Familja Toptani..

[Brari]

kush na e sjell kete shkrim?

http://www.balkanweb.com/gazetav4/index.php?id=39705

[OO7]

Selektoje ene shtyp CTRL + C pastaj hajde ketu shtyp CTRL + V

Në vitin 1908, Gabriel Louis Jaray historian dhe gazetar francez, i njohur për përshkrimet e udhëtimeve, një nga njohësit më të mirë të çështjeve të Europës Qendrore, Italisë, Ballkanit, Rusisë, etj, ndërmori një udhëtim nëpër viset shqiptare duke u nisur fillimisht nga Shkupi. Që këtu ai kaloi nëpër Kosovë (Prishtinë, Mitrovicë, Pejë, Gjakovë, Prizren) pastaj në Kukës, Lumë, Mirditë etj. Jaray e vijoi udhëtimin e tij në gusht-shtator 1909 nëpër viset e tjera shqiptare: nga Vlora në Durrës, Tiranë, Elbasan, Strugë, Resnje. Gjatë muajit gusht, Jaray, ishte i pranishëm në Tiranë, ku takoi edhe Esat Pashë Toptanin. Janë mbresëlënese përshkrimet e këtij takimi, ndërthurur me informacionet dhe analizat historike e politike, por edhe me portretizimin e këtij personazhi të veçantë. Ky rrëfim në formën e një ditari, është pjesë e librit “Në mbretërinë e re të shqiptarëve” (1914), të cilin e botoi një vit pas publikimit të një tjetër libri mbi vendin tonë “Shqipëria e panjohur” (1913). Para pak kohësh këto dy libra përkthyer nga Asti Papa edhe në gjuhën shqipe u botuan në një libër të vetëm nga “Dituria”. Rrëfimi mbi Esat Pashë Toptanin është marrë nga kapitulli mbi Tiranën. Ad.Pe

Esat pasha doli në rendin e ditës të Europës, kur ai bëri marrëveshjen me kral Nikollën e Malit të Zi dhe kur i dorëzoi atij Shkodrën, si dhe më pas kur e shpalli veten si sundimtar i mundshëm i Shqipërisë dhe bëri një udhëtim në Itali dhe Europë. Por kur unë vajta në çifligun e tij, ai ishte vetëm kryetari i familjes Toptani. Mirëpo ndërmjet skotës së bejlerëve të Shqipërisë, familja Toptani është një nga më të njohurat e më të lashtat. Ashtu si familja Vlora në Vlorë, si ajo e Begollëve në Pejë, e Markagjonëve në Mirditë, e Biçakve në Elbasan, edhe familja Toptani zotëron e sundon mbi Tiranën dhe rrethinat e saj me fuqinë, me pasurinë, me marrëdhëniet e lidhjet miqësore që ka, si dhe me lashtësinë e saj. Dhe ndërmjet këtyre feudalëve, pronarë të mëdhenj tokash në Shqipëri, prej të cilëve krerët më të njohur dhe më me ndikim janë Ismail Qemali, Zenel beu, Prenk pasha, Dervish beu, një vend të veçantë meriton Esat pashë Toptani.

Zbërthimi i portretit
Unë u paraqita dhe takova një nga më kryesorët e familjes, Refik bej Toptanin, me të cilin do të nisesha për të vajtur në Kongresin Kombëtar Shqiptar të Elbasanit. Para se të niseshim për Elbasan ne vajtëm të dy bashkë, te kushëriri i tij, Esat Pasha. Shtëpia e këtij të fundit është në të hyrë të Tiranës. Kur sheh atë fushë të gjerë, të mbuluar me bar të gjelbër, disa pemë, një shtëpi të ulët dhe të zgjatur, të krijohet menjëherë përshtypja se ke para syve një çiflig të madh e të begatshëm. Atje në fund, nën hijen e një gështenje, është ulur Esat pasha me disa njerëz të familjes së tij. Ai ishte rrëzuar, kishte thyer këmbën, të clën e mbante shtirë dhe me zor mund të ecte disa hapa.
I veshur mirë e bukur në mënyrë europiane, por me fes mbi krye dhe me një cibuk të gjatë me kokë ari në dorë, ai të bën përshtypje me tërë fuqinë e moshës që ka. Ai sapo i ka kaluar të dyzet vjetët, ka shtat mesatar dhe sy zhbirues. Sigurisht që atij nuk i mungon zgjuarsia dhe aq më tepër dinakëria, por mua më duket se atij i mungon kultura e vërtetë. Për më tepër ai nuk ka as atë “lustër” kulture, të cilën e ka fituar kushëriri i tij Refik bej Toptani nëpërmjet udhëtimeve që ka kryer në shumë qytete të Europës, si dhe nga lidhjet që ka pasur me qytetërimin perëndimor. Tek Esat pasha ndihet menjëherë njeriu i luftës, ushtaraku energjik, i vendosur dhe brutal, por ndoshta shumë më pak mendjemprehtë nga c’mund të jenë beljerët e tjerë këtu ose në vise të tjera të Shqipërisë.

Kundër xhonturqve…
Kur unë vajta dhe takova Esat pashën ishte koha e luftës ndërmjet shqiptarëve dhe xhonturqve. Këta të fundit menduan të tregohen mirëdashës ndaj shqiptarëve dhe t’u bëjnë atyre lajka, mandej deshën që t’i bindin që të kishin besim tek ata. Për këtë qëllim xhonturqit stisën në Dibër mbajtjen e një kongresi gjoja shqiptar, të cilin e detyruan të miratojë me anë të një votimi pagesën e tatimeve, si atë të së dhjetës, kryerjen e shërbimit të detyrueshëm ushtarak nga shqiptarët, përdorimin e gjuhës turke si të vetmen gjuhë zyrtare dhe si gjuhë të shkollimit në Shqipëri, dhe përdorimin e gërmave turke për shkrimin e gjuhës shqipe. Bejlerët e Shqipërisë së Veriut as që pyetën fare për këtë kongres dhe nuk deshën të dinë për vendimet e tij. Ndërkaq bejlerët e Shqipërisë së Mesme dhe ata të Jugut mendonin se xhonturqve u duhej dhënë një përgjigje. Prandaj kundër dëshirës së Turqisë dhe me pikësynimin për të pohuar vullnetin dhe dëshirat kombëtare shqiptare, ata vendosën që të mbahej në Elbasan, mu në kërthizë të Shqipërisë, një kongres kombëtar, thjesht shqiptar, në të cilin do të shpalleshin botërisht kërkesat e shqiptarëve. Në krye të lëvizjes ishin Bicakcitë e Elbasanit dhe Toptanasit e Tiranës. Edhe Esat pasha ishte përkrahës i tyre. Nga ana e tyre xhonturqit, që i kundërshtonin këto përpjekje dhe kërkonin që ato të dështonin, menduan të përdornin një mënyrë të stërholluar, por kjo gjë solli si pasojë zemërimin e mëtejshëm të bejlerëve shqiptarë. Ata caktuan si kajmekam në Tiranë Hysen bej Vrionin, i ati i të cilit Aziz pasha ishte deputet i Beratit në parlamentin turk, dhe e porositën atë që të ndiqte një politikë sociale tepër të cuditshme. Për më tepër ata vunë njerëz të posacëm që të mbikëqyrnin veprimet e kajmekamit të ri. Megjithëse ishte shqiptar, Hysen bej Vrioni, si nëpunës i bindur ndaj eprorëve, u mundua që të nxisë dhe t’i kundërvërë fshatarët ndaj pronarëve të tyre të tokave, ndërsa zejtarët kundër bejlerëve. Agjentët e xhonturqve bridhnin nëpër pazaret dhe tregjet, përgjatë viseve të ndryshme të Shqipërisë dhe shpallnin kudo se qeveria e Stambollit do t’ua marrë tokën bejlerëve dhe do t’ua ndajë atë fshatarëve, popullit, nëse ky popull do t’i qëndronte besnik urdhrave të Portës së Lartë.
Xhonturqit shfrytëzuan fanatizmin fetar dhe luajtën për qëllimet e veta kartën e dëshirës së madhe të fshatarëve për të pasur tokat e tyre dhe kështu ia arritën që të përhapnin një frymë të vërtetë kundër bejlerëve në disa fshatra. Kur bejlerët kërkuan të ngrenë shoqatat dhe klubet e tyre kombëtare, të cilat ishin qendra ku mblidheshin shqiptarët, që kundërshtonin politikën turke, qeveria e xhonturqve vendosi që t’i ndalojë dhe t’i shkrijë këto klube dhe shoqata. Për këtë qëllim ajo shfrytëzoi edhe lëvizjen e fshatarëve. Qeveria e Stambollit e tuboi popullsinë fshatare në disa katunde rreth qyteteve, e drejtoi atë për në vendet ku ishin hapur këto klube atdhetare shqiptare dhe nxiti e lejoi që të ndodhnin përleshje dhe skena dhune kundër tyre. Më pas, gjoja për të qetësuar gjakrat, xhonturqit vendosën që të shkrihen tërë klubet shqiptare.

Të rrezikuar…
Kjo politikë sociale e kërcënonte ndikimin e lashtë dhe të trashëguar të bejlerëve në Shqipëri. Deri më sot nuk është sqaruar cështja nëse xhonturqit me këto veprime arritën që të nxisin në Shqipëri një luftë klasash të vërtetë, me qëllim që të rrëzonin regjimin feudal dhe të zhduknin ndikimin e bejlerëve, që u kundërvihej atyre. Sidoqoftë kuptohet fare lehtë sesa të prekur ishin bejlerët shqiptarë, veçanërisht Toptanasit, nga kjo politikë dhe ç’mëri kishin ata ndaj xhonturqve, aq më tepër që kjo politikë u shfaq më hapur në Tiranë. Prandaj mund ta përfytyrojmë fare bukur se ç’gjendje shpirtërore kishte Esat pashë Toptani dhe ç’qëndrim mbante ai ndaj “Turqisë së Re” xhonturke, të cilën prerazi ai e dallonte me kujdes nga Turqia.
Nga mosbesimi dyshimtar i skajshëm që kishte në atë kohë, ai mund të kalonte pa dyshim në ndjenja dhe veprime më të gjalla, kur një rast i papritur i dha mundësi familjes Toptani që të ushqente ambicjet e saj më të larta. Tirana dhe Elbasani, dy qytete të lashta e të afërta, ndodhen mu në zemër të Shqipërisë. Ky është vendi gjeografik ku mundet dhe duhet të jetë edhe qendra e bashkimit të tërë shqiptarëve, qofshin këta nga veriu, nga lindje ose nga jugu i Shqipërisë. Ky vend gjeografik mund të quhet si II-dë Francë e Shqipërisë. Ai është për Shqipërinë njëlloj si janë Bovua, Kompienjë ose Parisi për Francën. Dhe për më tepër ky vend ka një dalje në detin Adriatik, ka Durrësin, pra ka atë port i cili është për të ashtu sic ishte dikur Rueni porti i Francës në La Mansh.
Pikërisht në këto vise vijnë e bashkohen prirjen e ndryshme të shqiptarëve. Në brigjet e Shkumbinit, nga Durrësi në Elbasan takohen të gjithë: toskë të Jugut dhe gegë të Veriut, myslimanë, ortodoksë e katolikë, megjithëse myslimanët janë më të shumtët.. Vetë natyra e ka diktuar zgjedhjen e saj. Pikërisht në këtë trevë Shqipëria e pavarur duhet të vendosë kryeqytetin e saj. Vlora dhe Shkodra ndodhen në skajet e vnedit, pa lidhje dhe as njohje me viset e tjera më të largëta. Në Shkodër nuk ka ortodoksë, ndërsa në Vlorë nuk ka katolikë. Aty-këtu mund të ngrihet dhe të organizohet ndonjë qeveri e një partie. Por që të ngrihet në këmbë dhe të jetë i aftë të qëndrojë një pushtet qëndror dhe kombëtar, kjo gjë mund të bëhet vetëm në trevën qëndrore, ku ndodhen Durrësi, Tirana, Elbasani dhe madje edhe Kruja, ku ai duhet të vendosë selinë.

“Shqiptarë, por osmanlli”
Toptanasit, më tepër nga të gjithë, i kanë parasysh këto fakte, sepse Ismail Qemali nuk ka qenë asnjëherë mik i tyre. Në Kongresin e Elbasanit, bejlerët e Vlorës, Beratit, Elbasanit dhe Korcës ishin ithtarë të zjarrtë të Ismail Qemalit. Ndërsa Toptanasit hiqeshin si mënjanë. Ata mendonin se ky njeri kishte një ndikim të tepruar në politikën e Shqipërisë para Luftërave Ballkanike. Prandaj ata e luftonin këtë ndikim dhe theksonin se Ismail Qemali e kishte tradhtuar Turqinë në kohën e regjimit të vjetër duke bërë komplote për pavarësinë e Shqipërisë, dhe shtonin që pavarësisht se Ismail Qemali ishte i varfër, ai kishte pasur në dorë gjithnjë mjete financiare, të cilat i merrte nga të huajt, falë lidhjeve që mundnin të shpjegonin prejardhjen. Kurse Toptanasit, nga ana e tyre, mbaheshin se ishin shqiptarë, por njëherazi besnikë ndaj Portës së Lartë dhe tepër të brengosur e të shqetësuar për lirinë e shqiptarëve. Unë edhe sot e kësaj dite e sjell ndër mend sesi e mbylli bisedën me mua Esat pasha. Brenda dy fjalëve të tij jepej në mënyrë tepër të përmbledhur një program i tërë:”Shqiptarë, por osmanlli”.
Kështu, kur doli nevoja që të caktohej një kryetar për Shqipërinë e pavarur, nuk kemi pse të cuditemi që për këtë vend mëtonte ai që ishte kryesori, i pari, i familjes Toptani. Ai nuk mund të harronte prejardhjen e tij, e cila sic ma tregoi Refik bej Toptani, ishte kjo që vijon.

Lidhjet me Topiasit...
Në kohën e të madhit Skënderbe, Topia ose Tobia ishte duka i Durrësit. Ai kishte tre vëllezër dhe njëri prej tyre u martua me një motër të Skënderbeut. Më 1467 Skënderbeu vdiq në Lezhë. Topia rimori fuqinë në qytetin e Krujës, të cilin ia kishte lëshuar kohë më parë Skënderbeut si peng miqësie. Mirëpo Topia u mund dhe u vra nga turqit, të cilët morën me vete një djalë që Topia kishte nga martesa me të motrën e Skënderbeut. Pas këtij djali të robëruar shkoi në Turqi një nga oficerët e shtëpisë Topia, i cili e rriti dhe e edukoi atë. Ai djalë ishte Ali beu, themelues i familjes se Toptanasve. Këto kujtime vazhdojnë të jetojnë ende në mendjen e pasardhësve të tij dhe mua më kujtohet mirë se me cfarë interesimi dhe krenarie bashkëbiseduesi im, Refik beu, më tregonte një pemë gjenealogjike, ku ishin shënuar, me një saktësi që binte në sy, të gjithë pasardhësit e Toptanit të parë.
Në Shqipëri dhe sidomos në Durrës, qarkullon një legjendë e cuditshme. Thuhet se i pari i Topiajve ishte një stërnip bastard i Karlit d’Anzhu. Madje pohohet se në rrethinat e Durrësit është gjetur një stemë, e cila ka edhe një shufër, e cila është shenja e preardhjes bastarde.

Synimi i fronit...
Tani po të duam t’i përmbledhim të gjitha sa thamë më lart, mund të theksojmë se në këtë rast kemi: kryetarin e një familjeje feudale, mjaft i fuqishëm nga degëzimet që ka kjo familje, nga krushqitë dhe marrëdhëniet e saj, si dhe nga ndikimi i saj shoqëror dhe tradicional. Kjo familje ka një histori, e cila shtyhet tej në të kaluarën. Ka toka të shumta mu në zemër të Shqipërisë. Dhe mbi të gjitha, mbeturinat e një ushtrie, e cila përbën njëfarë garde vetiake të pashës Toptanas. Të gjitha këot duket se janë të mjaftueshme që Esat pasha të paraqitet si kandidat për drejtimin e Shqipërisë. Edhe Hyg Kapeti nuk kishte në dorë karta më të mira, kur duke qenë Dukë i II-dë Francë, ndërkohë që në krahina të tjera si në Burgonjë, në Langëdok dhe në Bretanjë, sundonin po dukë të një rangu me të, vendosi me guxim në kokën e tij kurorën e fronit të mbetur bosh, pa mbret.
Mirëpo Fuqitë e Mëdha nuk e lejuan Esat pashën. Megjithata ata nuk mund ta pengojnë atë që të jetë kryetari i vërtetë i pallatit të mbretit të ri të Shqipërisë. Nuk ka rëndësi nëse ai do të qëndrojë gjatë në këtë vend dhe nëse tiparet që përbëjnë forcën e tij do t’i sigurojnë apo jo suksesin. Por duhet ta ndjekim me kureshtje dhe me ngulm historinë që po jeton ai, sepse ajo ringjall në sytë tanë përfytyrimin e përpjekjeve që bëheshin në mesjetën e hershme për krijimin e shteteve të mëdha moderne. Pasardhësit e Skënderbeut nëpërmjet krushqive, kërkojnë të bëhen trashëgimtarët e tij dhe të vendosin në pushtet të parin e familjen së tyre të Toptanasve.

GSH

[Brari]

thx mujo.. ahu..

ndrroje nickun se ste thrrasim dot a derbardhe..

sa here sheh shkrime interesante na i sill..
thx dhe nji here..

[Kreksi]

Albo;

Esat Toptani: Ju tregoj komplotin ndaj meje

--------------------------------------------------------------------------------

Kujtimet e personazhit të njohur historik mbi ngjarjet e viteve 1913-1914 në Shqipëri

Esat Toptani: Ju tregoj komplotin ndaj meje

Lavdosh AHMETAJ

Jetëshkrimi i Esat Pashës

Emri: Esat
Mbiemri: Toptani
Datëlindja: 13 qershor 1863
Vendlindja: Tiranë
Aktiviteti:
Ishte mbështetës i xhonturqve, si dhe deputet i Parlamentit turk nga pala shqiptare.
Gjatë luftërave ballkanike ishte komandant i forcave otomane në hapësirën Shkodër - Mali i Zi.
Ministër i Brendshëm për pak kohë gjatë qeverisjes së princ Vidit
Arrestohet nga regjimi i Vidit për trazira.
5 tetor 1914 pas largimit të Vidit dhe vendosjes së influencës së tij në Tiranë, ai deklarohet kryeministër i Shqipërisë.
13 qershor 1920 ekzekutohet nga Avni Rustemi në Paris, me motivin se tradhëtoi vendin


Gazeta “Tirana Observer” boton për herë të parë pjesë nga kujtimet e personazhit të njohur historik, Esat Pashë Toptani. Ish-kryeministri i qeverisë së katërt të shtetit modern shqiptar, tregon ngjarjet e viteve të trazuara 1913-1914. Toptani fokusohet në ardhjen e princ Vidit në Shqipëri dhe ngjarjen e arrestimit të tij në Durrës. Revoltën e Shqipërisë së Mesme, apo dhe largimin në Paris. Duke treguar gjendjen e trazuar politike të atyre viteve, Esat Toptani shkruan për rikthimin e tij në atdhe, marrjen e drejtimit të shtetit të asaj kohe dhe ditët e vështira të pushtetit. Të gjitha këto, të shkruara në frëngjisht dhe të siguruara në kryeqytetin e Francës, Paris.

Në vazhdim të luftërave ballkanike, Fuqitë e Mëdha u gjendën përpara dilemës së rregullimit të çështjeve të Ballkanit, duke gjetur rastin e shumëpritur për të pushtuar Shqipërinë me manifestacionet turbulluese dhe situatat kronike të kaluara në pesë shekujt e mëparshëm, duke ringjallur shqetësime ne popullin shqiptar. Pas negociatave të gjata, ambasadorët u mblodhën në Londër, duke vepruar në emër dhe nën instruksionet e qeverisë që përfaqësonte krijimin e një principate shqiptare të pavarur, autonome dhe të trashëgueshme. Disa muaj më vonë ata zgjodhën princ Vidin në krye të fronit të ri. (Konferenca e Londrës 1913). Në këtë moment, dy qeveri ndanin qeverisjen e administratës së Shqipërisë: 1- Ajo e Vlorës me në krye Ismail Qemalin dhe 2) – Ajo e Durrësit me në krye Esat Pashë Toptanin. Qeveria e Vlorës përbëhej nga bashkërendimi i punës së disa burrave, në të kundërt ajo e Durrësit përfaqësonte vullnetin e lirë të popullit e shprehur gjatë një mbledhjeje në të cilën secili përfaqësues i çdo rajoni të Shqipërisë Qendrore dha lirisht votën e tij. E tillë ishte situata për momentin në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit dhe mbledhja e dytë e Konferencës së Londrës u mbajt në tetor 1913.

Zbulimi i komplotit
Gjatë zbulimit të komplotit, i cili kërkonte të ngrinte myslimanët e Shqipërisë kundër vendimeve të Fuqive të Mëdha në favor të Esat Pashë Toptanit, Ismail Qemal Bej u detyrua të jepte dorëheqjen dhe të linte postin e tij. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit mori përkohësisht drejtimin e Shqipërisë në vend të qeverisë që sapo dha dorëheqjen. Duke dëshiruar që t’ia linte vendin një administrate të bashkuar dhe për të shmangur të gjitha përçarjet, komisioni me dashamirësi më kërkoi të jepja dorëheqjen nga funksioni im. Por, megjithatë, unë lirisht do t’i shprehem bashkëqytetarëve të mi, që unë kurrë nuk kam hezituar të pranoj kërkesën që shpreh qartë vullnetin e Fuqive të Mëdha, të po atyre që më zgjodhën në krye të delegacionit shqiptar për t’i ofruar fronin princit të sapozgjedhur. Dokumentet zyrtare që buruan nga komisioni i bënë homazhin që unë e kisha bërë gjatë presidencës sime dhe patriotizmit që unë tregova. Ngjarjet që unë ju kujtova, do t’ju lejojnë, zotërinj, të kuptoni që, ditën e parë të krijimit të Principatës Shqiptare, unë kam vetëm një merak: atë të plotësimit të të gjitha dëshirave të Fuqive të Mëdha. Për momentin, komisioni më ngarkoi të kthehesha në Neuwied, unë e dija me siguri që myslimanët përbënin mazhoritetin e popullsisë shqiptare, të cilët njëkohësisht nuk ishin të kënaqur nga zgjedhja e bërë nga Evropa, por unë gjithashtu, dija që influenca e autoritetit tim me të cilin unë veprova me cilësi si shef i principatës së familjes më të vjetër shqiptare, jo vetëm që u diktoi qetësi dhe paqe bashkëfetarëve të mi, por gjithashtu, pranuan që Evropa më ngarkoi të zbatoja dhe realizoja çdo gjë që ata më ngarkonin. Vetëm një veprim modest e bëri Komisionin e Kontrollit që unë të bëhesha personi i vetëm në Shqipëri, i cili mund të ndërhynte dhe të qetësonte pakënaqësitë e popullit. Unë e dija gjithashtu, që kjo do të më vinte në një pozitë të tillë me bashkëqytetarët e mi, që do të krijoja mjaft armiqësi.

Ardhja e princ Vidit
Në shkurt 1914, princ Vidi zbarkoi në Durrës. Mungesa e përvojës e njohurive mbi: zakonet, traditat, servilizmi në qëndrime të caktuara, ngathtësia e gabimet zgjuan pakënaqësitë popullore, të cilat nuk ishin fashitur plotësisht. Disa javë pas zbarkimit në Durrës, revolucioni i detyroi Fuqitë të dërgonin një flotë në Portin e këtij qyteti si shkak i aspiratave dhe pakënaqësive. Për fat të keq, i bindur në kontrollet e përfaqësuesve diplomatikë austro-hungarezë, princi bëri një veprim që unë nuk do të guxoja ta komentoja, pasi ai më bëri një vizitë personalisht. Natën e 19 maj 1914, një bateri (armë) e instaluar në kopshtet e pallatit, qëlloi kundër shtëpisë sime në qendër të qytetit, gjatë të cilave disa dëshmitarë panë trupat austriake teksa hynë në banesën time dhe shefi i tyre, oficeri holandez i ngarkuar nga Evropa për organizimin e xhandarmërisë, isha me urdhër arresti në shtëpi. Në atë kohë, unë isha ministër i Luftës, ministër i Ministrisë së Brendshme dhe president i Këshillit të Ministrave. Unë pranova, por me kusht që ministria italiane të më merrte në mbrojtje në gjykatën Shqiptare. Kështu, rrodhën ngjarjet që më detyruan të lija postin tim dhe të largohesha si refugjat në Romë e më pas në Paris. Ky akt i shtoi akoma dhe më shumë pakënaqësitë. Ndërhyrja e vazhdueshme e pjesëtarëve të Komisionit të Kontrollit nuk e qetësoi aspak gjendjen. Durrësi pushoi se pasuri lidhje me pjesën tjetër të Shqipërisë dhe autoriteti i princit ishte në fuqi vetëm brenda një perimetri 2 – 3 km. Kjo ishte situata para se të shpërthente Lufta e Parë Botërore.

Largimi i princ Vidit
Katër javë më vonë ( shtator 1914 ) Vidi braktisi vendin duke u larguar me një akt italian për në Venecia. Të gjithë pjesëtarët e kabinetit e shoqëruan. Në këtë kohë unë isha në Francë. Duke kuptuar se prania dhe pozicioni im do të luante një rol të rëndësishëm, i rrethuar nga armiqësi, të cilat donin të më bënin pre të ndikimeve që unë disaprovova, unë lashë Parisin menjëherë dhe nga Shqipëria u nisa për në Athinë e më pas në Nish. Pasi arrita në Dibër, mua më ndanin ende disa orë nga Shqipëria dhe kur unë hyra në Durrës u mirëprita nga masat e gjera të pakënaqura të popullsisë. 24 orë më pas, senati me unanimitet me emëroi president të qeverisë, funksion që kishte aprovimin e Fuqive të Mëdha.

Dy kampet
Në atë kohë vendi ishte ndarë në dy kampe ndikimi: 1)atë të austriakëve dhe 2)atë turk, i cili përfshinte një masë më të gjerë. Unë isha kundër të dyjave. Mua më takonte detyra të rivendosja rregullin, qetësinë, sigurinë. Drejtimi im më siguroi aprovimin dhe përgëzimet e përfaqësuesve diplomatikë të mbetur në Shqipëri pas largimit të princ Vidit (arkivat e qeverive të ndryshme mund ta vërtetojnë këtë). Gjatë kohës që merresha me situatën e brendshme të vendit, nuk humba as rolin që kisha në luftën që sapo kishte filluar. Pas një orë të mbërritjes sime në Durrës, diplomatët austro–hungarezë u mbështetën në miqësinë e vjetër të qeverisë, për të më ofruar mrekullira, nëse do të shpallesha pro Bllokut Qendror. Unë e refuzova kategorikisht këtë ofertë. Ju lutem, zotërinjtë e mi, të rikujtoni që ishim në tetor 1914, agjentët diplomatikë bullgarë më afirmuan vendimin e sapomarrë kundër Fuqive dhe pra kundër Serbisë. Por unë prapë refuzova kategorikisht dhe në të njëjtën kohë informova Ministrin e Punëve të Brendshme të Francës për qëllimet e Bullgarisë.
Vendimet e mia ia lexova Fuqive, të cilat vendosën të mblidheshin solemnisht për të njohur kombësitë e vogla dhe duke marrë vendime të menduara drejt dhe mirë. Ishte në këtë moment që unë guxova të veproja me kurajë. Situata militare e aleatëve nuk ishte në gjendje të përkryer, marina viktoriane ishte e panjohur akoma dhe unë nuk gjeta mjaft përkrahje ndaj partisë që zgjodha dhe adaptova. U trondita paksa nga arsyetimi i tyre pesimist, por kurrë nuk e vura në dyshim triumfin final të aleatëve.

Toptani i shpalli luftë Austrisë
Në emër të qeverisë në të cilën unë jam president, unë i deklaroj luftë Austrisë. Unë nuk vonova të gjendesha përballë një lëvizjeje të re të brendshme. Turqia u radhit në Bllokun Qendror dhe shpalli luftën e shenjtë. Dihet që pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare ishte myslimane dhe ashtu si unë e paramendoja, ata u ndikuan mjaft nga kjo deklaratë, sipas së cilës shkrimet e Kuranit ishin detyra të domosdoshme për t’u zbatuar. Unë u shpalla kundër myslimanëve të mi, me të gjitha energjitë që kisha, një lëvizje popullore u deklarua kundër meje dhe po në të njëjtën kohë Gjykata Ndërkombëtare e Kostandinopojës, më dënoi me vdekje dhe informoi gjithë botën islamike për këtë. Por unë nuk u shqetësova si nga njëra anë edhe nga tjetra.
Me energjinë që unë shpalosa, përmasat që mora, përfundova duke i dhënë një arsye lëvizjes, e cila ishte pritur se do të sillte pasoja të mëdha, duke mos u kompromentuar kurrë nga detyrat për të cilat unë u vetësakrifikova. Në këto rrethana shtypëse, unë munda të kapja rreth 30.000 pushkë dhe municione klandestine të futura në Austri. Nëse këto armë do të binin në duar jo të sigurta, ato me siguri do të ktheheshin kundër Serbisë. Veprimi im largoi rrezikun. Trupat serbe ranë përpara forcave shtypëse të armikut dhe kërkuan të tërhiqeshin, kundër procesionit armik, unë duhet t’u shërbeja, në të njëjtën kohë më erdhën falënderimet nga aleatët, nga ana e Francës e Anglisë, të shoqëruara me ngritje në gradë me një urdhër ndërkombëtar. Disa javë më vonë, unë lehtësova aktivitetin e këtyre trupave mbi portin ku do të zbarkonin, në Korfuz. A duhet ta ndieja nevojën të insistoja mbi rëndësinë e bashkëpunimit tim në këto rrethana? Trupat serbe të rraskapitura nga marshimet nëpër malet e mbushura me dëborë, duke duruar nozullimet, shpartallimet, përndjekjet e partizanëve austriake do të ishin pre e lehtë e armikut dhe do të ishte pjesë e një marrëveshjeje të çmueshme. Princi Regant i Serbisë, gjatë një pritjeje zyrtare nuk nguroi të proklamonte me kryelartësi që nuk do të pranonte kurrë të bënte pjesë në marrëveshjen që unë solla në këto rrethana tragjike, në anën tjetër, Franca më ofroi mirëkuptimin e saj. Meqenëse unë e rikujtova këtë detaj, kjo nuk është absolutisht në qëllim për të titruar fitore, por për të treguar ndihmën që unë mundësova atëherë.

Ngjarjet e Durresit

Kriza e parë e rëndë e qeverisë së princit ndodhi më 19 maj. E nisur si një incident i vogël, si një revoltë fshatarësh, falë një sërë keqkuptimesh, mosmarrëveshjeve e dyshimeve, brenda pak orësh do të shndërrohej në një konflikt kompetencash ndërmjet xhandarmërisë ndërkombëtare dhe qeverisë shqiptare, për të degjeneruar shumë shpejt në akuza të ndërsjella tradhtie, që shpunë në arrestimin dhe syrgjynosjen e Esat Pashës. Më 17 maj, në Shijak, një fshat midis Durrësit dhe Tiranës, banda shqiptarësh të armatosur ishin ndeshur me një kompani të veçuar të xhandarmërisë. Mesa dukej, ata kërkonin përjashtimin nga shërbimi ushtarak për një dhjetëvjeçar ndoshta edhe largimin e Esatit dhe, pas të gjithë gjasave, synonin të hynin në Durrës për të paraqitur kërkesat e veta. Esat Pasha i dha urdhër majorit Sluys të vendoste dy mitraloza në rrugë për të mbrojtur kryeqytetin. Sluys refuzoi ta zbatonte dhe iu përgjigj se merrte urdhra vetëm nga princi ose eprorët e tij holandezë. Kjo ishte një fyerje, që një ministër i Luftës, i porsaemëruar gjeneral nga vetë princi dhe, për më tepër, kreu i një fisi me influencë dhe pasha osman, nuk mund ta duronte. Për pasojë, Esati i kërkoi princit ta shkarkonte oficerin. Kur Vidi refuzoi ta pushonte, duke argumentuar se kishte nevojë për majorin holandez, madje i këshilluar edhe nga ministri i Italisë, Aliotti, vendosi t’i japë leje për një kohë të papërcaktuar dhe më pas për ta transferuar në Shkodër, Esati dha dorëheqjen nga qeveria. Princi e ktheu prapa dorëheqjen e ministrit të tij, por në këtë pikë u vu re një përmbysje pozicionesh krejt e beftë dhe e papritur. Pasi u prit nga princi, Sluys arriti ta bind që pashai ishte tradhtar dhe e shtyu që të merrte ndaj tij masën e arrestit. Më 19 maj, Sluys i ngarkuar të kryente arrestimin, rrethoi shtëpinë e Esatit. Pas disa shkëmbimesh zjarri pashai u dorëzua.

Ferdinando Salleo per Esat Toptanin

Më 12 shkurt, Esati u nis nga Shqipëria për të kryer misionin e vet solemn, pasi kishte mbajtur një fjalim himnizues për princin. Tri ditë pas vizitës së Vidit në Romë pa ia bërë syri tërr, pashai deklaroi para gazetarëve në Romë se “vetëm pak ngatërrestarë kishin arritur për një moment ta shtynin Evropën të besonte se në Shqipëri ekzistojnë përnjëmend përçarje”, dhe u shpreh krenar e mirënjohës për misionin që e kishin ngarkuar, duke shtuar: “Delegacioni që unë kryesoj është manifestimi i parë i ndërgjegjes kolektive që populli shqiptar ka dëshmuar që nga koha e Skënderbeut”.
Esati e siguroi princin se “të gjithë shqiptarët, pa asnjë përjashtim, do të jenë nënshtetas të Madhërisë Suaj dhe përherë të gatshëm për t’ju ndihmuar në përpjekjet tuaja për ta shpënë Shqipërinë drejt një të ardhmeje të begatë e të lavdishme”, dhe e përfundoi fjalimin me shprehjen rituale “Rroftë mbreti!”.
Ndërkohë, rrugës së kthimit për në Durrës, Esat Pasha qëndroi në Vjenë, ku më 1 mars, sipas të njëjtit ritual që ndoqi edhe në Romë, u prit nga perandori plak dhe Berchtold-i, i cili e dekoroi me Kryqin e Urdhrit të Franc Jozefit. Këtu kemi një hollësi interesante, por jo të padobishme për të kuptuar konkurrencën ndërmjet austriakëve dhe italianëve. Po atë ditë, ambasadori italian në Vjenë, Avarna, e ftoi Esatin në ambasadë dhe i dorëzoi medaljen e Kavalierit të Kurorës së Italisë. Ndërkohë, pështjellimi në Shqipëri sa vinte dhe rritej. Në Durrës u organizua një manifestim patriotik ortodoks në përkrahje të Vidit, ku, myftiu i popullsisë myslimane, nga ana e tij, mbajti një fjalim himnizues rreth bashkimit të shqiptarëve pa dallim feje dhe besimi. Në të njëjtën kohë, Zografosi i telegrafonte Komisionit të Kontrollit nga Korfuzi, ku i bënte të ditur se “një kuvend i epirotëve”, i mbajtur në Gjirokastër, kishte vendosur të mos e njihte sovranitetin e Shqipërisë dhe se e konsideronte akt armiqësor hyrjen e trupave shqiptare në “Epir”. Udhës për në Durrës, Princi u prit në mënyrë festive më 5 mars, në Trieste, jo vetëm nga autoritetet austriake, por edhe nga ofiqarët katolikë shqiptarë të lidhur me Austrinë, arqipeshkvi Bianchi, si dhe kanoniku i fuqishëm i kryeqytetit, imzot Kaçorri. Pas hipjes në “Taurus” që kishte ngritur flamurin shqiptar dhe vizitës në kështjellën e Miramare-s, kujtime ogurzeza prej Maksimilianit të Habsburgasve- i përshëndetur sipas ritit me të shtëna topi.

[Kreksi]

Nxjerrur nga forumi "malsija"
GRUDJANE17-03-2006, 04:15 AM

CILI KA QENE ESATI'

Esati. i biri i Ali be Toptanit. lindi ne Tirane rreth vitit 1860. Vellai i
tij. Gani beu, ishte kater vjet me i madh. Qe ne femijeri, ai dallohej per
karakterin e tij te keq dhe gjaknxehte; vellai i tij i madh ishte jo me pak i
tille dhe babai i tyre ishte viktima e pare e karakterit te tyre te keq. Nje
dite ata e mbuluan me nje rrogoz te lagur me nafte dhe e kercenuan se do
ta digjnin. Ne fakt Ali beu nuk ishte ne rregull menderisht.

Kur u rrit, Gani beu sillej ne Tirane si nje cub i vertete, duke ngjallur
terror ndermjet miqve dhe armiqve te tij. Ne nje cast te caktuar, ai u
detyrua te arratisej ne Greqi per t'i shpetuar ndjekjes se qeverise osmane:
ky ishte fillimi i karrieres se tij, mbasi Abdyl Hamiti, i alarmuar nga kjo
arratisje, se ciles i kushtonte nje rendesi politike, e terhoqi ate ne
Konstantinopoje dhe e futi ne batalionin e truprojes se tij.
Ne Konstantinopoje, Gani beu u tregua shume pak skrupuloz dhe bente
njejete te shthurur; nje rivalitet lindi ndermjet tij dhe Xhavit Beut,
djali i vezirit te madh te asaj periudhe, Halil Pufat Pashes dhe Gani
beu gjeti vdekjen nje mbremje ne Pera, nga dora e nje personi te quajtur
Hafiz Pasha, mik i Xhavit Beut, i permendur me lart.
Kjo vrasje mbeti e padenuar, gje qe ben te mendohet se Abdyl Hamit
Beu ishte lodhur nga i perkedheluri i tij.Esati ishte rritur ne Tirane
dhe e kish zgjeruar rrethin e ndikimit te tij, gje qe i jepte mundesi
te clirohej nga rivalet (familja Jella) dhe ta shtonte pasurine me mjete
kurdohere te paligjshme.
Pasi gjeti mjetin per t'u vene me deshire ne sherbim te Hafiz Pashes,
guvernator i Durresit (i cili nuk duhet ngaterruar me homonimin e tij,
vrasesin e Ganiut), ai u caktua kryetar i rrethit te Tiranes, post qe
i lejonte ta tepronte ne veprime pa u denuar. Rreth vitit 1895, ai u
emerua nga Sulltani komandant i xhandarmerise se Janines; ky post i
kushtoi atij 1500 lira turke te cilat iu paguan mareshalit Dervish Pasha.
Ate qe ne Tirane e kishte bere ne mnenyre te paligjshme, filloi ta bente
hapur dhe ne menyre zyrtare ne Janine. Dervish Pasha ishte ne ate kohe i
plotfuqishem ne Stamboll. Ganiu ishte favoriti i Sulltanit dhe Esati mund
t'i lejonte vetes, pa u ndeshkuar, gjithcka, megjithese ky post ishte sa
fitimprures aq edhe i rrezikshem.
Ai peruroi ne Janine epoken e perdorimit te bandave te cubave. qe
zevendesuan 30 xhandare me kuaj, te cilet i futi perseri ne pune, pasi mori
prej secilit 25 lira turke. Gjate Luftes Greko-Turke te vitit 1897, ai i
grabiti te gjithe bagetite, te imeta e te trasha, qe gjeti dhe pasi mberriti ne
Janine si guvernator i pergjithshem i Osman Pashes, i dha nje hov me te
madh puneve te veta, duke shkuar deri atje sa mori rushfete madje edhe
prej 20 frangash, duke rrembyer parate e njerezve te thjeshte, te cilet i
kercenonte me syrgjynosje, duke futur hundet ne ceshtjet administrative e
te drejtesise dhe duke nxjerre perfitim nga gjithcka. Eshte e pamundur te
behet nje liste per te keqijat, vjedhjet dhe grabitjet e tij.
Per kete, nder te tjera. mund te permendim: ai arriti te grabiste
manastirin (Teqe) e Peshtanit (rrethi i Permetit); i grabiti 900 lira turke
Baba Ahmetit, kryedervishi i Teqese se Kostanit; 640 lira baba Abedinit,
dervishit te Teqese se Frasherit; 1200 lira vellezerve Xhelal dhe Mehmet
bej Kelcyra, 200 lira Abaz bej Vasiarit.
Pas vrasjes se vellait te tij Ganiut, Esati, duke menduar se rrezikohej,
dergoi ne Konstantinopoje sherbetorin e tij te quajtur Haxhi Mustafa,
lindur ne Kruje, i cili vrau Xhavit Beun, ne mes te Ures se Gallates.
Vrasesi u arrestua, u gjykua dhe u burgos, por u trajtua me shume
butesi; ai, ne burg, ishte nje shef i vogel e pak kohe me vone u lirua dhe
u caktua roje ne Ministrine e Drejtesise. Nga kjo merret me mend se
Hamit Beu ishte i kenaqur nga suprimimi i Xhavitit. Esatit, edhe pse i
njohur nga te gjithe si autori i vertete i vrasjes, nuk u keqtrajtua aspak.
Por, pak nga pak, marredheniet e tij me qeverine e pergjithshme te
Janines, Tatar Osman Pasha, u tendosen dhe per shkak te nje skandali qe
ndodhi ndermjet te dyve. Esati u transfema ne Shkoder, gjithnje me detyren
e shefit te xhandarmerise. Ky ishte nje rast per tiranin qe t'u diktohej
bashkepatrioteve te tij, mbasi ai banonte ne Tirane, ne vend qe te banonte
ne qytetin e Shkodres, ne kryeqender. Gjithashtu forca qe kishte, i dhane
atij mundesi te bente kerdine kunder atyre qe nuk i pelqenin, atyre qe
mund te luftonin kunder fuqise se tij, ose qe me ane te pasurise te tyre
mund ta shqetesonin. Pikerisht ne kete periudhe nis me te vertete fuqia e
tij ne Tirane e Durres,sepse, duke persekutuar njerezit e ndershem, ne te
njejten kohe ai mbronte njerezit e liq dhe u kerkonte ndarjen e perfitimeve
te paligjshme qe mund te arrinin keta te fundit; kjo ishte menyra e tij per
te garantuar sigurimin publik, ashtu sikurse kishte bere ne Janine.


vazhdon

--------------------------------------------------------------------------------

GRUDJANE17-03-2006, 04:17 AM
Ndryshimi i regjimit turk, ne vitin 1908, e gjeti Esatin ne postin e tij
ne Shkoder dhe me famen e nje njeriu despotik, besnik ndaj Abdyl Hamitit
dhe ndaj menyres se tij te administrimit, pra ai nuk mund te kishte
marredhenie te mira me personat e regjimit te ri dhe duhej ne menyre
fatale te shinangej.
Por heroit tone nuk i mungonte aspak shkathtesia: ai shkoi shpejt ne
Selanik, ku ndodhej selia e Komitetit Bashkimi dhe Progresi; thuhej se
thonturqit e kishin denuar me vdekje, por 500 lira turke, qendrimet e
perulura dhe premtimet e rrema i dhane atij mundesi te hynte ne sherbim
te shefave unioniste, te cilet e perkrahen dhe e ndihmuan te merrte mandatin
e deputetit te Sanxhakut te Gjirokastres per Parlamentin Osman. Esati, i
cili dikur ia detyronte madheshtine e tij Abdul Hamitit, kete here duhej te
mbeshtetej te armiqte e Sulltanit.
Pra ai e kishte vendin ne Dhomen Osmane, duke mos marre asnjehere
pjese ne te, duke mos dashur te luaje asnje rol si deputet shqiptar dhe qe
shqetesohej teper pak per mbrojtjen e interesave te kombit te tij; ai mbajti
me teper nje qendrim servil me padronet e kohes, deri ne ate pike sa u.
caktua nga keta te fundit si anetar i delegacionit qe do t'i njoftonte Abdyl
Hamitit rrenimin e pushtetit te tij.
Esati njihej atehere si nje nga shefat unioniste dhe keto marredhenie te
mira vazhduan per sa kohe qe keta te fundit kishin pushtetin; dhe kur
xhonturqit filluan te dobesohen, kur partia kundershtare, e quajtur liberale,
dukej se po korrte sukses, Esati e ndryshoi menjehere kampin, duke u
shprehur armik i Talateve, i Xhaviteve dhe i Xhahideve. Pikerisht ne kete
cast nacionalistet e rinj shqiptare hyne ne lidhje me te ne Konstantinopoje:
ai premtoi ndihmen e tij per levizjen antiturke qe zhvillohej ne Shqiperi
(fillim i vitit 1912). Megjithate. mbasi ia njihnin karakterin dinak dhe
oportunist, nacionalistet u treguan te kujdesshem dhe nuk u bazuan plotesisht
ne fjalen e tij.
Kur shqiptaret, te cilet dolen fitimtare ne Shkup, arriten ta detyronin
Dhomen te shperbehej dhe pergatiten formimin e qeverise liberale te Myftar
Pashes. Esati u emerua komandant i rezervisteve ne Shkoder dhe me kete
detyre ai mori pjese ne luften kunder serbo-malazesve, qe rrethuan qytetin
eShkodres (1912-1913).
Komandant i forcave te Shkodres ishte koloneli Hasan Riza Bej (me
pare quhej Hasan Riza Pasha). 1 konsideruar inteligjent e i paanshem, dhe
duke e kuptuar se shqiptaret (te merzitur nga regjimi turk) do t'i ndihmonin
malazezet, ai hartoi projektin per te ngritur flamurin shqiptar ne Keshtjellen
e Shkodres, me qellim qe te gruponte shqiptaret dhe t'i bente ata te
marshonin kunder agresorit sllav ose te pakten per te siguruar asnjanesine
e tyre. Ne fakt, pavaresia e Shqiperise u shpall ne Vlore (28 Nentor 1912)
dhe ishte fjala te bindeshin malesoret (malesore te rrethinave te Shkodres)
se ceshtja e ketij qyteti ishte ceshtje e tyre.
Ne castin kur Hasan Rizai do ta zbatonte kete projekt dhe se ishte gati
te merrej vesh me malesoret, ai u vra ne mbremje perpara shtepise se Esat
Toptanit, tek i cili ai sapo kishte qene per darke. Vrasesi ishte Osman
Bali, sherbetor dhe njeri besnik i Esatit.
Per te shpjeguar kete krim, duhet ditur se Hasan Riza ishte nje
kundershtar i komitetit "Bashkim e perparim" dhe se ai donte te vinte
kandidaturen e tij ne Bagdad si deputet liberal. Nga ana tjeter, shefi i
shtatmadhorise se tij, nenkoloneli Kiameran ishte, se bashku me disa oficere
te tjere, nje fanatik unionist; Esati donte te shpetonte nga Hasan Rizai, per
ta zevendesuar vete ate dhe Kiemerani ishte i kenaqur te hiqte qafe nje
armik te partise se tij; Esati dhe Kiamerani u morren vesh deri ne fund,
domethene deri ne kapitullimin e qytetit, gje qe ndodhi ne vitin 1913.
Thuhej se Shkodres i mungonin ushqimet por, nga ana tjeter, te rrethuarit
ishin paralajmeruar se serbet qe mbanin te rrethuar qytetin, ne bashkepunim
me malazeste, sapo ishin larguar: pra ata ndodheshin perballe forcash te
reduktuara dhe, per me teper, mbretit Nikita i ishte dorezuar ultimatumi i
Fuqive te Medha per ta hequr ai vete rrethimin. Esati, pra, kishte shume
mundesi ta zgjaste rezistencen edhe per disa dite, por ai parapelqeu te
kapitulloje duke u mjaftuar te shpetoje nderin e tij ushtarak.
Por qysh nga ajo periudhe ka pasur zera se gezimi i Esatit kishte shkaqe
te tjera nga ato te "Ndereve" ushtarake dhe se nje shume prej 600 000
frangash iu dha nga malazezet. Gjithashtu mbreti Nikita e princi Danillo e
ndihmuan ne ambicjet e tij personale; po diten e kapitullimit te qytetit,
malazeste perhapen zera se Esati e kish shpallur veten mbret i Shqiperise.
Megjithate Esat bej Toptani u mjaftua. ne fillim, te terhiqet ne Tirane, me
ushtare dhe topa qe i solli nga Shkodra.
Ai kenaqej me perfitimet dhe intrigat qe thurte, duke perkedhelur
pasionet e uleta, fanatizmin fetar te klases reaksionare dhe duke mos u
sprapsur perpara asnje premtimi, perballe asnje mjeti terrorizimi.
Por, pak nga pak, u pervijua qendrimi i tij: ishte e qarte se ai ishte
nxitur nga sllavet dhe greket, duke u premtuar te pareve Shkodren dhe te
dyteve, Shqiperine e Jugut. Ai nuk gjente ne vend shume perkrahes, por
perdorte forcen qe i siguronin shqiptaret e Dibres dhe te Ohrit, rajone qe
ishin aneksuar se fundi nga serbet dhe te cileve u prerntonte clirimin e
vendit te tyre. premtim mashtrues qe merrte nje ngjyre te vertete nga
diskutimet e serbeve. te cilat linin te shpresohej per evakuimin e Dibres
dhe Ohrit ne rastin kur Shqiperia do te njihte Esat Pashen. Per me teper,
duhet nenvizuar se mbasi afro 50 fshatra ndermjet Dibres dhe Ohrit u
shkaterruan nga serbet - tetor 1913- Esati gjeti nje pretekst me shume per
arratisjet e tij ne Tirane dhe ne rrethinat e saj.
Duke e ndjere veten te forte nga kjo mbeshtetje, Esati e shpalli veten te
pavarur nga qeveria provizore e Vlores. Rusia pa dyshim mbeshteste Esatin
dhe Italia nuk vonoi ta terhiqte ate ne sferen e saj me shpresen per t'ia
kundervene Austrise dhe per te kundershtuar ndikimin e kesaj rivaleje.
Ne fillim te muajit mars 1914, princi Vid mberriti ne Durres: nje
delegacion kishte shkuar ne Nenvid per t'i ofruar kuroren e Shqiperise,
delegacion ne krye te te cilit ndodhet Esati: ky gjest i tiranit te vogel nuk
mashtroi njeri, mbasi askush nuk kishte asnje iluzion per te; dihej se ai
vazhdonte te mbante interesin te gjalle me rifillime gjyqesh, me fanatike
hajdute dhe keqberes dhe ishte e qarte se ai do te perfitonte nga rasti i pare
per t'u deklaruar edhe nje here.
Ai u deklarua heren e pare, kur shpertheu ceshtja e Perandorise; dihet
se, mbasi Greqia nuk donte t'u bindej vendimeve te Konferences se Londres
dhe te evakuonte Shqiperine e Jugut (Korca dhe Gjirokastra), ajo perdori
nje komedi kriminale, te quajtur Epiri autonom, i cili i kushtoi Shqiperise
300 fshatra te djegur e te bere shkrumb e hi nga greket. Jugu kerkonte
perforcime me arme e trupa dhe Esati ua refuzoi ato me cinizem; synimi
i ndjekur ishte evident: behej fjale per te mbrojtur greket, per te dobesuar
Shqiperine, per ta reduktuar ate (sidomos krahinatjugore, te cilat e kishin
njohur ate si shef xhandarmerie dhe ishin shume kundershtare me te) dhe
per te arritur t'i imponohej Shqiperise se vogel qendrore.
Por, pak kohe me pas, tradhtia e Esatit mori nje karakter edhe me te
rende kur u njoh bashkefajesia e tij ne trazirat qe ndodhen ne rrethinat e
Durresit. Atehere ai u arrestua dhe do te gjykohej e do te denohej po te
mos ishte nderhyrja e Italise, qe e mori ne mbrojtje duke ua shkeputur nga
duart autoriteteve. Baroni Aliotti, minister fuqiplote i Italise, urdheroi qe
ai te merrej me nje anije italiane; para se te largohej nga Shqiperia, Esati
u angazhua, duke u betuar me shkrim, qe te mos shkelte me ne Shqiperi.

vazhdon

--------------------------------------------------------------------------------

GRUDJANE17-03-2006, 04:18 AM
Por, pas largimit te princ Vidit nga Shqiperia, ky betim u harrua nga
Esati; ai shkoi nga Roma ne Greqi e ne Serbi dhe, me nje force te rekrutuar
ne territorin serb, u paraqit ne Durres. Veprimi i tij i pare ishte te shkonte
ne pallatin e princit, te nderpriste lidhjet e vendosura nga komisioni
nderkombetar dhe te bente kerdine me objektet e cmuara qe ndodheshin
atje, objekte te cilat ne pjesen me te madhe ndodhen edhe sot ne Gjeneve,
ne shtepine qe Esati kishte marre atje me qira.
Esati qendronte me shume veshtiresi ne Durres ku u rrethua nga
popullsia, qe do ta detyronte te largohej nga qyteti dhe Shqiperia. po te
mos ishin serbet qe shkuan ne ndihme te tij, te cilet e zhblokuan, i dhane
trupat dhe annet e nevojshme per t'iu imponuar shqiptareve. Tirani perfitoi
nga kjo fuqi per t'u hakmarre me armiqte e tij - tridhjete veta u ekzekutuan
dhe shume u vrane: ndermjet tyre permendim Koxhatin, prefekt i Durresit,
i cili ishte ftuar nga Esati ne shtepine e tij. Pastaj mori urdher
te shkonte ne Diber; por, sipas udhezimeve te dhena nga tirani, u ndalua
jashte qytetit te Durresit, u dergua ne pronat e Esatit dhe atje e vrane duke
i rene me hunj, pasi e kishin futur ne nje thes!
Nuk duam te diskutojme ketu per ceshtjen e ndihmes qe Esat Pasha u
kishte dhene serbeve gjate terheqjes se tyre dhe nese kjo ndihme eshte
veper ekskluzive qe i interesonte tiranit ose me teper nje aksion pa interes
i vete shqiptareve. Esati ne kujtimet e tij, te cilat gazeta "Koha" i botoi dy
dite pas vdekjes se tij, kerkon ta kete vete gjithe meriten dhe per kete ai
nuk ngurroi aspak te blasfemoje kombin e tij. Ky ishte karakteri i vertete
i Esatit, per te cilin asgje nuk ekzistonte dhe nuk duhet te ekzistonte jashte
personit te tij.
Eshte fakt se fati i Esatit ishte lidhur me ate te serbeve, aleate dhe
bamires te tij, dhe si i tille, ai u detyrua te largohet nga Shqiperia e te
kerkoje strehim ne Selanik ku vazhdoi ta mbante veten si shef ose kryetar
i Qeverise Shqiptare, titull qe e kishte marre gjate diktatures te shkurter
dhe te perkohshme qe ai ushtronte ne Durres. Ne Selanik, Esati u trajtua
mire nga greket dhe francezet, por sidomos u mbrojt nga serbet, qe i
dhane nje pension mujor prej 200 000 frangash per shpenzimet e te
ashtuquajtures qeveri te tij, mbasi ai kishte rreth tij disa njerez qe merrnin
tituj ministrash si dhe "taborin" i tij te famshem.
Nuk ka asnje arsye te fllitet keq per shqiptaret qe perbenin taborin e tij
dhe qe, ne fund te fundit, ishin njerez te guximshem, te sinqerte dhe te
ndershem; por nuk mund te thuhet e njejta gje per shefin e tyre, i cili
mendonte vetem per veten e tij, ndersa ushtaret e tij mendonin me shume
per atdheun e tyre. Keta njerez nuk vepronin aspak nga vleresimi dhe
konsiderata qe kishin per Toptanin; ne te kunderten, prania e Esatit ne
Selanik me te drejte mund te konsiderohet si nje incident fatkeq dhe nuk
u krijonte aspak besim shqiptareve: deshmitare jane shqiptaret e Korces,
te cilet kane bashkepunuar me besnikeri me trupat franceze. por qe kane
kerkuar me kembengulje qe Esati te mos shkelte me ne Shqiperi. Keshtu.
edhe banoret e Gjirokastres kane luftuar krahas trupave italiane per t'i
sherbyer ne kete menyre ceshtjes se Aleateve dhe asaj te pavaresise se
atdheut te tyre.
Gjate qendrimit te tij ne Selanik, qendrim shume skandaloz, shtepia e
tij, sikurse thuhej - ishte nje vater e vertete crregulli, nje shtepi loje dhe
korrupsioni. Te rinj te Selanikut, me qellim qe t'i shpetonin sherbimit
ushtarak, merrnin nga pashai certifikata te kombesise shqiptare dhe
ushqime... etj; qe intendenca ia dorezonte pashait per trupat e taborit te
tij, te cilet i dergonin te te preferuarit dhe te preferuarat, ose te shitesit me
pakice. Per me teper, ndodhi nje skandal, ai i pagimit te taborit, i cili nga
pashai kerkohej ne flori, por qe ushtareve iu dorezua ne kartemonedha.
Zoti Fontenej dhe zoti Krajevski, qe Republika kishte caktuar prane Esatit,
duhet te dine dicka lidhur me kete teme.
Kane dashur ta trajtojne Esatin si aleat besnik te Frances, nuk kihej
parasysh se heroi yne nuk e ka pranuar kurre bindjen. Ai ishte nje egoist,
qe zoteronte ne nje shkalle te larte "egoizmin e mallkuar". Para se gjithash,
sidomos kur behet fjale per personin e tij, ajo qe injorohet eshte fakti se,
kur perfundimi i betejes se madhe i u duk i dyshimte, ai u perpoq te
afrohej me perandorite qendrore dhe filloi te hynte ne lidhje me legaten
osmane ne Berne.
Kjo nuk eshte asgje e jashtezakonshme per nje njeri te kallepit te t)j,
per faktin se pasi tradhtoi Abdyl Hamitin, xhonturqit dhe shqiptaret, ai
tradhtoi me ne fund italianet dhe behet armiku i tyre per te kaluar ne
kampin e serbeve.
Por shansi filloi te lodhet. Ishte fillimisht Anglia, qe duke iu pergjigjur
nje thirrjeje te Dhomes se Komunave deklaroi se nuk njihte asnje funksion
zyrtar te Esatit (1918); pastaj, rreth fundit te vitit, Franca nderpreu cdo
lidhje me te dhe u thirr Krajevski.
Ne fillim te vitit 1919, Esati erdhi ne Paris; ai nuk kishte asnje funksion
zyrtar, mbasi nderkohe nje qeveri ishte formuar ne Shqiperi dhe nje
delegacion ishte derguar ne Paris, gje qe nuk e pengonte pashane tone t'i
jepte vetes tituj si kryetar i qeverise shqiptare dhe kryetar i delegacionit.'
Jeta e tij ne Paris mund te njihej lehte: e dashura e tij i kushtonte me se
2 000 000 franga; me qejfe, automobil etj.; pa llogaritur shperdorimet e
ujit neper qytete.
Po, perse e perdor ai kete kohe dhe titullin e kryetarit te qeverise
shqiptare e te delegacionit shqiptar, qe ia cakton vetes? A e ngriti ai
ndonjehere zerin kur vendi i tij kercenohej te percahej? Jo. ai argetohet,
intrigon kunder vendit te tij, duke menduar vetem per veten.
Fillimisht ne muajin maj. kater shqiptare. Inizot Koleci. peshkop katolik,
Bajram Veizi, Fuat bej Toptani dhe Ymer bej Shijaku shkuan ne Paris per
te biseduar me Esatin dhe u perpoqen te depertonin edhe nje here ne
mendimet e tij. Dy shqiptaret e fundit, nga kater qe ishin, qendruan ne
hotelin "Kontinental" ku qendronte vete Esati dhe qe te katert paten shume
takime me kete te fundit. i cili vazhdimisht u deklaronte se:
1- Serbia ijepte nje pension mujor per shkak te simpatise se kjo qeveri
kishte per te, por se keto shuma nuk ishin aspak nje borxh i Shqiperise.
2- Nuk kishte asnje konvente ndermjet vete Esatit dhe Malit te Zi.
3- Ne te kunderten, ai u kishte premtuar serbeve nje korrigjimte kufirit
ne favor te tyre dhe te bashkimit doganor e ushtarak. Esati u be kaq naiv
sa e dorezoi vete tekstin e marreveshjes se tij me Jugosllavine, ashtu
sikurse eshte paraqitur nga nje memorandum i kesaj mbreterie ne
Konferencen e Paqes.
4. Hasan Rizai ne fakt ishte vrare nga Osman Bali, por ai pretendonte
se kjo nuk ishte bere aspak me urdher te tij.
Nga ana tjeter. kur ai nuk dinte ku ishte dhe xhindosej, betohej te
hakmerrej me te gjithe armiqte e tij politike, ne se do te arrinte ndonjehere
te shkelte ne Shqiperi.
Por ai e dinte mire se nuk mund te shkonte ne Shqiperi sepse do te
ndalohej. do te gjykohej dhe do te varej. Italia u akuzua pa te drejte se e
kish bere te pamundur kthimin e tij ne Shqiperi. Gje qe njihet pak eshte
fakti se Esati kishte pasur gjate kater muajve te fundit takime te fshehta
me agjentet italiane Kostoldi, Gali dhe Lodi, dhe se ai ishte gati te nderronte
kamp. ta linte Serbine per Italine dhe ne kete nuk ka asgje tejashtzakonshme,
aq me teper mbasi urrejtja per qeverine shqiptare te Tiranes, urrejtje qe
italianet dhe Esati e kishin ne te njejten mase, e benin bashkepunimin e
tyre krejt te natyrshem.
P.S. - Disa hollesi per karakterin e tij:
Esati dhe Ganiu ishin martuar me dy motra te familjes Toptani,
kusherira te tyre: Esati u martua perseri me nje turke, pasi kishte harxhuar
pasurine e gruas se tij te pare dhe duke mos u shqetesuar aspak per te dy
vajzat e tij.
Nje dite, ai takoi perpara shtepise se tij ne Tirane nje vajze te sjellshme
te cilen e pyeti se e kujt ishte. Jam vajza tende - iu pergjigj femija i
pafajshem.Me dokumente false, ai siguroi pronesine mbi pasurite e kusheririt te
tij, Selim Pasha.
Ne Janine, ai syrgjynoste njerez te rendesishem per t'i detyruar te
paguanin harac; keshtu u internuan Mustafa Pasha, Omer Efendi dhe shume
te tjere.Pasi urdheroi vrasjen e Hasan Riza Beut ne Shkoder, ai i dergoi fjale
Alush Lohias se ishte gati t'i paguante nga xhepi 300 lira turke kujdo qe
do ta denonconte vrasesin.
Per vrasjen tragjike te Nexhat Efendiut, ai nxorri nje qarkore ku
thuhej se Nexhati ishte arratisur me nje shume te madhe qe ai e kerkonte
dhe i premtoi nje shperblim atij qe do ta zbulonte.