Lord Bajroni - George Gordon Lord Byron

[Dito]

Tani une dua te di, e pushtoi apo ja pushtoi pushti dreqit?!

[fegi]

Dokumentari për Lord Bajronin shfaqet në Danimarkë
Dokumentari “Aventurat skandaloze të Lord Bajron”, i xhiruar kryesisht në Shqipëri dhe Greqi, u shfaq javën e kaluar në tri seri për publikun danez në televizionin kryesor “TV 2”.

Nga Express më 23 qershor 2011
Ky dokumentar, i cili ka për protagonist kryesor aktorin e Hollywood-it Rupert Everett, i transmetuar edhe për publikun shqiptar, ishte një përpjekje e regjisorit të njohur britanik Michael Waldman për të rishikuar figurën e Bajronit dhe udhëtimeve të tij në Ballkanin e vitit 1809 si dhe takimin e famshëm me Ali Pashë Tepelenën, figurën mjaft komplekse që dominoi politikën ballkanike të atyre viteve.

Po kështu, udhëtimi i Bajronit në viset shqiptare ishte edhe pikënisja e poemës së tij të famshme “Chaild Harold Piligrimage”, e cila e bëri lordin anglez një personazh mjaft të njohur në përmasat europiane.

Dokumentari mbi udhëtimin e Bajronit në Shqipëri dhe Greqi, i mbështetur nga televizioni prestigjioz britanik “Channel Four”, hapi një seri polemikash mbi figurën e Bajronit dhe trajtimin e tij në publikun anglez. Gjithsesi, ky dokumentar i cili u xhirua edhe në Shqipërinë e Jugut, ishte një mundësi promovimi e shkëlqyer edhe për turizmin shqiptar dhe mundësitë e mëdha që mbart jugu i Shqipërisë për të nxjerrë në pah trashëgiminë e vet kulturore.

Protagonist i dokumentarit, Rupert Everet, i njohur për një seri filmash me aktorë të mëdhenj të Hollywood-it, pas shfaqjes së këtij filmi në premierën londineze foli me nota pozitive mbi përshtypjet e tij në Shqipëri dhe mbresat që i la udhëtimi njëjavor me kuaj në rrugën që ndoqi është frymëzuesi i tij, Lordi Bajron gati 200 vjet më parë. Shfaqja e këtij dokumentari historik edhe në Danimarkë, që pason ato në kanalet shtetërore të Afrikës së Jugut dhe Australisë, është një ngjarje interesante jo vetëm për promovimin e këtij dokumentari, por edhe për turizmin shqiptar.

[Albo]

Si një poet anglez si Lordi Bajron u bë një hero kombëtar grek



Poeti britanik Lord Bajron mbërriti në Greqi në prag të Krishtlindjes së vitit 1823 për t’iu bashkuar luftës së vendasve për pavarësi nga Perandoria Osmane. Njëqind ditë më vonë, më 19 prill 1824, ai u sëmur dhe ndërroi jetë nga ethet. Megjithatë sot, dy shekuj pas vdekjes së tij, koha e shkurtër e Bajronit në Greqi e ka bërë atë një nga heronjtë kombëtarë të vendit; një statujë që e tregon atë duke vdekur në krahët e një gruaje që simbolizon Greqinë, qëndron ende në sheshin qëndror të Athinës.

“Pse Bajroni, një nga shkrimtarët më të famshëm dhe më famëkeq të kohës së tij, ishte i gatshëm të jepte jetën për çështjen greke?”-shkruan Wall Street Journal në një artikull kushtuar poetit britanik.

WSJ thekson se lidhja e Lord Bajronit me Greqinë, lidhet me frymëzimin që ky vend i jepte për të shkruar.

Një udhëtim në Epir në vitin 1809 kishte bërë që të publikonte suksesin e tij të parë të madh, poemën e gjatë “Pelegrinazhi i Çajld Haroldit”. Megjithatë, më e rëndësishme ishte se Bajroni ishte nëj radikal në pikëpamjet politike, që identifikohej me një popull të shtypur që luftonte për liri. Në shtëpinë e tij në Angli, ai kishte simpatizuar ludditët – endësit që thyenin tezgjahët e rinj automatikë që i kërcënonin t’i linin pa punë. Në Dhomën e Lordëve, ai foli në emër të “këtyre njerëzve, të cilët tha se i kishte parë të vdisnin nga uria”.

E njëjta tipologji e frymëzoi në përshkrimin e popullit grek në poemën “Pelegrinazhi i Çajld Haroldit”. Bajroni u tall me idenë se grekët duhet “të ishin mirënjohës ndaj turqve për prangat e tyre, dhe ndaj francezëve për premtimet e tyre të pambajtura dhe këshillat e gënjeshtra”.

Armiqtë politikë të Bajronit e kishin dëbuar atë nga Britania. Greqia ofroi një mundësi për t’u hakmarrë kundër shokëve të tij aristokratë duke mbështetur njeriun e thjeshtë. “Dua të bëj një tërheqje parash për të shkuar mes grekëve ose amerikanëve – dhe të bëj diçka të mirë,” i shkroi ai bankierit të tij.

Shumë mbështetës të huaj të lëvizjes greke për pavarësi, të njohur si filo-helenë, përfunduan duke u larguar nga vendi me neveri nga mënyra se si po zhvillohej lufta. Bajroni, për shembull, u nis për të thyer rrethimin osman të qytetit grek të Mesolongjisë me një flotë prej 14 anijesh, të cilat ai i kishte punësuar duke shpenzuar ekuivalentin e 500,000 dollarëve. Në vend që të dorëzonte paratë për çështjen kombëtare, një kontigjent grekësh të Bajronit vendosën t’i mbanin për vete dhe t’i jepnin lamtumirën kauzës. Bajroni i shkroi një miku se në të ardhmen ai shpresonte se paratë e tij do të viheshin “për qëllime më të mira sesa shlyerja e detyrimeve të prapambetura të flotës që lundrojnë larg”, dhe fajësoi veten se ishte treguar një budalla.

Euronews

[Albo]

Historia e veshjes Shqiptare të Lord Bajronit

Romakët u frymëzuan nga fustanella ilire kur krijuan veshjet e legjionarëve. Kostumi Shqiptar i veshur nga Bajroni eshte pronë e njërës prej familjeve më të famshme britanike dhe është shfaqur në Londër.

Vizita në Shqipëri i la mbresa të thella Bajronit. Te shqiptarët ai pa një shpirt të veçantë, i cili ndezi imagjinatën e tij poetike për tema ekzotike. Në shënimet e mbajtura, kur ishte në Shqipëri, për poemën "Shtegtimi i Çajld Haroldit", ai shkruante për shqiptarët: "Më tërheqin shumë me atë ngjashmërinë e tyre me malsoret e Skocisë, në veshje, në pamje dhe në mënyrën e jetesës. Malet e tyre të shumta ngjajnë me Kaledoninë dhe kanë një klimë të këndshme. Fustanellat e tyre të bardha, veprimet energjike që kryejnë dhe dialekti i tyre, që përngjan me tingujt keltikë, janë mbresëlënëse. "Si kujtim ai mori një kostum tradicional shqiptar, me të cilin piktori Tomas Filips i ka bërë një portret. Ky kostum ka një histori më të gjatë. Ai tani është i paraqitur në Bowood Estates, Angli.

Në përshkrimin e udhëtimeve të tij Bajroni thotë: "Në udhëtimet e mia kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s'do të kish dobi. Për fat të mirë, era reshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në stere. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do t'u zë besë naftëve turq, megjithëse pashai pati udhëzuar galeotët e tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Mesalongj nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra. E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t'i radhit në kokë, as t'i shkruaj dot në kartë, veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqiptarët. Nuk jane të gjithë myslimanë, disa nga fiset janë të krishtere… Kurrë s'do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë, kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe, të qëndisura me ojna të arta), me jataganë e pisqollë të sermët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh, të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arabë në galerinë e madhe, të gjatë, me kuaj të vendosur në një qilar përposhtë, dyqind atllarë të shaluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e muezinët që thërrasin ezanin nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë, sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka".

Interesant është fakti se Bajroni mori pjesë edhe ne varrimin e Marko Boçarit. Më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra ushtrisë së Mustafa Bushatit, shqiptar edhe ky, Pasha i Shkodrës. Vdekja Marko Boçarit u bë e njohur në të gjithë Europën, ai i kishte shkruajtur një letër Bajronit kur ky ishte rrugës për në Mesollogji. Poeti i madh anglez Lordi Bajron erdhi kur Marko Boçari kishte vdekur, dhe mbajti një fjalim mbi varrin e Markos i veshur me kostumin e njohur kombëta Shqiptar ose arvanitas. Pas pak kohësh turko-egjiptianët u përpoqën ta poshtrojnë varrin e Marko Boçarit, por arvanitët (shqiptarët) myslimanë u sullen kundër tyre dhe i penguan të poshtërojnë varrin e heroit. Ata e morrën trupin e Markos dhe e varrosën me nderim heroik, me një cermoni të thjeshtë.

Gjatë vizitës së tij në Shqipërinë jugore e më saktësisht në Janinë në vitin 1808, lord Bajroni mori si kujtim nga ato vise një kostum tradicional shqiptar. Do të ishte pikërisht bukuria dhe e veçanta e këtij kostumi, që në verën e vitit 1813 do ta shtynin piktorin Tomas Filips që të realizonte portretin e famshëm të lord Bajronit veshur me kostumin shqiptar. Portreti titullohet "Portrait of a Nobleman in the dress of an Albanian" (portret i një fisniku me veshje shqiptare) dhe paraqet Bajronin me një veshje ku ndërthuren e purpurta dhe e arta e jelekut me vizat gri e blu të një një turbani që i përngjan më shumë një shalli; e bardha e këmishës dhe e fustanellës me të zezën e kadifenjtë të një xhakete. Ai mban në duar një jatagan i cili ka një këllëf të purpurt e të argjendtë. Portreti u vendos asokohe në Royal Academy dhe tani është i vendosur në amasadën britanike në Athinë. Megjithatë, ky nuk ishte i vetmi portret që piktori i bëri Bajronit. Në 1835 dhe në 1840 Filips pikturoi dy variante të tjera të këtij portreti. I pari iu dhurua më 1862, nga i biri i piktorit, Galerisë Kombëtare të Portreteve (National Portrait Gallery) në Londër, ku vazhdon të jetë i ekspozuar aktualisht. Ndërsa varianti i dytë, që u komisionua nga Xhon Murrej, botuesi i Bajronit, ndodhet i ekspozuar me publikimet e firmës në Albermarle Street, Londër.

Bajroni ka pasur një korrespondencë flirtuese me Margaret Mercer Elfiston, të bijën e lord Keitit, dhe më 1814, ai i dhuroi asaj kostumin Shqiptar duke i sugjeruar që ta përdorte si veshje balloje, pasi kjo veshje ishte e veçantë. Më pas kostumi kaloi nën zotërimin e familjes Lansdoun dhe u rizbulua në vitin 1962. Një nxënëse që studionte Bajronin, e quajtur Doris Lenglej Mor, shkon në familjen Landsdoun e, më saktësisht, në Bowood House, në Wiltshire për të marrë materiale në lidhje me këtë familje dhe e njeh këtë kostum. Në një artikull të publikuar në "Costume Society Journal" në 1971, Mor përshkruan emocionin që pati ndjerë kur kishte mbajtur në duar atë kostum. Pasi u shfaq në Muzeun e Kostumeve, në Bath, kostumi shqiptar ishte kthyer në Bowood për t'u ekspozuar. Pikërisht dy jelekë të marrë nga ky kostum tashmë janë të varur në murin e dhomës në të cilën qëndronte dikur Mercer Elfinstoni. Kjo gjë tregon një lidhje të dukshme mes Bajronit dhe Shqipërisë.

Rezidenca Bowood House & Gardens u ble nga duka i dytë i Shelburnit në 1754, në një gjendje gjysmë të kompletuar dhe u përfundua para vitit 1760. Një pjesë e shtëpisë u shkatërrua në 1955, dhe pjesa e mbetur u riorganizua mjaft mirë. Gjysma e asaj që ka mbetur është e hapur për vizitorët. Sër Uilliam Peti ishte stërgjyshi i kësaj familjeje dhe baronesha Shelburn ishte gruaja që ai e la të ve. Djali i tyre i madh u bë markezi i parë i Landsdounit. Ai njihej më mirë si Shelburni që ndihmoi Jozef Preslin, kimistin e parë që zbuloi formulën e oksigjenit në Bowood. Gjithashtu, Shelburni ka pasur komunukime të shpeshta edhe me Xhonsonin, Goldsmithin, Hymen dhe Xhorxh Uashingtonin. Akti i tij më heroik, pasi ishte bërë kryeminstër, ishte negocimi për paqe me shumë të rejat Shtete të Bashkuara të Amerikës më 1783. Djali i tij krijoi një koleksion mahnitës arti dhe një librari madhështore. Nipi i tij u bë Guvernatori i Përgjithshëm i Kanadasë, i Viceroit të Indisë, si dhe sekretari i Jashtëm për disa kohë. Ishte ky i fundit që arriti në Entente Cordial (Marrëveshje mirëkuptimi) me Francën në vitin 1904 dhe, po ashtu, arriti që të vendosë paqen nëpërmjet negociatave me Gjermaninë në vitin 1917. Janë pikërisht këta disa prej njerëzve më të mëdhenj që ka nxjerrë kjo familje.

Tashmë sende personale e objekte të tjera të ndryshme të pjesëtarëve të kësaj familjeje qëndrojnë në shtëpinë e transformuar në muze, e cila është e zbukuruar nga një kompozim shekullor mobiljesh. Rreth shtëpisë shtrihen rreth 800 ha lëndina, një pyll i vogël me pisha, një kopsht lulesh, një tempull i stilit dorik dhe një ujvarë spektakolare. Djali i markezit të tetë, lordi Shelburn, mori në dorë drejtimin e Bowood-it në vitin 1972. Ai hapi shtëpinë dhe ambientet rreth saj për publikun në vitin 1975 e, më vonë, i ktheu stallat e kuajve dhe dhomat e stallierëve në ambiente ekspozimi, në një restorant dhe në një dyqan dhuratash. Pikërisht këtu është i ekspozuar kostumi shqiptar i lord Bajronit. Kostumi i është veshur një manekini. Gjithashtu, në ekspozim janë dhe maska e vdekjes së Napoleonit, gurët e çmuar të Keitit dhe një koleksion sa i rrallë aq edhe i jashtëzakonshëm pikturash angleze, të punuara në akuarel, ndërmjet të cilave qëndrojnë edhe punimet e të njohurve Bonington dhe Turner. Deri tani ky është stacioni i fundit i veshjes së hershme shqiptare.

Romakët u frymëzuan nga fustanella ilire kur krijuan veshjet e legjionarëve. Fustanella e famshme shqiptare ishte një veshje e zakonshme për burra në shekullin XIII. Ajo ishte veshur rregullisht nga fisi i dalmatëve, njëri prej fiseve ilire. Në atë kohë ajo quhej "dalmatika". Megjithatë, ekzistojnë teori se fustanella e ka origjinën e saj shumë më të hershme dhe ka pasur pamjen e një këmishe të gjatë që quhej "linja", e cila kur lidhej në mes nga një shirit ngjasonte me fustanellën. Copa me të cilën bëhej veshja ishte në varësi të statusit shoqëror të personit që e mbante atë. Kështu, veshja mund të ishte e leshtë nëse vishej nga fshtarë, apo copë e kushtueshme nëse vishej nga të pasurit. Megjithëse fustanella ishte veshje tradicionale në të tërë Shqiprinë, ajo nuk i rezistoi kohës dhe mbeti si veshje tradicionale vetëm në disa vende të saj. Etnografi hungarez, baroni Nopça, besonte se fustanela shqiptare apo ilire, ishte modeli mbi të cilin u ndërtua veshja ushtarake romake.

Gjithashtu, edhe për sa i përket ngjashmërisë së saj me "kiltin" keltik. Ai teorizon gjithashtu se legjionarët romakë të vendosur në Britani ushtruan një ndikim jo të vogël midis vendasve. Pjesë e këtij ndikimi, sipas Nopçës, është edhe fustanella që romakët e patën marrë më parë nga dalmatët. Të paktën që nga shekulli XIV, filloi të prodhohej një veshje e forte pambuku, e cila u quajt fustan dhe që këtu e merr emrin fustanellë edhe kjo veshje burrash. Megjithatë, evidencat arkeologjike tregojnë se fustanella ka qenë një veshje shumë e hershme. Provat arkelogjike më të rëndësishme që hedhin dritë mbi lashtësinë e kësaj veshje janë: një statujë e vogël qeramike e shekullit IV e.s., e e cila është gjetur në Durrës. Kjo statujë paraqet një burrë të veshur me një fustanellë të gjatë, të cilën e ka të lidhur me dy breza që kryqëzohen në kraharor; një gur varri i shekullit III - IV e.s., i gjetur në Smokthinë (fshat pranë Vlorës), i cili tregon një burrë të veshur me fustanellë. Një gdhendje tjetër, akoma më e lashtë, është gjendur në Maribor, Slloveni, dhe tregon një burrë të veshur me një fustanellë dhe dy breza të kryqëuar në kraharor, pikërisht si në dy rastet e mësipërme. Kjo gdhendje daton në shekullin V p.e.s. Ndoshta Bajroni e dinte se veshja që po merrte nuk ishte veshja e një populli të zakonshëm e pa histori.

Albert Hitoaliaj , Panorama, 14-05-2004

[Albo]

Lord Bajroni, shkruante nga Shqiperia më 1809

Mahnitja e anglezit 21-vjeçar në tokën e shqiptarëve. Letrat dhe shënimet intime për magjepsjen pas Pashait të Janinës, si dhe pse erdhi në Shqipëri, aventurat e befasitë që hasi te shqiptarët.

Zonjës Katerina Gordon Bajron
Prevezë, 12 nëntor 1809

Nëna ime e dashur, ka ca kohë që ndodhem në Turqi: ky qytet është në bregdet, por kam udhëtuar thellë në principatën e Shqipërisë për të vizituar Pashanë. Lashë Maltën në luftanijen "Spider" më 21 shtator dhe brenda tetë ditësh arrita në Prevezë. Së këtejmi kam udhëtuar nja 150 milje gjer në Tepelenë, në pallatin veror të Naltësisë së tij, ku qëndrova tri ditë. Emri i Pashait është Ali dhe e mbajnë për burrë me zotësi të rralla: është sundimtar i gjithë Ilirisë së moçme, i Epirit dhe i një pjese të Maqedonisë. I biri, Veli Pasha, për të cilin më kanë dhënë letra, qeveris Morenë dhe ka ndikim të madh në Egjipt. Me një fjalë është një nga burrat më të fuqishëm në Perandorinë Otomane.

Kur arrita në Janinë, në kryeqytetin e tij, pas një udhëtimi prej tri ditësh nëpër male, të një vendi me bukurira nga më piktoresket, mora vesh se Ali Pasha gjendej me ushtrinë e tij në Iliri, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën në kalanë e Beratit. I kishin thënë se një anglez nga derë e madhe ndodhej në principatën e tij, dhe i kishte dhënë urdhër komandantit në Janinë të më bënte konak e të më pajiste me të gjitha të mirat gratis; dhe ndonëse më kanë lejuar t'u jap peshqeshe robërve, nuk më kanë lejuar të paguaj asgjë send për harxhet e tjera. Hipur në kuaj të vezirit, dola për shëtitje dhe pashë pallatet e tij e të nipërve; janë pallate madhështore, por të stolisura së tepërmi në ar e në mëndafshe. Pastaj kalova nëpër male përmes Zicës, një fshat me manastir ortodoks, (ku fjeta në të kthyer), në më të bukurin vend që kam pare (përveç Cintrës në Portugali). Të nëntën ditë arrita në Tepelenë. Na u zgjat shumë udhëtimi prej shirave e rrëpirave që prisnin udhën.

Kurrë s'do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arapë në galeri të madhe, të gjatë me kuaj të vendosur në një qilar përposht, dyqind atllarë të shiluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e mujezinët që thërrasin izanë nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka.

Të nesërmen më shpunë tek Ali Pasha. Isha veshur me uniformë të plotë shtabi, me shpatë madhështore etj. Veziri më priti në një odë të madhe të shtruar me mermer; një shatërvan vrijonte ujët në mes të saj, oda e shtruar rreth e rrotull me otomane të kuqërremtë. Më priti në këmbë, shenjë e një nderimi të madh nga një mysliman dhe më vuri të rri në shesh në krah të djathtë të tij. Kam një terxhuman grek që të merrem vesh, por mjeku i Aliut, Femlario që di latinisht më shërben për këtë rast. E para pyetje që më bëri është se përse jam larguar prej atdheut në një moshë kaq të re? (Turqit s'kanë ide për udhëtimet e për qejf). Pastaj tha se ministri anglez, kapiteni Leake, i kishte treguar se qeshë nga derë e madhe. Më porositi t'i dërgoj nderimet e tij nënës sime, dhe ja tek po t'i dërgoj në emër të Ali Pashës. Më tha se qe i bindur se isha prej oxhaku se kisha veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha, dhe u duk shumë-shumë i kënaqur nga pamja dhe paraqitja ime. Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi dhe se ai më quante si birin e tij.

Dhe me të vërtetë më trajtoi si një foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në ditë. M'u lut ta vizitoja dendur edhe natën kur kishte nge. Pastaj si pimë kafe e duhan u tërhoqa nga vizita e parë. E pashë edhe tri herë të tjera. Është për t'u çuditur se si turqit që s'kanë tituj trashëgimi dhe ka vetëm pak familje të mëdha përveç sulltanit, i japin kaq shumë rëndësi fisit. Sepse pashë që më nderonte më shumë për fisin se për titullin tim… Naltësia e tij është gjashtëdhjetë vjeç, shumë i ngjallur dhe jo shtatmadh, por ka një fytyrë të hijshme, sy të larmë, dhe mjekrën të bardhë, shumë i pritshëm dhe sillet me atë farë sedër që më duket se është veti e të gjithë turqve. Por karakterin e vërtetë e ka fare të ndryshëm nga ç'duket në fytyrë. Është tiran pa shpirt, i ngarkuar me mizoritë më të
tmerrshme, shumë trim dhe aq gjeneral i mirë sa e quajnë Bonoparti muhamedan.

Napoleoni dy herë i ishte zotuar ta bëjë mbret të Epirit, po atij i pëlqen më fort të mbetet me anglezët dhe i urren francezët, si më tha edhe vetë. E çmojnë aq shumë sa i bëjnë lajka dhe francezët dhe anglezët, meqenëse shqiptarët janë luftëtarët më të mirë të Sulltanit, ndonëse Aliu sa për sy e faqe varet nga Porta. Është luftëtar i fortë, por aq barbar sa edhe dorëmbarë, ata që ngrejnë krye i pjek në hell, etj. Bonoparti i dërgoi një kuti duhani me pikturën e tij. Tha se kutia ishte e bukur, por sa për surratin, mund të mos ia kishte dërguar, pasi s'e hante malli shumë as për atë as për origjinalin. Idetë e tij për të kuptuar fisin e njeriut prej veshëve, duarve e të tjera, të çudisin mjaft. Mua me të vërtetë m'u bë baba, më ormisi me letra, më dha njerëz të më ruajnë dhe çdo lehtësirë. Bisedimet e tjera midis nesh qenë lufta dhe udhëtimet, politika dhe Anglia.

Thirri ushtarin shqiptar që më shoqëronte dhe i tha të më mbronte me çdo kusht. Quhet Vasil dhe si gjithë shqiptarët është trim, kryekëput i ndershëm e besnik. Po ata janë mizorë, ndonëse jo të pabesë, dhe kanë shumë mangësi, por asnjë poshtërsi. Ndoshta janë raca më e bukur në botë nga tiparet dhe gratë e tyre dendur janë të bukura, por i kanë në vend të skllaveve. I rrahin, me një fjalë i përdorin si kafshë samari. Ato lërojnë e çajnë tokën, ato mbjellin. I kam parë të ngarkuara me dru dhe tek ndreqin rrugët e prishura. Burrat janë të gjithë ushtarë dhe lufta e gjahu janë zanati i vetëm. Gratë merren me punë, por kjo nuk duhet t'i lodhë shumë në një klimë aq të këndshme. Dje, më 11 nëntor, bëra banjo në det. Sot është kaq nxehtë sa po të shkruaj në odë me hije, në shtëpi të konsullit anglez, me tri dyer të hapura fare, pa zjarr. As zjarrishte s'ka në odë, veç për të gatuar. Nesër nisem me një rojë pesëdhjetë trimash për në Patrë të Moresë dhe pastaj për në Athinë, ku do të kaloj dimrin.

Dy ditë më parë desh u mbyta në një luftanije turke, nga budallallëku i kapedanit dhe i naftëve, ndonëse shtrëngata s'qe dhe aq e rreptë. Fleçeri qante dhe bërtiste për të shoqen, grekërit u thërrisnin të gjithë shenjtorëve për ndihmë dhe moslemanët - allahut që t'i shpëtonte. Kapedani ia dha të qarit dhe u ul në gjunjë dhe na tha t'i faleshim perëndisë, velat u grisën, katarti dridhej, era frynte, po afrohej nata,
dhe s'na mbetej t'ia mbanim për në Korfuz që është në dorë të francezëve ose të fundoseshim siç tha Fleçeri në mënyrë patetike: në "varr prej uji". Unë bëra çmos ta ngushëlloja, por duket se s'ja mbushja dot kokën, u mbështolla me brucën shqiptare (një shark i madh) dhe u shtriva shesh për të pritur mynxyrën.

Në udhëtimet e mia kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s'kish dobi. Për fat të mirë era rreshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në sterë. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do t'u zë besë naftëve turq, megjithëse Pashai pati udhëzuar galeotë të tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Misolongji nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra. E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t'i radhit në kokë, as t'i shkruaj dot në kartë, veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqiptarët. Nuk janë të gjithë myslimanë, disa
nga fiset janë të krishterë. Porse feja nuk i bën të ndryshojnë zakonet dhe sjelljet e tyre. Përbëjnë trupat më të mirë të ushtrisë turke. Në udhë e sipër banova një herë dy ditë rresht, dhe prapë tri ditë në një barakë në Sallahorë dhe s'kam parë ushtarë kaq të lirë në paragjykimet fetare, ndonëse kam qenë në garnizonet e Gjibraltarit e të Maltës dhe kam pare plot ushtarë spanjollë, francezë, siçilianë dhe anglezë. Kurrë nuk më humbi gjë dhe më ftonin gjithmonë të shtrohesha në sofrën e tyre.

S'kam një javë që një kryeplak shqiptar (çdo fshat ka kryeplakun e tij), pasi na ndihmoi të dilnim prej luftanijes turke në rrezik, si na ushqeu e na mbajti në shtëpi, mua dhe ata që na shoqëronin: Fleçerin, një grek dhe dy athinjotë, një prift grek dhe shokun tim Mr. Holbhousin, në asnjë mënyrë s'deshi ta pranonte shpërblimin tim, por vetëm kërkoi një shkresë që më priti mirë dhe kur ju luta të pranonte pak zekina mu përgjigj: "Dua të më duash, jo të më paguash". Këto qenë fjalët e tija. Çudi se sa pak shkon paraja në këtë vend. Kur u ndodha në kryeqytet, me urdhër të vezirit nuk më lanë të paguaj asgjë. Ndonëse gjithnjë pata gjashtëmbëdhjetë kuaj dhe gjashtë-shtatë veta pas, harxhet s'kanë qenë as gjysma e atyre të tri javëve në Maltë, sidoqë Sir A. Balli, guvernatori, më dha një shtëpi pa qira dhe pata vetëm një shërbëtor.

Biri yt i dashur
Bajron

P.Sh. Kam disa petka shqiptare madhështore, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vend. Kushtojnë 50 ginea secila, dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të kushtojnë 200 ginea. U njoha me Hysen Beun dhe Mahmud Pashën, të dy djem të vegjël, nipër të Ali Pashës në Janinë. Janë krejt ndryshe nga çunakët tanë, kanë fytyrë të kuqe si vejushat e lyera me të kuqe, kanë sy të zes, të mëdhenj dhe tipare fare të rregullt. Janë krijesat më të bukura që më ka zënë syri dhe të rrahur e të stërvitur që tani me ceremonira të Oborrit. Përshëndetja turke është një përkulje e lehtë e kryes, me dorën e djathtë në zemër, të afërmit puthen sa here piqen. Mahmudi është dhjetë vjeç dhe shpreson të më shohë prapë, u bëmë miq pa kuptuar njëri-tjetrin, si gjithë bota ndonëse për shkaqe të ndryshme. Më kanë dhënë një letër për të atin në More, për të cilin kam letër dhe prej Ali Pashës.

SHËNIM…
Këtë letër Bajroni ia shkroi nënës së tij në kohën kur po largohej nga Shqipëria (Janina), vend në të cilin kishte mbërritur më 11 tetor 1809. Ishte letra e parë që ai i shkruante gjatë këtij udhëtimi.


Letrat intime të Bajronit

"Jam i bindur se je prej oxhaku, sepse ke veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha". Kështu i kishte thënë Ali Pashë Tepelena, Xhorxh Bajronit, asokohe një djalosh 21-vjeçar, i cili ishte bujtës në sarajet e tij. Vetë Bajroni i shënon këto detaje në një letër që i dërgonte nënës së tij, menjëherë pas largimit nga sarajet e Aliut, në nëntor të vitit 1809. "M´u duk shumë-shumë i kënaqur nga pamja dhe paraqitja ime. Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi dhe se ai më quante si birin e tij… Dhe me të vërtetë më trajtoi si foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në ditë. M'u lut ta vizitoja dendur, edhe natën kur kishte nge", shënonte poeti në këtë letër të gjatë, ku jepet një tablo mahnitëse e Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Kjo letër e botuar në librin e përgatitur për botim nga Petro S. Luarasi "Çajld Haroldi" nën shqipërimin e Skënder Luarasit, botuar nga shtëpia botuese "Onufri", përmbledh dhe letra të tjera që Bajroni ua dërgonte miqve të tij, si dhe shënime, për vende, zakone e njerëz të shtrenjtë që kishte njohur në Shqipëri. Njërin prej tyre e kishte mikun më të afërt e më besnik, një shqiptar i urtë, me emrin Dervish, që kërcente shumë bukur dhe për të cilin kurrë nuk u pendua deri në çastin kur u ndanë. Gazeta po boton disa prej tyre, me rastin e 180-vjetorit të vdekjes së Xhorxh Bajronit, duke sjellë për lexuesin detaje dhe të shkruara nga vetë lordi anglez. Por, kur dhe pse u shkruan këto letra e shënime, si ndodhi që Lord Bajroni udhëtoi për në Shqipëri, si e deshën dhe i deshi shqiptarët, si e njohu Ali Pashë Tepelenën, detajet e takimit në odën madhështore, kujdesin që tregonte Pashai për të, si e vlerësonte dhe si e mbronte me ushtarë nëpër udhëtimet e tij, dhuratat dhe përshtypjet që mori Bajroni nga sarajet e Pashait, ku qëndroi tri ditë, dëshira për të udhëtuar në Veri dhe miqësia me djalin e Aliut, Veli pashën, i cili e quante "trim" dhe "djalë bukurosh". a.p.

Përshtypjet
Miku im besnik Dervish Tahiri

Në shënimet e tij tek "Çajld Haroldi" shënon ndër të tjera edhe miqësinë e tij me Dervish Tahirin, shqiptarin që i qëndroi besnik deri kur u ndanë. "Nuk ka komb tjetër, të cilit fqinjët t'ia kenë frikën aq fort ose ta urrejnë aq shumë sa kombi i shqiptarëve. Grekërit nuk i mbajnë për të krishterë, as turqit nuk i mbajnë për moslemanë. Dhe me të vërtetë janë një përzierje e të dyve, ose më mirë s'janë as të njërës as të tjetrës fe. E kanë zakon të bëjnë plaçkë - të gjithë janë të armatosur. Dhe arnautët me festën e përshtjellur, montenegrinët, himarjotët dhe gegët thonë se janë të pabesë. Të tjerët ndryshojnë disi nga veshja dhe veçanërisht nga karakteri i tyre. Nga sa kam parë me sytë e mi, nuk mund të flas veçse mirë për ta. Kam patur në shërbimin tim dy syresh, një kaur dhe një mysliman, në Stamboll dhe në shumë vise të tjerë të Turqisë ku shëtita dhe rrallë mund të gjesh njerëz kaq besnikë në rrezik dhe të palodhur në shërbim. Kauri quhej Vasil, myslimani Dervish Tahiri; i pari në moshë mesatare, i dyti në moshën time. Vasilin na e dha pas Ali Pasha vetë me porosi që të na shërbente neve; Dervishi qe një nga të pesëdhjetët që na përcolli përmes pyllit të Akarnanisë, në bregdetin e Akelosit dhe deri në Mesolongji, në Etoli. Atje e mora në shërbimin tim dhe kurrë nuk pata shkak të pendohem gjer në çastin e fundit kur u ndamë. Dervishi i kërcente shumë bukur vallet e vendit të tij, që sikundër thuhet, janë mbeturina të Pirikës së moçme. Sidoqoftë kjo është valle burrash e kërkon aftësi të madhe në lëvizjet trupore, është fare e ndryshme nga Romeikja stupide, me të hedhurat e të përdredhurat budallaqe të grekërve".

Miqësia me djalin e Pashait
Veliu më thoshte: Mos shko te babai im

Në udhëtim e sipër "sot në një pallat e nesër në kasolle lopësh, këtë ditë me një pasha e tjetrën me një bari", Bajroni u shkroi miqve shumë letra: pothuajse në të gjitha përmend Shqipërinë e shqiptarët me dashuri të madhe. Shokut Cam Hobhouse, që qe kthyer në Angli, i shkruan nga Tripolitza në 16 gusht 1810. "Veli pasha më priti edhe më mirë se i ati: po shkon të bashkohet me Sulltanin dhe qyteti është i mbushur me asqerë dhe çdo gjë është në burbujë". Pas pyetjes së tij, se ku kisha ndërmend të vija, iu përgjigja se do të kthehesha në Shqipëri të udhëtoja edhe më thellë në Veri, ai më tha: "Jo, mos merr atë rrugë, po shko në Larisa, ku do të qëndroj edhe vetë pak kohë. Do të kthehem në Athinë dhe do të vish me mua, do të hamë e do të pimë bashkë e do të dalim për gjah".
Tha se dëshiron që pleqtë (duke cilësuar të tillë Northin, Forestin dhe Stranenë) të venë tek i ati, po të rinjtë të venë tek ai. Me fjalët e tija: "Vechio con vechio, giovane con giovane!". Më nderoi me emrin mik e vëlla dhe shpreson të qëndrojmë në marrëdhënie të mira jo për pak ditë, por për gjithë jetën".

Prapë Hobhouseit i shkruan nga Athina më 5 dhjetor 1810 "Graham Cakerrel, Lusieri, vetë dhe një baron bavarez, vamë në Kepin Kolona, ku kaluam një ditë. Në atë kohë njëzet e pesë mainotë (piratë), qenë në shpellat rrëzë shkëmbit me disa lundrarë grekë robër të tyre. Pyetën këta se qysh qenë ata frankët atje lart? Një nga grekërit më njihte mua dhe po gatiteshin të na sulmonin, kur duke parë shqiptarët e mi dhe duke pandehur se kishte të tjerë atje pranë, i kapi frika dhe ua mbathën këmbëve".

Panorama, 15-04-2004

[SERAFIM DILO]

Nje liber interesant e ka shkruajtur ANTONINO GUZZETtA i viteve 1978