At Gjergj Fishta, Nder i Kombit

[Shkodrani_79]

[Shkodrani_79]

[Shkodrani_79]

[OROSHI]

Asht i pa arritshem!E kam lexu 10 here Lahuten,po pergatitem ta lexoj prap keto dite,me frymzon e me ban te ndjehem krenar per paraardhesit e mij!Ka nji force te jashtezakonshem!

[Bel ami]

Ndihmò, Zot, si m'kè ndihmue!
Pesëqind vjet kishin kalue
Çëse të buk'rën ketë Shqipni
Turku e mbate në robnì,
krejt tu' e là t'mjerën në gjak,

Me keto vargjet qe hapet kenga e pare e LAHUTES ,te kujton vargjet e para te Iliades se Homerit.Ndersa Homeri i lutet Muzes per te kenduar "menine e Akilit", Fishta i lutet Zotit per te kenduar trimerine,jeten dhe tragjedin e Shqiptareve, sepse per Fishten Zoti ishte deshmitari i tragjedise qe "kurva e motit" pregatiste "per me knaq klysht'e Rusise".
Eshte nje gjetje e ralle nga Fishta.Mua per vete me pelqen "kanga e trembedhjet" dhe megjithse jam Lab, i di shume vargje permendesh ( Fishta nuk eshte i lehte per tu mbajtur mend).Poezia e Fishtes ka nje dukuri , i ngjet nje pjese muzikale qe te shlodh.Ajo rjedh ngadale, ke ngritjet dhe uljet e veta dhe shperthen si vullkan.
Mjerisht ne nuk kemi perkthyes qe Fishtenta perkthejne sic duhet ne gjuhe te huaja.Perpjekja e Robert Elsie mbetet shume e pakte,megjithese vete Elsie duhet vleresuar per punen e bere.
At Zef Pllumbi ka shkruar per Fishten ne disa nga librat e tij.Si i fundit zgalem i kultures Katolike At Zefi shfaq edhe ndihmesen e pakte qe i eshte dhene atij, si ne nerimin e figures se Fishtes, por dhe te Martireve te tjere te Kultures Katolike te Shkodres qe per kohen ishin elita e mendimit Shqiptar.Mjerisht qeverite tona kishin para per te organizuar Miss Evropa ne Shqiperi dhe nuk kishin para pe ta lartesuar Fishten.

[Gjelosh PRekaj]

Lahuta e Malcis - Deka

[...]
por s' din Shkjau me mbajtë miq'sí !
Aman, Zot, kur duel Serdari,
se ç' kje ndezë Vranina zhari !
Aman, Zot, kur mbërrini Pera,
se shum krisi atëbotë potera ! 395
Por kur ránë Shkjetë e Vraninës
Shum u krisi plumbja shpinës !
Porsi shé qi m' nji natë gjamet
Rritet turr e del prej amet
Tue ushtue – e tue shkumbue, 400
shkapërderdhet npër zallina,
ashtu u derdh Shkjau te Vranina,
n' valë Shqiptarët krejt tue i përshi.
S' lufton ndryshe' e rrebtë kulshedra
e me dhambë edhe me kthetra, 405
zjarm e surfull tue flakrue,
kur drangojt ta kenë rrethue;
si i qindron sot Shkjaut Shqiptari
për dhé t' ambël qi i la i Pari:
kambë për kambë tue qitë padá, 410
tue korrë krena nepër Shkjá.
U janë ndezun flakë breshanat,
u kullojnë gjak n' dorë taganat,
e u kullon gjak edhe zemra,
veç se vendit s' u lot themra. 415
Por ç' dobí: dielli tue lé
– isht' tue lé m'atë ditë për Shkjé ! –
I ranë ndore Shkjaut t' tërbuem
Tridhetë t' vramë e dhetë t' shituem !...
O ata t' lumtë, qi dhane jetën, 420
o ata t' lumtë, qi shkrine vehten,
qi për Mbret e vend të Parëve,
qi për erz e nderë t' Shqiptarëve
derdhën gjakun tue luftue,
porsi t' Parët u pa'n punue ! 425
Lehtë u kjoftë mbi vorr ledina,
butë u kjoshin moti e stina,
ak'lli, bora e serotina :
e der' t' këndoje n' mal ndo'i Zanë,
e der' t' ketë n' detë ujë e ranë, 430
der' sa t' shndërisin djellë e hanë,
ata kurr mos u harrojshin,
n' kangë e n' valle por u këndojshin.
E njaj gjak, qi kanë dikue,
bân, o Zot, qi t' jesë tue vëlue 435
për m' ia xé zemrën Shqiptarit,
për kah vendi e gjuha e t'Parit !
– Po vallë ! Osja ku do t' jetë ?
Oso Kuka a mos ka mbetë ?
N' Xhebehane ka zatetë ! 440
Ka zatetë n' atë kullë t' barotit,
ku ka bâ emnin e Zotit,
se për t' gjallë nuk ka me e lëshue,
shokët e vet për pa i pague
tridhetë t' vramë e dhetë t' shitue. 445
Kur pau Shkjau se pushka mêni
Si kah vau si kah Liqeni,
e se mbetë s' kisht Oso Kuka
me t' tjerë t' vramë, përjashtë ke suka,
m' Xhebehane u turr m' atëhera, 450
si kur t' lëshoje kah pranëvera,
vrullet bleta çark njaj zgjonit,
tue zukatë si rryma e përronit.
N' brohorí tue i lutë jetë Knjazit,
njiqind vetë këcyen n' kulm t' pullazit, 455
mâ t' përmendunt kah trimënia
njaq u ngjitën mbi frangjia,
tue thye muret n' gjak t' përlyeme :
– por ka gjobën shpia e thyeme ! –
krisi Osja atëbotë si ulani, 460
mje n' Cetinë i vojti zani :
« Ah kadalë, Nikollë, t' vraftë Zoti !
pse këtu i thonë Oso baroti :
se s' ké pá Shqiptár me sy,
se djeg vehten edhe ty ! » 465
Edhe zjarrë i dha barotit.
Aman, falë i kjofshim Zotit,
kur ka dhanun zjarrë barotit,
se ç'â dridhë Vranina e shkretë !
se ç'â hjedhë kulla përpjetë ! 470
se edhe L'qeni ç'ka gjimue
m' kalá t' Shkodrës tue ushtue !
Qepra, tjeglla, gur e trena :
Kambë e trupën, krahë e krena,
hi e tym e flakë e shkëndia, 475
shi mje n' Viri i hodh duhia :
I hodh duhmja shi n' breg t' Virit
Qepra, gur e gjymtyrë njerit.
Eni, eni, mori shkina,
eni, eni, te Vranina, 480
mblidhni vetë npër shpat e përrue
ehu ! kortarët e djelmve t'ue ;
edhe mësoni fëmijët mbas sodit
mos t' lakmojnë tokës s' Kastriotit,
pse u bjen shtrejtë, qe besa e Zotit ! 485
Njasi gjaku qi Oso Kuka
Sot ka derdhun ke ato suka,
si për Mbret, si për dhé t' Parëve
vëlon se vëlon ndër dej t' Shqiptarëve.
Pra, pa u djegun n' flakë t' agzotit 490
Si Oso Kuka n' kullë t' barotit,
s'ka me rá fisi i Shqiptarit
n' thoj t' pangishëm t' Gospodarit ! –
[...]

Fishta dora vete tui rrecitu t'njajten vjershe

[Shkodrani_79]

At Gjergj Fishta pa veladon
-- nga Fiqiri Sejdiaj, Koha Jonë

Një anekdotë në vend të prologut
Njehere, At Gjergj Fishta po udhetonte me nje pop e nje hoxhe. Pasi kishin bere nje cope rruge, hoxha qe kerkonte te vinte ne loje At Gjergj Fishten i thote:

- At i nderuar, a s'me thua, pse nuk martohen prifterinjte katolike? Qe, psh. - vazhdoi hoxha. Zoti na jep ne muhamedaneve deri ne 7 gra, popeve 1, kurse juve asnje! Si e shpjegon zotrote kete?

- Eh, more te paca, - ia kthen Fishta. - Kur Zoti krijoi gruan, bani tete pernjiheri. Kur i dergoi ne toke, aty ndodhi nji hoxhe, nji pop e nji prift. Hoxha si ma i forti, kcej i kapi shtate gra pernjiheri. Popi mori ate qe kish metun, kurse prifti mbeti pa gja. Pas kesaj, prifti shkoi te Perendia e u ankue: "Aman o Zot, po si eshte kjo pune? Hoxha shtate, prifti nji, e une asnji. A eshte e drejte kjo pune? Te lutem vur drejtesi!

- Mos u idhno o prift, ia ktheu Perendia, se une per te miren tende mendova. Hoxhes i dhashe 7 me i mbajt, Popit nji, kurse ty asnji, per te kene i lire e per te ba qejf me te tana. Ja pse nuk martohemi na! - e mbylli biseden Fishta, duke e lene hoxhen gojehapur.

Ky eshte katoliku fanatik At Gjergj Fishta qe ven bishta per gjithcka. Per atin e "Lahutes se Malcise" eshte shkruar qe kur ai ishte gjalle. Kjo do te thote se kleriku i sferave te larta, akademiku, poeti, perkthyesi, deputeti, anetari i Kongresit te Manastirit, anetari i delegacionit shqiptar ne Konferencen e Paqes ne Paris, At Gjergj Fishta ishte njeri me peshe. Duke gjykuar nga vepra letrare qe na ka lene pas, e vecanerisht nga "Lahuta e Malcise" At Gjergj Fishta identifikohet gabimisht pothuajse nga te gjithe pikerisht me kete poeme te gjate ne vargje. Pak flitet per "Mrizi i Zanave" apo "Gomari i Babatasit". Aspak per klerikun pedagog apo gjuhetarin e palodhur, per estetin apo publicistin, per deputetin apo kerkimet e tij ne fushen etnografike. Kalohet ne heshtje dhe nuk flitet fare per At Gjergj Fishten si piktor, skulptor apo kerkimet e tij ne fushen e naftes. Fishta eshte poet i madh!- deri ketu shkon mendimi i shumices. Madje kur permendet Fishta nenkuptohet menjehere "Lahuta e Malcise". Mirepo mjafton t'i hedhesh nje sy perciptazi fondit Fishta ne arkivin qendror te shtetit per te kuptuar interesat e tij te gjera ne fushen e gjuhes e te arsimit. Ai ka qene jo thjesht anetar, por nje nga nismetaret e kongresit te Manastirit dhe vendimeve te rendesishme qe u moren atje. Ai eshte marre me programet e shkollave te arsimit shqip, me problemet e tikes dhe moralit. Sepse sipas tij "zhvillimi i vendit nuk mund te kuptohet pa nje kulture te gjere perendimore".

Fishta ka qene gjithashtu edhe nje botues i shkelqyer. "Hylli i Drites" eshte pikerisht botim i dretuar prej tij. Ai ka qene gjithashtu nje publicist i mrekullueshem. Polemikat e tij me At Anton Arapin dhe Ismet Toton jane nje shembull i shkelqyer per gazetarine e sotme. Ato jane teper te ndezura, por askund nuk ka fyerje dhe banalitete. Ashpersia e ketyre polemikave qendron brenda caqeve te etikes qytetare si per ate qe i shkroi, ashtu dhe per ata qe i lexonin. Duke dhene nje veshtrim te shkurter mbi personalitetin polihedrik te At Gjergj Fishtes, s'mund te mos evidentojme atdhedashurine e tij te pakufijshme per Shqiperine. Kudo e per cdo gje ishte atdheu. Ne Konferencen e Paqes ne Paris, ai jep nje kontribut te jashtezakonshem duke shfrytezuar te gjitha njohjet e miqesite. Duke qene nje klerik katolik ne Evropen katolike, Fishta gjen miq e ben miq kudo. Te gjithe e dine se Fishta ka perkthyer Molierin. Keto pjese viheshin ne skene nga dy shoqerite kulturore qe ekzistonin ne ate kohe ne Shkoder: "Rozafa" e "Bogdani". Pra ishte nje nder iniciatoret e grupeve teatrale. Natyrisht ne kete pune ai nuk ishte vetem, por ama ishte nder me te rendesishmit bashke me Kol Hidromenon, qe bente dekorin e ketyre pjeseve.

Pra, aq i madh ka qene fishta, sa menjehere pas vdekjes se tij ne vitin 1940 e me pas ne provimin shteteror te maturave te Shqiperise, ka pasur tema te tilla hartimi si "Fishta dhe Naimi". Edhe pas clirimit (ne vitet e para) ai futet ne programet mesimore brenda e jashte Shqiperise.

Gjithsesi, te gjitha keto, ne nje menyre apo ne nje tjeter njihen. Po atehere cila eshte ana tjeter e ketij kleriku fanatik?

Fishta piktor
Shume vite me pare, studiuesi i arteve figurative Ferit Hudhri shkruan: "Edhe Fishta eshte marre me pikture. Ai duhet te kete rreth 20 piktura". Mirepo ne ate kohe z.Ferit Hudhri jo vetem qe nuk jep asnje te dhene tjeter, por nuk na prezanton asnje pikture te tij. Edhe ne sot, nuk jemi ne gjendje te japim te 20 pikturat e Fishtes, por jemi ne gjendje te argumentojme faktin e padiskutueshem se Fishta ishte vertete edhe piktor. Per here te pare, gazeta "Koha Jone" po u prezanton tre skica origjinale te bera nga Fishta, te cilat per fat te mire ruhen ne Arkivin Qendror te Shtetit. Natyrisht ne kete arkiv ruhen dhe disa vizatime te tjera me te thjeshta te shperndara neper faqet origjinale te doreshkrimeve te tij. Sic duket keto skica do te jene bere ne momente pushimi apo meditimi per te kaluar nga nje kapitull ne tjetrin. Diku nje lule, diku nje zog, diku nje portret e diku sic eshte faqja e pare e doreshkrimit te "Baba Tasi", vete Baba Tasi hypur ne gomar duke dale nga parlamenti. Fishta ka qene dhe mbetet nje poet i madh. Po kush tha se ai nuk do te ishte edhe nje piktor i madh ne se do te merrej me pikture? Nder vizatimet e tij qe ndodhen ne Arkivin Qendror te Shtetit, ne vecuam xhamine e Elbasanit. Vini re! Fishta vizaton nje xhami!? Si klerik i larte katolik, logjikisht ai duhet te vizatonte nje kishe. Xhamia ishte e kunderta e tij. Estetikisht e papranueshme. Mirepo Fishta nuk ishte si gjithe te tjeret. Madje ai nuk mendonte e vepronte si gjithe te tjeret. Pikerisht se ishte ndryshe mbetet i madh. "Xhamia e Elbasanit" nuk eshte nje vizatim i thjeshte, shkeleshko, i bere ne cast e menjehere. Jo. Ajo eshte gati kompozim. E vizatuar per nje kohe te gjate, ndoshta me ore te tera perderisa ka te vizatuar cdo gur e cdo gjethe selvie. Ne kuptimin figurativ, tre selvite simbolizojne tre fete kryesore ne Shiperi, ku te krishtere, katolike e ortodokse jepen gati te bashkuar. Fakti qe Fishta vizaton nje xhami ne Elbasan tregon se ai ka patur lidhje te forta me kete qytet. Ne fillim te shekullit te XIX Shkodra dhe Elbasani jane perpjekur per te bashkuar kishat shqiptare ne nje te vetme. Te dyja keto qytet kishin njerez te shquar ne fushen e letrave dhe te arsimit. Feja s'i ka penguar aspak per te punuar bashkarisht. Xhamia e Elbasanit eshte punuar me laps te holle. Ajo ka permasat 30 x 20.

Vizatimi i dyte eshte nje portik me kater harqe. Jo pa qellim eshte marre nje flete e ndare me kuadrate te vegjel, sic duket per te llogaritur me mire permasat. Aq i sakte eshte ky vizatim sa nuk jane harruar as hijet dhe ornamentet e portikut. Portiku ka dy shkalle, kater harqe ku njeri prej tyre eshte detajuar imtesisht, 6 dritare te medha dhe ballkonin siper. Vizatimi i trete eshte me shume nje autoportret i Fishtes me shpate ne dore, qe duket me shume si riprodhim i marre prej dikujt tjeter. Gjithsesi nuk eshte detyra jone te flasim per cilesine, nivelin artistik etj. pasi kjo eshte detyre e specialisteve te kesaj fushe. Detyra jone eshte te zbulojme per here te pare para publikut te gjere tre skicat e Fishtes ashtu sic i ka bere ai ketu e 70 vjet me pare. Njeriu qe ka dashur natyren dhe jeten kaq shume, mesiguri ka dhe pune te tjera. Ferit Hudhri thote se ka 20 piktura, ndoshta edhe me shume, po ku jane? Mesiguri tek miqte e tij te shumte brenda e jashte Shqiperise. Po si shpjegohet qe veprat origjinale te Fishtes, leterkembimi, anekdodat per te, vizatimet, studimet si dhe shume materiale te tjera te cmuara te At Gjergj Fishtes ndodhen ne Arkivin Qendror te Shtetit, kur dihet qendrimi i Nomenklatures se Larte ndaj Fishtes? Nevila Nika specialsite ne Arkivin e Shtetit Shqiptar sqaron se dokumentat per Fishten kane ardhur ne AQSH qysh me hapjen e ketij institucioni, shume kohe me pare se sa te vinin dokumentat e klerit katolik me 1947. Ju e dini,- vazhdon ajo,- se drejtori i pare i ketij institucioni ka qene Zef Malaj, i cili se bashku me Injac Zamputi u kujdesen qe materialet e Gjergj Fishtes te merreshin e te sistemoheshin me kujdes. A ishte kjo deshire e regjimit i cili i hoqi nga qarkullimi te gjithe veprat e Fishtes ashtu sic hoqi nga tekstet e shkollave edhe emrin e tij e cdo gje tjeter qe lidhej me te. Eshte e cuditshme kjo kontradikte. Sa me shume menjanohej nga jeta jashte dyerve te arkivit, aq me shume pasurohej fondi i At Gjergj Fishtes brenda dyerve te ketij arkivi. Zonja Nevila na tregon disa variante ne doreshkrim te "Lahutes se Malcise" si dhe variantin perfundimtar te saj, leterkembimet, perkthimet, gjithcka- perfshi ketu edhe vizatimet. Zef Malaj dhe Injac Zamputi duke patur nje nuhatje te holle per ate qe mund t'i ndodhte klerikut te madh si dhe duke ditur vleren e tyre te jashtezakonshme mblodhen shpejt e shpejt cfare mund t mblidhnin dhe i arkivuan. I arkivuan dhe i shpetuan. Kjo tregon se ata qe e kane drejtuar kete institucion i kane kaluar jo vetem kufizimet ideologjike, por edhe kufizimet e regjimit qe udhehiqte Shqiperine e asaj kohe.

Fishta gjeolog?
Pas termetit qe ra ne Shkoder ne fillim te shekullit te kaluar, diku ne rrethina, toka u nda ne dysh vertikalisht dhe prej andej filloi te buroje uje i zi. Ne qytet ky lajm u perhap si nje kob. Per Fishten ndodhi e kunderta. Ky nuk ishte kob. Ky mund te ishte nje lajm i gezuar, prandaj u nis menjehere per te pae uji ne zi. Mos valle ishte nafte? Ne se jo, mos valle ne rrethina apo ne zonen e ulet bregdetare kishte vertete nafte? Keto hipoteza e bene At Gjergj Fishten te merret seriozisht me studimin e shtresave nentokesore n erajonin e Shkodres. Shqetesimi i tij perkon edhe me shume shoqeri angleze dhe italiane te cilat filluan te eksploronin token shqiptare per burimet nentokesore. Nga leterkembimi i Fishtes me patriote te tjere, kuptohet shqetesimi i tij si dhe pikepyetjet qe shtronte se Shqiperia ishte nje vend i paeksploruar dhe me strukturen e shtresave nentokesore mesiguri do te kishte mjaft minerale te dobishme. E cunguar Shqiperia s'kish te ardhme. Ajo qe kish ndodhur pas copetimit ne veri e ne jug ishte nje masaker e vertete. Shkodra me katedralen me te madhe ne Ballkan, Shkodra me 1100 dyqane te mbuluara, qe hapeshin e mbylleshin vetem me dy dyer, po i merrej fryma pas copetimit te Shqiperise. Nepermjet liqenit dhe Bunes, Shkodra kishte qene qytet port. Anglia, Marseja, Spanja, Portugalia, Italia ishin shume afer saj. Pas copetimit dhe mbylljes se kufirit, Shqiperia kish rene ne cark. Lidhja natyrore me Kosoven e perbere nga e njejta popullate ishte keputur ne mes. Rrenimi i Shkodres nenkuptonte rrenimin e krejt zones veriore, ashtu sic ndodhi vertete. E njejta gjeme ndodhi edhe me Gjirokastren ne jug. Keshtu ardhja e shoqerive te huaja per te zbuluar pasurite nentokesore per Fishten krijonte nje impakt te ri per zhvillimin e vendit. Kjo eshte arsyeja pse At Gjergj Fishta u mor me studimin e gjeologjise e te naftes ne vecanti pavaresisht se nuk na ka lene ndonje veper te shkruar ne kete fushe. Ai nuk ishte inxhinjer, ai ishte patriot i madh, mendimtar i madh, njeri me interesa te gjera qe dilnin jashte veladonit te klerikut, jo vetem ne fushen e letrave ku shkelqen, por edhe ne fusha te tjera te artit e te psikologjise, te politikes dhe shkences.

Nje anekdote ne vend te prologut
Gjon Shqari, i cili e kalonte jeten ku rrafsha mos u vrafsha, nje dite i thote me shpoti At Gjergj Fishtes.

- Si mundet shpirti i njeriut me dal jashte o At? Njeriu vdes, futet ne arke druri, mandej arka e drurit vishet me plumb, mbyllet, futet ne toke, mbulohet me dhe e ju thoni se shpirti i tij fluturoi ne parajse!

Pasi e degjoi me vemendje, At Gjergj Fishta iu pergjigj:
- Me difton nji gja, o Gjon?
- Posi jo, - ia ktheu Gjoni.
- A ke floke, a ke lekure, a ke rashte?
- Po!- i thote Gjoni, qe s'po merrte vesh se ku do te dilta Fishta.
- Po a s'me thue: tue pase floke, lekure e rashte si ka mujt me te dale mendja jashte? Te bisedosh me mue, te mendosh per dicka tjeter e te veprosh?
Gjoni uli koken e iku hijes.

Ky eshte Fishta brenda dhe jashte veladonit te klerikut i prezantuar kete numer nga "Koha Jone" si piktor me tre krijime origjinale te cilat ekspozohen per here te pare ne faqet e kesaj gazete

[Marinari]

Shtepia ne te cilen ka banuar Gjergj Fishta

[Ariel2]

Fishta ishte ai që prekte ato plagë, që më vonë shoqërisë shqiptare iu bënë pjesë e natyrshme biologjike e qënies, iu bënë sëmundje, pa të cilat nuk e kuptonte dot ekzistencën e vet. Duke e kuptuar që atëherë rrezikun, poeti nuk e ruan aspak gojën, përmes fjalorit dhe vizioneve më lakuriqe, të zhveshura nga çdo paragjykim, bën autopsinë e saktë të shoqërisë që po lindte me vese fizikee shpirtërore, nga më fyeset për një komb që krejt ndryshe e meritonte t'i shpërblehej gjaku dhe mundi mbinjerëzor, që i kishte kushtuar së ardhmes së vet.
"Gomari i Babatasit", u botua në situatë që përkonte me beteja të ashpra politike rreth formës që do të merrte organizimi i ardhshëm shtetëror. Kritika fishtjane me ashpërsinë e saj, që nuk fal askënd, lëshoi mbi kokat e deputetëve, ministrave, gjithfarë zyrtarëve të kohës, talljen, fyerjen, sharjen, nëmën e mallkimin, ironinë, sarkazmën, satirën. Nën moton "Populli i falë ata që e mundojnë por nuk ka për të falë ata që e rrejnë", ai shpartallon klikën zyrtare.

Vërtetë i'a vlen për t'a lexuar.


Ju rrugaca sallahana
vagabonda shakllabana
rricna t'ndyet, mikrobe të kqi
qi të mjerës moj Shqipni
kthelltë hi i keni në mushkni
pa dhimbë gjakun tuj ia pi,
por der kur, bre batakçi!
Bre coftina, kalbe mbi dhè
der kur ju, tu tallë npër ne,
do t'na qelbi fis e atdhè?
Ah! Bre ju..nuk dij shka u kjoftë,
se tash ma jemi tue u njoftë,
se kush jini e shka jini
se kah shkoni e se kah vini
plang e shpi se kah i kini
e sa pare u ban gjaku:
se për ju, po, duhet laku,
për me u vjerrë o kund m'do i shpat!
Deri dje, pa kmishë mbi shtat,
me 'i gjysmë setre t'pa astar,
lshuemum krahve kalavar
e me 'i komçë t'njtitme nën grykë:
pantallonat me "gjyslykë"
kto edhe lidhun me nji spagë:
shtatit rreshke e ba saragë,
t'tanë gordec e berbalec
pa ndo 'i msim, pa ndonji dije,
me 'i fillore a nji iptadije,
erz e shpirt qitun nën themër:
turq a sllave a grek me zemër,
falun barkut veç Shqipnisë,
si ajo marrja e t'gjith njerzisë...
tuj u shite ju për gjithë treg,
sod na mbahi "Skandërbeg",
e ngërdhucë, goditë, limue,
rrue, qethë, pipirique,
tash n'"smoking", tash në "bon-jour"
ju, qi dje s'kishit as ushkuer
me lidhë brekët me nder me thanë
m'sahan t'huej gjithmonë me ngranë,
rrugën krejt na e keni zanë,
ke na shkoni pash e m'pash,
edhe besa me "gulash"
me "afishe" e me "sultjash",
me "kjumshtuer" e me "ashurè",
"kosha gjelash" si kubure,

"tarator", "pilaf me kos",
"mish me qepe" e "majdanos"
"shish qebap", "brizholla viçi",
"kunguj t'mbushum", "kuzuici",
"kabuni"- e "mualebi".
Barku sod ju rri ju kodër,
kargatisë e bamun lodër:
der sa ata burrat e dheut,
qi për jetë e nderë t'Atdheut
kane ra n'luftë si shqipe t'leta,
kanë shkri gja e shpija t'veta,
kanë tuj dekë rrugave unit,
me iu dhimbë gurit e drunit.
Përse, po, kta matrahulla,
kta shqiptarë, shqiptarë kah ksula,
n'vend qi ju me u vu n'konop,
a se brinjt m'jau zbru me shkop,
a, mos tjetër, me u ngushtue
me xjerrë zhuri kund m'ndo 'i prrue
për me shtrue ndo 'i rrugë të shtetit
a me dlirë ndo 'i skelë detit,
lavjerre buzësh, harru si viça
kqyrin m'ju si t'ishi ogiça,
për me u pri udhës s'qytetnisë
e me i sjellë t'marën Shqipnisë.
Ani kush, pra, me i pri kombit:
ju, do pyka bijtë prej llomit
qi "shqiptarë" vedit i thoni,
jo pse ju Shqipninë e doni,
jo pse ju ndo 'i send kuptoni
shka asht Atdheu e shka asht Liria,
shka asht Vllaznija a Parasija,
Përparimi e Qytetnia,
por veç pse ende der më sot
nji tyran s'po e gjeni dot,
nën kambë t'cillit ju me u shtrue,
se un ma tash ma jam regjë me jue,
e jau njof shpirtin der m'palc,
pleh i ndytë me u bartun n'shalc
e me u qitë jashta Shqipnije.

[puroshkodran]

Zbulohet dorëshkrimi i rrallë i At Gjergj Fishtës

Përballja e parë me këtë dorëshkrim ka qenë një befasi e rrallë. Krejt i zverdhur e me fletët e dëmtuara në caqe, i mbledhur tog në një dosje të veçantë, prej disa vitesh ka gjetur prehjen në bibliotekën e françeskanëve në Shkodër. Është nji ndër perlat e kësaj biblioteke e ruhet si të ishte një thesar. Çdokush që ka pasur rastin të kundrojë dorëshkrimet e Fishtës s’mund të mos e njohë kaligrafinë e tij të veçantë. Bëhet fjalë pra për një dorëshkrim të panjohur të at Gjergj Fishtës, një komedi, e cila edhe pse e pabotuar ka qenë ndër veprat teatrale më të pëlqyera në Shkodrën e viteve 1910-1920. Ishte zhdukur pa nam e nishan e askush nuk e dinte fatin e tij për më shumë se 50 vite. At Vitor Demaj, i cili kujdeset me devotshmëri për pasuritë e kësaj biblioteke e vendos dorëshkrimin mbi tryezën e drunjtë. E hap me kujdes dosjen ku është vendosur dorëshkrimi e nuk harron të tërheqë vëmendjen se “asht tepër delikat e i dëmtuem nga koha”. Na lejon ta fotografojmë dhe mandej na premton se do të na tregojë historinë e veçantë që e ka shoqëruar për afro një shekull këtë vepër.
Titullohet “Dredhitë e Patukut” dhe është shkruar sipas pjesë së Molierit “Le Furberier Escarpet”. Në Shkodër tregojnë se Fishta bashkëpunoi në vitin 1910-1911 me aktorin më të suksesshëm të humorit shkodran të asaj kohe, Zef Hilëgegën për këtë komedi.
Pasi Fishta ia kishte treguar veprën aktorit, ky i fundit i kishte thënë se gjuha që kishte përdorur Fishta ishte “tepër ala franga”. Atëherë Fishta e rishkroi veprën kryekreje sipas sugjerimeve të komedianit, dhe kësisoj “dredhitë e Patukut” u bë “loja e gazit” më popullore në Shkodër. Por s’dihet pse Fishta nuk e botoi këtë vepër sa ishte e gjallë. E fill pas viteve të Luftës, dorëshkrimi kishte gjet nji cak të errët për të kapërcyer një ndër periudhat më të egra, ku nuk u kursye anatemimi dhe lufta e hapur ndaj autorit të tij, At Gjergj Fishtës. At Vitori tregon se një familje shkodrane e kishte ruajtur me fanatizëm këtë dorëshkrim deri në ditët e sotme. Për t’i shpëtuar përndjekjes së kohës, ata e kishin fshehur dorëshkrimin poshtë dyshemesë me parket druri. Sa dorëshkrime e relike të rralla janë ruajtur në këtë mënyrë nëpër në familjet shkodrane, në hatlla e në skuta tjera të fshehta në shtëpitë e tyre! At Vitor Demaj e çmon mbi gjithçka gjestin e zotërisë shkodran, i cili para pak vitesh, mbërriti një ditë në dyert e kuvendit françeskan dhe e dorëzoi veprën në dorëshkrim. Prej asaj kohe dorëshkrimi u transkriptua dhe u bë gati për botim. Sipas at Vitorit, për pak ditë lexuesit do të kenë mundësinë ta marrin në duar. Dhe si një mundësi për ta drejtuar më lehtë lexuesin drejt kësaj komedie, kemi realizuar këtë bisedë me At Vitor Demaj, bisedë të cilën ai preferon ta botojmë në gegnisht sikurse ai flet e shkruan. Përmes saj do të zbulojmë historinë e plotë të këtij dorëshkrimi të rrallë dhe arsyen se pse Fishta i frymëzuar prej Molierit e shkroi këtë komedi si një përshtatje për publikun shqiptar…

Me keni treguar para pak muajsh nje doreshkrim te një vepre dramatike, me titull “Dredhite e Patukut”, një pershtatje e Fishtes nga Molieri. Ky dorëshkrim tahsmë është gati të bjerë në duart e lexuesve. Sa e njohur ëhstë kjo vepër dramatike e Fishtës dhe kur është shkruar prej tij?

Siç dihet vepra e At Gjergj Fishtes mbas hymjes se komunizmit e deri ne vitet 90 te shekullit te kaluem ishte e ndalueme, e anatemueme, dhe po te gjenin ndonji vepër të tij rrezikoje shumë, deri edhe me burgosje, pse Fishta u konsiderue prej diktatures komuniste si nji kundershtar i mirefilltë i saj. Te gjitha veprat dhe doreshkrimet e Poetit u hoqën prej rafteve të bibliotekave e u ndryn nëpër bodrume të errta e plot lagshti. Sikur të mos mjaftonte kjo, shumë prej tyne u dogjen me qellim, por edhe nga frika se mos i gjenin e do te psojshin te njejtin fat edhe ato qe i ruejn. Edhe dorëshkrimet e Fishtes kanë pasë të njëjtin fat. Disa nga këto dorëshkrime gjinden në arkivin kombëtar, dy dorëshkrimet “Juda Makabe” e “Dredhit e Patukut” janë në bibliotekën “At Gjergj Fishta” në Shkodër. Vepra dramatike “Dredhitë e Patukut” asht nji komedi e Molière-it, e pershtatun në gjuhën shqipe me nji art të jashtëzakonshëm krijimi. Kjo komedi asht e pabotueme, e shkrueme prej Poetit kombëtar aty nga vitet 1910-1913 përpara Kombësisë letrare që u organizue në Shkodër në vitin 1916. Ket e difton edhe përdorimi i drejtëshkrimit të Kongresit të Manastirit. Kjo komedi e Fishtes asht ma pak e njohun se veprat e tjera, kjo për arsye se nuk u botue asnjiherë.

Cila është historia e zbulimit të këtij dorëshkrimi dhe në ç’gjendje është ruajtur?

Biblioteka françeskane At Gjergj Fishta e rithemelueme në vitin 2003 asht e profilizueme në Albanologji, kjo falë tre françeskanve që jetuen në mergim: At Jak Marlekaj, At Daniel Gjeçaj e At Paulin Margjokaj. Kjo bibliotekë e ka pasë si traditë paisjen me visare kombtare, dorëshkrime, libra të vjeter, etj. Në vazhdimin e kësaj tradite po pasunohet çdo ditë e ma shumë me libra e me dorëshkrime, ku vëhen në dispozicion të studiuesve për këshillime, hulumtime e studime.
Dorëshkrimi i At Gjergj Fishtës “Dredhitë e Patukut” asht dhurue nga nji zotni shkodran, z. Luigj Baba. Kur e solli në bibliotekë ket dorëshkrim të shkrume nga dora e poetit kombëtar ndieva nji emocion të papërshkruem dhe të papërsëritshëm. Ky dorëshkrim kishte kalue shumë përipeci.
Ishte ruejt me kujdes për ma shumë se pesëdhetë vjet nen dysheme – parket druni në shtëpinë e Z. Luigj. Ky zotní fisnik prej Shkodre pati mirësinë me ja kthye “Bibliotekes Françeskane Át Gjergj Fishta në Shkodër”. Tue kênë se dorëshkrimi âsht ruejt nen parket shtëpie ka psue edhe disa deformime fatmirësisht jo të shumta, e kemi hasë në veshtirësi në transkriptimin e tekstit. Kemi fatin që në bibliotekën At Gjergj Fishta në Shkodër të kemi tashma dy dorëshkrime të Poetit: “Dredhit e Patukut” dhe “Juda Makabe”.

Kjo veprër, nuk ëhstë botuar kurrë më parë. Si mudn ta shpejgojmë këtë fakt?

E vërtetë, kjo komedi nuk asht botue asnji herë. Arsyet se pse nuk asht botue ky dorëshkrim nuk dihen. Ndoshta Poeti nuk e botoi për arsye se ne ato vite pati botue shumë krijimtari të tija, si p.sh. pjesë nga Lahuta e Malsisë që ishte edhe fillimi i lavdishëm i karrieres së tij, Pika Voese (Mrizi i zanave) Anxat e Parnazit, Shqyptari i qytetnuem, Shën Françesku i Asizit, etj. Po në vitin 1913 Fishta u muer me botimin e Hyllit i Dritës. Arsyeja tjeter ndoshta ishte edhe se Dredhitë e Patukut ishte nji përshtatje në gjuhën shqipe, dhe ai ndoshta mendonte ma parë të botonte krijimtarinë e tij, origjinale që kishte dalë prej pendes së tij. Në shkrimet e Poetit mbas vdekjes së tij asht gjetë nji projekt i bam prej tij për botimin e plotë të korpusit të tij dhe në ket projekt banin pjesë në krjimtarinë dramatike për botim Dredhitë e Patukut e i Ligu për mend.

Mund të zbulojmë diçka nga brendija e kësaj vepre? Për çfarë bën fjalë?

Jo vetëm në komedinë “Dredhit e Patukut” por edhe te “I ligu për Mend” arti fishtjan paraqet jeten familjare dhe shoqnore të Shkodrës dhe Shqipnisë të asaj kohe. Poeti ynë në krijimtarinë e tij satirike dijti me mbërthye në nji harmoni të jashtëzakonshme, herë ambëlsisht e herë vrullshëm karakteret dhe veset e ulta që rrjedhin prej zemres së njeriut. I rradhiti aq bukur me nji mendësi të perkryeme shumë aspekte që dalin prej zemres së njeriut, si p.sh. ambicja, krenarija, demelija, koprracija, abuzimi me vendet e punës, përfitime të padrejta, etj. I vuni këto të meta në dukje më nji ironi therse e flakërues nëpërmjet personazheve si Patuku, Lini, Sylejman efendija, Tartufetti, Nushi, etj. Fishta në satirën e vet i frymzuem nga dashnia për Shqipninë na paraqitet shumë herë i pamëshirshem me shfrim, zemrim e me nji gaz ironik, ven në dukje padrejtësitë e punët e pahijshme që e rrethojshin në dam të saj. Nuk ka mëshirë ndaj atyne që janë plot vese dyfytyrsish, që jetojnë me djersen e me mundin të tjerve. Personazhet e tij marrin forma dhe shprehi të ndryshme, simbas situatave dhe rasave në përballimin e problemeve ose daljen prej tyne vetem e vetem për me pështue për sy e faqe. Kjo mënyrë veprimi i ban me perdorë të gjitha mënyrat, dredhinat e mashtrime gjithfarësh. Në jetën shoqnore të njerzimit janë të pranishme këto fytyrëzime personazhesh, ku gjithçka e gjykojnë simbas barkut të tyne. Poeti âsht i vetdijshëm për ketê, e mundohet me hovin e shkelqyeshem krijues që asht vetëm i tij për me e vu njeriun në dijeni të sa e sa problemeve që e paralizojnë në të gjitha drejtimet e jetës, për me e ndriçue në rrugëtimin e tij. Ky âsht edhe qellimi i satirikës së Fishtës, me pa vesin e me e shrranjosë prej shpirtit të njeriut.

Dimë se kjo vepër ka njohur edhe disa vënie në skenë diku në vitet ‘30. Si është pritur prej publikut?

At Gjergj Fishta e kishte pasion të madh dramaturgjinë dhe skenen. Tue fillue aty ka vjeti 1907 ai vuni disa melodramma në skenen e teatrit që fretnin kishin ndertue te Kuvendi i Gjuhadolit Shkoder. Në vitin 1913 asht vu në skenë dhe interpetue nga aktor të shoqnive teatrale shkodrane komedia Dredhitë e Patukut. Çdo veper e shkrueme prej Potetit Kombtar pritej me nji entuziazem të madh. Krijimtaria Në paraqitjen në skenë të dramave, melodramave apo të komedive merrte pjesë një numer i madh artdashes. Françeskanët në ato vite kishin themelue disa shoqni letrare, teatrale muzikore. Çdo veprimtari në këto fusha pritej me entuziazëm të madh prej publikut shkodran.

Ekziston edhe një letër e Fishtes, ku ai shkruan se gjatë një udhëtimi në anije po lexonte Molierin. Kujt ia drejton këtë letër, dhe a lidhet koha e shkrimit të saj me përshtatjet që ai i bëri veprës së Molierit, (“I semuri per mend” dhe “Ndodhite e Patukut”)?

Në korrespondencën e Fishtës, nji vend të ndritun ka edhe korrespondenca më bashkëvëllaznit e tij, si ajo me P. Pal Dodaj, At Justin Rrota, At Shtjefen Gjeçovi, etj. Në faqet e kësaj korrespondence dallojmë dhe na paraqiten fakte, të dhana mbi shkrimin, vumjen në skenë si dhe pritje nga publiku i dramave të Fishtës. Në vapor për në Amerikë At Fishta i shkruen nji leter At Justin Rrotës e i thotë se po lexonte Molierin dhe se nga krijimtaria moleriane mendonte me përshtat prap në gjuhën shqipe. Fishta gjithmonë pati për zemër njohjen dhe studimin e letersisë botnore, shkrimtarve, poetve, dramatugëve ma në za të saj.

Çfarë pikasi Fishta në këto dy vepra të Molierit dhe pse vendosi me ia përshtat publikut shqiptar?

Krejt krijimtarija satirike e Fishtës ka si objekt edukimin nëpërmjet artit teatral. Zhanri komedio-letrar tue vu në gaz veset, ligshtitë, karakteret e dobëta e marritë e njerzve, ka per qellim të qortojë doket e zakonet e shoqnisë nëpërmjet episodeve që ndodhin në jetën familjare, etj. Fishta ka dijtë me e perdorë mirë ket pjesë të dramaturgjisë që âsht komedia per me permisue zakonet, doket e nderin e jetës familjare shqiptare. Nga ana tjeter Poeti âsht i vetëdijshem se njeriu âsht i kufizuem prej rrethanave të ndryshme, por nuk âsht i penguem plotsisht, ka mundesi me deshirë e me vullnet të mirë t’ia mbërrij e të baj nji jetë të dejë e të virtytshme, me ndërgjegje të pastër ndaj vetvetes e ndaj të tjerve. Në komeditë “I ligu për mend” e “Dredhít e Patukut” personazhet na paraqesin aspekte të njeriut në rasa të caktueme të jetës së tij.
Këto dy komedí të shkrueme me nji stil të bukur e me nji gjuhë të rrjedhshme, karakteristike e Fishtës, janë të ambientueme në Shkodrën e viteve dhetë e njizetë të shekullit të kalueme. Arsyet se pse vendosi Poeti që këto dy komedí me ja përshtatë publikut shqiptar janë të thjeshta. Në të gjitha kohët krijimtaria letrare âsht fryt që rrjedh mbas nevojave të shoqnisë që jetojnë në ato rasa. Shkrimtarët e zot dijn me e pa me atë synorin tyne ket moment e shëndrrojnë në vepra të pavdekshme. Pader Gjergj Fishta âsht i vetdijshem për ket moment që po kalonte shoqnia shqiptare, që sapo ishte lirue nga ngujimi pesëshekullor anadollak. Jo vetem keto dy komedí, por krejt krijimtaria satirike e Fishtes âsht e lidhun ngushtë me epoka të ndryshme që po kalonte populli shqiptar. Mund të marrim si shembull kryeveprën satirike Gomarin e Babatasit që mbasi doli prëj shtypshkrojes brenda katër ditëve u mbarue, u shiten ma se 1000 kopje. Kjo ndodhi për faktin se çashtjet e trajtuem aq bukur e me shije në atë satirë ishin aktuale brenda drejtuesve dhe zyrtarve të shtetit.

Pse ishin kaq popullore veprat satirike të Fishtës?

Fishta si Françeskan ka jetue në thjeshtësi të plotë, nuk e kishte problem me ndejë dhe me folë me njerëz të thjeshtë e të pashkollë. Tue qendrue me njerëz të niveleve të ndryshme ka nxjerr brum për krijimtarin e tij. Shumë shprehje dhe thanje popullore i ka marrë prej këtyne bashkëbisedimeve, tue i dhanë nji formë dhe shije të bukur estetike urtisë së popullit të thjeshtë të maleve ose të qyteteve. Edhe komedia “Dredhit e Patukut” asht fryt i dialogut të Fishtës me kuadrin e plotë të jetës familjare dhe qytetare shkodrane. At Fishta shumë herë tue luejt domino qendronte me leter në dorë dhe shkruen të gjitha shprehjet që dëgjonte, kjoshin ato të mira, tallje, përulje, etj. Nganjiherë nxiste edhe zemrime të të tjerët për me nxjerr shprehje për qellimin e tij. Në Lahutën e Malsisë përmendet njifarë Man Sela sikur kishte marrë pjesë në luftën kundër malazezëve, por në të vertëte ai ishte nji kasap prej shkodre dhe i pashkollë, Fishta herë shkonte te ai e herë ai vinte te Poeti e i fliste për politikë e gjana të pavend.

Sa i qëndron kohës kjo vepër? A mudn ta përfytyrojmë sot në një skenë teatri?

Fishta ishte dijetar i kohës dhe krijmtaria e tij profetike shtrihet në kohë dhe në hapsirë deri te ne dhe vazhdon në rrugëtimin e saj. Shumë vese, jetë të pandershme, mashtrime, etj. të vena në dukej prej Poetit atë kohë janë edhe sot e gjithë ditën të pranishme në në jetën shoqnore, politike, etj.

Çfarë perfaqëson kjo vepër në krijimtarinë e Fishtës? Ajo na shpërfaq, një anë tjetër të tij, atë si shqipërues, apo jo?

“Dredhit e Patukut” nuk asht nji perkthim mirëfilli por nji pershtatje në gjuhëm shqipe. Motivin e mori nga dramaturgu i madh francez dhe vendosi në të elemente, ngjarje dhe copëza nga jeta e përditëshme shqiptare. Unë mendoj se me ket komedi Poeti Françeskan e kombtar i ka dhurue panteonit të kryeveprave të tij të pavdekshme nji shtatore të artë edhe pse jo në nivelin e të tjera veprave. Por Fishta asht marrë edhe me përkthime. Ka përkthye pjesë nga krijimtaria e Homerit, Petrarkes, etj.

milosao