Gjuha Shqipe

[ixnpeL]

Shqipja është një gjuhë indoevropiane që flitet në Shqipëri dhe nga shqiptarët etnikë në pjesë të tjera të Ballkanit jugor. Gjuha shqipe flitet gjithashtu edhe përgjatë bregdetit lindor të Italisë dhe në Siçili, në jug të Greqisë si dhe në Gjermani, Suedi, Shtetet e Bashkuara, Kanada, Ukrainë dhe Belgjikë. Shqipja është një ndër gjuhët moderne që përfaqëson një degë më vete në familjen e gjuhëve indoevropiane.
Origjina e emrit "Albanian", i cili tradicionalisht i referohet një zone të vogël në Shqipërinë e Mesme dhe të emrit të sotëm Shqip ose Shqipëri, mund të rrjedhin nga një fjalë latinishte, excipere që do të thotë "shqiptoj saktë, qartë". Por këto janë akoma edhe sot të diskutueshme. Emri "Albanian" është gjetur nëpër dokumente që në kohën e Ptolemeut. Në kalabrisht emri është arbëresh, në greqishten moderne arvanítis ose alvanós, dhe në turqisht arnavut; emri duhet të jetë transmetuar herët nëpërmjet greqishtes.

[ixnpeL]

Dialektet


Dy dialektet kryesore të gjuhës shqipe janë Gegë në veri dhe Toskë në jug, të ndara afërsisht nga Lumi Shkumbin. Gegnishtja dhe Toskërishtja janë degëzuar për së paku një mijëvjeçar, dhe format e tyre më pak ekstreme janë ndërsjalltazi të kuptueshme. Gegnishtja ka nën-variantet më të dallueshme, prerjet të cilat janë lloje më veriore dhe lindore, që përfshinë ato të qyteteve të Shkodrës, rajonin e Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë verilindore, Kosovën (në ish Jugosllavi), dhe fshatin e izoluar Arbanasi (jashtë Zarës) të bregut të Kroacisë, Dalmacisë. “Arbanasi” i themeluar në fillimin e shekullin XVIII nga refugjatët nga rajoni rreth qytetit bregdetar të Malit të Zi, Tivarit, ka rreth 2,000 folës të gjuhës shqipe.
Të gjitha dialektet e folura shqipe në enklavat italiane dhe greke janë variantet e toskërishtes dhe duket se janë të lidhura më së afërmi me dialektin e Çamërisë në jugun e largët të Shqipërisë. Enklavat Italiane- rreth 50 fshatra të shpërndarë - me siguri janë gjetur nga emigrantët nga sundimi i Turqisë në Greqi. Disa dialekte të largëta dhe të izoluara të origjinës jugore të Toskërishtes fliten në Bulgari dhe Trakinë Turke por nuk kanë datë të saktë. Gjuha ende përdoret në Madritsa, Bulgari, në kufirin afër Edirnesë, dhe në përfundim të këtij fshati që po mbijeton në Mandres, afër Kilkis në Greqi, që daton nga Lufta Ballkanike. Një enklavë Toskërisht afër Melitopolit në Ukrainë shfaqet vendosja e fundme nga Bullgaria. Dialektet Shqiptare nga Istria, për të cilin ekziston një tekst, dhe nga Sreim, për të cilin nuk ekziston asnjë tekst janë zhdukur.

[ixnpeL]

Historia
Gjuha zyrtare, e shkruar me gërma latine dhe që u adaptua në vitin 1909, ishte e bazuar në dialektin e Gegërishtes Jugore të qytetit të Elbasanit nga fillimi i shtetit të Shqipërisë deri në Luftën e dytë botërore. Deri në vitin 1968 shqiptarët e Kosovës, Ish Republikës Jugosllave të Maqedonisë dhe Malit të Zi përdorën Gjuhën Letrare Gege si gjuhë zyrtare. Ne Shqipëri me ardhjen në fuqi të komunistëve gjuha Gege u ndalua institucionalisht prej vitit 1944 deri ne vitin 1967 dhe de-fakto prej vitit 1972 deri sot. Gjuha e sotme zyrtare shqipe jo vetëm që bazohet në toskërisht, por edhe fjalët e shprehjet qe huazohen prej gegërishtes konvertohen në morfologjinë, fonologjinë dhe sintaksën e të folmes toskë. Shqiptarët që jetojnë edhe sot nën administrimin e sllavëve e pranuan gjuhën toskë si gjuhë zyrtare. Ky vendim politik i marrë në Prishtinë në vitin 1968 sot po sfidohet nga shkrimtarë, gazetarë dhe sidomos rinia që shkruan në internet si jo frutdhënës dhe diskriminues ndaj gegëve, në veçanti ndaj kosovarëve të cilët tingëllojnë si emigrantë kur flasin gjuhën standarde shqipe.
Vetëm disa të dhëna të shkruara shkurt janë ruajtur nga shekulli i 15-të. E para ishte një formulë pagëzimi e vitit 1462. Shpërndarja e librave të prodhuar nga shekujt 16 dhe 17 kanë buruar shumë në zonën e Gegërishtës (shpesh në Scutarene Gegërisht veriore) dhe reflektuan aktivitetet misionare të Katoliçizmit Romak. Një rrymë shumë më e vogël e literaturës në shekullin e 19-të ishte prodhuar nga të mërguarit. Ndoshta punimet e literaturës më të hershme dhe të pastra të çfarëdo niveli është poezia e shekullit të 18-të të Jul Varibobës, të enklavave në S. Giorgio në Kalabri. Disa prodhime të literaturës vazhduan në shekullin e 19-të në enklavat Italiane, por asnjë aktivitet i ngjashëm nuk është ruajtur në zonat e Greqisë. Të gjitha këto dokumente të hershme historike tregojnë për një gjuhë e cila dallon pak nga gjuha e tanishme, sepse këto dokumente nga krahina dhe kohë të ndryshme paraqesin karakteristikat e shënuara të dialektit. Sidoqoftë, ato shpesh kanë një vlerë për studimet e linguistikës që janë shumë më të rëndësishme në meritën e tyre të literaturës.

[ixnpeL]

Klasifikimi
Që Shqipja është qartë me origjinë Indo-Evropiane ishte e njohur nga filologu gjerman Franz Bopp në 1854; detajet e ngjashmërive kryesore të Shqipes me gjuhët Indo-Evropiane ishin elaboruar nga një filolog tjetër gjerman, Gustav Meyer, në vitet e 1880-1890. Përmirësimet e mëtejme linguistike ishin prezantuar nga linguisti danez Holger Pedersen dhe Norbert Jokl nga Austria. Etimologjitë në vazhdim e ilustrojnë lidhjen e Shqipes me gjuhët Indo-Everopiane (një yll që i paraprinë vllajës tregon të pavërtetuarat, fjala burimore Indo-Evropiane hipotetike, e cila është e shkruar në ortografi tradicionale):
pesë “five” (nga *pénkëe); zjarr “fire” (nga *gëhermos); natë “night” (nga *nokët-); dhëndër “son-in-law” (nga *gem{schëa} ter-); gjarpër “snake” (nga *sérpo{breve}n-); bjer “bring!” (nga *bhere); djeg “I burn” (nga *dhegëho); kam “I have” (nga *kapmi); pata “I had” (nga *pot-); pjek “I roast” (nga *pekëo); thom, thotë “I say, he says” (nga *k'emi, *k'et . . .).
Sistemi i foljes përfshinë shumë tipare arkaike, si ruajtja e aktive e dallueshme dhe përfundimet mesatare personale (si në Greqisht) dhe ndryshimi i zanores rrënjë "e" në të tanishmen në "o" në kohën e shkuar, një tipar i ndarë me gjuhët Baltike. Për shembull, ekziston mbledh (kalimtare) dhe po ashtu mblidhet (jokalimtare), në kohën e shkuar, dhe mblodha me një "o" në të shkuarën. Për shkak të ndryshimeve sipërfaqësore në formën fonetike të gjuhës gjatë 2,000 vjetëve dhe për shkak të huazimit të fjalëve nga vendet fqinjë, vazhdimësia e trashëgimisë së Indo-Evropianishtes në Shqip ka qenë e nënvlerësuar.

[ixnpeL]

Gramatika
Kategoritë e gramatikës së Shqipes janë shumë të afërme me gjuhët e tjera Evropiane. Emnat tregojnë dukshëm gjininë, numrin, dhe tri apo katër rasa. Një tipar i pazakonshëm është që emrat ndryshohen më tutje me prapashtesa për të treguar domethënien e caktuar apo pacaktuar: bukë, buka. Mbiemrat-përveç numëror dhe disa shprehje të caktuara sasie-dhe emrat e varur përcjellin emrin të cilin e modifikojnë; dhe ata janë të shquar në kërkimin e pjezës që i përcjell ata që pajtohen me emrin. Andaj, në “një burrë i madh, modifikohet nga i madh, i cili paraprihet nga i, i cili pajtohet me termin për “njeri”; gjithashtu në “dy burra të mëdhenj”, mëdhenj, forma mashkullore e shumësit nga i madh, përcjellë emrin burra dhe paraprihet nga një pjesëz që pajtohet me emrin. Foljet kanë numrin dhe një llojllojshmëri të formave të gjetura në Frëngjisht apo Italisht dhe janë mjaft të parregullta në formimin e rrënjëve të tyre. Shumësat e emrit po ashtu janë të dukshëm për parregullsitë në një numër të madh të tyre. Kur të definohet një emër apo një i marrur si i njohur është kundrinori i drejtë, një përemër në rastin e vërtetë që përsëritë këtë informacion po ashtu duhet të futet në shprehjen e foljes; p.sh. I-a dhashë librin atij drejtpërdrejtë është “him-it I-gave the-book to-him, e cila në Anglishten standarde do të ishte “I gave the book to him.”Në përgjithësi, gramatika dhe dallimet formale të Shqipes na kujtojnë Greqishten moderne dhe gjuhët e Romantizmit, veçanërisht Rumun. Tingujt sugjerojnë Hungarishten apo Greqishten, por Gegërishtja me zanoreve hundore tingëllon si karakteristike.

[ixnpeL]

Fjalori dhe Kontaktet me gjuhët e tjera
Edhe pse shqipja ka pranuar huazime nga fqinjët, po ashtu tregon jashtëzakonisht disa dëshmi të kontaktit me Greqishten e lashtë; Si e tillë është Gegërisht mokën (Toskërisht mokër), nga Greqishtja mekhane’. Kontaktet e afërta me Romakët japin shumë huazime latine - mik nga Latinishtja amicus, këndoj nga cMember. Përveç kësaj, huazimet e tilla të fjalëve në Shqip vërtetohen nga ngjashmëritë në zhvillimin e Latinishtes së folur në Ballkan dhe Rumani, një gjuhë e Romantizmit Ballkanik. Për shembull, Latinisht paludem u kthye në padulem dhe pastaj padure në Rumani dhe pastaj pyll në Shqip, të dyja me kuptim të modifikuar.
Anasjelltas, rumnishtja po ashtu i ndan disa terma vendorë jo-latinishte me Shqipen—p.sh. Rumanisht brad, Shqip bredh. Andaj këto dy gjuhë reflektojnë kontakte të veçanta historike të kohëve të hershme. Komunikimet e hershme me barbarët me sa duket kontribuan fjalën fjalën "tirq" (nga bashkimi i vjetër “thigh-breech), përderisa huazimet me kontaktet e hershme Sllave mund të atribuojnë në kontaktet kulturore gjatë 500 viteve të kaluara me Venedikasit, Osmanët, Grekët (deri në jug), dhe Sllavët (deri në lindje).
Një numër i favorshëm i tipareve - p.sh. formimi i kohës së ardhshme dhe shprehjes së emrit – janë të ndara nga gjuhët tjera të Ballkanit por kanë një origjinë dhe zhvillim të pakuptueshëm; Shqipja apo forma e sajë e hershme shumë lehtë mund të jetë burimi për të paktën disa nga këto. Studimi i tipareve të tilla regjionale në Ballkan është bërë një rast klasik për hulumtimi mbi fenomenin e përhapjes së gjuhës.

[ixnpeL]

Shqipja - Gjuha Pie
Shqipja - gjuhë PIE (para indoevropiane), sepse lidhet edhe me Thotishten e lashtë, tash e 12.000 vjet ma parë - Thoti Tatë, fliste shqip, krijuesi i hieroglifeve te para. Si shembull kemi vepren e G. Katapanos - Thoti Tatë, parlava albanese. Sot kemi edhe alfabetin e Thotit, që iu prinë të gjitha alfabeteve dhe janë shkronja me kuptim shqip edhe si hieroglife edhe spjegohen përmes Shqipes.
Shqipja e folur sot, sidomos Shqipja e Vjetër, Gegënishtja e lashtë, që sot është si një dialekt kryesor i Shqipes ballkanike, reflekton natyrë të gjuhës PIE, ku tejkalon përmasat e gjuhëve indo-europiane, apo Indoeuropianishtes së lashtë - sidomos me shprehjet - diftongje. Shqipja e sotme, duket një substrat i një gjuhe botërore të kohës, në rrafshin trekontinental: afriko-azio-europian, me pikat strategjiko-linguistike - Aleksandria - Hindi - Hilleri (lum në Gjërmani).
Si shembull konkret kemi: Shqipja nuk është e përcaktuar në asnjerin grup gjuhësh i.e., sepse ka elemente të të dyja grupeve: satem, e kentum dhe me të drejtë, Shqipja është ky substrat i një gjuhe madhore - illirishtes së lashtë pellgazgjike, si burim i përbashket i të gjitha gjuhëve indoevropiane. Këtë hipothezë e thonë dijetarët, se të gjitha gjuhët indoevropiane, kanë një burim të përbashkët - e kush ishte ai burim, nuk e thonë konkretisht. Pse? Sepse, dalin të gjitha alfabetet e gjuhëve të para i.e. me burim nga illirishtja - Ama e Shqipes.