Lord Bajroni - George Gordon Lord Byron

[sn0m]

Poet i të gjitha pasioneve

Ai ishte një ikonë e moshës së tij, pastaj ra nga hiri dhe u përndje në mërgim. Fiona MacCarthy, në biografinë e saj të re të Bajronit, zbulon se arsyeja e vërtetë e izolimit të tij ishte homoseksualiteti i tij.

E shtunë 9 nëntor 2002
The Guardian

Pak pas nëntë të mëngjesit të 25 prillit 1816, poeti George Gordon Lord Bajron u largua nga Anglia për në kontinent. Në bordin e paketës Dover, ai shikoi shkëmbinjtë e bardhë që tërhiqeshin, duke e ditur në zemër se nuk do të kthehej. Ai u largua në një atmosferë të stuhishme skandali, i ndarë nga gruaja e tij pas vetëm një viti martesë. U largua me vullnetin e tij apo u detyrua?
Miqtë besnikë të Bajronit këmbëngulën se ai u largua vullnetarisht nga Anglia: "Nuk kishte as më të voglin domosdoshmëri edhe në dukje për të shkuar jashtë shtetit", shkruante i patunduri John Cam Hobhouse. Faktet e mërgimit të Bajronit janë fshirë nga shumica e biografëve të tij. Akuzat e përhapura për mizori, tradhti bashkëshortore dhe inçestin e Bajronit me gjysmë motrën e tij Augusta janë marrë si shpjegim mjaftueshëm - megjithëse inçesti ishte i dënueshëm nga gjykatat kishtare, por jo një vepër penale. Ishte akuza shumë më serioze për sodomi, një krim që mbart dënimin me vdekje në Anglinë homofobike të fillimit të shekullit të 19-të, që bëri që Bajroni të dëbohej praktikisht.

Ai do të përndiqej përgjithmonë nga skenat e armiqësisë gjatë javëve të tij të fundit në Angli: "Më këshilluan të mos shkoja në teatro, që të mos më fërshëllenin, as në detyrën time në parlament, që të mos më fyenin nga rruga. Edhe në ditën e nisjes miku im më intim më tha më pas se ishte nën kapjen e dhunës nga njerëzit që mund të ishin mbledhur në derën e karrocës. Kishte frikë se ai ishte në rrezik të linçimit nga turma. Në hotelin Dover, disa gra shkuan aq larg sa u maskuan si shërbyese dhomë për ta parë më nga afër, sikur të ishte bërë një ekspozitë në një shfaqje të çuditshme. Dhuna e këtij reagimi publik i ngjan urrejtjes që 80 vjet më vonë iu hodh Oscar Wilde.

Shpërfillja e Bajronit ishte më e hidhur sepse pasoi një fazë suksesi të pashembullt. Në vitin 1812, botimi i dy pjesëve të para të udhëtimit të tij filozofik Pelegrinazhi i Çajld Haroldit solli vlerësime të menjëhershme. Bajroni përshkroi se si u zgjua një mëngjes dhe e gjeti veten të famshëm. Katër tregime ekzotike lindore, të bazuara në udhëtimet e tij në Turqi, Shqipëri dhe Greqi, konfirmuan popullaritetin e tij. Në vitin 1814, 10,000 kopje të The Corsair u shitën në ditën e botimit - "një gjë krejtësisht e paprecedentë" rrezatoi botuesi i tij John Murray. Në rënien e tij të papritur nga hiri, Bajroni ishte viktimë e përçmimit histerik që shpesh pason një personazh të famshëm ekstrem, një cikël tepër i njohur për ne tani.

Bajroni i ri ishte kënaqur me suksesin e tij. Fama në fillim kishte qenë e ëmbël për fëmijën e vetëm të rritur nga nëna e tij në një errësirë ​​relative në Aberdeen. Babai i tij i munguar, një ish-kapiten i ushtrisë magjepsës por i shthurur i njohur për miqtë e tij si "Mad Jack" Bajroni, kishte vdekur në varfëri në Francë kur djali i tij ishte vetëm tre vjeç, një vetëvrasje e dyshuar. Në moshën 10-vjeçare, Bajroni kishte pasuar xhaxhain e tij të madh, zotin e pestë, dhe trashëgoi grumbullin e madh gotik të Newstead Abbey në Nottinghamshire. Por edhe ky ishte një bekim i përzier: ndërtesa ishte e rrënuar; nuk kishte fonde për mirëmbajtjen e tij. Bajroni, shumë i vetëdijshëm për statusin, ishte i vetëdijshëm se krahasuar, të themi, me Dukën e ardhshme të Devonshire, shokun e tij të shkollës në Harrow, ai mund të konsiderohej vetëm si një bashkëmoshatar i mitur.

Bajroni kishte lindur me deformimin që bashkëkohësit e tij i referoheshin si një këmbe shkop, dhe uria e tij për miratim ishte rritur nga kjo paaftësi fizike. Ekspertët modernë mjekësorë kanë preferuar ta shohin keqformimin e Bajronit si një displazi, një dështim i një pjese të trupit për t'u formuar siç duhet. Çizmet e Bajronit të bëra për qëllime, ende në koleksionin e arkivit në John Murray, u ndërtuan për të kundërshtuar këmbën e tij të djathtë anormalisht të vogël dhe të kthyer nga brenda dhe të mbushura për të maskuar viçin e tij grotesk të hollë. Këmba e tij kishte tërhequr tallje mizore nga djemtë e tjerë në Harrow, të kujtuar më vonë nga Bajroni me një dridhje.

"The Morning Post në veçanti ka zbuluar se unë jam një lloj Richard i tretë - i deformuar në mendje dhe trup - informacioni i fundit nuk është shumë i ri për një njeri që kaloi pesë vjet në një shkollë publike."

Tërheqja e Bajronit ndaj djemve adoleshentë ishte bërë e dukshme për herë të parë në Harrow, ku ai iu referua rrethimit të tij të adhurimit të nxënësve më të rinj si grupi i tij teban. Në Kembrixh, Bajroni ra me një grup të sofistikuar miqsh me mendje të njëjtë, të magjepsur nga teoria dhe praktika e sodomisë. Heroi i tyre ishte William Beckford, autor i romanit të ëndrrave lindore epshore The Calif Vathek, i cili ishte detyruar të largohej nga vendi në vend që të përballej me akuza të mundshme penale në lidhje me një skandal homoseksual. Ata e quanin veten me emrin e koduar Metodistët. Në vjeshtën e vitit 1805, kur ai ishte 17 vjeç, Bajroni takoi dhe u dashurua me John Edleston, një korist i Trinity College, dhe i shkroi disa nga vargjet e tij më të bukura të vajtimit për "protezhën e tij muzikore", duke përdorur emrin mashtrues femëror Thyrza, pasi Edleston vdiq i ri.

Është e qartë nga korrespondenca e Bajronit për këtë periudhë se një nga motivet e tij kryesore për të nisur udhëtimet e gjata në 1809-1810 ishte shpresa e tij për përvojën homoseksuale. Në Greqi dhe Turqi, seksi me djemtë pak a shumë pranohej si normë dhe ai gjeti partnerë të gatshëm. Aty ishte Eusthathius Georgiou, djali i paqëndrueshëm grek me "kaçurrela ambroziale", ombrella e të cilit, e mbajtur për të mbrojtur lëkurën e tij nga dielli, e bënte shërbëtorin e Bajronit të dridhura. Ishte franko-greku Nicolo Giraud, me sytë e tij të kulluar, që i mësoi Bajronit italisht në Athinë, duke marrë një ditë të tërë për të lidhur foljen "për të përqafuar". Në fund të qëndrimit të Bajronit në Greqi, ai po mburrej me miqtë e tij metodistë se kishte arritur më shumë se 200 "pl and opt Cs", kodi i tyre për marrëdhënie seksuale të pakufizuara, marrë nga Satyricon i Petronius "coitum plenum et optabilem".

Kur Bajroni u kthye në Angli në verën e vitit 1811, paragjykimet ndaj homoseksualëve ishin në rritje pas një bastisjeje të policisë në tavernën White Swan në Vere Street, Londër. Nga burrat e akuzuar për "sulm me qëllim për të kryer sodomi", gjashtë u dënuan me shtyrje në Haymarket, ku u goditën me baltë dhe jashtëqitje nga një turmë e egër. Bajronit iu dha një leksion për nevojën për kujdes nga Hobhouse, i cili tashmë e kishte bindur atë të digjte ditarin e tij të hershëm, i cili me sa duket përfshinte një tregim të dashurisë së tij për djalin e korit Edleston. Bajroni më vonë tha se humbja e këtij dorëshkrimi ishte "e pariparueshme".

Nga viti 1812 deri në 1815, vitet e famës letrare të Bajronit "i dashuruar", ai u përfshi në vorbullën e aktivitetit shoqëror në Londër. Për lexuesit e saj në atë periudhë të pasigurisë morale dhe politike, dy dekada pas trazirave të revolucionit francez, energjia subversive e Childe Harold-it të Bajronit kishte goditur një akord të jashtëzakonshëm. Suksesi i saj u ndërthur me personazhin misterioz të autorit të tij, 24-vjeçarit Lord Bajron, aristokratin e ri të pashëm, të çalë, i kthyer së fundmi nga lindja. Kur Lord Holland, në një mbrëmje në Holland House, mbajti në një enë metalike që dukej si një temjan, duke i thirrur Thomas Campbell-it: "Këtu është një temjan për ty", poeti më i vjetër u përgjigj pak me zhurmë: "Çojani Lord Bajronit. ai është mësuar me të”.

Bajroni fitoi një karizëm pothuajse mbretërore në periudhën që më vonë do ta quante "mbretërimi" i tij. Të gjitha dyert ishin të hapura për të: ai frekuentonte shtëpitë e mëdha Whig të asaj periudhe, duke u përzier me Hollandët, Melburnet, Jerseys. Ai u gëzua nga zonjat kryesore të Londrës, padurimi i të cilave u intensifikua nga largësia e Bajronit, "lloji i zbehjes së dritës së hënës" të manifestuar në disa nga portretet e tij më të famshme. Fytyra e tij e bardhë e tejdukshme dhe balli i lartë me kube u krahasuan nga një nga bashkëkohësit e tij me një vazo alabastri të ndriçuar nga brenda.

Admiruesit e Bajronit nuk ishin aspak vetëm zonja aristokrate të një moshe të caktuar. Ndërsa gratë më vonë u vërshuan rreth Rudolph Valentino-it gjithashtu biseksual, fansat nga të gjitha klasat shoqërore ndoqën Bajronin: të rinj e të vjetër, të pashkolluar dhe me çorape blu, duke shkarkuar fantazitë e tyre sekrete, të emocionuara dhe të guximshme nga poezia e Bajronit për të kërkuar krijuesin e saj. Qindra nga këto gra i shkruan Bajronit, shpesh në mënyrë anonime, fshehurazi, duke iu përgjëruar për një mostër të dorëshkrimit të tij, kopje të firmosura të punës së tij, një kaçurrela të flokëve të errët ngjyrë gështenjë, një takim klandestin, "një vend i rastësishëm në mendimet e Zotërisë suaj". Shumë nga këto letra të furishme janë ende në arkivat e Bajronit. Pse i grumbulloi? Një provë e tillë e fuqisë së tij mbi gratë e çliroi atë nga vetëdija e të qenit një gjymtetar i përqeshur dhe e shpërqendroi atë nga instinktet homoseksuale që në këtë periudhë përpiqej t'i shtypte.

Bajroni punoi në imazhin e tij. Ai e disiplinoi prirjen e tij për të shëndoshë me dietë të fuqishme dhe përdorimin e purgativëve. Ai kontrolloi përdorimin e portretit të tij në marketingun e poezisë së tij, duke udhëzuar botuesin e tij John Murray që të shkatërronte çdo version të të cilit ai nuk e miratonte. Në mënyrë teatrale dhe të gëzuar, Bajroni e ngriti kampin e tij, duke u varur me keqdashje në skajet e sallës së balloit, duke përqeshur valserët në modë, nën maskën e përmbajtjes së keqe magjepsëse. Ai u vu në dispozicion dhe më pas u tërhoq. Prirja e tij ndaj depresionit e bëri atë të prirur ndaj ndryshimeve të humorit që ende i mundojnë të famshmit, të varur nga shenjat e adhurimit, por që i urrejnë.

Me ambicie të rreme çfarë duhej të bëja?
Pak me dashuri, e më pak me famë!
E megjithatë ata erdhën të pakërkuar dhe me mua u rritën,
Dhe më bëri gjithçka që ata mund të bëjnë - një emër.

Bajroni i shkroi këto rreshta në 1816. Satiristi i pamëshirshëm e shihte humorin sardonik të kastingut të tij si zemërthyesin e moshës së tij.

Konfliktet e tij seksuale e shtynë Bajronin në sjellje të egër. Marrëdhëniet e tij me gratë kishin nevojë për ekstremin, rrezikshmërinë, për t'i nxitur ato në jetë. Veshja e kryqëzuar ishte një tipar i këtyre lojërave të ndërlikuara seksuale. Lëvizjet eksituese të verës së tij me "Caroline me sy blu", një prostitutë e kaluar në Brighton si vëllai i Bajronit, Gordon, u rikrijuan në një nivel më të sofistikuar në lidhjen e tij të rrezikshme publike me Lady Caroline Lamb. Caro, me flokë të prera, ishte tashmë një adhurues i faqeve dhe nuk kishte nevojë për inkurajim për t'u veshur me uniformën e faqes për kënaqësinë e Bajronit, ndërsa ndërlidhja e tyre gjithnjë e më histerike mbështetej nga një shumëllojshmëri e çuditshme e rekuizitave gotike. Marrëdhënia incestuese me gjysmë motrën e tij Augusta i lejoi Bajronit një frisson të ri të njohur, por të jashtëzakonshëm. Ai ishte “bajroni” i saj. Ajo fliste gjuhën e tij të fëmijërisë. Në njëfarë kuptimi, Augusta ishte pasqyra e vetvetes.

Ishte Zonja Karoline e pakrahasueshme e gjithanshme që e dënoi atë. Në fillim të vitit 1815 Bajroni kishte bërë një martesë jo entuziaste me kushërirën e burrit të Caros, Annabella Milbanke. Caro kishte parashikuar se ai "nuk do të ishte në gjendje të tërhiqej kurrë me një grua që shkonte në kishë me përpikëri, kuptonte statistikat dhe kishte një figurë të keqe". Klaustrofobia e jetës martesore konvencionale në Piccadilly Terrace e shtyu Bajronin të sillej keq me një përpikmëri që vetëm ai mund ta kishte arritur, duke shfaqur në pah marrëdhëniet e tij me Augusta, duke hedhur në pah aludime të errëta të së kaluarës së tij homoseksuale dhe (në rolin e tij të preferuar të zuzarit të skenës) duke qëlluar mbush shishet e tij me ujë të gazuar, ndërsa gruaja e tij ishte në lindje në dhomën lart.

Më 15 janar 1816, Annabella dhe vajza e tyre e mitur u larguan nga Londra, duke u strehuar në shtëpinë e prindërve të saj në Leicestershire. Tre javë më vonë, babai i saj, Sir Ralph Milbanke, i shkroi zyrtarisht Bajronit për të kërkuar një ndarje. Filluan të qarkullonin thashethemet për dhunë në martesë, tradhti bashkëshortore me aktoret dhe inçestin e tij me motrën. Në fillim të shkurtit, "intrigantja e keqe" Lady Caroline filloi të përhapte versionin e saj të këtyre historive, duke kryer hakmarrjen më të keqe të mundshme të gruas së përbuzur. "I akuzuari B për - shoku i varfër, komploti trashet kundër tij," tha Hobhouse. Viza në ditarin e tij do të thotë sodomi. Predikimet seksuale të Bajronit, të njohura deri atëherë vetëm për rrethin e tij të ngushtë konfidencial, po bëheshin pronë publike. Më 12 shkurt, Hobhouse i solli Bajronit lajmin alarmues për atë që ai kishte dëgjuar "në rrugë" atë ditë.

Bajroni ishte "me të vërtetë i habitur". Ai e kuptoi se sa serioze ishin këto akuza në klimën seksuale represive të ditës, duke u "axhituar tmerrësisht" dhe duke kërcënuar se do t'i hidhte trurin. Disa ditë më vonë, një Augusta në panik i shkroi Lady Bajronit për t'i bërë të ditur "raportet jashtë vendit të një natyre shumë të tmerrshme për t'u përsëritur... Çdo tjetër zhytet në asgjë përveç kësaj më të tmerrshme". Ajo citoi Bajronin të pranonte, mbrëmjen e kaluar: "Edhe të thuash një gjë të tillë është shkatërrim dhe shkatërrim i plotë për një njeri nga i cili ai nuk mund të shërohet kurrë". Në një postshkrim për kunatën e saj, ajo shtoi: "Unë mendoj se nuk do ta keqkuptoni atë që unë aludoj".

Dyshimet për sodomi martesore tani hynë në ekuacion, dukshëm bindëse për ish-patronin e Bajronit, Lordin Holland, i cili i tha Hobhouse se Bajroni ishte "provuar" - Zonja Bajron. Mundësia e marrëdhënieve anale midis Bajronëve ishte të paralizonte disa nga biografët më të njohur të Bajronit të shekullit të 20-të. "Kam frikë se nuk mund ta plotësoj atë fjali," shkroi Harold Nicolson në vitin 1924, ndërsa në vitin 1974 Doris Langley Moore tallej me idenë se Annabella mund t'i ishte nënshtruar ndonjëherë "në mënyrë të përgjegjshme ndaj një perversiteti që atëherë ishte një krim - dhe që do të ishte akoma, më pëlqen. sprapsin çdo grua delikate”.

Pasi kishte ndërmend të mbrohej në gjykatë, duke mohuar përgjegjësinë për përfundimin e martesës së tij, Bajroni tani ishte i bindur se kjo nuk do të ishte e mençur, pasi prova për "diçka të tmerrshme" mund të silleshin kundër tij. Ndarja u negociua privatisht. E dashura me kaçurrela tani ishte bërë një i dëbuar nga shoqëria. Në fillim të prillit, ai dhe Augusta kishin shpatulla të ftohta kur u shfaqën së bashku në një mbrëmje në Londër të mbajtur nga Lady Jersey.

Poshtërsitë e Bajronit nuk morën fund kur kaloi Kanalin më vonë gjatë muajit. "Unë u tërhoqa," shkruante ai, "por kjo nuk mjaftoi - në vende të tjera - në Zvicër - në hijen e Alpeve - dhe nga thellësitë blu të liqeneve më ndoqi dhe më mori frymë nga e njëjta plagë. - Unë. kalova malet - por ishte njësoj - kështu që shkova - pak më larg dhe u vendosa pranë dallgëve të Adriatikut - si Dreri në gji që e çon në ujë.

Në Gjenevë, turistët anglezë spiunuan Bajronin përtej liqenit përmes teleskopëve me qira. Anasjelltas, duke u takuar me Bajronin në çatinë e Shën Pjetrit në Romë, Lady Liddell i dha udhëzime vajzës së saj që t'i shmangte sytë: "Mos e shiko atë, ai është i rrezikshëm për t'u parë". Kalvari i asaj që ai e quajti "ostracizmi" i tij konfirmoi Bajronin në urrejtjen e tij ndaj anglezëve. Vetëm në Angli, argumentoi ai, epërsia në mënyrë të pashmangshme dhe mizore i la vendin "zilisë, xhelozisë dhe çdo mosdashamirësie". Ndjenjat e tij u bënë jehonë nga Macaulay në një ese të vitit 1831 mbi Bajronin: "Ne nuk njohim asnjë spektakël kaq qesharak sa publiku britanik në një nga sulmet e tij periodike të moralit."

Por zemërimi ishte gjithashtu një stimulues. "Është e çuditshme, por agjitacioni apo gara e çfarëdo lloji më jep një rikthim në shpirtrat e mi," tha një herë Bajroni. Zemërimi dhe pikëllimi i tij për atë që ai e shihte si padrejtësi hakmarrëse të dëbimit të tij e shtynë atë në një fazë të re të energjisë krijuese. Ai kishte nisur në kantonin e tretë të Çajld Haroldit ndërsa ishte ende në anije, jo shumë kohë pasi u largua nga Doveri. Vitet e mërgimit të tij, ndërsa ai i zhvendosi familjet e tij të rrënuara nga Venecia në Ravena në Pizë në Genova, ishin jashtëzakonisht produktive. Ai përfundoi Çajld Haroldin, u nis me Don Zhuanin, shkroi satirën antimonarkike Një Vizioni i Gjykimit, vepra që ne tani i konsiderojmë si Bajroni kuintesencial, moralisht i mprehtë, tejet qesharak, duke zbuluar ndjeshmërinë e tij të madhe, thellësinë e humanizmit të tij. Ata tregojnë një rikthim triumfues nga dëshpërimi i tij.

Përvoja e hidhur e refuzimit e bëri Bajronin në mënyrë më të pamatur në shkrimet e tij. Kur John Murray dhe miqtë e Londrës u kundërshtuan me të për politikën e diskutueshme dhe eksplicititetin seksual - "Don Zhuani është i hollë - duhet të pritet për sifilizin" - Bajroni ishte sfidues në mbrojtjen e integritetit të tij autorial. "Unë nuk do t'i lë rrugë të gjithë "Kantit të të ashtuquajturit krishterim". Jam mbuluar me duartrokitje dhe jam sëmurë nga abuzimi." Me botimin e Kainit, i denoncuar si blasfemues nga foltoret anembanë Anglisë dhe autori i tij i përshkruar si "një djall i ftohtë, i pashqetësuar", mosmarrëveshjet me Murray u përshkallëzuan. Bajroni u transferua te botuesi më radikal John Hunt.

Një efekt tjetër i mërgimit të Bajronit ishte serioziteti i përfshirjeve të tij të reja politike. Në Angli, një rekrutë i ri me shpresë në partinë Whig, ai kishte zënë vendin e tij në Dhomën e Lordëve. Fjalimi i tij debutues në vitin 1812, në kundërshtim me projektligjin për thyerjen e kornizave konservatore, kishte qenë një lutje e zjarrtë për simpati për endësit e çorapeve të Nottinghamshire, jetesa e të cilëve rrezikohej nga mekanizimi në rritje i tregtisë. Por në ato ditë Bajroni ishte shpërqendruar lehtësisht, me gjasë që të largohej nga dhoma e debatit nëse një top i shoqërisë ishte në afërsi. Tani, i ndëshkuar nga përvoja, i vetëdijshëm për pozicionin e tij shoqëror ambivalent, ai u bashkua me gjithë zemër me pakicat e shtypura të Evropës.

Përpjekja e tij e parë në politikën e rezistencës ishte si anëtar i Ravenna Carbonari, një nga një rrjet grupesh kryengritëse në Romagna që synonte të largonte dominimin austriak. Bajroni kontrollonte trupën e tij, Cacciatori Americani, fillimisht një trupë luftëtarësh pylli. Ai e shihte çlirimin e Italisë si "një objekt madhështor, vetë poezinë e politikës". Pas turpit të mërgimit, pranimi i tij në shoqërinë e revolucionit dukej një shfajësim.

Përfshirja e Bajronit në luftën greke të pavarësisë është parë ndonjëherë si episodi kulmor në dëshirën e tij për një personazh të famshëm, dhe ndërsa është e vërtetë se roli i tij si agjent i komitetit grek të Londrës në luftën kundër turqve pushtues e lejoi atë të përmbushte fëmijërinë e tij. ëndërroni të imitoni perandorin Napoleon, të porosisni uniforma të shkëlqyera dhe helmeta homerike me plumba, kushdo që duhet të bindet për qëndrueshmërinë dhe gjykimin e tij të mirë në drejtimin e luftës, duhet të lexojë korrespondencën e tij të kësaj periudhe. Në Greqinë e luftuar perëndimore ai gjeti një situatë po aq komplekse dhe shpërthyese sa ajo që mbizotëronte kohët e fundit në Afganistan. Me një gjakftohtësi të admirueshme, ai peshonte të mirat dhe të këqijat e krerëve të zhurmshëm të fiseve dhe kryekomandantëve rivalë të luftës, të gjithë të etur për një material. Vdekja e tij e zjarrtë në moshën 36-vjeçare, jo në veprim, por nga ethet, i krijoi Bajronit një lloj tjetër famë: respektin që i jepte shkrimtarit që kishte shfrytëzuar talentin e tij për një kauzë humanitare.

Lajmi ishte i ngadalshëm për të arritur në Angli. Dërgesat nga Korfuzi, megjithëse u dërguan ekspres nëpërmjet Ankonës, nuk arritën në Londër deri më 13 maj 1824, pothuajse një muaj pas vdekjes së Bajronit. Tronditja dhe pikëllimi fillestar i miqve të tij shpejt i dhanë vendin panikut në një vend ku, siç e tha në mënyrë të paharrueshme Bajroni, "Cant është shumë më i fortë se Cunt". Hobhouse vuri në dukje në ditarin e tij vendosmërinë e tij "për të mos humbur kohë për të kryer detyrën time duke ruajtur gjithçka që më kishte mbetur nga miku im i dashur - fama e tij".

Viktima e parë ishin kujtimet e Bajronit, historia vetë-justifikuese dhe e supozuar erotike e jetës së tij që ai kishte shkruar ndërsa ishte në Itali dhe ia kishte dhënë mikut të tij të pangopur Tom Moore, për t'ia shitur John Murray për botim pas vdekjes. Murray e kishte paguar me kënaqësi Moore 2000 £. Hobhouse nuk i kishte lexuar kujtimet, por nuk po rrezikonte. Ai mund të ketë pasur frikë se një përsëritje e skandaleve në lidhje me sodominë dhe inçestin do të kalonte në figurën publike tashmë të rëndësishme të John Cam Hobhouse, deputet për Westminster. Ai ishte i vendosur që kujtimet duhet të shkatërroheshin. Hobhouse u ngacmua dhe u përgjërua derisa, në skenën më të famshme të sakrificës në historinë e letërsisë, dorëshkrimi i Bajronit u ndez nga flakët në rrjetën e dhomës së pritjes të ambienteve të Murray-t në Rrugën Albemarle, i ndjekur nga një botues jashtëzakonisht i drejtë dhe një Moore i vuajtur.

Hobhouse, si ekzekutues, e ndoqi këtë triumf duke shtypur dy poezi dashurie të shkruara nga Bajroni në faqen e tij greke, Lukas Chalandritsanos, gjatë javëve të tij të fundit në Missolonghi dhe u kthye në Angli me letrat e tij të tjera. Njërit prej tyre Hobhouse i bashkangjiti fjalët turbulluese: "Një shënim i bashkangjitur këtyre vargjeve nga Lord Bajroni thotë se ato nuk i drejtoheshin askujt dhe ishin thjesht një skerë poetike". Ka të ngjarë që Hobhouse i zellshëm të copëtoi një poezi tjetër të Lukas.

Konfuzioni që përshëndeti kufomën e Bajronit kur më në fund arriti në Angli në fund të qershorit 1824, kujton në mënyrë të papërmbajtshme rrëmujën që pasoi kthimin nga Parisi të Dianës, Princeshës së Uellsit. Çfarë duhet bërë me trupin? Miqtë dhe mbështetësit e Bajronit kishin parashikuar një pritje heroike për të, një funeral shtetëror në Westminster Abbey, një vend i spikatur në Këndin e Poetëve. Por establishmenti britanik nuk ishte aq falës. Dr Ireland, Dekan i Westminster-it, sugjeroi që në vend të kësaj gjëja më e mirë që duhej bërë ishte "të merrje trupin me vete dhe të thuash sa më pak për të".

Megjithatë, reagimi spontan i publikut ka habitur autoritetet. Brigjet e lumit ishin të mbushura me spektatorë ndërsa mauneja e sipërmarrësit e solli arkivolin e Bajronit në Thames vonë në pasditen e 5 korrikut. Për javën vijuese trupi i tij u shfaq në 20 Great George Street në Westminster, një shtëpi që ekzekutorët e tij kishin marrë me qira për qëllimi. Dhoma në të cilën shtrihej arkivoli ishte varur në të zezë, me krahët e Bajronit të lyer afërsisht në një tabelë marrëveshjeje. Për dy ditë, 10 dhe 11 korrik, publiku u pranua me biletë. Në ndryshim nga disponimi i mosmiratimit zyrtar, tani kishte shfaqje të emocioneve gati histerike. U desh të thirreshin rreshterët e policisë së Londrës dhe të ngrihej një kornizë druri rreth arkivolit. U raportua se "Nga vizitorët e mbushur me njerëz, numri i zonjave ishte jashtëzakonisht i madh".

Poeti i klasës punëtore, John Clare, pa kortezhin e varrimit të Bajronit teksa po kalonte rrugën e saj në një rrugë të mbushur me njerëz të Oksfordit. Ai u prek pa masë, duke shkruar më vonë në ditarin e tij: "Njerëzit e thjeshtë i ndjenë meritat dhe fuqinë e tij dhe njerëzit e thjeshtë të një vendi janë ndjenjat më të mira të një profecie të së ardhmes".

Rivendosja e Bajronit në detyrë ka ardhur prej kohësh. Një nga shenjat e para të njohjes zyrtare ishte në vitin 1959 kur Nëna Mbretëreshë zbuloi një statujë përkujtimore të Lord Bajronit në Villa Borghese në Romë. Mbretëresha e zhveshur ishte e pjesshme ndaj queers zbavitëse. Por është e dyshimtë nëse dikush i tregoi asaj historinë reale të Bajronit, në ato ditë të matura përpara se një ndryshim i vitit 1967 në ligjin anglez të dekriminalizonte aktet homoseksuale midis të rriturve që pranonin, duke ndjekur rekomandimet e raportit të Wolfenden.

Leslie Marchand, duke punuar në biografinë e tij monumentale me tre vëllime të Bajronit në të njëjtën periudhë, kujtoi se si ai ishte nën udhëzimet e Sir John Murray, kreu i atëhershëm i firmës, për të censuruar rrëfimin e tij për dashurinë e përsëritur të Bajronit për djemtë adoleshentë, pavarësisht nga fakti që provat ishin aty. Një rrëfim i saktë i historisë seksuale të Bajronit dhe jehonës së saj në poezinë e tij të mrekullueshme, sfiduese, insinuate, duke u mbështetur në të gjitha burimet e pasura të arkivit Murray, vetëm tani po bëhet i mundur.

[Xhuxhumaku]

Dashurite e Lord Bajronit

» Dërguar më: 28/02/2009 - 13:17


Biografia e shkurtër që i bën Edna O'Brien Bajronit, ka të bëjë më shumë me dashuritë e jetës së tij dhe marrëdhëniet që ai kishte me femra të ndryshme. Aty përfshihen Lady Caroline Lamb, gjysmëmotra e tij Augusta Leigh, me të cilën ai mund të ketë pasur një vajzë, Claire Claremont, motra e Mary Shelley dhe Annabella Milbanke me të cilën pati një martesë njëvjeçare. Mbi këtë libër, Nicholas Shakespeare shkruan: "Gjyshi im, poet, besonte në filxhanët e tij se ishte mishërimi i Lord Bajronit. Unë mendoja se i ishte fiksuar kjo, sepse gjatë një vizite në Shqipëri pas rënies së regjimit të Enver Hoxhës, unë kisha takuar një burrë i cili kishte shpenzuar 16 vite duke shkruar për javët që Bajroni kishte kaluar në Shqipëri, por censura komuniste ia kishte grisur dhe bërë copë-copë. Librat mbi Bajronin tentojnë të thonë diçka më shumë mbi këmbën e djathtë të deformuar të poetit. Ecjen e tij të tmerrshme e shoqja mund ta dëgjonte edhe kur ishte në krevat, ndërsa rrinte në dhomën e gjysmëmotrës së tij poshtë (me të cilën pati një marrëdhënie). Kjo ka nxitur pyetje që nga vdekja e tij në një moçal të mjerë në Greqi, i mbuluar me fasha. Edna O'Brien ka thënë: "Librat e thashethemeve, pisllëku, ligësia shtrihen në 'asgjënë e brendshme' dhe interesi mbi të do të rritet gjithnjë e më shumë. Dashuria e tij e fundit dhe e vërtetë ishte Kontesha Guiçioli, e cila ka komunikuar me të në mënyrë që më vonë ajo të shkruante kujtimet e veta mbi jetën e tyre së bashku në Itali.

"Përse një libër tjetër mbi Bajronin?"

Autorja e librit të ri "Bajroni i dashuruar", duke iu përgjigjur kësaj pyetjeje thotë që ai kishte popullaritet të vazhdueshëm, i cili shoqërohej me një mister dhe forcë tërheqëse që sfidoi kohën. "Bajroni i dashuruar", është përgjigja e autores skoceze që u tërhoq shumë prej tij. Lady Blessington ka thënë se Bajroni ishte njeriu më i jashtëzakonshëm dhe më i frikshëm që ajo kishte takuar ndonjëherë. Ndërsa lexon këtë ritregim të madh, kompakt dhe mjaft të pëlqyeshëm të jetës së tij, dikush mund edhe që të ndjejë pashmangshmërinë e biografes dhe subjektit të saj.
Antologjia Great British Wit citon autoren O'Brien: "Mua më tërheqin meshkujt e gjatë, të pashëm, të cilët kanë një emërues të përbashkët. Ata duhet të jenë bastardë të fshehtë". Xhorxh Bajron ishte i shkurtër, i shëndoshë dhe ecte duke çaluar, por në kategorinë e tij kishte pak shokë. I riu Stendal, që e ka takuar atë në Milano, ishte shokuar nga sqima e tij. Dashuria e tij për veten lidhet me neverinë e tij për veten. Kjo e bëri atë të ishte sheshi i fatkeqësisë së tij. Një demon në formë njerëzore, ishte opinioni i Madam de Stael. Kombinimi i gjeniut dhe i satanait turbullonte virtualisht çdo njeri që ai takonte. Kryeministri Lord Melbourne, gruaja e të cilit, Caroline Lamb pati një lidhje të njohur me Bajronin, më vonë i ka treguar Mbretëreshës Viktoria që si burrë ishte "tradhtar përtej mundësisë për ta konceptuar". Ai joshi çdokënd dhe i mashtroi të gjithë".

"Të këqija e të çmendura", shfaqen letrat e Bajronit

Ajo ishte një femër e egër, personalitet shoqëror që e quante të dashurin e saj "të çmendur, të keq dhe një rrezik serioz po ta njihje". Ai ishte shkrimtari nevrik, poemat e të cilit e bënë atë yllin letrar të ditëve të tij. Megjithëse sjellja e tyre e skandalizoi shoqërinë, detajet më intime të lidhjes së Lordit Xhorxh Bajron me Lady Caroline Lamb, u mbajtën larg shtypit derisa interneti i ekspozoi të gjitha detajet personale para publikut. Mëngjesin e ditës së Shën Valentinit, dokumente nga arkivi i John Murray u shfaqën për herë të parë në Bibliotekën Kombëtare të Skocisë, duke dëshmuar lëkundjet e gjendjeve shpirtërore dhe xhelozinë që shoqëroi çiftin. Gjatë këtij viti, e gjithë marrëdhënia e tyre do të publikohet online, e dhënë në formën e letrave dhe të pusullave të dashurisë, nga njëri i dashur tek tjetri dhe anasjelltas, e gjithë kjo për një audiencë moderne. David Mcclay, kurator i arkivit, tha se vendimi për t'i bërë publike letrat do të mirëpritej nga një audiencë historianësh dhe studentësh, por do t'i bëjë apel edhe lexuesit të gjerë modern, që është rritur me një uri të madhe e të pashëndetshme për shkrimet e tabloideve me skandale.

Edna O'Brien

"Këto janë personalitete mahnitëse. Ju mund të lexoni për aventurat e Karoline Lamb dhe pijen e Lord Bajronit dhe të duket e gjitha kjo sikur ka ndodhur dje", - ka thënë Mcclay. "Korrespondenca si këto mund të vijnë nga e kaluara, por nuk janë të pluhurosura. Është diçka që lexuesit mund ta lidhin me të tashmen, gjithçka ka ndodhur". Që nga fillimi lidhja ishte bërë e njohur. Lamb, e dobët, me flokë të shkurtra kaçurrela biondë, ishte gruaja 27-vjeçare e Lord Melbourne, një politikan i spikatur që do të bëhej më vonë kryeministri i Mbretëreshës Viktoria. Ajo ishte e egër dhe e sinqertë. Bajroni ishte një shkrimtar që me poemat e tij magjepste romantikët e kohës. Lidhja e tyre u mor vesh nga të gjithë në prill 1812. Ata lexonin së bashku dhe diskutonin poezinë. Ndjenjat e Lambs dolën shpejt në sipërfaqe në letrat e saj: "Nuk ka asgjë në Qiell, në tokë ose poshtë saj si ju & ... nëse jam e dënuar të lundroj në sulfur, këtej e tutje unë do të mendoj se është e vështirë dhe mizore arsyeja pse Zoti bëri një Qenie si ju- nëse nuk na dha forcën që të mos ta admirojmë e ta dashurojmë ...". Lambs i pëlqente të kërcente, Bajroni nuk mundej. Ai filloi të mos i pëlqente sjelljet e saj. Lamb e kishte zakon të vishej si djalë, ose të falsifikonte shkrimin e tij dhe ai iku nga Londra për ta shmangur atë. Nga qershori i vitit 1812 pasioni i tyre filloi të shkonte drejt fundit. Disa kritikë besojnë se Bajroni i ka thënë Lamb se ai ishte homoseksual, në mënyrë që ta largonte prej vetes. Ka shumë mundësi që ajo ta ketë kërcënuar se do të tregojë se ai është biseksual, nëse ai e linte atë. Bajroni i përmend tërthorazi kërcënimet e së dashurës së tij Lamb, në një letër që shënon fundin e lidhjes së tyre. Letra u shfaq në Edinburg dhe në të shkruhet: "Unë nuk jam injorant i gjuhës së jashtëzakonshme që ju keni përdorur jo vetëm me mua por edhe me të tjerët dhe pohimi i vendosmërisë suaj që të arrini atë që ju e quani "hakmarrje", më ka bërë të kuptoj dhe të mësoj se një grua e zemëruar është një armik i rrezikshëm". Ai thoshte se Lamb e kishte detyruar atë të linte vendin: "Në një masë të madhe është falë persekutimit dhe gjërave të neveritshme që ju keni thënë, tepricave që ju keni bërë që më detyrojnë mua që të lë vendin". Refuzimi e bëri Lamb të prekte fundin. Në një rast, ajo u vesh si shëmbëlltyra druide dhe e djegur e të dashurit të saj të dikurshëm. Nga ana tjetër i çoi atij një tufë flokësh, madje ajo i qëlloi vetes me thikë në mes të një mbrëmjeje. Shumë veta mendojnë se ajo nuk e mori veten kurrë, megjithëse ajo kaloi një natë me Dukën e Wellingtonit në prag të Betejës së Vaterlosë. Ajo u nda nga bashkëshorti në vitin 1825, por ata qëndruan pranë njëri-tjetrit. Kur ajo vdiq tre vite më vonë, ai ishte afër saj.

gsh.

[Xhuxhumaku]

Tessa de Loo

Një rrëfim "ekzotik" kushtuar Bajronit

Atëherë e dashuronte Lordin anglez. Poeti romantik i prirur pas aventurave zuri vend tek ajo kur ishte 16 vjeç në një kohë kur sa kishte nisur të kultivonte shijet e saj në letërsi. Lord Bajron i bëri përshtypje dhe shpejt zuri vendin e heroit të adoleshencës së saj. Se ç‘kishte diçka ndryshe ai, përtej letërsisë, përtej poezisë. Pastaj ajo tabloja që pasqyrohej në faqet e librit të letërsisë, ku poeti shfaqet me kostumin popullor shqiptar, se ç‘i jepte një pamje tjetër. Me kohën, Tessa de Loo mori rrugën e saj. Bajroni i përkiste një tjetër epoke dhe ajo, nxiti udhën e saj letrare. U rrit dhe me vitet nisi të cilësohej si një prej shkrimtareve më në zë të Holandës. E megjithatë ai ishte ende aty. U shfaq sërish. Dhe ajo vendosi t‘i shkojë deri në fund. Do të ndiqte gjur-mët e udhëtimit të tij. Do të shkelte edhe Shqipërinë, e cila për shumë vite ishte e mbyllur për shkak të regjimit komunist. Udhëpërshkrimi i Tessa de Loo nis në vitin 1996. Pas kësaj boton "Miq tek Ali Pasha", i cili do të promovohet nesër në Tiranë. Ju erdhët në Shqipëri në vitin 1996. Çfarë ju nxiti të ndërmerrnit këtë udhëtim?

Gjithnjë kam qenë shumë kureshtare të dija se si do të ishte vendi juaj. Për ne në Europën Perëndimore, Shqipëria gjithnjë ka qenë një vend shumë i mistershëm. As-një nuk mund të vinte këtu dhe askush nuk mund të dilte prej këtej. Imazhi i vetëm që unë kisha për Shqipërinë asokohe, ishte pikërisht ato çka Bajroni pat shkruar për vendin tuaj. Kisha mësuar për Ali Pashanë, apo për pallatin e tij ekzotik në Tepelenë, dija për shqiptarët, grekët apo turqit që poeti pat përmendur, duke specifikuar edhe veshjet e bukura plot ngjyra. Bajroni pat shkruar për bukurinë e maleve dhe fshatrave të vendit tuaj. Pra kjo ishte një pjesë e imazhit tim. Por gjithashtu dija diçka edhe për diktaturën e Enver Hoxhës. Isha në dijeni se para kësaj Shqipëria pat kaluar edhe luftëra të ashpra e të vështira, dhe se gjatë kohës kur Bajroni ishte këtu, dy shekuj më parë, shumë gjëra po ndodh-nin në atë periudhë. Për të gjitha etapat që vendi juaj kishte kaluar, sigurisht që isha përgatitur edhe për faktin se Shqipëria ndoshta edhe nuk do të ishte më e njëjta, ndoshta nuk do të ishte më ajo bota ekzo-tike të cilën Bajroni përshkruante.

Kur erdhët në Shqipëri, u zhgënjyet nga vendet që gjetët dhe patë? Si ishin ato në krahasim me përshkrimet që sjell Bajroni?Për vetë udhëtimin në thelb jo, nuk u zhgënjeva, por më erdhi keq kur pashë pallatin e Ali Pashës në Tepelenë. Ky qytet m‘u duk shumë i trishtuar. Ndërtesat e periudhës së komunizmit, pemët e prera... pallati i shkatërruar me shtëpi që janë ndërtuar brenda murit rrethues të kështjellës... të gjitha këto nuk më pëlqyen. Ky pallat është i ndërtuar në një vend të mrekullueshëm, nga ku mund të shikosh lumin, malet, por sa kthen kokën mbrapa të shfaqet shëmtia e Tepelenës... e them këtë sa për të kritikuar, jo në kuptimin e keq të fjalës. Përse të mos jetë edhe këtu si në kalanë e Janinës, e cila është bosh, por e ruajtur mirë. Aty ti ke mundësi të për-dorësh fantazinë dhe të imagjinosh si ka qenë. Nga këndvështrimi turistik ky vend mund të jetë thesar i vërtetë për Tepelenën, por edhe vendin mbarë.


Njohjen me vendin tonë, ju e lidhni me Bajronin dhe jeni këtu pikërisht për të qenë pjesë e një konference ndërkom-bëtare kushtuar figurës së tij. Çfarë duhet të dimë ne shqiptarët për këtë personalitet të letrave, cila është pjesa e rëndësishme e krijimtarisë së tij?Duke iu referuar udhëtimit të tij nëpër Shqipëri, mendoj se ju shqiptarët, mund ta shihni atë edhe si turistin e parë në vendin tuaj. E them këtë sepse në këndvështrimin e ditëve të sotme, ai vërtet që e pa vendin tuaj me sytë e një turisti që vjen për herë të parë. Ai pa bukuritë e vendit tuaj, kishte interes për mënyrën se si shqiptarët jetonin gjithashtu. Për shembull gjatë asaj periudhe njerëzit ankoheshin për taksat që Ali Pashai kishte vendosur, kishte njerëz që nuk kishin bukë për fëmijët e tyre dhe gjithë sa kishin ata ishin të detyruar t‘ia jepnin Pashait. Pra ishte një përzierje interesi për vendin ku po shkelte dhe në të njëjtën kohë edhe një admirim për peizazhin dhe bukurinë e tij. Në këtë aspekt, mendoj se njerëzit modernë mund të interesohen për bukuritë e Shqipërisë në të njëjtën mënyrë si edhe Bajroni. Mendoj se vendi juaj ka potenciale shumë të mëdha në turizëm, ndaj duke u mbështetur në mesazhin që na vjen nga Bajroni për vendin tuaj, përzier me historinë interesante, të gjitha këto mund të përdoren shumë mirë për turizëm, por edhe si burim të ardhurash, sepse e shikoj se ju ende keni nevojë.Ja po të hedhësh sytë nga dritarja tani kupton se Shqipëria vazhdon të jetë ende një vend i varfër e në të njëjtën kohë kup-ton se gjithë kjo varfëri ka ardhur si pasojë e diçkaje. Kam përshtypjen që të gjitha këto i kishte kuptuar edhe Lord Bajroni në kohën kur erdhi. Ndaj tani, ambicia më e madhe është të krijoj një lloj rrugëtimi ndërkombëtar nga Janina në Tepelenë, duke ndjekur gjurmët e Lord Bajronit. Turistët do të kenë mundësi të njihen jo vetëm me një pjesëz historie, por edhe të shijojnë të njëjtat bukuri që poeti i bëri të njohura në ditarin e tij në vargje "Çajld Harold". Ata do të kenë mundësi të shikojnë gjithçka, edhe traditën e vjetër shqiptare, sipas së cilës miku është mbret dhe respektohet me gjithçka. Janë detaje nga Shqipëria këto që duhen shfrytëzuar. Unë kam dëshirë të krijoj këtë udhëpërshkrim me të gjithë ata që janë të interesuar. Në të njëjtën kohë, atë mund ta shikosh interesant edhe në këndvështrimin politik nga Janina në Tepelenë. Unë i di problemet e vjetra greko-shqiptare dhe kjo mund të shërbejë edhe si një lloj bashkëpunimi mes vendeve.

Në fakt ju jeni në Shqipëri edhe për një tjetër arsye, sepse nesër promovohet libri juaj "Miq tek Ali Pasha" që vjen në shqip nga "Skanderbeg Books". Mund të tregoni pak më shumë për të?
Sigurisht që libri fl et për udhëtimin që kam bërë këtu në Shqipëri, duke ndjekur gjurmët e Bajronit. Rashë në dashuri me poetin kur isha në moshën 16-vjeçare teksa ndiqja leksionet e letër-sisë. Mbaj mend që në atë kohë më bëri shumë përshtypje tabloja me kostumin shqiptar. E doja shumë këtë poet. Kohë më vonë, rreth vitit 1992, ndodhi që isha në Korfuz me tim bir, duke u ngjitur në mal. Pasi u ngjitëm po rrinim ulur duke parë nga lindja dhe arrinim të shihnim malet e Shqipërisë. Të dukej sikur po i prekje me dorë ato. Atëherë mendova: "Po çfarë vendi është ky?". Ishte kaq i mistershëm për ne në atë kohë. Unë e dija se vendet e ish-bllokut komunist thuajse të gjitha ishin hapur, por nuk isha e sigurt nëse kishte ndodhur kjo edhe me Shqipërinë. Më pas nisa të interesohesha dhe i thashë vetes: "Unë do të shkoj atje, do të shikoj çfarë ka pas atyre maleve, çfarë vendi është". Më pas bleva një guidë për Shqipërinë, ku m‘u shfaq edhe një herë Bajroni. Edhe një herë shfaqej me të njëjtin kostum popullor shqiptar dhe fotoja shoqërohej me një tekst të gjatë. Ja ku isha sërish, përballë heroit të adoleshënces sime. Dhe këtu vendosa përfundimisht se do të vizitoja Shqipërinë, duke ndjekur gjurmët e Lord Bajronit. Kështu lindi edhe libri.

Ju keni ndjekur gjurmët e Bajronit, çfarë dini mbi marrëdhënien e tij me Ali Pashën. Thuhet se ata të dy patën edhe një lidhje më shumë se miqësie...Unë them që nuk e kanë pasur. Bajro-nin e ftuan të vinte në Shqipëri së bashku me mikun e tij Kem Hobhaus. Ata ishin dy anglezë të rinj, të cilët Ali Pashai i ftoi me shumë mundësi për arsye politike. Ai, Pashai, po "fl irtonte" me anglezët, sepse dëshironte që francezët të largoheshin prej ishujve jonianë. Ata po pushtonin këta ishuj pikërisht përballë kështjellës së Pashait pranë Butrintit. Ali Pasha donte që t‘i largonte dhe ndaj po kërkonte ndihmë nga britanikët dhe afrimi me dy të rinjtë aristokratë ishte një lloj strategjie që ai vendosi të përdorte. Ndërsa nga ana e tyre, dy djemtë e rinj, që ishin në kërkim të aventurës dhe kishin dëgjuar mjaft fjalë mbi Ali Pashanë, nuk mund të mos e pranonin ftesën e tij. Qëndruan për disa ditë dhe Aliu i trajtoi sikur të ishin djemtë e tij. Tre herë i priti personalisht, ku kanë biseduar gjatë. Pashai e pëlqente pamjen e jashtme të Bajronit dhe Bajronit, nga ana e tij, Pashai i dukej mjaft tërheqës, sepse nga njëra anë ai ishte një diktator mizor, dhe nga ana tjetër dukej një njeri i mirë dhe i dashur, me atë mjekrën e bardhë. Por Lord Bajroni nuk mund të kishte kurrë një lidhje dashurie me Aliun, sepse atij i pëlqenin gratë natyrisht, por edhe djemtë e rinj. Ishte biseksual. Por sipas disa të dhënave, ai mund të ketë pasur një tërheqje për Vasilin i cili e shoqëroi gjatë gjithë kohës me urdhër të Ali Pashait. Bajroni e pëlqente shumë atë. Ai qëndroi në krah për një kohë të gjatë dhe u bënë miq të mirë. Ka shumë mundësi që Bajroni të ketë pasur një lidhje seksuale me të. Poeti e admironte Vasilin, dhe ndoshta ai kishte edhe këtë mendim kaq të mirë dhe vlerësim të madh për shqiptarët për shkak të tij. Vasili kishte një karakter të mirë, ishte i civilizuar, inteligjent, tërheqës, ndaj mendoj se ka të bëjë me Vasilin më shumë kur fl itet për këtë punën e lidhjes seksuale.

Në Shqipëri u përkujtua 200-vjetori i vizitës së poetit. Por a është Bajroni në vende të tjera të botës po kaq i pra-nishëm sa edhe në Shqipëri?Jo, nuk është. Ekziston një shoqatë ndërkombëtare kushtuar Bajronit, pjesë e së cilës janë shumë vende, por ata janë një grup i caktuar njerëzish të cilëve u pëlqen të lexojnë periudhën romantike të letërsisë. Kjo mbetet një shoqatë që i përket vetëm një grupi të caktuar njerëzish. Në këto grupe, apo në grupet akademike, Bajroni sigurisht që përkujtohet, por do ishte e ekzagjeruar nëse do të thoja që është një fi gurë e për-folur, ashtu siç nga ana tjetër më duhet të them se ata që e njohin, e vlerësojnë shumë. Dikush ka thënë që ai ishte "pop stari i parë". Sepse kur fl itet për të, nuk bëhet fjalë vetëm për krijimtarinë, për poezinë e tij, por ka diçka rreth fi gurës së Lord Bajronit që është më e madhe se vetë poezia, diçka që i ka mbijetuar kohës. Ja ne jemi ulur këtu duke biseduar pikërisht për të. Gjen diçka shumë të veçantë te ky personalitet, që nuk e has tek askush tjetër.

[Xhuxhumaku]

Tessa de Loo: Bajronin e dashurova që kur isha 16 vjeç

» Dërguar më: 16/09/2009 - 13:30

Fatmira Nikolli

Muri i lartë i fortesës që kishte rrethuar zotërimin e Ali Pashait ishte ende, por aty ku dikur ngrihej pallati me një korridor, tani zhgërryhej në baltë një derr me pulla të hirta në kafe. Midis tufave të barit, pirgjeve të plehrave dhe përpjekjeve të kota për të bërë kopshte me perime, ngriheshin disa shtëpi të varfra fshatarësh, ndërkaq të varfëruara përsëri dhe gati për t'u kthyer në gërmadha. Asgjëkundi aromat e një darke festive për atë mbrëmje, asgjëkundi gurgullima e një shatërvani. Ne vinim vërdallë duke kaluar rrugica pa formë me kalldrëme të dala, midis pellgjeve me ujë, secili për vete, i zhytur në mendime të ngrysura për dhunën e historisë dhe mbarimin...". Kjo është një pjesë nga libri i shkrimtares holandeze, Tessa de Loo, "Miq tek Ali Pasha". Ishte viti 1996, kur Loo e tërhequr nga jeta e Bajronit dhe rrugëtimeve të tij, vendos të ndjekë gjurmët e poetit të madh në udhëtimin e tij nga Janina në Tepelenë. "Miq te Ali Pasha" është një përzierje mes rrëfimit të udhëtimit dhe fiction, ku ajo me keqardhje sheh se sarajet e pashait nuk janë më ashtu si ajo i kishte imagjinuar. Porta ku dikur Bajroni kishte kaluar për të takuar pashain, ishte e mbushur me mbeturina. Rrënojat e kalasë, në gjendjen që janë, nuk e lejojnë imagjinatën të kthehet dy shekuj më parë, në ato ditë vjeshte, kur poeti i ri anglez do të ndiqte një aventurë në orient, një aventurë që do ta bënte atë të dashuronte botën shqiptare. Lord Bajroni do t'i kushtonte vendit të shqiponjave pjesë të poemës së vet. Libri i botuar nga "Skanderbeg Books", na sjell një rrëfim udhëtimi të veçantë, ku imagjinata përzihet me realitetin, për të treguar se si ka qenë dikur dhe si është sot kështjella e një pashai shqiptar, personazh i njohur historik që ngacmon mjaft shkrimtarë. Por, holandezja e "dashuruar" me Bajronin, zhgënjehet nga ajo që gjen. Ajo priste më shumë... për këtë shkruan : "Ku ishin 'Tartarët me qeleshet e tyre të mëdha', turqit 'me peliçet dhe çallmat e tyre', 'ushtarët dhe skllevërit me ngjyrë, djemtë që nga xhamitë thërrisnin akshamin? (...).'
Jeta e vrazhdë po e rafinuar e hijeshisë orientale, kishte marrë arratinë, zhdukur prej faqes së dheut, sikur të mos kishte ekzistuar kurrë. Kurrë më parë ti s'kishe qenë aq afër dhe kaq i paarritshëm". Më poshtë, në një intervistë, Tessa de Loo rrëfen emocionet që ka përjetuar gjatë atij udhëtimi, nëpër udhët ku Bajroni kishte shkelur dy shekuj më parë. Edhe Tessa, si Bajroni, ato rrugë i bëri mbi kalë, por shekujt kishin marrë me vete luksin e kështjellës, hijeshinë dhe bukurinë e saj, Ali Pashë Tepelenën dhe vetë Bajronin...
Disa vite më parë ju keni vizituar Shqipërinë duke ndjekur gjurmët e Bajronit. Si u bë e mundur vizita juaj?
Unë erdha në Shqipëri në vitin 1996. Pas shumë vitesh planifikimi për të ardhur në Shqipëri, sepse është e vështirë që një grua e vetme të ndërmarrë një udhëtim të këtillë në një vend të panjohur, munda të vij. Duhet të falenderoj Afrim Karagjozin për ndihmën që më ka dhënë. Falë tij unë kam mundur të realizoj një udhëtim që e kisha ëndërr prej kohësh. Lord Bajroni e kishte bërë atë udhëtim në vitin 1809. Qe nisur nga Janina për në Tepelenë, me mikun e tij John Hobhazuz. Asokohe ata ishin dy të rinj anglezë 21-vjeçarë, që kërkonin aventura. U ftuan prej Ali Pashës, që të shkonin të pallatin e tij në Tepelenë. Në fillim ata u pritën nga nipërit e tij në Janinë. Këta dy të rinj u befasuan dhe u bëri shumë përshtypje pritja që iu bë. U habitën nga civilizimi dhe respekti ndaj tyre. Ndaj, kur ata të ftuan të vijnë në Tepelenë, e pranuan ftesën me shumë gëzim. Ali Pasha u kujdes për çdo gjë, për kuajt, për përkthyesin dhe ushtarë që t'i mbronin ata. Në fund, Bajroni shkroi poemën e famshme "Charls Harold". Një pjesë e saj i dedikohet Shqipërisë dhe vizitës së tij tek Ali Pasha. Por ai nuk shkroi vetëm atë. Ai ka shkruar një sërë letrash pas vizitës së tij tek Pashai. Këto ia ka dërguar nënës së tij dhe miqve. Unë kam lexuar çdo material mbi të, letrat dhe ditarin.
Më pas erdhi vizita juaj. Çfarë iu bëri më shumë përshtypje gjatë qëndrimit tuaj në Tepelenë?
Unë jam impresionuar më shumë nga vizita e tij tek pashai. Prej kohësh unë doja të vija në Shqipëri, sepse për mua ishte një vend misterioz. Duke qenë se për pesë dekada ka qenë i mbyllur, asnjë nuk dinte se çfarë po ndodhte këtu. Asnjë nuk hynte e asnjë nuk dilte në këtë vend. Shqipëria më interesonte shumë. Kur isha në Korfuz, kisha parë nga larg malet. Kur shihja malet nga Korfuzi, unë doja akoma më shumë të vija në Shqipëri. Nga njëra anë qëndronte dashuria ime për Bajronin, e nga ana tjetër qe ideja për të vizituar Shqipërinë duke ndjekur gjurmët e tij. Në tetor të 1996, udhëtova nga Janina drejt Shqipërisë, duke dashur të kalonim në kufi në të njëjtin vend ku ai e kaloi para 200 vitesh. Por, në kohën kur Bajroni erdhi në Shqipëri, nuk kishte kufij atje, sepse e gjithë zona ishte pjesë e Perandorisë Osmane, ndërsa sot ka kufij dhe nuk mund të kalonim. Aty ne vetëm sa prekëm tokën shqiptare dhe iu drejtuam kufirit, për të kaluar në vendin tuaj. Në tokën shqiptare ne na priste Afrim Karagjozi së bashku me një burrë tjetër e kuajt. Ne i përshkuam malet me kalë, ashtu si dikur bënë dy djemtë e rinj anglezë. Në këtë udhëtim ishte profesor Karagjozi, një specialist ballkanik me origjinë gjermane që njihja unë, i cili ishte mjaft i interesuar për këtë udhëtim po ashtu. Karagjozi kishte komunikuar me banorët e fshatrave atje që neve të na gjente një krevat për të fjetur në darkë, sepse nuk kishte as bare e as hotele. Gjatë kohës që qëndrova atje, kam folur me sa më shumë njerëz që munda, sepse doja të dija për jetën e tyre. Doja të dija historinë e kohëve të fundit, se çfarë kishte ndodhur në atë zonë. Kam dëgjuar shumë histori të tmerrshme, për familje që dërgoheshin në internim nga sistemi i Enver Hoxhës, njerëz që bënin punë të detyruar çdo ditë.
Ju keni vizituar fshatrat e zonës afër kalasë. Çfarë ju thanë banorët për Ali Pashën? A ju treguan "legjenda" mbi të?
Unë nuk doja të shkruaja vetëm për Bajronin dhe turin e tij në Shqipëri, por edhe për vendin tuaj në vitin 1996. Shqipëria nuk ishte më e mbyllur, komunizmi kishte rënë. Pra ishte një moment kompleks. Ajo që më ka bërë përshtypje gjatë vizitës sime në Libohovë, ku ne na priti kryetari i Bashkisë, ishte takimi në një moment me një njeri që na habiti. Ne shkuam në zyrën e kryetarit të Bashkisë, ku takuam shumë njerëz, në fakt shumë burra. Ishte një mësues që jepte mësim në shkollën e Libohovës, i cili dinte pjesë të poemës së Lord Bajronit përmendësh. Ai dinte çdo gjë përmendësh, dhe e recitonte pa e lexuar. Fakti që në malet e Shqipërisë në vitin 1996, unë munda të takoja një njeri të tillë, më mahniti. Kishte akoma rrëfenja lokale që tregonin për kalimin e Bajronit aty. Ai ka fjetur një natë në Libohovë, në shtëpinë e motrës së Ali Pashait. Kur Bajroni ka shkuar në Libohovë, kishte një dasmë dhe lordi ka marrë pjesë në të, e njerëzit vazhdonin të flisnin për këtë ngjarje. Mbaj mend që më thanë se pasardhësit e familjes së motrës së Ali Pashë Tepelenës, ishin dëbuar nga shtëpitë në kohën e komunizmit. Shtëpia e motrës së pashait, ishte akoma, por nuk ishte më një pallat. Aty kishte mure, ndërsa brenda ishte bosh, siç ishte edhe në Tepelenë.
U nisët me idenë të shihnit se çfarë kishte parë dhe bërë poeti anglez në Shqipëri. Çfarë gjetët aty dhe çfarë ndjesish përjetuat kur shkuat në kështjellën e pashait shqiptar?
Tepelena për mua qe një zhgënjim shumë i madh. Një zhgënjim i papërshkrueshëm. Ajo që më bëri përshtypje ishte turi në malet e mrekullueshme. Natyra ishte e mrekullueshme dhe njerëzit që jetonin në fshatra ishin vërtet shumë të mirë. E kishin akoma traditën e mikpritjes, të ftonin të hyje brenda dhe të mbushnin tavolinën plot me ushqime. Kjo më pëlqeu. Tepelena më zhgënjeu, sepse në kokën time unë kisha krijuar një imazh të Lord Bajronit që vizitonte Ali Pashën, në këtë pallat ekzotik, plot luks, me shatërvan dhe me bukuri të mëdha. Ndërsa kur shkon tani në Tepelenë aty gjen vetëm shkatërrim. Vendi në fakt është shumë i bukur, me male të larta, ndërsa poshtë, mund të shohësh lumin Drino. Por, aty është Tepelena e mbushur me ndërtesat e stilit komunist, e varfër dhe e "shëmtuar". Në vitin 1996, atje nuk kishte pemë, sepse njerëzit i kishin prerë në atë dimër të tmerrshëm. Kishte shumë mbeturina rreth kështjellës, derra që ecnin aty dhe e gjitha kjo më hoqi nga mendja imazhin që unë kisha krijuar për të. Mbeturinat mbretëronin. Përveç meje, edhe profesor Karagjozi u shokua. Për të, ajo që pamë ishte më e tmerrshme se për mua. Ai vuajti për atë që pa. Ne e kemi bërë edhe dy herë të tjera atë udhëtim, një herë në këmbë dhe një herë tjetër në muajin maj sërish. Së shpejti një grup prej 20 vetash do ta bëjë atë rrugë së bashku me mua. Ata janë lexues të librit tim dhe ne do të udhëtojmë në brendësi të librit, do të vizitojmë njerëz, xhami dhe do të takojmë edhe një imam, i cili do të na presë me kafe dhe me raki. Në muajin maj shkova sërish në Tepelenë për të vizituar kështjellën. Mund të them se tani ishte më keq, sepse brenda murit të kështjellës po bëhen ndërtime moderne. Aty, në portën prej së cilës Bajroni ka hyrë në pallatin e Ali Pashë Tepelenës, e për të cilën ka shkruar, sot ka vetëm mbeturina. Është e tmerrshme. Aty po bëhen shtëpi të reja. Mendoj se banorët e zonës duhet ta dinë se kanë një thesar aty. Unë kam qenë edhe tek kështjella e Janinës. Turqit pasi vranë Ali Pashën shkatërruan çdo gjë të tijën, e po ashtu edhe kështjellën. Por muret janë akoma aty si në Tepelenë. Ndryshimi është se në Janinë, brenda mureve është bosh dhe mund të ecësh aty. Nëse vë në punë imagjinatën, mund të krijosh idenë se si ka qenë. Pra në Janinë kanë ditur ta mbajnë. Nëse investojnë para në kështjellën e Pashait në Tepelenë, atëherë ata do të mund të fitojnë akoma më shumë nga turistët. Atje janë munduar të bëjnë diçka, por e kanë bërë shumë keq. Kanë bërë një kafe në majë të njërës prej kullave por... s'është gjëja e duhur. Kryetari i Bashkisë së Tepelenës dhe Ministri i Turizmit, duhet të shkojnë në Janinë dhe të shohin se sa bukur e kanë bërë atë.
Kur lexojmë atë që ju keni shkruar në libër, na krijohet përshtypja se ju e dashuroni Bajronin... në një moment ju tregoni se kur ishit në gjimnaz, nëse të tjerët koleksiononin foto të këngëtarëve, ju shihnit foton e Bajronit tek libri i letërsisë...
Eh, unë shkruaj se nëse ata shihnin ato fotografi, unë ëndërroja për një poet të vdekur. Sepse mua më pëlqente shumë ajo piktura ku ai është i veshur me kostum shqiptar. Ai ka qenë një djalë i pashëm dhe i tërhiqte shumë femrat. Unë përmes faqeve të librit tim të letërsisë dhe përmes poezive të tij mund të ndjeja sharmin e tij edhe pas dy shekujsh. Mbase është pak e çuditshme, por unë isha vetëm 16 vjeç dhe ishte më e lehtë të ishe e dashuruar me një poet të vdekur se a me djemtë e gjallë dhe me problemet e tyre(qesh). Dashuria ime për të filloi në një mënyrë primitive, por kur unë lexova më shumë rreth tij dhe lexova shkrimet e tij, ditarin, ndjeja një tjetër lloj dashurie ndaj tij. Zbulova se ishte një njeri mjaft interesant dhe me ide mjaft moderne për kohën, dhe ka shumë humor. Mua më bëjnë të qesh shumë prej shkrimeve të tij.
Ju keni takuar një grua që e shihte në ëndërr dhe që sipas saj, e këshillonte mbi vendimet që ajo duhet të merrte në jetën e saj...
Po, është e vërtetë. Kjo është shumë për mua. Unë mendoj se ajo është e çmendur. Ajo thoshte se Bajroni e këshillonte mbi vendimet që ajo duhet të merrte në jetën e saj... Mua këto gjëra më duken të tepruara.

gsh.

[Xhuxhumaku]

De Loo: Zhgënjimi nga kalaja mjeruar e Ali Pashës

» Vendosur: 16/09/2009 - 08:16
•

Alma Mile

Në mendjen e saj vërtiteshin burra me fustanella e jataganë, gra të bukura të mbuluara me stoli, kështjella luksoze... Çka gjeti nuk ishte veçse hija e imagjinatës së saj. Një qytet i mërzitshëm socialist dhe një kala e rrënuar, që nuk kishte më fuqi të thoshte më asgjë për lavdinë e saj të dikurshme. Ishte viti 1996, kur Tessa de Loo, studiuesja holandeze, vendosi të udhëtonte në itinerarin bajronian Janinë-Tepelenë. Ajo njihte Shqipërinë e Bajronit, kishte dëgjuar edhe për diktaturën e Enver Hoxhës, por në udhëtimin e saj u përball me një tjetër realitet. Kujtimet e saj të udhëtimit i ka radhitur në librin “Miq tek Ali Pashai”, botuar nga shtëpia botuese “Skanderbeg”. E veçanta e këtij libri qëndron në paralelizmin që ajo bën me rrugëtimin e Bajronit. Kujtimet e saj gërshetohen me shënimet e udhëtimit të Bajronit dhe të mikut të tij, Hobhauz, nëpër sarajet e pashait të Janinës. Në një bisedë, autorja rrëfen për librin, për rrugëtimin e saj dhe për marrëdhëniet mes Bajronit dhe Ali Pashës. “Nuk ka pasur marrëdhënie intime mes tyre. Bajronit i pëlqenin djemtë dhe vajzat e rinj”, thotë ajo, ndërsa shton se janë të gjitha gjasat që ai të ketë pasur një lidhje me Vasilin, ushtarin shqiptar që e shoqëroi në udhëtimin e tij.
Vite më parë ju keni bërë një udhëtim nëpër Shqipëri, në hapat e Bajronit, ç’ju shtyu?
Isha shumë kurioze për të parë se si ishte ky vend, sepse në të gjithë Evropën Lindore ishte kënd me të vërtetë i mistershëm. Asnjëri nuk kishte ardhur, apo dalë prej andej. I vetmi imazh që kisha nga Shqipëria ishte ajo çka Bajroni kishte shkruar për udhëtimin e tij, vizitën tek Ali Pasha, në pallatin ekzotik në Tepelenë, për njerëzit që e rrethonin, ushqimin, veshjet me ngjyra, luksin përreth Ali Pashës, bukurinë e maleve... Ky ishte imazhi im. Sigurisht e dija që kur në krye të vendit u vendos Enver Hoxha, Shqipëria ndryshoi shumë, gjithashtu ka kaluar përmes luftërave. Aq më tepër që ka kaluar kohë që kur Bajroni ka qenë këtu, dy shekuj më parë. Kështu që e dija që nuk do të më priste ajo botë ekzotike.
Mbetët e zhgënjyer nga ky udhëtim?
Udhëtimi im ishte mjaft i këndshëm dhe i bukur, por pallati i Ali Pashës ishte një zhgënjim i vërtetë. Erdha në Tepelenë, një qytet i mërzitshëm me ndërtesa të larta komuniste. Vendi po kalonte një krizë ekonomike e sociale. Pemët ishin prerë. Kështjella gjithashtu ishte shkatërruar, por muret ishin atje, fuqia ishte atje dhe vendosej në një vend të mrekullueshëm, në majë të shkëmbit. Poshtë rridhte lumi Drino. Ishte një vend fantastik, por pas tij shtrihej qyteti i shëmtuar i Tepelenës dhe më e trishtueshmja ishte, që kishin nisur të ndërtonin brenda hapësirave të pallatit, por jo në mënyrën autentike, por konstruksione moderne. Unë e di se njerëzit duhet të jetojnë, por nga pikëpamja turistike, kjo është një fatkeqësi e madhe. Kjo kështjellë është një stoli për Tepelenën dhe gjithë vendin. Edhe në Janinë, kanë mbetur vetëm rrënoja, por përreth është një hapësirë e pastër, që të jep mundësinë, që të vesh në punë fantazinë dhe të imagjinosh se si ka qenë në kohën e Ali Pashës. E njëjta gjë duhet bërë dhe në Tepelenë, të pastrohet hapësira nga ndërtesat, të ndërtojnë një bar-kafe të këndshme në stilin e vjetër..
Ju promovoni një libër në Tiranë, ç’mund të na thoni rreth tij?
Është një libër mbi udhëtimin tim, i cili përshkruan gjithçka qysh në lindjen e idesë për ta realizuar atë. Unë jam dashuruar me Bajronin qysh 16 vjeç, kur pashë portretin e famshëm me kostum popullor shqiptar. Shumë vjet më vonë, së bashku me tim bir kaluam në Korfuz. Ka qenë viti 1992. Mund të shihja shumë pranë malet e Shqipërisë, aq sa më dukej sikur do t’i prekja me dorë. Me vete pyesja se çfarë vendi mund të ishte ky... Atëherë të gjitha kufijtë e vendeve të Lindjes ishin hapur. Nuk e dija që kjo kishte ndodhur edhe në Shqipëri dhe kështu nisa të interesohem, për të kaluar tej atyre maleve, për të parë se ç’ishte ky vend. Vendosa që të realizoj një udhëtim në gjurmët e Lord Bajronit.
Duke qenë një adhuruese dhe studiuese e Bajronit, çfarë mund të na zbuloni në lidhjen e tij me Ali Pashën, ka qenë ajo një marrëdhënie intime?
Ah, jo, kjo nuk është e vërtetë. Ali Pashai e ftoi Bajronin dhe shoqëruesin e tij në sarajet e tij, sepse i duhej të “flirtonte” me britanikët, për të larguar francezët nga ishujt jonianë, të cilët i kishin pushtuar, deri në kufi me kështjellën e tij pranë Butrintit. Dhe kjo ishte arsyeja pse ai kërkonte ndihmë prej britanikëve. Ishte një lloj strategjie. Ai mendoi se dy aristokratë të rinj, do t’i shërbenin, ndërsa dy të rinjtë ishin në kërkim të aventurave. Ata kishin dëgjuar shumë për Ali Pashën dhe pranuan ftesën, duke ndenjur tri ditë tek ai. Bajroni ka shkruar shumë për të, sepse ai i trajtoi si djemtë e tij. U kushtoi gjithë vëmendjen e duhur, u shtroi bankete, i shëtiti, pati tre takime të gjata me ta, ku folën për shumë gjëra, me përkthyes sigurisht. Ai përshkruan duart e vogla dhe të bardha, veshët e vegjël... Bajroni u mahnit prej Pashait, sepse nga njëra anë ai ishte një diktator mizor dhe nga ana tjetër një njeri mikpritës, tërheqës. Por Lord Bajroni nuk pati asnjëherë ndonjë lidhje me Ali Pashën. Lord Bajroni ishte biseksual, pëlqente vajzat dhe djemtë e rinj, të bukur, ndërsa Ali Pasha nuk ishte më... Mendoj se zhurmat kanë ardhur për shkak të Vasilit (një ushtar i ri shqiptar). Ali Pasha i dha Vasilin me vete, t’i ndihmonte në çdo nevojë që kishte dhe ai e shoqëroi atë ngado. Ata ishin miq të ngushtë dhe ka shumë mundësi që të kenë pasur edhe marrëdhënie seksuale. Ai e ka frymëzuar Bajronin dhe i përforcoi mendim e lartë që kishte për shqiptarët, për karakterin e fortë, inteligjencën, tërheqjen, qytetarinë. Askush nuk e di, por unë mendoj se të gjithë zhurmat mbi jetën e tij seksuale vijnë për shkak të Vasilit.
Mendoni ta rimerrni sërish udhëtimin tuaj të 13 viteve më parë?
Lord Bajroni mund të shihet si turisti i parë. Në këtë këndvështrim, mund të kapësh të gjitha ato bukuri që ai përshkruan. Përmes veprës së tij ai na ofron një mesazh, që të çon drejt këtij vendi interesant, me një histori të gjatë. E rëndësishme është ta njohësh dhe ta ruash historinë. Ideja ime është të organizoj një udhëtim ndërkombëtar në gjurmët e Lord Bajronit, nga Janina në Tepelenë. Është një hapësirë shumë e bukur, ku përveç natyrës gjen së bashku kisha ortodokse, xhami e teqe bektashiane, mund të takosh barinj e të pish kafe e raki me ta. Njerëzit nëpër fshatra janë shumë të këndshëm, ata ruajnë traditat e hershme të mikpritjes, të ofrojnë gjithçka në tryezë, kur shkon në shtëpinë e tyre. Dhe mendoj që të gjitha këto veçori të Shqipërisë duhen “kapur” e duhen shfrytëzuar për turizmin. Është ambicia ime të realizoj një gjë të tillë. Ka dhe një aspekt politik në këtë mes. E di tanimë që Janina nuk është pjesë e Shqipërisë, di edhe përplasjet e hershme mes Greqisë dhe Shqipërisë. Ndoshta ky udhëtim do të ishte një urë e mirë komunikimi dhe mund të organizohej me ndihmën e të dyja palëve.
A është Bajroni edhe në vende të tjera, po kaq i njohur dhe i vlerësuar sa në Shqipëri?
Jo, nuk është. Kemi shoqata të Bajronit në të gjithë botën dhe janë grupime njerëzish të specializuar, që kanë dëshirë të lexojnë letërsinë e shek. XIX, apo periudhës romantike. Janë përgjithësisht akademikë. Do të ishte e ekzagjeruar po të thoshim që Lord Bajroni është i gjallë ngado dhe të gjithë e njohin. Dikush ka thënë që ai është një pop star dhe këtë nuk e kanë thënë për shkrimtarë të tjerë si Shelli, apo Kitsi. Kishte diçka më të madhe se poetizmi i Bajronit. Ai mbijetoi. Sigurisht në Greqi, çdo taksist e njeh atë, jo si poet, por si hero, pasi ai ka luftuar për vendin e tyre.

Rrugëtime me 200 vjet distancë

Katër ditë më vonë para tyre në largësi u shfaq Janina. “Shtëpitë, kupolat dhe minaret, që shkëlqenin mes kopshteve me portokaj e limona, e me pyllishte qiparisash, liqeni, sipërfaqja e lëmuar e të cilit shtrihej deri në rrëzë të qytetit, malet që ngriheshin drejt e nga bregu, e gjitha kjo na pushtoi krejtësisht”, kështu e përshkruante Hobhauz, përshtypjen e tij të parë. Të kapërthyer prej kaq shumë bukurish lindore, ata hynë në qytet. Kaluan një shtëpi të re të vezirit (Ali Pashait), disa varre turke dhe shitore. Në degët e një peme të trashë, varej diçka që prej së largu, ngjante me një copë mishi që ishte nxjerrë për shitje, por që nga afër doli se ishte krahu i një burri me një pjesë të shpatullës së tij... Më vonë u mor vesh se ishte pjesë e trupit të një rebeli, të cilit i ishte prerë koka pesë ditë më parë.
...Dy gra të moshuara të përkulura nga një ngarkesë me misër, na kaluan pranë duke tërhequr këmbët zvarrë. Ndaluam për t’i pyetur për rrugën që të çonte në shek. XX. Njëra prej tyre na u drejtua me gjallëri për të na shpjeguar me duar e këmbë se nga duhet të shkonim, ndërsa vandaku i misrit tundej dhe fëshfërinte bashkë me të. Duke ndjekur udhëzimet e saj, mbërritëm, nëpërmjet një udhe të paqartë qerresh, në një rrugë që ishte në hartë, pikërisht para se uji të vërshonte në furinë e vet. Fshirëset e xhamave të makinës nuk arrinin të pastronin; kaq shumë ujë binte nga lart. Rrugës, përgjatë grykës së Vikos, mund të shikoje më tutje vetëm kthesa në formë u-je: “Rrymat që vinin prej kodrave, më shumë se njëherë, pothuajse na i kishin marr me vete kuajt me bagazhe”. (Marrë nga libri Miq tek Ali Pasha)

panorama.

[Xhuxhumaku]

Thuhet që Ali Pasha e pushtoi Bajronin

ALAN GREGORI*


Bajroni dhe Ballkani ka mbledhur dje për herë të parë në një simpozium ndërkombëtar bajronistët nga Perëndimi dhe Lindja. E organizuar nga shoqata “Bajroni” në Shqipëri dhe Universiteti UFO, u hodh dritë mbi marrëdhënien e njohur mes poetit anglez dhe Ali Pashës - ku lordi Bajron në kërkim të heroit e gjeti atë në Shqipëri. Më poshtë, botojmë të dhënat e panjohura dhe ndikimin e Bajronit mbi shkrimtarë të tjerë - fjalë e një prej bajronistëve më të njohur irlandezë: “Realizmi oriental dhe Bajroni”





Më 28 gusht 1813, tre muaj mbas suksesit të Bajronit me poemën e tij orientale “The Giaur”, ai inkurajoi poetin mik, Thomas Moore, të vazhdonte me planet për punë në mënyrë të ngjashme. Mos iu ndaj Lindjes: (Madam De) Steal më tha se ishte e vetmja politikë poetike. Veriu, Jugu dhe Perëndimi, jemi ngopur; por nga Lindja nuk kemi gjë veç të pashiturat e Jugut... E pakta që kam bërë në atë mënyrë është thjesht një “zë në shkretëtirë” për ju; dhe nëse ka pasur ndonjë sukses, kjo gjithashtu do të provojë që njerëzit po bëhen si në Lindje.

Bajroni ishte në mënyrë jokarakteristike modest në këtë këshillë ndaj Moore, i cili dinte që poema e tij orientale, kur u shfaq, do të krahasohej në mënyrë të pashmangshme me ato të Bajronit. Bajroni, “poeti oriental”, u bë një prezencë e prekshme për Moore deri në 1817, kur “Llalla Rookth” e Moore, më në fund u duk në shtyp. Ndërkohë Bajroni kishte publikuar gjashtë përralla turke duke përfshirë “Nusen e Abidos”, të cilën ai e shkroi në një javë dhe “Korsarin”, të cilën e shkroi brenda dhjetë ditëve.

Njohuritë e gjera të Bajronit mbi Lindjen ishin kryesisht një përgatitje për njohjen e tij me realitetin. Libri i tij i preferuar ishte novela e madhe Gotike e William Bekford, Vathek, publikuar në 1786, nga e cila ai huazoi idetë për përrallat e mëvonshme; ai mburrej të kish lexuar kalorësit arabë përpara se të ishte dhjetë vjeç dhe ai besonte të kish lexuar përkthimet e Xhorxh Seil të Kuranit; ai pa dyshim lexonte dhe admironte letrat turke të Ledi Meri Wortley Montagu (1689-1762), e cila si gruaja e ambasadorit anglez banonte në Kostandinopojë midis 1716 dhe 1718. Sipas Peter Cochran, në “Orientalizmin e Bajronit”, “bota islamike në 1809-1824 ishte shumë më ndryshe nga ajo që është sot. Nafta nuk ishte e rëndësishme dhe Arabia Saudite nuk ekzistonte. As Izraeli. Turqia otomane ishte shteti më i rëndësishëm dhe të gjithë rrugët të çonin në Kostandinopojë (ende jo me emrin Stamboll). Greqia, Siria, Libia, Shqipëria, Palestina, Iraku dhe Egjipti ishin provinca të otomanëve. Këto sundoheshin në shkallë të ndryshme të fuqisë perandorake dhe me besimin prej pashallarëve”.

Kjo letër tregon qartë dhe shkurt ndikimin dhe eksperiencën e këtyre anëve mbi Bajronin, dhe si këto eksperienca hodhën themelet për suksesin e madh të librit “Përrallat turke” që fillojnë me pjesët që lidhen te “Canto II” të Childe Harold’s Pilgrimage, shkruar kryesisht gjatë udhëtimit.

Ndërsa poetët e tjerë bënin përpjekje serioze për të arritur një saktësi të bazuar në dokumente në punët e tyre. Bajron u bë i famshëm për pasjen e avantazhit të dukshëm të një eksperience direkte ndaj Orientit, duke qenë se kishte vizituar Shqipërinë, Greqinë dhe Turqinë, destinacioni i parë i turit të madh nga 2 korriku 1809 deri në 14 korrik 1811. Ndërsa ai sigurisht nuk mund të përshkruhet si një udhëtar naiv, asgjë nuk mund ta përgatiste atë për orientalizmin që ai ndeshi. Realiteti virtual i Orientit Islamik, mënyrat dhe zakonet, peizazhet dhe klima, vlerat dhe besimi, të gjitha kishin një efekt të thellë mbi poetin e ri, duke udhëhequr Mohamed Sharafudin t’i vërë në dukje në librin e tij “Islami dhe Orientalizmi Romantik”. Orientalizmi realist i Bajronit u kthye në orientalizëm duke e tërhequr drejt mbretërisë së fantazisë dhe ëndrrës, realiste, duke e shtyrë atë drejt tokës së provuar të historisë, politike dhe vërtetësisë.

Një mënyrë më grafike e të shprehurit të thënies së Sharafudin do të ishte: të pranoje që 21-vjeçari Bajron ishte kaq i befasuar nga ndryshimi i dukshëm në kulturë dhe në klimë, sa që në mënyrë të pashmangshme e zhyti veten në romantizëm; duke përshkruar karakterin oriental; duke paraqitur në botë lordin e ri të dashuruar, arrogant, skeptik si një version të idealizuar te “Ekzotik”. Bajron si pozues duket qartë në portretin e famshëm të “Bajronit me kostum shqiptar” i pikturuar nga Thomas Fillip në 1814. Piktura origjinale ndodhet në Ambasadën Britanike në Tiranë. Bajron dhe shoku i tij, Hobhause, arritën në Janinë më 5 tetor 1809, për t’u informuar që Ali Pasha, sundimtari i Shqipërisë dhe Greqisë Perëndimore sot, kishte parashikuar një eskortë për mysafirët e tij, të cilëve iu lut ta ndiqnin në kështjellën e tij, Tepelenë, ku ai kishte shkuar “të mbaronte një luftë të vogël”. Ali Pasha kishte qëllim të kultivonte një miqësi me anglezin për të arritur një influencë të francezëve në ishujt e Jonit dhe arritjen e një anëtari të aristokracisë britanike në vendin e tij ishte një rast që ai duhej ta vlerësonte.

Ndërkohë, Bajroni ishte krenar të udhëtonte në terrene që ai besonte se asnjë anglez nuk kishte penetruar më parë. Ai admironte pamjen e egër të maleve, dhe pëlqente arnautët ose albanezët në Malësitë e Skocisë, dialekti i tyre tingëllonte kelt. “Gruan më të bukur që kam hasur në trup dhe tipare, ne e pamë në rrugën e rrafshtë e të lëmuar nga shirat”. Bajron i dha nënës së tij një përmbajtje të shkëlqyer të arritjes së tij në Tepelenë. Ajo ishte një mrekulli e egër e netëve arabe në oborrin absolut që Ali Pasha kishte themeluar në malet e paarritshme të Shqipërisë. I mahnitur nga pamja dhe personaliteti i Aliut ai shkroi: Ai më priti në këmbë, një kompliment nga një mysliman dhe më uli në të djathtë të tij...Ai tha se ishte i sigurt se isha një burrë i vërtetë, sepse kisha veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha dhe shprehu kënaqësinë për pamjen dhe stilin e veshjes. Ai më tha ta konsideroja atë si baba ndërsa unë isha në Turqi dhe ai si djalin e tij. Me të vërtetë, ai më trajtoi si fëmijë, duke më dërguar bajame dhe sherbet, fruta dhe lloje ëmbëlsirash, njëzet herë në ditë. Ai m’u lut ta vizitoja atë shpesh edhe natën kur ai ishte në rehat.

Bajroni hapur lajkatohej nga thëniet e Aliut, por ai duhet të ketë qenë i ndërgjegjshëm për një interes më seksual, duke njohur tendencën e Pashait për zakonet seksuale të Lindjes. Të përmendim thënien tipike me sarkazëm në “Child of Passion Fool of Fame”: “Një gjykatës i mirë i natyrës njerëzore, veziri do të kishte qenë i ndërgjegjshëm që Bajroni pa baba ishte i thyeshëm ndaj vëmendjes së një babai që i jepte sheqer”. Thuhet që Ali Pasha e pushtoi Bajronin, por kjo nuk duket kështu, sepse Bajroni nuk ishte lehtësisht i ndikueshëm nga të mëdhenjtë; megjithëse ai ishte i përfshirë nga një fuqi e egër, e vullnet prapa sjelljeve delikate të Pashait (ai ishte një gjeneral kaq i mirë saqë u quajt Muhamedan Bonaparte) dhe kishte tërheqje jo të këndshme në praktikat e Aliut të kapjes dhe përvëlimit të armiqve. Bajroni kurrë nuk diskutoi në detaje mbi lidhjen e tij me Ali Pashain (megjithëse shumë nga autografet e mëvonshme linin vend të fantazonin mbi bashkëpunimin), por ai i komentoi nënës së tij dhe më vonë në vjersha, në kontrast midis Ali Pashës, figurën e ngrohtë të babait me sy blu vezullues dhe me mjekër të dredhur të bardhë, dhe Aliu, despoti gjakpirës, i cili “ka paraqitjen e çdo gjëje përveç karakterit të tij të vërtetë.... sepse ai është një tiran i pamëshirshëm, fajtor për krimet më të tmerrshme”.

Ishte rreth kësaj kohë që Bajroni fillon poemën e tij autobiografike mbi aventurat dhe refleksionet e Child Burun, të cilën më vonë e ndryshoi në “Child Harold”. “Zgjedhje elegante”, një antologji që ai e mbajti me vete në malet e Shqipërisë, ai kishte lexuar pjesë nga “The fairie Queene” të Edmond Spenser-it, shkruar në strofa me nëntë rreshta, të njohura si strofa spenseriane. Bajroni vendosi të njëjtin format metrik për poemën e tij të re të cilën ai më vonë e quajti “Child Harold Pilgrimage”. Me precesion mjeshtri, Bajroni i jep tiparet dhe tingujt e këtij udhëtimi të shqetësuar dhe eksperiencat lumturuese strofë pas strofe përgjatë gjithë veprës. Ja si e përshkruan ai hyrjen e “Child Harold” në pallatin e Ali Pashait:

Ai eci pranë kullës së heshtur të Haremit të shenjtë

Dhe nën portën e gjerë rrethuese

Vështroi banesën e këtij njeriu të fuqishëm,

Ku gjithçka rreth është thënë të jetë çiflig i tij,

Pa ndonjë shfaqje ngopja e despotit,

Ndërsa përgatitjet e mëdha tronditnin oborrin

Skllevër, roje të haremit, ushtarë, mysafirë etj presin

Me një pallat dhe pa një fortesë,

Këtu njerëzit e çdo vendi mblidhen për pushim

(Chp.2, LVI)



Shqiptarët e egër gati në gjunjët e tij,

Me mburoja dhe pushkë të zbukuruara

Dhe rrobat e qëndisura me ar, kishte qejf t’i shihje:

Burrat shalakuq të Maqedonisë;

Delfi me kapelen e terrorit mbi kokë,

Dhe të pandershmit; Grekët e gjallë e të thyeshëm

Dhe djali ezmer i deformuar i Nibias;

Turku me mjekër, që me zor të flet,

Zot i gjithçkaje shumë i fuqishëm për të qenë i ndrojtur...



Bajroni u largua nga Tepelena me një dhuratë nga Al Pasha në stilin e Vasilit, ushtari shqiptar i ngarkuar nga veziri për t’u kujdesur për Bajronin gjatë qëndrimit të tij. Vasili duhet të përmendet këtu sepse ishte ai që i shërbeu Bajronit me një “besnikëri pothuaj feudale”, dhe provoi se ishte arsyeja kryesore që Bajroni formoi një opinion kaq të mirë për karakterin e shqiptarëve. Në shënimin e Bajronit te “Child Harold’s Pilgrimage”, Kënga II, ai lidh një incident që ndoshta i shpëtoi jetën, nëse dikush merr në konsideratë dështimin me mjekët, përpara vdekjes në 1842. Ai shkruan:

Kur në 1810, mbas nisjes së shokut tim Mr. Hobhause për Angli, mua më hipi një temperaturë e lartë. Këta njerëz (shqiptarët) më shpëtuan jetën duke frikësuar mjekun tim, fytin e të cilit e kërcënuan të pritej nëse unë nuk kurohesha në kohë, ndaj kësaj sigurie ngushëlluese te dënimi pas vdekjes dhe një refuzimi ndaj recetave të Doktor Romelit, unë i atribuoj shërimin tim. Unë e kisha lënë të fundit Athinën; përkthyesi im ishte i sëmurë sa edhe unë dhe Arnauti im i varfër më ushqente më një vëmendje që do t’i kishte bërë nder civilizimit.

Ali Pasha la një përshtypje të thellë tek Bajroni saqë motivi i Ali Pashait “figura e ngrohtë e babait me sy vezullues blu dhe me mjekër të gjatë, të dredhur” dhe Ali Pasha “despoti gjakpirës... që ka çdo gjë përveç paraqitjes së karakterit të vërtetë” përshkon “Përrallat turke” të Bajronit; gati-gati sa imazhi i bilbilit që këndon në trëndafiltë Omar Kajamit, Thomas Moore, në “Llalla Rookth” dhe Bajron në “Nusja e Abidos”. Ali Pasha bëhet për Bajronin një mjet për letërsinë; një simbol të realizmit oriental nga eksperienca e tij. Imazhi qiellor oriental i bilbilit duke kënduar pranë trëndafilit, është metafora për të dashuruarin që i këndon të dashurit, ndërsa Bajron është protagonisti, si mishërim i vetë-përçmimit dhe i aftë për mizori të tmerrshme, është imazhi i skëterrës orientale. Në “The Giaur”, në të parën tek “Përrallat turke” ai shkruan:

E çuditshme... që kur natyra kërkon të gjejë gjurmët

Si për Zotin një strehë,

Dhe sharmi dhe hijeshia të bashkuara

Me parajsën e caktuar

Të dashuruar në dhimbje, burrat

Duhet të kenë sukses

Dhe të endet pa u menduar drejt luleve

Dhe që nuk është punë e lodhshme



E çuditshme... që kur prapa

Shtrihet paqja

Atje pasioni ngre krye me krenari

Dhe dëshira dhe rrëmbimi mbretërojnë egërsisht

Për të errësuar mbretërinë e bukur





Përrallat turke të Bajronit u bënë gjerësisht të njohura në Britaninë e princit Xhorxh të Uellsit dhe disa nga bashkëkohësit morën prej tyre, madje edhe pse ata do t’i kishin lexuar, shumicën e teksteve të tjera të Bajronit. Fakti që Bajroni kishte qenë në Lindje kishte një efekt të gjallë mbi lexuesit e tij dhe ndoshta i bëri përrallat e tij për ta më piktoreske dhe realiste. I vetmi shkrimtar tjetër që kishte sukses të ngjashëm ishte poeti irlandez, Thomas Moore, “Një romancë orientale Lalla Rookth” që iu nënshtrua disa printimeve deri në botimin e tij të parë në maj, 1817. Kjo poemë narrative ishte një proces i jashtëzakonshëm, duke marrë lavdërime edhe nga kritika e zakonshme e Endinburg Review. Megjithëse përrallat e Bajronit vazhdojnë të shtypen “Llalla Rookth” pothuaj është harruar. Në Indi besoj se është akoma e njohur dhe lexohet. Vepra ndahet në katër pjesë të përbëra prej “Profetit me vello të Korasanit”, “Parajsa dhe peri”, “Faltoret e zjarrta”, dhe “Drita e haremit”. A nuk japin këta nëntituj imazhin më realist të Orientit se “The Giaur” dhe “Nusja e Abidosit”? A mundet “Profeti me vello” nga titulli të jetë një nga huazimet e Moore nga Bajroni? A është profeti me vello Mokana, në të vërtetë Ali Pasha? Kështu Moore përshkruan profetin përmes syve të Zelikes, heroinës së poemës:



Atje në atë fron, të cilit i verbëri i beson,

Miliona e ngritën atë, e bënë profet,

I madhi Mokana me tipare të rënda

Me vellon e argjendtë hedhur

I fshehur nga frika e vdekjes,

Ballë lart si burrat



Por siç vazhdon poema, ku portret dramatik i Mokanës pasqyrohet nga Moore si një fshehje e realiteti të shëmtuar.

Mbi atë djall, me vellon ngritur,

I tregonte atyre si në agoni ata vështronin,

Dhe premtimi do të dukej, pushtues,

Por tiparet dukeshin më të egra si skëterra

Në folenë e vet - si djalli

Asnjë se arrinte,

Dritën dhe diellin e bekuar,

Me tipare të egra siç tregon dhe

Me fytyrë qesharake, Impostori.



Karakteri i Mokanës, siç interpretohet në fjalët e hekurta dhe shpuese rreth çmendurisë së njerëzimit është e ngjashme me cinizmin dhe mizantropinë e antiheroit të Bajronit. Të qenit i pamëshirshëm e minimizon imazhin e keqbërësit romantik të Bajronit, që ai do të kishte qenë krenar t’i përshkruante në përrallat e Orientit.



* Inxhinier në Dublin dhe themelues i shoqatës irlandeze “Bajron”. Ai ka studiuar në Irlandë për letërsi dhe gjuhë angleze në Universitetin e Dublinit dhe ka master për letërsinë anglo-irlandeze si dhe në teatër. Njohës shumë i mirë i Bajronit dhe autor i disa librave mbi të.



16/09/2009

standart

[Xhuxhumaku]

Kur burrat i zë melankolia

TESSA DE LOO


Duke ndjekur gjurmët e Bajronit, shkrimtarja holandeze në një botim të promovuar dje, “Miq tek Ali Pasha”, sjell kulturën e udhëtimit, pse të mëdhenjtë e letrave i iknin realitetit; duke pohuar se më në fund “e kemi vendosur Shqipërinë në hartë”. Tessa de Loo, shumë lehtë, në pak ditë, bëhet protagoniste mediatike në vendin tonë, me rrëfimin historik të Shqipërisë - asaj çfarë ishte dhe ka mbetur 200 vjet nga vizita e parë e lordit anglez





Përse e kisha kaq të nevojshme të udhëtoja? Përse ishte për Bajronin pothuajse një çështje me rëndësi jetësore të largohej nga Anglia? Përse, pyet veten Robert Ajzner në “Travellers to an antique land”, do të nisej njeriu për rrugë dhe do të linte prehjen e shtëpisë dhe zakonet e përditshme? A ia vlejnë kuzhinat lokale dhe sforcimi?

Ajzner jep mendimet e disa udhëtarëve të famshëm, të rrahur me vaj e me uthull. Brus Çetuin, shkrimtari i cili, i magjepsur prej nomadëve të fundit, jetoi bashkë me ta për ca kohë, ishte i bindur se nevoja për t’u endur është e pranishme në sistemin tonë nervor si mbetje ende në ditët tona. Të ashtuquajturat bekime të një jete të stabilizuar diku, i përkasin një vargu të tërë përgjegjësish, prej të cilave nomadët dalin të larë. Ajo çka shkruante Robert Ljuis Stivenson, që një shekull më parë në “Travels with a dankey”, duket se i jep të drejtë Çetuinit: “Sa për mua, unë nuk udhëtoj për të shkuar diku, por për të ikur prej diku. Unë udhëtoj për vetë udhëtimin”. Pak a shumë në stilin e Bajronit, shkruante Robert Berton, autori i “The anatomy of Melancholy”: “Nuk ka ilaç më të mirë për një burrë melankolik, se ndryshimi i klimës dhe shumëllojshmëria e vendeve, udhëtimi jashtë shtetit dhe të parit e mënyrave të tjera të jetesës”. Evelin Uaug, te “Travel - and Escape from your friends”, mendon se shkrimtarët që marrin zjarr shpejt, duhet të largohen herë pas here për të mos u çmendur. Për arsye se nuk punojnë jashtë shtëpisë, ata jetojnë të lidhur pa ndryshimin, pothuaj në një mënyrë simbiotike me miqtë, familjen dhe rutinën e përditshme. Se sa i rrezikshëm është zakoni, e jep në mënyrë të spikatur me fjalët e tij formalisti rus, Viktor Shklovski: “Zakoni gllabëron objektet, mobiliet, gruan e dikujt dhe frikën për luftë”.

Shkrimtari kontraversial francez, Gabriel Matznef, i cili, si admirues i sinqertë i njeriut dhe poetit Bajron (sipas kësaj renditjeje), bëri një studim të një numri “karakteristikash” të tij - midis të tjerave: të prirjes për agjërim të rregullt - në “La dietetique de Lord Byron”, hedh një teori disi ekscentrike: udhëtimi si alternativë ndaj vetëvrasjes.

“Vrasja e vullnetshme ne na çliron; udhëtimi gjithashtu. Të hidhesh prej shkëmbinjve në Dipe, “apo të marrësh avionin për në Manila është pak a shumë e njëjta gjë”. Ai sugjeron, se përveç artit të poezisë dhe dashurisë, udhëtimi e mbante Bajronin larg vetëvrasjes. Është fakt se Bajroni, qysh në të ri, e zinin shkulme trishtimi të pafund, që mbase dikë tjetër do ta çonin në mendime vetëvrasëse. Në maj të vitit 1811, gjatë rrugës së kthimit për në Angli, ai shkroi: Në moshën 23-vjeçare pjesa më e mirë e jetës ka kaluar dhe shanset e hidhura dyfishohen”. Nëse në atë moshë mund të dyshoje për koketëri, me një “vuajtje” për jetën romantike, dhjetë vjet më vonë kjo ndjenjë e ngrysur për jetën, e pushtonte pothuajse çdo ditë: “Kam vrarë mendjen, se cila mund të jetë arsyeja që zgjohem gjithmonë në një orë të caktuar në mëngjes dhe gjithnjë tepër i drobitur, mund të them, pre i dëshpërimit dhe i shkurajuar, madje edhe ndaj asaj çka më sillte kënaqësi mbrëmjen e kaluar”.

Veç kësaj, Matznef bashkohet me opinionin dominues se udhëtimi i Bajronit ishte sa arratisje, aq edhe përmbushje e ëndrrës së tij djaloshare. Ishte një arratisje prej vendit të tij puritan të lindjes, ku nuk ishte i lirë të përmbushte prirjet e tij të natyrshme (për kontaktet homoseksuale në atë kohë parashikohej dënimi me vdekje); një arratisje nga huadhënësit, nga zhgënjimet e dashurisë, nga armiqësia dhe thumbat e kritikëve. “Të vesh kilometra midis vetes dhe grave që ju kanë tradhtuar”, - mendon Matznef, “midis vetes dhe atyre që shkruajnë shëmtira për ju, midis vetes dhe peshës së botës, kjo krijon një situatë të virgjër, më pak të ndotur; të lëndon më pak”. Kur në “Edinbugh Review” doli një pjesë keqdashëse për “Hours of Idleness”, Bajroni i shkruante Henri Drërit: “Deti Mesdheut dhe oqeani Atlantik, përplasen midis meje dhe kritikës dhe stuhia e Edinburgh reviews” shuhet nga gjëmimi i Helespontit”. Ai premtonte se në Persi me copën e letrës do të ndizte llullën e tij. Ndikimi relativizues i largësisë. Njëmbëdhjetë vjet më vonë, kur jetonte në Ravena, i kërkoi botuesit të tij të mos i jepte asnjë artikull gazete, të mos i dërgonte asnjë komentar për punën e tij - preferonte të rrinte larg tentakulave të Anglisë letrare.

Sipas Matznef, ai mbeti pafundësisht në kërkim të trojeve të sigurta, ku «Sorrow cannot reach”, në kërkim të një parajse ku jeta ishte sensuale dhe pa kokëçarje, dashuria ishte e lirë. Ku mund të ishte ajo tjetër, veç në orientin mesdhetar, midis grekëve, romakëve dhe turqve, për të cilët kishte ëndërruar në rini? Në brigjet e Mare Nostrum ku karakteri i tij gjaknxehtë, pasionant shkonte më shumë se me Ingliterrën e tij të esëllt dhe të acartë? Në të vërtetë, prirja e tij drejt jugut dhe tjetërsimi nga atdheu, kishte filluar që kur vishte pantallona të shkurtra dhe lexonte me një frymë historinë e romakëve dhe turqve. Jo më kot ai u maskua si djalë turk kur iu dha mundësia. Shumë kohë, përpara se të nisej, gjithë dëshira ishte atje. Robert Ajzner: “Sepse, nëse njeriu e ndien veten të huaj në shtëpinë e tij, atëherë vendi i huaj, ku të ndjerit i çuditshëm është legjitim prej vetiu, është shumë herë më i rehatshëm për pushime, madje edhe për të jetuar e punuar”. Nga Grand Tour-i që bëri Bajroni, ky zvetënim vetëm ishte rritur. Kur u kthye në Angli, ai donte menjëherë të largohej.

E përse dua të udhëtoj rregullisht? Për t'i shpëtuar vetvetes, mendoj unë, dhe mjedisit tim të përditshëm që është pjesë e historisë sime. Udhëtoj për të takuar të panjohurën, e liruar nga e kaluara dhe e ardhmja, për t'u bërë dikush tjetër, i cili është i hapur për çfarë do të vijë. Unë bëhem një sfungjer që thith përshtypje. Nën ndikimin e situatave që paraqiten rrugës dhe njerëzve që takoj, unë ndryshoj, megjithëse herë pas here, sidomos në vështirësi, kthehem pa keqardhje mbrapsht te vetvetja ime e vjetër, që pëlqen sigurinë në shtëpi.

Edhe udhëtimi im është një arratisje nga tenxherja me presion e kohëve moderne. Nuk arrij më të ndjek ritmin, nuk duroj dot sforcimin. E sotmja bën shumë zhurmë. Ku ka mbetur qetësia, mos e ka vjedhur një Promete tjetër? Në ethe unë shtroj një rragë drejt të kaluarës, kërkoj një shtëpi që është ende ashtu siç e vizatojnë fëmijët, me një re tymi nga oxhaku dhe një pemë në oborr. Jam shumë e vjetër, ose shumë e modës së vjetër për kohët moderne.

Udhëtoj drejt thelbit për të humbur kontrollin mbi jetën time dhe për t'iu afruar asaj të vërtete. Që jeta është e rrezikshme dhe e paqëndrueshme dhe se unë nuk e njoh fatin tim. Çuditërisht mund të marrë frymë më lirisht afër saj.

Megjithëse toni i letrave që Bajroni shkroi gjatë udhëtimit të parë është jashtëzakonisht gazmor, ndonjëherë madje, edhe euforik (“jam i lumtur sa një fëmijë”), bilanci që ai bëri rrugës “për në shtëpi” dëshmon për një gjendje mjaft të rënduar shpirtërore:

[“Katër apo pesë arsye që lypin një ndryshim”]

B. Malta, 22 maj 1811



E para: në njëzet e tre vjeç, pjesa më e mirë e jetës ka kaluar dhe dyfishohen anët e hidhura.

E dyta: kam parë njerëzimin në vende të ndryshme dhe më duket gjithandej i përbuzshëm, peshorja anon në rastin më të spikatur nga turqit.

E treta: Është e rëndë për shpirtin tim:

“Me jam nec faeminam

Nec Spes animi credula mutui

Nec certare juvat Mero”

(Bajroni citon këtu përmendësh dhe jo krejt rastësisht korrekt Horaciusin (për Venusin): Asnjë vajzë dhe asnjë djalosh nuk janë të zotë të më joshin/asnjë ëndrre lehtëbesueshëm e sekreteve të këmbyera të zemrës, asnjë orë/e festimeve me të pira në agim, asnjë kokë/e stolisur me kurorë lulesh të këputura të freskëta)



E katërta: Një njeri i çalë me një këmbë, ndodhet në kushte fizike të një rangu të dytë, që përkeqësohen në vite dhe ditën e tij të kaluar e hidhëron gjersa e bën të padurueshme. Për më tepër, pres që në një qenie tjetër të kem katër në vend të dy këmbëve për kompensim.

E pesta: Po bëhem egoist e mizantrop, diçka si “Mullixhiu i gëzuar”: “Unë s'bluaj për askënd dhe askush nuk bluan për mua”.

E gjashta: Në vendin tim e jashtë tij gjërat janë si mos më keq.

E shtata: Unë jam rritur më shpejt se gjithë dëshirat e mia dhe pothuaj gjithë përtacitë, në mos madje edhe me shpejt se përtacia e të shkruarit.

Ai i shkruan Henri Drërit: “Kam ndërmend që, kur të kthehem, të pres të gjitha lidhjet e mia me shumë prej atyre, të cilët i quaja miqtë e tij më të mirë, më tutje në jetë të bëhem një gërnjar, por shpresoj të mund të qesh edhe një herë me ty përzemërsisht dhe të përqafoj Duierin dhe t'i përgjigjem Hoxhsonit, përpara se të bëhem cinik”.

Qysh këtu mbizotëron humori melankolik, i gëzueshëm, herë pas here i zymtë, që karakterizon shumë prej letrave të tij të mëvonshme me copëra të njohjes së vetvetes, njohje degjeneruese me shpoti ndaj vetes. Ky është toni me të cilin ai më bën për vete e që dëshmon se në letrat e tij dhe, me siguri, edhe në jetën e përditshme, thuajse nuk ishte romantiku që njerëzit shohin me aq kënaqësi tek ai, por më shumë një realist, me sy të mprehtë për veten dhe njerëzimin.



10

Miku im i shtrenjtë! Danieli, udhëtari i vërtetë mes ne të dyve, u ngrit i çlodhur. Ai nuk shqetësohej prej asgjëje. E zonja e shtëpisë na solli bukë, djathë dhie dhe çaj mali. Unë piva vetëm çaj për të reshtur gjëmimin në barkun tim.

Pastaj filloi pritja për “Mercedez”-in që do të na kthente në Peshkëpi. Ecnim poshtë e lart nëpër shtëpi. Derisa më hante syri, pashë kopshte me gjethnajat e pemëve frutore dhe mullarë bari të mufatur. Duke lëshuar britje të fuqishme në ilirisht, gruaja e kryetarit të bashkisë futi në kullotë dy lopë të përgjumura. Mblodhëm jashtë gjithë familjen për të bërë një fotografi në grup - vetëm gjyshja e lashtë, e cila vetëm sapo kishte filluar të jetonte, nuk ia dilte në krye të pozonte aq herët.

Ndarje, premtime. Përpjekjet për të shprehur me fjalë falënderimin tim për gjithë mundin që ata kishin derdhur për të përgatitur një pritje të madhe, u tretën në belbëzime, që për Karagjozin ishin gati të papërkthyeshme. Gjatë zbritjes pashë përsëri në thellësi liqenin. Kaluam grupthe shkollarësh të vegjël me çanta mbi shpinë. Lamë kryebashkiakun në qendër të Libohovës dhe në makinë hipi Iliasi, i cili kishte marrë leje zyrtarisht për të qenë guida jonë edhe këtë mëngjes.

Në Peshkëpi rimorëm udhëtimin e ditës së kaluar. Udha zgjatej ende mbi shpatin e maleve, majtas me pamje mbi luginën e Aosit dhe përkundruall mbi male gri të zhveshura me kthesa të forta që i përshkonin njolla dielli. Herë pas here ndeshnim ndokënd. Disa kishin me vete një gomar të ngarkuar rëndë, të tjerë ecnin vetë të përkulur nën një turrë me dru. Kur ne parashtronim arsyet për praninë tonë në këtë cep të largët, ata tundnin kokën pa shprehur habi. Në rrugë nuk kishte grua pa shami në kokë; ishte kjo një mbetje nga islamizmi apo ishte për arsye praktike? Ato më këqyrnin gjithë keqardhje ose më shtrëngonin për krahu për të më dhënë zemër. Pse nuk rri në shtëpi me burrë e kalamaj, i shikoja të mendonin.

Barku im e mori fjalën përsëri. Me këmbëngulje e drejtoja vëmendjen time në botën e jashtme, ajo ndryshonte çehre pas çdo hapi, përpjetë, tatëpjetë. Në një fshat pashë një pemë gështenje që duhej të ishte qindra vjet e vjetër. Kë nuk kishte parë ajo të vinte e të shkonte? Ali Pashain, mbretin Zog, italianët, gjermanët, Enver Hoxhën. Kishin kaluar ushtarë e tregtarë, banorë të robëruar të fshatit, araba me gratë e haremit, kusarë nën lëkurën e qengjit, udhëtarë kuriozë si ju, edhe ne. Është grishëse ta veshësh pemën me cilësira si mençuria dhe maturia.

“Në kodrat nga kaluam kishte shumë fshatra” - Hobhauzi. Kështu ishte ende. Vetëm se fjala “kodra” ishte në këtë rast një understatement i pamasë. E pranoj që ne, si holandezë, jemi të prirur që çdo lartësi në natyrë ta quajmë mal, por të përpjetat që ne ngjitnim e zbritnim, ishin pjesë e një gunge 1762 metra të lartë.

Në fshatra shtegu ynë dredhonte midis kopshteve të rrethuara me mure. Nëse vathët brenda mureve dukeshin të pastra e të rregulluara, nëpër udhë ne duhej të ecnim me zig-zage e kujdes përmes pellgjeve me baltë, të pëgërave, jashtëqitjeve të kuajve dhe të gomerëve dhe qeseve me plehra që ishin derdhur sipër mureve. Varfëri? Sado i varfër të jesh, këto qese mund të ishin mbledhur dhe djegur diku jashtë fshatit, mendoja unë si kalimtare. Në vendin tim ne kishim gjetur prej kohësh zgjidhje kolektive për këto lloj problemesh, të cilat kishin miratimin e të gjithëve. Por në Shqipërinë postkomuniste, kisha kuptuar mbrëmë në tavolinë, mbizotëronte një sferë qëndrese rekalsitrante ndaj zgjidhjeve kolektive të pesëdhjetë vjetëve që nuk i kishte dashur pothuajse asnjë.

“Një grupth turq me kuaj u bashkua me ne. Njëri prej tyre bëri me shenjë majtas nga një kodër, jo larg fabrikës së duhanit për thithje me hundë, ku, tha ai, gjendeshin mbetjet e mureve të vjetra, dhe më tutje djathtas edhe disa mbetje të tjera në pyll. Unë vajta atje dhe duke u nisur nga masa e gurëve, mund të thosha se ata janë antikë, gjendeshin pirgje-pirgje në shesh”.

“Mbetjet e mureve të vjetër” majtas rrugës, ishin ende aty. Danieli hodhi një sy prej njohësi dhe përcaktoi se ishin gërmadhat e një vendbanimi iliro-helen. Ilirët ishin, sipas shqiptarëve që pretendojnë të rrjedhin direkt prej këtij populli, populli i parë që banoi këto krahina edhe më parë se grekët dhe romakët. Ata kishin ardhur nga lindja dhe kishin sjellë me vete gjuhën e tyre. Në fakt ju udhëtuat me një fushë-shikim të kufizuar mbi këtë zonë, kishit sy vetëm për rrënojat greke apo romake dhe përpiqeshit, si gjurmues letrarë, të ndiqnit qytetet, lumenjtë, malet dhe fushat e betejës nga mitologjia. Një qytetërim më i vjetër, se ai ilir, apo një më i ri se ai bizantin, ishin jashtë sferës së interesimit tuaj.

Prandaj ju nuk i kushtoni asnjë varg teqesë ngjitur me “mbetjet e mureve të vjetër në një pyllishtë”. Ajo qëndronte dhe qëndron ende mbi një kodër në fund të një rrugine me qiparisa të moçëm anash. Pemët lëshonin hije të errëta mbi shteg, si roje me durimin e shekujve. Mund të kapërceje nga një hije te tjetra. Nga teqeja në fund të galerisë me shtylla të gjelbra, buronte një fuqi e madhe tërheqëse. Një vile dredhke varej nga plasaritjet e mureve. Në kopshtin e shprishur qëndronte, drejt përballë hyrjes, një faltore e vogël në formë kupole. Një burrë i vjetër erdhi duke hequr këmbët zvarrë, i gëzuar për praninë e paparashikuar të njerëzve.

Në faltore, tregoi ai, gjenden eshtrat e një kleriku bektashian që kishte banuar e punuar këtu gjithë jetën e tij. Ai vetë ishte veterani i fundit që mbahej ende në këmbë këtu, në një luftë të pandërprerë drejt kalbëzimit. Ne hodhëm një sy vjedhurazi në faltore. Arkivoli qëndronte në mes të dyshemesë, i vdekuri mund të dilte me një hap në ditën e gjykimit.

Burri na priu për te teqeja. Prej afreskeve origjinalë kishin mbetur vetëm disa fragmente. Mbeti e paqartë nëse ato ishin prishur me urdhrin e Hoxhës, siç e merrte si të mirëqenë Karagjozi, apo nga koha. Disa arabeska ndriçuan në mugëtirë, duke humbur në një turbullirë gëlqere. Këtu e kaluara nuk ishte përndjekur me restaurime, ishte ende atje në qetësinë e pamatë midis mureve të lartë dhe kolonave, e paprekur nga shekulli i njëzetë.

Mbizotëronte një braktisje absolute, pavarësisht nga shpirtrat endacakë të disa dervishëve që ndoshta s'ndaheshin dot. E folura jonë u kthye vetiu në një pëshpëritje respekti. Në ditët e sotme lëkurë qengji të përpunuara qenë varur për t'u tharë mes afreskeve; në shesh, në vend të besimtarëve me kokën e drejtuar nga Meka, gjendeshin fiq dhe qepujka.

Në katin e parë salloni i klerikut mbahej i paprekur në shenjë respekti. Ishte një hapësirë harmonike me një tavan të gdhendur dhe me dritare me harqe në të tri anët, ku vareshin perde të bardha me germa arabe të qëndisura, një dhomë orientale me sixhade shumëngjyrëshe në shesh dhe një dyshek ngjitur me murin për t'u shtrirë përgjysmë. Dielli ndriçonte brenda, si një përpjekje për të sjellë në jetë tafarelat që mund të shiheshin atje dikur.

Fragment shkëputur nga libri “Miq tek Ali Pasha”;

Titulli është redaksional


18/09/2009

STANDART

[Mciri]

E cfare mund te dije nje "xhuxhumak" nga melankolia e burrave?...
Parole, parole, parole...

"Pse tashti shof se kam humbë krejt gjallnin e përshtypjeve. Nji hanë kuqalake pash në fmijni e më ka mbetë e pashlyeme në mbamendje e prap edhe sot m'ep, tue e kujtue, nji të dridhun misterjoz. Tashti shofim shpesh herë ngjarje me shum randësi dhe të nesërmen i harrojmë krejt. Nuk na ngacmon ma kureshta hyjnore e moshës ari para sëndeve të thjeshta por plot msheftësi të botës; tashti s'kemi ma në shpirt tronditje të thella e s'dijmë as me gzue as m'u pikllue, as m'u trëmbë para nji hane gjaku..."

[Xhuxhumaku]

meri,

mos hum kohe kot, vazhdo me burra katunare,

[nestorp]

Nente vite me pare udhetoja per te shkuar ne pune me linjen Bakerlu ne Undergroun-in e Londres.Ne nje stacion nentokesor me zuri syri disa piktura dhe njera prej tyre mu duk si Bajroni.Portreti ishte i pikturuar me veshje shqiptare,por ne ai ishte realizuar ne bel e lart.Bashkudhetari im ne intimitetin dhe qetesine e tij ish duke po lexuar nnje liber.Aso kohe flisja shume pak anglisht,por me aq sa dija iu drejtova me mirsjellje bashkudhetarit:''me falni zoteri,dua t'ju pyes per dicka.Ai mu pergjigj sigurisht,po ju degjoj.Flas shume pak anglisht dhe eshte dita e pare qe udhetoj me kete linje.S'ka problem me tha une ju kuptoj mire.Ne X stacion pashe disa portrete,por njerin prej tyre mos ishte Lord Bajroni?Po me tha dhe e mbylli librin duke i vendosur si shenje nje rrip letre ne faqen ku e la leximin..E njihni poetin e famshem te Shek XIX.Po i thashe,sepse ai e ka vizituar vendin tim dhe nje pasha shqiptar e ka mbajtur ate si djalin e vet i thashe.Great man Ali Tepelena qeshi ai dhe vazhduam biseden deri diku,sepse une zbrita dhe ai vazhdoi rrugen.Ai me foli shume per Bajronin , per madheniet e tij me Pashane e Janines per luftrat dhe sjelljen e pashait,per diplomacine e tij,per letrat qe Bajroni i dergonte nenes se tij,per mikritjen shqiptare etj.Kam deshire me tha qe te vije ne Shqiperi e te ndjek rrugen qe ka ndjekur Lord Bajroni.Jeni i mirpritur i thashe dhe do te kenaqeshit.Kishte raste qe nuk e kuptoja,sepse ai harronte dhe fliste shpejt e duke i ngrene fjalet,por une me takt e kujtoja te fliste ngadale e qarte.
Child Harold-in e kam blere ne nje treg qe behej perdite ne lagjen Camden Town ku shiteshin libra te vjeter.

[Dito]

Tani une dua te di, e pushtoi apo ja pushtoi pushti dreqit?!

[fegi]

Dokumentari për Lord Bajronin shfaqet në Danimarkë
Dokumentari “Aventurat skandaloze të Lord Bajron”, i xhiruar kryesisht në Shqipëri dhe Greqi, u shfaq javën e kaluar në tri seri për publikun danez në televizionin kryesor “TV 2”.

Nga Express më 23 qershor 2011
Ky dokumentar, i cili ka për protagonist kryesor aktorin e Hollywood-it Rupert Everett, i transmetuar edhe për publikun shqiptar, ishte një përpjekje e regjisorit të njohur britanik Michael Waldman për të rishikuar figurën e Bajronit dhe udhëtimeve të tij në Ballkanin e vitit 1809 si dhe takimin e famshëm me Ali Pashë Tepelenën, figurën mjaft komplekse që dominoi politikën ballkanike të atyre viteve.

Po kështu, udhëtimi i Bajronit në viset shqiptare ishte edhe pikënisja e poemës së tij të famshme “Chaild Harold Piligrimage”, e cila e bëri lordin anglez një personazh mjaft të njohur në përmasat europiane.

Dokumentari mbi udhëtimin e Bajronit në Shqipëri dhe Greqi, i mbështetur nga televizioni prestigjioz britanik “Channel Four”, hapi një seri polemikash mbi figurën e Bajronit dhe trajtimin e tij në publikun anglez. Gjithsesi, ky dokumentar i cili u xhirua edhe në Shqipërinë e Jugut, ishte një mundësi promovimi e shkëlqyer edhe për turizmin shqiptar dhe mundësitë e mëdha që mbart jugu i Shqipërisë për të nxjerrë në pah trashëgiminë e vet kulturore.

Protagonist i dokumentarit, Rupert Everet, i njohur për një seri filmash me aktorë të mëdhenj të Hollywood-it, pas shfaqjes së këtij filmi në premierën londineze foli me nota pozitive mbi përshtypjet e tij në Shqipëri dhe mbresat që i la udhëtimi njëjavor me kuaj në rrugën që ndoqi është frymëzuesi i tij, Lordi Bajron gati 200 vjet më parë. Shfaqja e këtij dokumentari historik edhe në Danimarkë, që pason ato në kanalet shtetërore të Afrikës së Jugut dhe Australisë, është një ngjarje interesante jo vetëm për promovimin e këtij dokumentari, por edhe për turizmin shqiptar.

[Albo]

Si një poet anglez si Lordi Bajron u bë një hero kombëtar grek



Poeti britanik Lord Bajron mbërriti në Greqi në prag të Krishtlindjes së vitit 1823 për t’iu bashkuar luftës së vendasve për pavarësi nga Perandoria Osmane. Njëqind ditë më vonë, më 19 prill 1824, ai u sëmur dhe ndërroi jetë nga ethet. Megjithatë sot, dy shekuj pas vdekjes së tij, koha e shkurtër e Bajronit në Greqi e ka bërë atë një nga heronjtë kombëtarë të vendit; një statujë që e tregon atë duke vdekur në krahët e një gruaje që simbolizon Greqinë, qëndron ende në sheshin qëndror të Athinës.

“Pse Bajroni, një nga shkrimtarët më të famshëm dhe më famëkeq të kohës së tij, ishte i gatshëm të jepte jetën për çështjen greke?”-shkruan Wall Street Journal në një artikull kushtuar poetit britanik.

WSJ thekson se lidhja e Lord Bajronit me Greqinë, lidhet me frymëzimin që ky vend i jepte për të shkruar.

Një udhëtim në Epir në vitin 1809 kishte bërë që të publikonte suksesin e tij të parë të madh, poemën e gjatë “Pelegrinazhi i Çajld Haroldit”. Megjithatë, më e rëndësishme ishte se Bajroni ishte nëj radikal në pikëpamjet politike, që identifikohej me një popull të shtypur që luftonte për liri. Në shtëpinë e tij në Angli, ai kishte simpatizuar ludditët – endësit që thyenin tezgjahët e rinj automatikë që i kërcënonin t’i linin pa punë. Në Dhomën e Lordëve, ai foli në emër të “këtyre njerëzve, të cilët tha se i kishte parë të vdisnin nga uria”.

E njëjta tipologji e frymëzoi në përshkrimin e popullit grek në poemën “Pelegrinazhi i Çajld Haroldit”. Bajroni u tall me idenë se grekët duhet “të ishin mirënjohës ndaj turqve për prangat e tyre, dhe ndaj francezëve për premtimet e tyre të pambajtura dhe këshillat e gënjeshtra”.

Armiqtë politikë të Bajronit e kishin dëbuar atë nga Britania. Greqia ofroi një mundësi për t’u hakmarrë kundër shokëve të tij aristokratë duke mbështetur njeriun e thjeshtë. “Dua të bëj një tërheqje parash për të shkuar mes grekëve ose amerikanëve – dhe të bëj diçka të mirë,” i shkroi ai bankierit të tij.

Shumë mbështetës të huaj të lëvizjes greke për pavarësi, të njohur si filo-helenë, përfunduan duke u larguar nga vendi me neveri nga mënyra se si po zhvillohej lufta. Bajroni, për shembull, u nis për të thyer rrethimin osman të qytetit grek të Mesolongjisë me një flotë prej 14 anijesh, të cilat ai i kishte punësuar duke shpenzuar ekuivalentin e 500,000 dollarëve. Në vend që të dorëzonte paratë për çështjen kombëtare, një kontigjent grekësh të Bajronit vendosën t’i mbanin për vete dhe t’i jepnin lamtumirën kauzës. Bajroni i shkroi një miku se në të ardhmen ai shpresonte se paratë e tij do të viheshin “për qëllime më të mira sesa shlyerja e detyrimeve të prapambetura të flotës që lundrojnë larg”, dhe fajësoi veten se ishte treguar një budalla.

Euronews

[Albo]

Historia e veshjes Shqiptare të Lord Bajronit

Romakët u frymëzuan nga fustanella ilire kur krijuan veshjet e legjionarëve. Kostumi Shqiptar i veshur nga Bajroni eshte pronë e njërës prej familjeve më të famshme britanike dhe është shfaqur në Londër.

Vizita në Shqipëri i la mbresa të thella Bajronit. Te shqiptarët ai pa një shpirt të veçantë, i cili ndezi imagjinatën e tij poetike për tema ekzotike. Në shënimet e mbajtura, kur ishte në Shqipëri, për poemën "Shtegtimi i Çajld Haroldit", ai shkruante për shqiptarët: "Më tërheqin shumë me atë ngjashmërinë e tyre me malsoret e Skocisë, në veshje, në pamje dhe në mënyrën e jetesës. Malet e tyre të shumta ngjajnë me Kaledoninë dhe kanë një klimë të këndshme. Fustanellat e tyre të bardha, veprimet energjike që kryejnë dhe dialekti i tyre, që përngjan me tingujt keltikë, janë mbresëlënëse. "Si kujtim ai mori një kostum tradicional shqiptar, me të cilin piktori Tomas Filips i ka bërë një portret. Ky kostum ka një histori më të gjatë. Ai tani është i paraqitur në Bowood Estates, Angli.

Në përshkrimin e udhëtimeve të tij Bajroni thotë: "Në udhëtimet e mia kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s'do të kish dobi. Për fat të mirë, era reshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në stere. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do t'u zë besë naftëve turq, megjithëse pashai pati udhëzuar galeotët e tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Mesalongj nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra. E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t'i radhit në kokë, as t'i shkruaj dot në kartë, veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqiptarët. Nuk jane të gjithë myslimanë, disa nga fiset janë të krishtere… Kurrë s'do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë, kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe, të qëndisura me ojna të arta), me jataganë e pisqollë të sermët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh, të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arabë në galerinë e madhe, të gjatë, me kuaj të vendosur në një qilar përposhtë, dyqind atllarë të shaluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e muezinët që thërrasin ezanin nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë, sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka".

Interesant është fakti se Bajroni mori pjesë edhe ne varrimin e Marko Boçarit. Më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra ushtrisë së Mustafa Bushatit, shqiptar edhe ky, Pasha i Shkodrës. Vdekja Marko Boçarit u bë e njohur në të gjithë Europën, ai i kishte shkruajtur një letër Bajronit kur ky ishte rrugës për në Mesollogji. Poeti i madh anglez Lordi Bajron erdhi kur Marko Boçari kishte vdekur, dhe mbajti një fjalim mbi varrin e Markos i veshur me kostumin e njohur kombëta Shqiptar ose arvanitas. Pas pak kohësh turko-egjiptianët u përpoqën ta poshtrojnë varrin e Marko Boçarit, por arvanitët (shqiptarët) myslimanë u sullen kundër tyre dhe i penguan të poshtërojnë varrin e heroit. Ata e morrën trupin e Markos dhe e varrosën me nderim heroik, me një cermoni të thjeshtë.

Gjatë vizitës së tij në Shqipërinë jugore e më saktësisht në Janinë në vitin 1808, lord Bajroni mori si kujtim nga ato vise një kostum tradicional shqiptar. Do të ishte pikërisht bukuria dhe e veçanta e këtij kostumi, që në verën e vitit 1813 do ta shtynin piktorin Tomas Filips që të realizonte portretin e famshëm të lord Bajronit veshur me kostumin shqiptar. Portreti titullohet "Portrait of a Nobleman in the dress of an Albanian" (portret i një fisniku me veshje shqiptare) dhe paraqet Bajronin me një veshje ku ndërthuren e purpurta dhe e arta e jelekut me vizat gri e blu të një një turbani që i përngjan më shumë një shalli; e bardha e këmishës dhe e fustanellës me të zezën e kadifenjtë të një xhakete. Ai mban në duar një jatagan i cili ka një këllëf të purpurt e të argjendtë. Portreti u vendos asokohe në Royal Academy dhe tani është i vendosur në amasadën britanike në Athinë. Megjithatë, ky nuk ishte i vetmi portret që piktori i bëri Bajronit. Në 1835 dhe në 1840 Filips pikturoi dy variante të tjera të këtij portreti. I pari iu dhurua më 1862, nga i biri i piktorit, Galerisë Kombëtare të Portreteve (National Portrait Gallery) në Londër, ku vazhdon të jetë i ekspozuar aktualisht. Ndërsa varianti i dytë, që u komisionua nga Xhon Murrej, botuesi i Bajronit, ndodhet i ekspozuar me publikimet e firmës në Albermarle Street, Londër.

Bajroni ka pasur një korrespondencë flirtuese me Margaret Mercer Elfiston, të bijën e lord Keitit, dhe më 1814, ai i dhuroi asaj kostumin Shqiptar duke i sugjeruar që ta përdorte si veshje balloje, pasi kjo veshje ishte e veçantë. Më pas kostumi kaloi nën zotërimin e familjes Lansdoun dhe u rizbulua në vitin 1962. Një nxënëse që studionte Bajronin, e quajtur Doris Lenglej Mor, shkon në familjen Landsdoun e, më saktësisht, në Bowood House, në Wiltshire për të marrë materiale në lidhje me këtë familje dhe e njeh këtë kostum. Në një artikull të publikuar në "Costume Society Journal" në 1971, Mor përshkruan emocionin që pati ndjerë kur kishte mbajtur në duar atë kostum. Pasi u shfaq në Muzeun e Kostumeve, në Bath, kostumi shqiptar ishte kthyer në Bowood për t'u ekspozuar. Pikërisht dy jelekë të marrë nga ky kostum tashmë janë të varur në murin e dhomës në të cilën qëndronte dikur Mercer Elfinstoni. Kjo gjë tregon një lidhje të dukshme mes Bajronit dhe Shqipërisë.

Rezidenca Bowood House & Gardens u ble nga duka i dytë i Shelburnit në 1754, në një gjendje gjysmë të kompletuar dhe u përfundua para vitit 1760. Një pjesë e shtëpisë u shkatërrua në 1955, dhe pjesa e mbetur u riorganizua mjaft mirë. Gjysma e asaj që ka mbetur është e hapur për vizitorët. Sër Uilliam Peti ishte stërgjyshi i kësaj familjeje dhe baronesha Shelburn ishte gruaja që ai e la të ve. Djali i tyre i madh u bë markezi i parë i Landsdounit. Ai njihej më mirë si Shelburni që ndihmoi Jozef Preslin, kimistin e parë që zbuloi formulën e oksigjenit në Bowood. Gjithashtu, Shelburni ka pasur komunukime të shpeshta edhe me Xhonsonin, Goldsmithin, Hymen dhe Xhorxh Uashingtonin. Akti i tij më heroik, pasi ishte bërë kryeminstër, ishte negocimi për paqe me shumë të rejat Shtete të Bashkuara të Amerikës më 1783. Djali i tij krijoi një koleksion mahnitës arti dhe një librari madhështore. Nipi i tij u bë Guvernatori i Përgjithshëm i Kanadasë, i Viceroit të Indisë, si dhe sekretari i Jashtëm për disa kohë. Ishte ky i fundit që arriti në Entente Cordial (Marrëveshje mirëkuptimi) me Francën në vitin 1904 dhe, po ashtu, arriti që të vendosë paqen nëpërmjet negociatave me Gjermaninë në vitin 1917. Janë pikërisht këta disa prej njerëzve më të mëdhenj që ka nxjerrë kjo familje.

Tashmë sende personale e objekte të tjera të ndryshme të pjesëtarëve të kësaj familjeje qëndrojnë në shtëpinë e transformuar në muze, e cila është e zbukuruar nga një kompozim shekullor mobiljesh. Rreth shtëpisë shtrihen rreth 800 ha lëndina, një pyll i vogël me pisha, një kopsht lulesh, një tempull i stilit dorik dhe një ujvarë spektakolare. Djali i markezit të tetë, lordi Shelburn, mori në dorë drejtimin e Bowood-it në vitin 1972. Ai hapi shtëpinë dhe ambientet rreth saj për publikun në vitin 1975 e, më vonë, i ktheu stallat e kuajve dhe dhomat e stallierëve në ambiente ekspozimi, në një restorant dhe në një dyqan dhuratash. Pikërisht këtu është i ekspozuar kostumi shqiptar i lord Bajronit. Kostumi i është veshur një manekini. Gjithashtu, në ekspozim janë dhe maska e vdekjes së Napoleonit, gurët e çmuar të Keitit dhe një koleksion sa i rrallë aq edhe i jashtëzakonshëm pikturash angleze, të punuara në akuarel, ndërmjet të cilave qëndrojnë edhe punimet e të njohurve Bonington dhe Turner. Deri tani ky është stacioni i fundit i veshjes së hershme shqiptare.

Romakët u frymëzuan nga fustanella ilire kur krijuan veshjet e legjionarëve. Fustanella e famshme shqiptare ishte një veshje e zakonshme për burra në shekullin XIII. Ajo ishte veshur rregullisht nga fisi i dalmatëve, njëri prej fiseve ilire. Në atë kohë ajo quhej "dalmatika". Megjithatë, ekzistojnë teori se fustanella e ka origjinën e saj shumë më të hershme dhe ka pasur pamjen e një këmishe të gjatë që quhej "linja", e cila kur lidhej në mes nga një shirit ngjasonte me fustanellën. Copa me të cilën bëhej veshja ishte në varësi të statusit shoqëror të personit që e mbante atë. Kështu, veshja mund të ishte e leshtë nëse vishej nga fshtarë, apo copë e kushtueshme nëse vishej nga të pasurit. Megjithëse fustanella ishte veshje tradicionale në të tërë Shqiprinë, ajo nuk i rezistoi kohës dhe mbeti si veshje tradicionale vetëm në disa vende të saj. Etnografi hungarez, baroni Nopça, besonte se fustanela shqiptare apo ilire, ishte modeli mbi të cilin u ndërtua veshja ushtarake romake.

Gjithashtu, edhe për sa i përket ngjashmërisë së saj me "kiltin" keltik. Ai teorizon gjithashtu se legjionarët romakë të vendosur në Britani ushtruan një ndikim jo të vogël midis vendasve. Pjesë e këtij ndikimi, sipas Nopçës, është edhe fustanella që romakët e patën marrë më parë nga dalmatët. Të paktën që nga shekulli XIV, filloi të prodhohej një veshje e forte pambuku, e cila u quajt fustan dhe që këtu e merr emrin fustanellë edhe kjo veshje burrash. Megjithatë, evidencat arkeologjike tregojnë se fustanella ka qenë një veshje shumë e hershme. Provat arkelogjike më të rëndësishme që hedhin dritë mbi lashtësinë e kësaj veshje janë: një statujë e vogël qeramike e shekullit IV e.s., e e cila është gjetur në Durrës. Kjo statujë paraqet një burrë të veshur me një fustanellë të gjatë, të cilën e ka të lidhur me dy breza që kryqëzohen në kraharor; një gur varri i shekullit III - IV e.s., i gjetur në Smokthinë (fshat pranë Vlorës), i cili tregon një burrë të veshur me fustanellë. Një gdhendje tjetër, akoma më e lashtë, është gjendur në Maribor, Slloveni, dhe tregon një burrë të veshur me një fustanellë dhe dy breza të kryqëuar në kraharor, pikërisht si në dy rastet e mësipërme. Kjo gdhendje daton në shekullin V p.e.s. Ndoshta Bajroni e dinte se veshja që po merrte nuk ishte veshja e një populli të zakonshëm e pa histori.

Albert Hitoaliaj , Panorama, 14-05-2004

[Albo]

Lord Bajroni, shkruante nga Shqiperia më 1809

Mahnitja e anglezit 21-vjeçar në tokën e shqiptarëve. Letrat dhe shënimet intime për magjepsjen pas Pashait të Janinës, si dhe pse erdhi në Shqipëri, aventurat e befasitë që hasi te shqiptarët.

Zonjës Katerina Gordon Bajron
Prevezë, 12 nëntor 1809

Nëna ime e dashur, ka ca kohë që ndodhem në Turqi: ky qytet është në bregdet, por kam udhëtuar thellë në principatën e Shqipërisë për të vizituar Pashanë. Lashë Maltën në luftanijen "Spider" më 21 shtator dhe brenda tetë ditësh arrita në Prevezë. Së këtejmi kam udhëtuar nja 150 milje gjer në Tepelenë, në pallatin veror të Naltësisë së tij, ku qëndrova tri ditë. Emri i Pashait është Ali dhe e mbajnë për burrë me zotësi të rralla: është sundimtar i gjithë Ilirisë së moçme, i Epirit dhe i një pjese të Maqedonisë. I biri, Veli Pasha, për të cilin më kanë dhënë letra, qeveris Morenë dhe ka ndikim të madh në Egjipt. Me një fjalë është një nga burrat më të fuqishëm në Perandorinë Otomane.

Kur arrita në Janinë, në kryeqytetin e tij, pas një udhëtimi prej tri ditësh nëpër male, të një vendi me bukurira nga më piktoresket, mora vesh se Ali Pasha gjendej me ushtrinë e tij në Iliri, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën në kalanë e Beratit. I kishin thënë se një anglez nga derë e madhe ndodhej në principatën e tij, dhe i kishte dhënë urdhër komandantit në Janinë të më bënte konak e të më pajiste me të gjitha të mirat gratis; dhe ndonëse më kanë lejuar t'u jap peshqeshe robërve, nuk më kanë lejuar të paguaj asgjë send për harxhet e tjera. Hipur në kuaj të vezirit, dola për shëtitje dhe pashë pallatet e tij e të nipërve; janë pallate madhështore, por të stolisura së tepërmi në ar e në mëndafshe. Pastaj kalova nëpër male përmes Zicës, një fshat me manastir ortodoks, (ku fjeta në të kthyer), në më të bukurin vend që kam pare (përveç Cintrës në Portugali). Të nëntën ditë arrita në Tepelenë. Na u zgjat shumë udhëtimi prej shirave e rrëpirave që prisnin udhën.

Kurrë s'do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arapë në galeri të madhe, të gjatë me kuaj të vendosur në një qilar përposht, dyqind atllarë të shiluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e mujezinët që thërrasin izanë nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka.

Të nesërmen më shpunë tek Ali Pasha. Isha veshur me uniformë të plotë shtabi, me shpatë madhështore etj. Veziri më priti në një odë të madhe të shtruar me mermer; një shatërvan vrijonte ujët në mes të saj, oda e shtruar rreth e rrotull me otomane të kuqërremtë. Më priti në këmbë, shenjë e një nderimi të madh nga një mysliman dhe më vuri të rri në shesh në krah të djathtë të tij. Kam një terxhuman grek që të merrem vesh, por mjeku i Aliut, Femlario që di latinisht më shërben për këtë rast. E para pyetje që më bëri është se përse jam larguar prej atdheut në një moshë kaq të re? (Turqit s'kanë ide për udhëtimet e për qejf). Pastaj tha se ministri anglez, kapiteni Leake, i kishte treguar se qeshë nga derë e madhe. Më porositi t'i dërgoj nderimet e tij nënës sime, dhe ja tek po t'i dërgoj në emër të Ali Pashës. Më tha se qe i bindur se isha prej oxhaku se kisha veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha, dhe u duk shumë-shumë i kënaqur nga pamja dhe paraqitja ime. Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi dhe se ai më quante si birin e tij.

Dhe me të vërtetë më trajtoi si një foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në ditë. M'u lut ta vizitoja dendur edhe natën kur kishte nge. Pastaj si pimë kafe e duhan u tërhoqa nga vizita e parë. E pashë edhe tri herë të tjera. Është për t'u çuditur se si turqit që s'kanë tituj trashëgimi dhe ka vetëm pak familje të mëdha përveç sulltanit, i japin kaq shumë rëndësi fisit. Sepse pashë që më nderonte më shumë për fisin se për titullin tim… Naltësia e tij është gjashtëdhjetë vjeç, shumë i ngjallur dhe jo shtatmadh, por ka një fytyrë të hijshme, sy të larmë, dhe mjekrën të bardhë, shumë i pritshëm dhe sillet me atë farë sedër që më duket se është veti e të gjithë turqve. Por karakterin e vërtetë e ka fare të ndryshëm nga ç'duket në fytyrë. Është tiran pa shpirt, i ngarkuar me mizoritë më të
tmerrshme, shumë trim dhe aq gjeneral i mirë sa e quajnë Bonoparti muhamedan.

Napoleoni dy herë i ishte zotuar ta bëjë mbret të Epirit, po atij i pëlqen më fort të mbetet me anglezët dhe i urren francezët, si më tha edhe vetë. E çmojnë aq shumë sa i bëjnë lajka dhe francezët dhe anglezët, meqenëse shqiptarët janë luftëtarët më të mirë të Sulltanit, ndonëse Aliu sa për sy e faqe varet nga Porta. Është luftëtar i fortë, por aq barbar sa edhe dorëmbarë, ata që ngrejnë krye i pjek në hell, etj. Bonoparti i dërgoi një kuti duhani me pikturën e tij. Tha se kutia ishte e bukur, por sa për surratin, mund të mos ia kishte dërguar, pasi s'e hante malli shumë as për atë as për origjinalin. Idetë e tij për të kuptuar fisin e njeriut prej veshëve, duarve e të tjera, të çudisin mjaft. Mua me të vërtetë m'u bë baba, më ormisi me letra, më dha njerëz të më ruajnë dhe çdo lehtësirë. Bisedimet e tjera midis nesh qenë lufta dhe udhëtimet, politika dhe Anglia.

Thirri ushtarin shqiptar që më shoqëronte dhe i tha të më mbronte me çdo kusht. Quhet Vasil dhe si gjithë shqiptarët është trim, kryekëput i ndershëm e besnik. Po ata janë mizorë, ndonëse jo të pabesë, dhe kanë shumë mangësi, por asnjë poshtërsi. Ndoshta janë raca më e bukur në botë nga tiparet dhe gratë e tyre dendur janë të bukura, por i kanë në vend të skllaveve. I rrahin, me një fjalë i përdorin si kafshë samari. Ato lërojnë e çajnë tokën, ato mbjellin. I kam parë të ngarkuara me dru dhe tek ndreqin rrugët e prishura. Burrat janë të gjithë ushtarë dhe lufta e gjahu janë zanati i vetëm. Gratë merren me punë, por kjo nuk duhet t'i lodhë shumë në një klimë aq të këndshme. Dje, më 11 nëntor, bëra banjo në det. Sot është kaq nxehtë sa po të shkruaj në odë me hije, në shtëpi të konsullit anglez, me tri dyer të hapura fare, pa zjarr. As zjarrishte s'ka në odë, veç për të gatuar. Nesër nisem me një rojë pesëdhjetë trimash për në Patrë të Moresë dhe pastaj për në Athinë, ku do të kaloj dimrin.

Dy ditë më parë desh u mbyta në një luftanije turke, nga budallallëku i kapedanit dhe i naftëve, ndonëse shtrëngata s'qe dhe aq e rreptë. Fleçeri qante dhe bërtiste për të shoqen, grekërit u thërrisnin të gjithë shenjtorëve për ndihmë dhe moslemanët - allahut që t'i shpëtonte. Kapedani ia dha të qarit dhe u ul në gjunjë dhe na tha t'i faleshim perëndisë, velat u grisën, katarti dridhej, era frynte, po afrohej nata,
dhe s'na mbetej t'ia mbanim për në Korfuz që është në dorë të francezëve ose të fundoseshim siç tha Fleçeri në mënyrë patetike: në "varr prej uji". Unë bëra çmos ta ngushëlloja, por duket se s'ja mbushja dot kokën, u mbështolla me brucën shqiptare (një shark i madh) dhe u shtriva shesh për të pritur mynxyrën.

Në udhëtimet e mia kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s'kish dobi. Për fat të mirë era rreshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në sterë. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do t'u zë besë naftëve turq, megjithëse Pashai pati udhëzuar galeotë të tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Misolongji nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra. E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t'i radhit në kokë, as t'i shkruaj dot në kartë, veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqiptarët. Nuk janë të gjithë myslimanë, disa
nga fiset janë të krishterë. Porse feja nuk i bën të ndryshojnë zakonet dhe sjelljet e tyre. Përbëjnë trupat më të mirë të ushtrisë turke. Në udhë e sipër banova një herë dy ditë rresht, dhe prapë tri ditë në një barakë në Sallahorë dhe s'kam parë ushtarë kaq të lirë në paragjykimet fetare, ndonëse kam qenë në garnizonet e Gjibraltarit e të Maltës dhe kam pare plot ushtarë spanjollë, francezë, siçilianë dhe anglezë. Kurrë nuk më humbi gjë dhe më ftonin gjithmonë të shtrohesha në sofrën e tyre.

S'kam një javë që një kryeplak shqiptar (çdo fshat ka kryeplakun e tij), pasi na ndihmoi të dilnim prej luftanijes turke në rrezik, si na ushqeu e na mbajti në shtëpi, mua dhe ata që na shoqëronin: Fleçerin, një grek dhe dy athinjotë, një prift grek dhe shokun tim Mr. Holbhousin, në asnjë mënyrë s'deshi ta pranonte shpërblimin tim, por vetëm kërkoi një shkresë që më priti mirë dhe kur ju luta të pranonte pak zekina mu përgjigj: "Dua të më duash, jo të më paguash". Këto qenë fjalët e tija. Çudi se sa pak shkon paraja në këtë vend. Kur u ndodha në kryeqytet, me urdhër të vezirit nuk më lanë të paguaj asgjë. Ndonëse gjithnjë pata gjashtëmbëdhjetë kuaj dhe gjashtë-shtatë veta pas, harxhet s'kanë qenë as gjysma e atyre të tri javëve në Maltë, sidoqë Sir A. Balli, guvernatori, më dha një shtëpi pa qira dhe pata vetëm një shërbëtor.

Biri yt i dashur
Bajron

P.Sh. Kam disa petka shqiptare madhështore, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vend. Kushtojnë 50 ginea secila, dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të kushtojnë 200 ginea. U njoha me Hysen Beun dhe Mahmud Pashën, të dy djem të vegjël, nipër të Ali Pashës në Janinë. Janë krejt ndryshe nga çunakët tanë, kanë fytyrë të kuqe si vejushat e lyera me të kuqe, kanë sy të zes, të mëdhenj dhe tipare fare të rregullt. Janë krijesat më të bukura që më ka zënë syri dhe të rrahur e të stërvitur që tani me ceremonira të Oborrit. Përshëndetja turke është një përkulje e lehtë e kryes, me dorën e djathtë në zemër, të afërmit puthen sa here piqen. Mahmudi është dhjetë vjeç dhe shpreson të më shohë prapë, u bëmë miq pa kuptuar njëri-tjetrin, si gjithë bota ndonëse për shkaqe të ndryshme. Më kanë dhënë një letër për të atin në More, për të cilin kam letër dhe prej Ali Pashës.

SHËNIM…
Këtë letër Bajroni ia shkroi nënës së tij në kohën kur po largohej nga Shqipëria (Janina), vend në të cilin kishte mbërritur më 11 tetor 1809. Ishte letra e parë që ai i shkruante gjatë këtij udhëtimi.


Letrat intime të Bajronit

"Jam i bindur se je prej oxhaku, sepse ke veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha". Kështu i kishte thënë Ali Pashë Tepelena, Xhorxh Bajronit, asokohe një djalosh 21-vjeçar, i cili ishte bujtës në sarajet e tij. Vetë Bajroni i shënon këto detaje në një letër që i dërgonte nënës së tij, menjëherë pas largimit nga sarajet e Aliut, në nëntor të vitit 1809. "M´u duk shumë-shumë i kënaqur nga pamja dhe paraqitja ime. Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi dhe se ai më quante si birin e tij… Dhe me të vërtetë më trajtoi si foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në ditë. M'u lut ta vizitoja dendur, edhe natën kur kishte nge", shënonte poeti në këtë letër të gjatë, ku jepet një tablo mahnitëse e Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Kjo letër e botuar në librin e përgatitur për botim nga Petro S. Luarasi "Çajld Haroldi" nën shqipërimin e Skënder Luarasit, botuar nga shtëpia botuese "Onufri", përmbledh dhe letra të tjera që Bajroni ua dërgonte miqve të tij, si dhe shënime, për vende, zakone e njerëz të shtrenjtë që kishte njohur në Shqipëri. Njërin prej tyre e kishte mikun më të afërt e më besnik, një shqiptar i urtë, me emrin Dervish, që kërcente shumë bukur dhe për të cilin kurrë nuk u pendua deri në çastin kur u ndanë. Gazeta po boton disa prej tyre, me rastin e 180-vjetorit të vdekjes së Xhorxh Bajronit, duke sjellë për lexuesin detaje dhe të shkruara nga vetë lordi anglez. Por, kur dhe pse u shkruan këto letra e shënime, si ndodhi që Lord Bajroni udhëtoi për në Shqipëri, si e deshën dhe i deshi shqiptarët, si e njohu Ali Pashë Tepelenën, detajet e takimit në odën madhështore, kujdesin që tregonte Pashai për të, si e vlerësonte dhe si e mbronte me ushtarë nëpër udhëtimet e tij, dhuratat dhe përshtypjet që mori Bajroni nga sarajet e Pashait, ku qëndroi tri ditë, dëshira për të udhëtuar në Veri dhe miqësia me djalin e Aliut, Veli pashën, i cili e quante "trim" dhe "djalë bukurosh". a.p.

Përshtypjet
Miku im besnik Dervish Tahiri

Në shënimet e tij tek "Çajld Haroldi" shënon ndër të tjera edhe miqësinë e tij me Dervish Tahirin, shqiptarin që i qëndroi besnik deri kur u ndanë. "Nuk ka komb tjetër, të cilit fqinjët t'ia kenë frikën aq fort ose ta urrejnë aq shumë sa kombi i shqiptarëve. Grekërit nuk i mbajnë për të krishterë, as turqit nuk i mbajnë për moslemanë. Dhe me të vërtetë janë një përzierje e të dyve, ose më mirë s'janë as të njërës as të tjetrës fe. E kanë zakon të bëjnë plaçkë - të gjithë janë të armatosur. Dhe arnautët me festën e përshtjellur, montenegrinët, himarjotët dhe gegët thonë se janë të pabesë. Të tjerët ndryshojnë disi nga veshja dhe veçanërisht nga karakteri i tyre. Nga sa kam parë me sytë e mi, nuk mund të flas veçse mirë për ta. Kam patur në shërbimin tim dy syresh, një kaur dhe një mysliman, në Stamboll dhe në shumë vise të tjerë të Turqisë ku shëtita dhe rrallë mund të gjesh njerëz kaq besnikë në rrezik dhe të palodhur në shërbim. Kauri quhej Vasil, myslimani Dervish Tahiri; i pari në moshë mesatare, i dyti në moshën time. Vasilin na e dha pas Ali Pasha vetë me porosi që të na shërbente neve; Dervishi qe një nga të pesëdhjetët që na përcolli përmes pyllit të Akarnanisë, në bregdetin e Akelosit dhe deri në Mesolongji, në Etoli. Atje e mora në shërbimin tim dhe kurrë nuk pata shkak të pendohem gjer në çastin e fundit kur u ndamë. Dervishi i kërcente shumë bukur vallet e vendit të tij, që sikundër thuhet, janë mbeturina të Pirikës së moçme. Sidoqoftë kjo është valle burrash e kërkon aftësi të madhe në lëvizjet trupore, është fare e ndryshme nga Romeikja stupide, me të hedhurat e të përdredhurat budallaqe të grekërve".

Miqësia me djalin e Pashait
Veliu më thoshte: Mos shko te babai im

Në udhëtim e sipër "sot në një pallat e nesër në kasolle lopësh, këtë ditë me një pasha e tjetrën me një bari", Bajroni u shkroi miqve shumë letra: pothuajse në të gjitha përmend Shqipërinë e shqiptarët me dashuri të madhe. Shokut Cam Hobhouse, që qe kthyer në Angli, i shkruan nga Tripolitza në 16 gusht 1810. "Veli pasha më priti edhe më mirë se i ati: po shkon të bashkohet me Sulltanin dhe qyteti është i mbushur me asqerë dhe çdo gjë është në burbujë". Pas pyetjes së tij, se ku kisha ndërmend të vija, iu përgjigja se do të kthehesha në Shqipëri të udhëtoja edhe më thellë në Veri, ai më tha: "Jo, mos merr atë rrugë, po shko në Larisa, ku do të qëndroj edhe vetë pak kohë. Do të kthehem në Athinë dhe do të vish me mua, do të hamë e do të pimë bashkë e do të dalim për gjah".
Tha se dëshiron që pleqtë (duke cilësuar të tillë Northin, Forestin dhe Stranenë) të venë tek i ati, po të rinjtë të venë tek ai. Me fjalët e tija: "Vechio con vechio, giovane con giovane!". Më nderoi me emrin mik e vëlla dhe shpreson të qëndrojmë në marrëdhënie të mira jo për pak ditë, por për gjithë jetën".

Prapë Hobhouseit i shkruan nga Athina më 5 dhjetor 1810 "Graham Cakerrel, Lusieri, vetë dhe një baron bavarez, vamë në Kepin Kolona, ku kaluam një ditë. Në atë kohë njëzet e pesë mainotë (piratë), qenë në shpellat rrëzë shkëmbit me disa lundrarë grekë robër të tyre. Pyetën këta se qysh qenë ata frankët atje lart? Një nga grekërit më njihte mua dhe po gatiteshin të na sulmonin, kur duke parë shqiptarët e mi dhe duke pandehur se kishte të tjerë atje pranë, i kapi frika dhe ua mbathën këmbëve".

Panorama, 15-04-2004

[SERAFIM DILO]

Nje liber interesant e ka shkruajtur ANTONINO GUZZETtA i viteve 1978