Identiteti shqiptar‏

[eldonel]

Identiteti shqiptar
Ervin Hatibi
Përktheu Ardit Kraja

Ne folëm me Ervin Hatibin, një poet, artist dhe intelektual
shqiptarë, rreth procesit ndërtues të identitetit shqiptar, nën
deklaratat moderne.

ËB: Cila është baza e identitetit shqiptar?

EH: Unë mendoj që baza e identitetit shqiptarë është, sigurisht dhe
kryesisht gjuha shqipe. Gjuha është gjëja e vetme, krahas historisë
së përbashkët, e cila i bashkon të gjithë shqiptarët. Me të vërtetë,
ka shumë perspektiva konfliktuale rreth identitetin "zyrtar"
shqiptar, bazuar mbi projekte dhe agjenda sekteriane. Megjithëkëtë,
unë përsëri mendoj që shqipatarët më të zgjuar janë ata të cilët e
zgjerojnë konceptin e përfshirjes përsa i përket identitetit
shqiptar. Si një komb, Shqipëria është një shembull i diversitetit në
bashkim.

Shqipëria strehon njerëz të traditave fetare të ndryshme por
gjithashtu komunitete dhe minoritete etnike të cilat konsiderohen
shqiptare. Unë me lehtësi mund të sjellë shembujt e komuniteteve të
Vllehëve dhe Sllavëve ose madje edhe një pjesë të minoritetit zyrtar
grek në Shqipëri, të cilët e shikojnë vetveten si shqiptarë "të
vërtetë" dhe të cilët shfaqin të gjitha karakteristikat më tipike, të
një shqiptari të zakonshëm.

Ndërsa, nuk ka asnjë gjë të tillë si një projekt të bazuar nga
ekskluziviteti i një feje kur ne flasim për identitetin shqiptar.
Përndryshe kjo mund të fshijë gjithë atë pjesë të mirë të kombit
shqiptar vetëm mbi bazat fetare. Kjo, veçanërisht gjatë kohërave kur
diskursi mbi përplasjet permanente dhe luftërat midis kulturave dhe
feve ka arritur gati një kulm agresiv.

Kjo pra duhet të shikohet si një pasuri që rasti i kombësisë
shqiptare qëndron një rast shembullorë i bashkëjetesës së njerëzve
nga edukime të ndryshme fetare, bashkëndarjen dhe përdorimin e
gjuhës së njëjtë, vendit të njëjtë dhe, i cili zakonisht, gjithashtu
ndajnë referenca kulturore dhe historike.

ËB: Cila është marrëdhënia midis identitetit shqiptar dhe kulturës
islame?

EH: Unë mendoj që marrëdhënia midis identitetit shqiptar dhe kulturës
islame është e një natyre jashtëzakonisht të rëndësishme dhe të
veçantë. Me të vërtetë, fjala e cila e përshkruan fjalën "nation" në
shqip është fjala "komb". Fjala "komb" origjinon nga fjala
arabe "kaum", e cila ka ardhur në Shqipëri përmes gjuhës osmane.
Kështu, në mënyrë për ta përkufizuar vetë nocionin e kombit shqiptar,
themeluesit e nacionalizmit shqiptar zgjodhën pikërisht këtë fjalë
arabe. Unë besoj që çështja e marrëdhënies midis kulturës islame dhe
identitetit shqiptar është shumë e prezantuar në këtë shembull
simbolik.

Çfarë ne në ditët tona perceptojmë si një identitet shqiptar nuk
është më pak sesa një përzierje influencash, të cilat filluan që në
kohërat e Perandorisë Romake deri në fundin e Romës së fundit,
Perandorisë Osmane. Një fakt i mirënjohur, i cili gjithashtu nuk
është parë nga disa nga personalitetet më të shquara të kulturës
sonë, që influencat më të fuqishme në kulturën dhe identitetin tonë
derivojnë nga kohërat osmane.

Influencat më të fuqishme duhet të shihen në folklorin tonë, në
ritualet sociale të jetëve tona të përditshme, në perceptimet tona të
së shenjtës, në urbanizimin dhe arkitekturën e qyteteve tona dhe
gjithashtu të gjuhës dhe terminologjisë sonë. Me fjalë të të tjera,
këto influenca i kanë dhënë formë vetë zemrës së memories sonë
kolektive dhe na kanë ndihmuar të krijojmë identitetin kulturorë
shqiptar. Ky identitet është një nga shumë identitetet post-osmane që
lulëzuan pas rënies së Perandorisë Osmane. Në territoret shqiptare,
ku maxhoranca e popullatës janë muslimanë, ky identitet post-osman,
përmban më pamje islamicate sesa territoret e tjera post-osmane të
Ballkanit.

Unë do të preferoja këtë term "islamicate" , të shpikur nga tradita
orientaliste, e cila thotë që jo çdo gjë në shoqëritë muslimane
është nevojshmërisht fetarisht islamike ose e prodhuar vetëm nga
muslimanët. Jo çdo gjë që muslimanët prodhojnë mund të konsiderohet
nga një pikëpamje strikte fetare si islamike.

Në rastin e Shqipërisë, influencat e lartpërmendura, duke përfshirë
konceptet e të shenjtës dhe jo të shenjtës, i kanë marrë nga tradita
islame, Osmane. Çdo shqiptar, i edukuar apo jo, musliman, apo me
trashëgimi të krishterë, lirisht përdor shumë herë ditë për ditë
fjalën "ishallah". Këmbëngulja e vetë përdorimit të kësaj fjale shkon
përtej gjuhës. Ky është një simbol i fuqishëm i identitetit tonë
kulturorë të ngulitur mirë në traditën tonë të gjashtë shekujve të
fundit.

ËB: Çfarë sjelljeje kanë elita dhe publiku shqiptar ndaj trashëgimisë
kulturore Osmane?

EH: Ndarja jonë nga autoriteti supër-komb dhe super-fetarë, tërësia e
Perandorisë Osmane, kërkoi një diskutim për të ndërtuar kombin që u
bë në kundërshtim me konceptet e supra nacionalizmit dhe
kozmopolitanizmit që tradita Osmane përfaqësonte. Ky diskurs, me kohë
doli jashtë dore dhe ka çuar në gabime tepër të mëdhaja dhe
keqinterpretime të kaluarës sonë Osmane.

Elitat shqiptare në rritje pranuan dhe adoptuan narrativën
ultranacionaliste të ngjashme me vendet tona fqinje, kryesisht atyre
serbe dhe greke, duke u bashkuar kështu në korin e ankimeve rreth
një "natë të errët dhe të zezë" që qëndroi për pesë shekuj
nën "Jorkën" Osmane. Sipas kësaj narrative, kombi shqiptar ra në
prapambetje dhe kështu u bë i parëndësishëm për shkak të ndarjes së
befasishme me "botën e civilizuar" e cila e mbajti kombin larg
nga "marrëdhëniet natyrale me Europën" për pesë shekuj.

Fatkeqësisht, ky diskurs është larg të qënurit historikisht korrekt
dhe duke qenë kështu është duke penguar shkencën e historisë për të
vlerësuar korrektësisht rrugën e të vështruarit të marrëdhënies sonë
me të kaluarën tonë Osmane, madje edhe kur kjo rrezikon të bëhet
kontradiktore. Shembulli më i rëndësishëm i kësaj skicofrenie është
sjellja e shqiptarëve ndaj Luftës së Kosovës, e cila imiton atë
serbe. Në realitet, fitorja Osmane në Kosovë ishte gjithashtu një
fitore mbi vizionet imperialiste serbe të vendeve shqiptare dhe
kështu, ndihmoj të vuloste fatin e këtyre vendeve në favor të
shqiptarëve. Kjo është një kontradiktë brenda diskursit nacionalist.

Shqiptarët nuk jetonin në parajsë kur Osmanët hynë në tokat
shqiptare. Jeta e shqiptarëve në Gadishullin Ballkanik ishte e
vështirë. Nëse ne i shikojmë librat tonë të historisë ne shikojmë
trajtimin e serbëve që i kanë rezervuar katolikëve shqiptarë të një
natyre të tmerrshme. Njerëzit ndëshkoheshin dhe torturoheshin ashpër
vetëm për faktin që shfaqnin hapur identitetin e tyre katolik. E
njëjta mund të thuhet edhe për administratat e tjera të huaja
pushtuese.

Kështu, për mendimin tim, nga një pikëpamje strikte nacionaliste,
shqiptarët kanë përfituar nga ardhja e Osmanëve. Duke ju ngjitur
superfuqisë që përfaqësonte Perandoria Osmane në ato kohë, shqiptarët
filluan të luanin një rol të rëndësishëm në punët e Gadishullit
Ballkanik dhe me kohë vendosën pozitën e tyre në zonë.

Narrativat zyrtare, duke filluar që me librat shkollorë historik të
veprave të shkrimtarëve dhe akademikëve, formatojnë përceptimet e
shqiptarëve rreth historisë së tyre osmane që nga një moshë e vogël.
Miti që osmanët ishin shtypësit e kombit tonë bëhet i vazhdueshëm për
kundër faktit që projekti osmanë nuk ishte as kombëtarë as fisnorë.
Për më tepër, një numër i madh shqiptarësh mbajtën pozita të larta në
strukturën e pushtetit Osman.

Elitat shqiptaro-osmane kanë patur pozita në Perandori që nga
fillimet e saja e deri në ditët e saja të fundit.. Megjithëse ne
s'mund të llogarisim tërësinë e shqiptaro-osmanë ve të cilët punuan në
zyra të vogla ose të mesme në Perandori, por ne mund të themi me
siguri të plotë që numri i sadrazamëve (kryeministrave) ishte rreth
35, pa llogaritur numrin jashtëzakonisht të madh të vezirëve
(ministrave) , Bejlerve, Shejhul Islamëve dhe gjithashtu disa
bashkëshortesh të Sulltanit dhe Valide Sulltanas.

Ky integrim natyral në strukturat Osmane perceptohet nga narrativa e
elitës shqiptare si tradhëti ndaj kombit. Konsiderata nuk i
rezervohet vetëm figurave historike të së kaluarës por vazhdon
fuqishëm në ditët tona kundër cilitdo që vë në pyetje ose sfidon
diskursin zyrtar të historisë sonë Osmane. Nuk është e pazakonshme të
lexohet në gazetat shqiptare dhe për këtë çështje përmes të gjitha
mediumeve që transportojnë diskursin publik, propaganda fyese rreth
muslimanit shqiptar, djalit të një të krishteri tradhëtar i cili u
konvertua në islam, si një trashëgimi e padëshirueshme e shtypjes
Osmane.

Sot Shqipëria e konsideron Turqinë si aleaten më të mirë. Megjithatë,
deri në këtë ditë, fjalët "anadollak", "turk", "pasha" etj, përdoren
si fyerje përmes diskursit publik. Në një nga eset e
mija, "Islamizimi i dhunshëm i armikut në diskursin politik
shqiptar", unë nënvizoj faktin që politikanët tonë vazhdojnë në
kategorizimin e kundërshtarëve të tyre politik si "oriental"
ose "turk" që t'ia njollosin imazhin e tyre. Është e rëndësishme që
të theksojmë që e njëjta terminologji përdoret nga diskursi
nacionalist serb kundër kundërshtarëve të tyre shqiptarë dhe
boshnjak. Një nga shpjegimet për këtë ngjashmëri mund të gjenden në
vazhdimin e elitës së njëjtë politike komuniste që mori fuqinë në
Shqipëri me ndihmën bujare të Jugosllavëve.
Është shumë interesantë të shikosh që ndërsa pjesa më e madhe e
elitës shqiptare vazhdon në djallzimin e historisë sonë Osmane dhe
marrëdhëniet e sotme me Turqinë, sjellja tërësisht e kundërt gjendet
tek pjesa më e madhe e shqiptarëve të zakonshëm, të cilët deri në
këto ditë e konsiderojë Turqinë si shtetin më mik dhe turqit si
vëllezër. Shembulli më i gjallë dhe i sinqertë i kësaj shprehjeje
vëllazërore mund të shihet në shpërthimin e gëzimit që njerëzit
treguan kur ekipi kombëtarë turk i futbollit arriti një fitore të
rëndësishme në një nga kampionatet e fundit të botës. Njerëzit
vërshuan rrugëve të Tiranës për të shprehur gëzimin e tyre për këtë
fitore turke, e cila dukshëm ishte konsideruar e zakonshme, përderisa
njerëzit zakonisht mbanin në njërën dorë flamurin kombëtar turk dhe
në tjetrën atë shqiptar.

Larg nga imazhi pozitiv popullorë, fatmirësisht, një gjeneratë e re
dijetarësh është duke u shfaqur. Kjo gjeneratë, përmes përdorimit të
metodave të reja dhe burimeve të ndryshme është duke u përpjekur për
të propozuar vështrime të reja të historisë, kulturës dhe identitetit
tonë, osman dhe të tjera. Unë përpiqem ta shikoj këtë si procesin e
normalizimit. Normalizimi i vështrimit tonë të historisë dhe kulturës
sonë është e rëndësishme për shkak se tensioni i brendshëm brenda
identitetit shqiptar nuk është i shendosh për kombin shqiptar.

ËB: A mendoni se identiteti shqiptar mund të mbijetojë pa islamin?

EH: Gjerësisht, roli i islamit besohet se ka qenë pozitiv në
ndërtimin e identitetit shqiptar. Kjo ide është pjesërisht e ndezur
nga disa akademik dhe historian të cilët e mbrojnë këtë tezë duke
thënë që arsyeja prapa konvertimit tonë në islam ishte për të dalluar
etnicitetin tonë nga ai i serbëve dhe grekëve. Kjo pikëpamje i ka
bërë shumë shqiptar të mendojnë se arsyeja kryesore e konvertimit në
islam ka qenë "për të shpëtuar" identitetin kombëtar.

Unë mendoj që ruajtja e etnicitetit është vetëm rrjedhoja e
konvertimit në islam, por jo vetë qëllimi i saj. Unë nuk besoj se
dikush konvertohet në një fe tjetër vetëm për të ruajtur etnicitetin
e tij. Për më tepër, etniciteti nuk ishte aq i rëndësishëm në kohët
nën vëzhgim. As më pak, nga një pikëpamje teknike, kjo si një çështje
e drejtë. Me të vërtetë, përpara pushtimit osman, procesi i
sllavizimit dhe helenizimit të popullatës shqiptare ishte një ngjarje
rutinë, veçanërisht në zonat jomalore. Si fakt për këtë ka shumë emra
toponimik përmes Shqipërisë ende në përdorim, ndërsa osmanët
ndryshuan ose krijuan vetëm një grusht toponimesh në pesë shekuj
sundimi.

Unë me të vërtetë nuk e kuptoj arsyen pse ka kaq shumë emra sllav të
qyteteve, maleve, fshatrave dhe lumenjve në Shqipëri dhe jo aq shumë
osman, për shembull. Unë nuk jam historian por unë mendoj që ky
aspekt është shumë tregues kur ne duam të krahasojmë natyrën e
sundimit osman me atë të fuqive të tjera ballkanike që kanë sunduar
Shqipërinë me ardhjen e osmanëve. Osmanët zakonisht ruajtën çfarë
gjetën në Shqipëri; duke e aftësuar kështu identitetin para-shqipar
për tu kristalizuar dhe formuluar më vonë.

ËB: Çfarë u bë me Shqipërinë pas pavarsisë së saj nga Perandoria
Osmane? Marrëdhëniet e Shqipërisë ndaj botës u prenë për gati 50 vjet
nën rregjimin komunist. Cilat ishin dinamikat e brendshme në Shqipëri
gjatë atyre ditëve?

EH: Pavarsia nga Perandoria Osmane hapi për tokat shqiptare një
kapitull të vështirë mbijetese. Kombi shqiptar mbijetoj i copëtuar
përmes disa shteteve ballkanike. Që të përmbushnin agjendat e tyre
ekspansioniste, vendet fqinje, e përshkruanin shtetin musliman me
shumicë shqiptare si një miniaturë të shtetit Osman në mënyrë që ta
vazhdonin ta copëtonin dhe ta kishin më lehtë.

Kështu, në fillim të shekullit të 20-të, çfarë mbeti prej Shqipërisë
brenda territoreve të shtetit shqiptar po takonte vështirësi të mëdha
në daljen i vendosur në skenën ndërkombëtare. Elitat shqiptare, të
vetëdijshëm për dobësinë e ekzistencës së shtetit shqiptar përball
fuqive ideologjike dhe ushtarake të kombeve përreth, u përpoqën të
legjitimonin ekzistencën e shtetit të tyre duke ndërmarrë një seri
reformash radikale në mënyrë që të zbusnin dhe të zbehnin traditat
osmane dhe islame, duke u përpjekur kështu "të perëndimizonin"
karakteristikat e shoqërisë shqiptare. Pra, për Shqipërinë, e vetmja
mënyrë për të mbijetuar në këtë ambient të armiqësorë ishte të bindte
Fuqitë e Mëdha që tani gjendja tani ishte shumë e largët nga e
kaluara e traditës dhe aleancës osmane dhe tani pjesë dhe parcelë e
fushën Europiane dhe gjërave të tjera. Ne duhet të kemi parasysh që
në ato kohëra koekzistenca multikulturore nuk ishte diçka e modës dhe
të drejtat e njeriut nuk kishin nevojshmërisht kuptimin që kanë sot.

Çështja pastaj ishte sesi të bëheshe më pak musliman. Kjo është sesi
politikat e kitman-it ose fshehjes së identitetit musliman, unë
mendoj, dolën në pah, duke fshirë kështu, ose zbehur të gjitha
karakteristikat e dukshme islame dhe osmane të kulturës shqiptare.
Duke vepruar kështu, shembulli për tu ndjekur është dhënë së pari nga
elita gjatë gjysmës së parë të shekullit 20-të. Me futjen e
diktaturës komuniste, Shqipëria, mori një rrugë histerike në
perëndimizimin e reformave. Komunistët e shikonin ish elitën
shqiptare, e cila kishte kryer reformat e para të perëndimizimit,
si "anadollak" dhe "patriarkal" dhe vazhduan transformimin radikal të
shoqërisë shqiptare, duke zhdukur kështu të gjitha shenjat e
traditave të kaluara.

Të gjitha shenjat e dukshme të së kaluarës osmane filluan të
zhdukeshin, duke filluar me arkitekturën madhështore të ndërtimeve
urbane, pazareve dhe seraljot. Shkatërrimi i tyre kishte për qëllim
të tregojë që Shqipëria e kishte marrë shumë seriozisht rrugën e
modernizmit siç kuptohej prej revolucionit socialist. Secila nga
shenjat e dukshme të kaluarës orientale u bënë një shënjestër për
propagandën e përditshme dhe subjekt i ligjeve shtypëse të diktaturës
komuniste. Kjo luftë e deklaruar, së pari kundër traditës dhe më vonë
kundër fesë, muslimanët dhe të krishterët, u bënë një markë shqiptare.

ËB: Si shkon balanca midis laiçizmit dhe fesë në Shqipëri?

EB: Laiçizmi është klima e kontinentit tonë. Ne nuk jemi ndryshe nga
pjesa tjetër e kontinentit në këtë aspekt. Shqipëria ndjek versionin
francez të laiçizmit, jo atë më fleksiblin e versionit Anglo-Sakson
që e percepton elementin fetarë si pozitiv dhe që nuk duhet të
shtypet. Megjithatë, ka ndryshime midis modelit laik shqiptar dhe
versionit origjinal francez. Mentaliteti laiçist duket se vë në
shënjestër vetëm fenë islame në Shqipëri. Krishtërimi, qoftë ai
Ortodoks ose Katolik, shihen si një etiketim europian modern dhe i
modës e cila e tejkalon laiçizmit, megjithëse perceptohet si diçka
shumë natyrale. Shembujt e politikanëve shqiptar të cilët hapur
marrin pjesë në meshën e së dielës, ndiq ritualet e krishtera,
martohen në kisha dhe marrin pjesë në ceremoni fetare në nder të tyre
janë krejt natyrale të rregullit të gjërave shqiptare. Në kontrast,
është e padëgjuar dhe e paparë që një politikan shqiptar të marrë
pjesë për falje ose madje edhe të tregojë publikisht përkatësinë më
të vogël në besimin musliman.

Për më tepër, në Parlamentin shqiptar, ne shohim parti politike të
krishtera, ndërsa vetëm ideja e krijimit të një partie nominale
muslimane do të krijojë diçka të njëjtë me një tërmet e një madhësie
të madhe. Gjithashtu, në vendin tim laik, librat shkollor hapur
përmbajnë interpretime fundamentaliste të krishtera dhe ja shërbejnë
atyre si fakte ndaj fëmijëve ndaj rrëfimeve të ndryshme.

Arsyet që na kanë çuar këtu janë të shumta dhe të ndryshme, por unë
besoj që më e rëndësishmja midis tyre gjendet në diskursin emancipues
që ka mundur të fshijë çdo dallimin midis "të krishterit"
dhe "europianët". Kështu, në emër të integrimit të Shqipërisë brenda
strukturave europiane, qarqet fundamentaliste janë duke propozuar
agjenda të krishtera si e vetmja rrugë drejt Europës.

ËB: Si i përgjigjet muslimani intelektual shqiptar keqkuptimeve të
imazhit dhe rolit të islamit në shoqëri?

EH: Unë u përpoqa të shpjegoj arsyet për fshehjen e besimit islam
gjatë procesit të ndërtimit të kombit në fillim të shekullit 20-të.
Lufta për të fshehur besimin u bë e dhimbshme për shkak të madhësisë
se çfarë ishte në lojë, vetë ekzistenca e shtetit shqiptar. Fakti
elitat shqiptare përqafuan dhe adoptuan stilin europian të jetesës,
krishin krijuar besimin që islami po zhdukej në Shqipëri. Kështu,
shqiptarët e kohës duhet të përballeshin me kritiçizmin e tërbuar nga
shumë zëra europian për faktin e vetëm të ndërtimit të xhamive në
1930. Ndërsa shtypi francez dhe italian ishin më të zëshëm në
alarmimin e tyre, ne mund të imagjinojmë se çfarë cilësie gjuhe
përdorej në qarqet politike.

Si përgjigje, elitat e frikësuara shqiptare, duke përfshirë edhe ato
fetare, filluan për të kufizuar numrin xhamive vetëm duke i mbyllur.
Burokratët i ndalën faljet e tyre publike dhe pjesëmarrjen e
ceremonive muslimane. Ata mendonin që ata kishin për të treguar
shenja serioze të ç'islamizimit dhe ç'osmanizimit të Shqipërisë. Unë
besoj që duke vepruar kështu ata pritnin që të pranoheshin nga pala
europiane dhe shpresonin për të arritur marrëdhënie të mira me ata.

Gjenerata e mëvonshme injoruan arsyet e vërteta prapa strategjive të
tilla mbijetese dhe gjenerata e tretë madje edhe më tepër. Këto
strategji mbijetese të fshehjes së besimit filloj të ngushtonte
hapësirën publike për kërkesat muslimane të cilat rezultuan në
alienizimin e intelektualit shqiptar musliman që rrjedhimisht vdiq
tërësisht me instalimin e diktaturës komuniste dhe ligjit të poshtër
të ndalimit të fesë që zgjati për 23 vjet.

Tani, intelektuali musliman është në periudhën formuese. Gjenerata më
e re është duke u bërë e vetëdijshme rreth realiteteve të identitetit
shqiptar dhe trashëgimisë fetare të tij. Unë shpresoj, që pas një
shekulli në fshehje dhe shtypje gjërat do të kthehen në rrugën e tyre
normale.

alb-muslimstudents