negative ndihmojnë të sqarohet pse afër një çerek e pacientëve mjekësor vuajnë nga një lloj çregullimi në disponim osë nga një shqetësim, dhe pse 4 në 10 pacientë të sëmurë kronik vuajnë ose kanë vuajtur ndonjë çregullim psikiatrik (Cohen & Rodriguez, 1995; Katon & Sullivan, 1990). Emocionet negative kanë pasoja fizike, dhe poashtu mund të shpiejnë drejt praktikave të dobëta të shëndetit.

[Alienated]

Stresi dhe Rezistenca ndaj Sëmundjes

Jo shumë kohë më parë, termi psikosomatik përshkruante simptomet fizike të shkaktuara nga aspekte psikologjike. Për të shtruar njerëzit, ky term linte të kuptohej se simptomet ishin joreale – ato ishin “vetëm” psikosomatike. Për të shmangur konotacionet e tilla dhe për të përshkruar më së miri efektet origjinale psikologjike ose gjendjet psikologjike, shumë ekspertë sot i referohen sëmundjeve psikofiziologjike. Këto sëmundje, të cilat përfshijnë disa forma të hipertensionit dhe dhimbjeve të kokës, janë të lidhura me stresin. Një person i stresuar mund të ketë teprim të sodiumit ose lëngjeve, të cilat, së bashku me shtërngimin e mureve muskulore të arterieve, kontribojnë në ngritjen e presionit të gjakut (Light & të tjerët, 1983).

[Alienated]

Stresi dhe Sistemi i Imunizuar

Provat që sëmundjet psikofiziologjike janë relae vijnë nga qindra eksperimentet që zbulojnë ndikimin e sistemit nervor dhe endokrin në sistemin e imunitetit. Sistemi i imunizuar është një sistem kompleks i vëzhgimit që mbron trupin duke izoluar dhe shkatërruar bakteriet, viruset, dhe substancat tjera të jashtme. Përfshin dy lloje të qelizave të bardha të gjakut, të quajtura limfocite. Limfocitet B formohen në palcën e ashtit dhe lirojnë kundërtrupa që luftojnë me infektimet bakteriale. Limfocitet T formohen në tymus dhe në indet e tjera limfatike dhe sulmojnë qelizat e kancerit, viruset, dhe substancat e jashtme – biles edhe ato “të mirat”, siç janë organet e transplantuara. Një agjent tjetër i sistemit të imunizuar është makrofagu (“ngrënësi i madh”), i cili zbulon, gjurmon, dhe gëlltit pushtuesit e dëmshëm. Mosha, ushqimi, gjenetika, temperatura e trupit, dhe stresi, të gjitha ndikojnë aktivitetin e sistemit të imunitetit.
- Sistemi i imunizuar mund të gabojë në dy drejtime. Duke u përgjigjur shumë fortë, mund të sulmojë dhe indet origjinale trupore, duke shkaktuar artritis ose një reagim alergjik. Ose mund të reagojë dobët, duke lejuar, të themi, një virus herpes në gjumë të shpërthejë ose qelizat e kancerit të shumëfishohen. Gratë kanë imunitet më të fortë se burrat (Morell, 1995). Kjo i bën ato më pak të prekshme nga infektimet. Por poashtu i bën më të prekshme nga sëmundjet vetësulmuese, siç janë lupus (një emër i përgjitshëm i sëmundjeve të ndryshme të lëkurës që shpeshherë dëmtojnë dhe organet e brendshme dhe eshtrat), ose skleroza e shumëfishtë.
- Sistemi i imunizuar nuk është një kalorës pa kokë. Më saktë, ky sistem këmben informata me trurin dhe sistemin endokrin. Truri regullon sekretimin e hormoneve të stresit, të cilat në kthim ndrydhin limfocitet që luftojnë sëmundjet. Kësisoji, kur kafshët janë fizikisht të mposhtur, janë më pak aktivë nëse i nënshtrohen goditjeve elektro shok, zhurmës, grumbullimit, ujit të ftohtë, disfatës sociale, apo ndarjes amënore (Maier & të tjerët, 1994). Një studim vëzhgoi reagimin e sistemit të imunitetit të 43 majmunëve për mbi 6 muaj (Cohen & të tjerët, 1992). Njëzet e një prej tyre ishin stresuar meqë u kishin ndërruar shokët e dhomës – tre ose katër majmunë të ri – çdo muaj. Krahasuar me majmunët që kanë qëndruar në grupe stabile, këta majmunët e tjerë që janë përçarë në aspektin social zhvilluan një sistem të shtypur imuniteti.
- A e mposht ngjashëm sistemin e imunitetit të njerëzve stresi? Merrni parasysh këto:

1. Grumbullimi i të dhënave tregon se stresi ul rezistencën e trupit ndaj infektimeve të epërta të frymëmarrjes njëlloj si herpesi (Cohen, 1996).
   
2. Në tre misione të ndara Skylab, sistemet imune të astronautëve treguan një efektivitet të zvogëluar menjëherë pas stresit të rihyrjes dhe aterimit në ujë (Kimzey, 1975; Kimzey & të tjerët, 1976).
   
3. Zënkat martesore nuk janë të mira për shëndetin. Derisa 90 çifte të reja kaluan gjysëm ore duke diskutuar probleme të ndryshme në martesën e tyre, disa u zemëruan më shumë se të tjerët – dhe patën dobësim imuniteti menjëherë të nesërmen (Kiecolt – Glaser & të tjerët, 1993).
   
4. Mekanizmat që luftojnë stresin tek studentët janë më të dobëta gjatë kohës me stres të lartë, siç janë javët e provimeve, dhe në ditët kur ata janë të mërzitur (Jemmott & Magloire, 1988; Stone & të tjerët, 1987). Në një eksperiment, një përjetim stresues ngriti ashpërsinë e simptomeve të përjetuara nga vullnetarët të cilët me dashje ishin infektuar me një virus të ftohti (Dixon, 1986). Në një rast tjetër, tek 47 përqind e personave që jetonin jetë plotë stres u paraqit menjëherë i ftohti pasi një virus ishte lëshuar në hundët e tyre, por vetëm 27 përqind e atyre që jetojnë jetë pa stres u ndikuan nga virusi (Cohen & të tjerët, 1991, 1993, 1995).
   
5. Akademia Nacionale e Shkencave (1984) tregon se hidhërimi dhe depresioni që pasojnë vdekjen e bashkëshortes zvogëlojnë mbrojtjen e imunitetit (që ndihmon për të sqaruar shtimin e infektimeve midis atyre që kanë mbetur të ve para pak kohësh). Në fakt, depresioni i çfarëdo lloji synon të mposhtë sistemin e imunitetit (Herbert & Cohen, 1993; Weisse, 1992). Kësisoji, në një studim të pacientëve me leukemi që prisnin të kalonin një transplant të palcës së eshtrave, 12 nga 13 pacientë të dëshpëruar vdiqën brenda një viti. Midis shumicës që s’ishin të dëshpëruar, 39 përqind ishin akoma gjallë pas dy vitesh (Cohen & të tjerët, 1991).

Ndikimet e stresit në imunitet krijojnë ndjenja fiziologjike (Maier & të tjerët, 1994). Stresi, siç e kemi parë, përfshin një reagim të zmadhuar lufto-ose-mbathja. Stresi devijon energjinë drejt muskujve dhe trurit, duke mobilizuar trupin për një veprim. Reagimi i imunitetit ndaj sëmundjeve është një sistem garues midis energjish.