Metoda e Muslimaneve ne argumentim dhe referim

[Arrnubi]

Kreu 7. Metoda e “ehli suneh uel xhemaah” në referim dhe argumentim

Pjese nga Libri "Studime dhe Fetva" i Autorit I.Bardhoshi


Permbajtja e temes


Parimi i parë. Madhërimi i teksteve fetare dhe nënshtrimi ndaj tyre ...
Parimi i dytë. Mbështetja në hadithet e sakta
Parimi i tretë. Perceptimi i drejtë i teksteve të Kur’anit dhe Sunetit
Parimet e perceptimit të teksteve fetare dhe studimit të tyre
Disa çështje që lidhen me metodën e “ehli sunetit” në referim
Faktet nga Kur’ani dhe Suneti që tregojnë se është detyrë të pranohet hadithi “ehad” në çështjet e Akides ..
Disa nga çështjet e Akides që kanë ardhur në hadithe të sakta
Grada dhe vlera e mendjes në Islam ...
Qëndrimi i “ehli sunetit” ndaj arsyes logjike

“Ehli suneh uel xhemaah”, për të argumentuar rreth çështjeve të fesë bazohen në Librin e Allahut, Sunetin e të Dërguarit të Allahut (salallahu alejhi ue selem) dhe “ixhmain” (pajtimin) e selefëve (të parëve) të mirë. Kurse, për sa i përket “kijasit” (analogjisë), dijetarët nuk janë pajtuar në lidhje me konsiderimin e tij argument, megjithëse shumica e tyre e konsideron si një nga burimet e argumentimit, nëse i përmbush kushtet.
Allahu i Lartësuar ka thënë:
“O ju që besuat, bindjuni Allahut, respektoni të Dërguarin dhe përgjegjësit nga ju. Nëse nuk pajtoheni për një çështje, parashtrojeni atë tek Allahu dhe i Dërguari i Tij, po qe se i besoni Allahut dhe Ditës së fundit. Kjo është më e dobishmja dhe përfundimi më i mirë.” En-Nisa: 59.
“Në çdo gjë për të cilën jeni në mosmarrëveshje, gjykimi është tek Allahu.” Esh-Shura: 10.
“Çdo gjë që t’jua japë i Dërguari merreni, dhe çdo gjë që ai jua ndalon juve, hiqni dorë prej saj.” El Hasher: 7.
“Atë që i kundërvihet të Dërguarit, pasi i është bërë e qartë e vërteta, dhe ndjek rrugë tjetër nga ajo e besimtarëve, Ne e lëmë në atë që ka zgjedhur (në dynja) dhe e fusim në xhehenem. Përfundim i keq është ai.” En-Nisa: 115.
Të bazuarit në tri burimet e pagabueshme të cilat janë Kur’ani, Suneti dhe “ixhmai”, është themeli i fesë islame. Metoda e “ehli sunetit” në përfitimin e përfundimeve nga Kur’ani dhe Suneti bazohet në tri parime.
1- Madhërimi i teksteve fetare dhe nënshtrimi ndaj tyre.
2- Mbështetja në hadithet e sakta.
3- Perceptimi i drejtë i teksteve.
Qëllimi jonë me burimet e Akides, janë rrugët prej të cilave përftohen realitetet e Akides islame. Ato janë rrugët që përdorën selefët e këtij Umeti për pohimin e çështjes së Akides. për sa i përket qenies së librit të Allahut dhe Sunetit të saktë të të Dërguarit të Tij (salallahu alejhi ue selem), burimet (argumentet) e Akides islame janë të shumta nga libri i Allahut, por ne do të përmendim vetëm disa prej tyre.
Do të flasim në mënyrë të përmbledhur për këto tri parime sepse ato e sqarojnë metodën e “ehli sunetit” në referim dhe argumentim.

Parimi i parë. Madhërimi i teksteve fetare dhe nënshtrimi ndaj tyre

Themeli i fesë islame të cilin Allahu e ka zgjedhur dhe e ka pëlqyer për robërit e tij besimtarë është dorëzimi dhe nështrimi ndaj Allahut. Allahu i Lartësuar ka thënë: “Kthehuni tek Zoti juaj dhe dorëzojuni Atij.” Ez-Zumer: 54.
Realiteti i dorëzimit është madhërimi i urdhërit të Allahut të Lartësuar dhe ndalimit të Tij, nënshtrimi ndaj tyre dhe qëndrimi në kufijtë e asaj që Allahu e ka zbritur mbi Muhamedin (salallahu alejhi ue selem). Allahu i Lartësuar ka thënë:
“Pra kështu. Kush madhëron atë që Allahu e bëri të shenjtë, ajo është më e dobishme për të tek Zoti i vet. Juve ju janë lejuar kafshët, përveç atyre që u lexohen (në Kur’an), pra largohuni nga ndyrësitë e idhujve dhe fjalës shpifëse.” El Haxh: 30.
“Kjo është kështu! E kush madhëron dispozitat e Allahut, ajo është shenjë devotshmërie.” El haxh: 32.
Detyra jonë ndaj fjalës së Allahut dhe të Dërguarit të Tij (salallahu alejhi ue selem) është t’i madhërojmë, t’i pranojmë plotësisht, t’u nënshtrohemi atyre dhe t’i respektojmë, sepse vetëm kjo është rruga e shpëtimit dhe e ngadhënjimit, siç ka thënë Allahu:
“Fjala e vetme e besimtarëve të vërtetë kur ata thirren tek Allahu (te fjala e tij Kur’ani) dhe i Dërguari i Tij për të gjykuar mes tyre, është që të thonë: ‘Dëgjuam dhe u bindëm’. Dhe mu ata janë ata që fitojnë lumturinë (xhenetin e pasosur). Dhe kushdo që i bindet Allahut dhe të Dërguarit të Tij, i frikësohet Allahut dhe i përkushtohet Atij, tamam këta janë të fituarit.” En-Nur 51-52.
Allahu e ka ndaluar t’i japim përparësi dikujt apo diçkaje tjetër, para Allahut, të Dërguarit të Tij dhe fjalës së tyre. Ai ka thënë:
“O ju që keni besuar! Mos vendosni para se të vendosë Allahu dhe i Dërguari i Tij, dhe kini frikë Allahun. Vërtet që Allahu është Gjithëdëgjues, i Gjithëditur.” El Huxhurat: 1.
Kur na vjen një urdhër prej urdhërave të Allahut dhe të Dërguarit të Tij, atëherë nuk ka më hapësirë pë të zgjedhur apo për të hezituar. Allahu ka thënë:
“Nuk është as për besimtarin dhe as për besimtaren, kur Allahu dhe i Dërguari i Tij kanë vendosur për një çështje, që ata të kenë zgjedhje tjetër në vendimin e tyre. Dhe kushdo që nuk i bindet Allahut dhe të Dërguarit të Tij, padyshim që ka humbur në gabim të qartë.” El Ahzab: 36.
Allahu ia ka mohuar besimin krejtësisht atij që shmanget nga gjykimi i të Dërguarit të Allahut (salallahu alejhi ue selem), apo ndjen në zemrën e tij pakënaqësi ndaj tij:
“Por jo për Zotin tënd! Ata nuk mund të kenë aspak besim përderisa të të bëjnë ty (o Muhamed) gjykues për të gjitha mosmarrëveshjet e tyre derisa të mos mbetet në vetvetet e tyre asnjë pikë kundërshtimi ndaj vendimeve të tua dhe derisa t’i pranojnë ato plotësisht të nënshtruar.” En-Nisa: 65.
Allahu i ka paralajmëruar për sprovim dhe ndëshkim ata që i kundërshtojnë urdhërat e të Dërguarit të Tij (salallahu alejhi ue selem):
“Dhe kushdo që kundërshton të Dërguarin, pasi t’i jetë treguar qartë atij Rruga e Drejtë dhe ndjek rrugë tjetër nga ajo e besimtarëve, Ne do ta mbajmë në atë drejtim që ai ka zgjedhur dhe do ta djegim atë në zjarr, e sa përfundim i keq.” En-Nisa: 115.
“Mos e bëni thirrjen ndaj të Dërguarit (Muhamedit) mes jush, siç thërrisni njëri-tjetrin. Allahu i di ata të cilët shkëputen vjedhurazi duke u fshehur (pas ndonjë arsyeje pa marrë leje për t’u larguar nga i Dërguari). Dhe le ta kenë mendjen ata që nuk pajtohen me urdhërin e të Dërguarit (sunetin e tij, rrugën e tij, zbatimin në jetë të urdhrave të Allahut, të Islamit, me fjalën e këshillat e tij), që të mos bjerë mbi ta ndonjë fitne (mosbesim, sprovë, vështirësi ose fatkeqësi, tërmet, vrasje, nënshtrim nga tiranë etj.), ose t’u jepet një ndëshkim i dhembshëm.” En-Nur: 63.
Shkaku i shmangies nga respektimi i të Dërguarit të Allahut (salallahu alejhi ue selem) është ndjekja e epshit dhe dëshirave të nefsit. Për këtë dëshmon fjala e Allahut në Kur’an:
“Por nëse ata nuk të përgjigjen ty (nuk të besojnë ty dhe Mesazhin tënd të besimit islam, as nuk të ndjekin ty), atëherë dije pra se ata ndjekin vetëm dëshirat e tyre. Dhe kush është më i gabuar sesa ai i cili ndjek dëshirat e veta pa udhëzim nga Allahu? Sigurisht që Allahu nuk e udhëzon popullin Dhalimun (politeist, mosbesimtar, keqbërës e të pabindur ndaj Allahut).” El Kasas: 50.
Allahu i Lartësuar i ka dënuar e qortuar ata që nuk e madhërojnë dhe nuk i zbatojnë urdhërat e Tij, dhe të cilët nuk u përmbahen ndalesave:
“Ç’është me ju (që nuk e keni frikë Allahun për ndëshkimin e Tij dhe) që nuk shpresoni për shpërblim (nga Allahu ose që nuk besoni në Njëshmërinë e Tij)?” Nuh: 13.
Metoda e të parëve të mirë, në madhërimin e teksteve të Sheriatit
Të parët e Umetit tonë kanë dhënë shembujt më të shkëlqyer në zbatimin dhe madhërimin e urdhërit të Muhamedit (salallahu alejhi ue selem) dhe në mostejkalimin e caqeve të caktuar prej tij, pa e tepruar dhe pa i mangësuar ato.
Dëshmitë që tregojnë për këtë shfaqen në disa aspekte, prej të cilave veçojmë këto që vijojnë:
1- Madhërimi i fjalës së Profetit (salallahu alejhi ue selem).
Rrëfen ebi Katade i cili thotë: “Ishim te Imran ibn Husejn, ndërkohë që mes nesh ishte i pranishëm edhe Bushejr ibni Ka’b. Atë ditë Imrani na tregoi se i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem) ka thënë: ‘Turpi është i gjithi i mirë’, ose ka thënë: ‘turpi i gjithë është i mirë’. ‘Ne gjejmë të shënuar në disa libra urtësie, se ka një lloj turpi që është i lavdëruar, është qetësi, dhe i tillë që përmban madhërim ndaj Allahut të Madhëruar, por ka edhe një lloj turpi që është dobësi’ - , i tha Bushejri. Atëherë Imrani u nevrikos aq shumë sa iu skuqën sytë dhe i tha: ‘Mos të ndodhë më që të të flas për atë që e ka thënë Profeti (salallahu alejhi ue selem), dhe ti ta kundërshtosh’. Transmetuesi rrëfen se Imrani e përsëriti hadithin, por Bushejri tha përsëri të njëjtën gjë. Atëherë Imrani u nevrikos më shumë, aq sa ne menduam se po dyshonte për të, prandaj vazhduam t’i thoshim: ‘Ky është prej nesh o ebu Nuxhejd, është njeri që nuk ka asgjë të keqe (d.m.th. nuk është munafik)’.” Transmeton Muslimi.
Muslimi transmeton se Abdullah ibn Umer ka dëgjuar Profetin (salallahu alejhi ue selem) duke thënë: “Mos i pengoni gratë tuaja që të shkojnë në xhami, në qoftë se ato ju kërkojnë leje.”
Kur e dëgjoi këtë fjalë, Bilal ibn Abdil-lah tha: “Uallahi do t’i ndalojmë!” Atëherë Abdullah ibn Umer u kthye drejt tij, e qortoi dhe e shau aq keq, sa nuk e kam dëgjuar të shante ndonjëherë ashtu. Pastaj i tha: “Të lajmëroj nga i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem) dhe thua uallahi do t’i ndalojmë!?”
Një herë Abdullah ibn Abbasi tha: “Profeti e ka bërë haxhin ‘temetuë’.[1] Atëherë Urvetu ibn Zubejr tha: “Ebu Bekri dhe Umeri e kanë ndaluar të kryhet haxhi në këtë mënyrë.”
“Çfarë tha Urve?”, - i pyeti të pranishmit ibn Abasi.
“Thotë se ebu Bekri dhe Umeri e kanë ndaluar të kryhet haxhi në mënyrën ‘temetuë’.” - iu përgjigjën.
Ibn Abasi tha: “Siç vërej po shkatërrohen. Unë them se ka thënë i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem), kurse ai më thotë se ebu Bekri dhe Umeri e kanë ndaluar.” Transmeton imam Ahmedi në “Musnedin” e tij dhe Ahmed Shakir e ka vlerësuar të saktë.
Transmetohet se Abdullah ibni Mugaffel pa njërin prej shokëve të tij duke gjuajtur gurë me gishtërinj dhe i tha: “Mos gjuaj, sepse i Dërguari i Allahut e ndalonte të hedhësh gurë, ngaqë kështu as nuk gjuhet gjahu dhe as nuk plagoset e vritet armiku, por kjo lloj gjuajtjeje thyen dhëmbin dhe nxjerr syrin.” Pas një farë kohe e pa përsëri duke gjuajtur dhe i tha: “Të kam lajmëruar që i Dërguari i Allahut e ka ndaluar të gjuash me gurë, dhe përsëri të vërej të gjuash. Nuk të flas për kaq e aq kohë!” Transmeton Muslimi.
Në prani të Harun Rreshidit, ebu Muavijetu ed-Darir ka përcjellë hadithin e ebi Hurejres rreth dialogut mes Ademit dhe Musës. Njëri prej të pranishmëve tha: “Si mund të ndodhte kjo gjë, ndërkohë që ndërmjet Ademit dhe Musës ka pasur një periudhë të gjatë kohore?” Atëherë Haruni brofi i nevrikosur duke thënë: “Të flet për atë që e ka dëgjuar nga i Dërguari i Allahut, kurse ti e kundërshton duke thënë si!?” Vazhdoi t’ia thoshte këto fjalë derisa kundërshtari heshti.
Një burrë i tha imam Zuhriut: “O ebu Bekër, çfarë thua për fjalën e Profetit ‘nuk është prej nesh ai që godet faqet’, ‘nuk është prej nesh ai që nuk respekton të madhin tonë’, e të tjera hadithe si këto?” Imam Zuhriu e uli kokën për një farë kohe, pastaj e ngriti dhe tha: “Prej Allahut na ka ardhur dija, detyra e të Dërguarit (salallahu alejhi ue selem) ka qenë përcjellja e saj, kurse detyra jonë është t’i dorëzohemi.” (Këtë thënie e ka përmendur Buhariu në “Sahihun” e tij, pa pyetjen në fillimin e saj, ndërsa së bashku me pyetjen e ka transmetuar el Halalu në “Es-Suneh”.)
Ebu Saib thotë: “Ndërkohë që ishim te Veki ibnil Xherrah, ai i tha një burri të pranishëm prej atyre që merren me analogjitë dhe mendimet e njerëzve (err’j): ‘I Dërguari i Allahut i ka bërë shenjë kurbanit në njërën prej dy anëve të gungës, duke ia prerë ose çarë lëkurën me gërshërë në mënyrë që të dilte gjak dhe të njihej që ishte për kurban, kurse ebu Hanife thotë se ai është gjymtim (d.m.th. shenja që i bëhet kurbanit për t’u njohur). Atëherë burri i tha: ‘Është transmetuar nga Ibrahin en Nahai se shenjimi i kurbanit është gjymtim’.[2] Transmetuesi thotë se Vekiu u nevrikos shumë nga fjalët e tij dhe tha: ‘Të them se ka thënë i Dërguari i Allahut dhe më thua ka thënë Ibrahimi!? Sa e meriton ti që të burgosesh dhe pastaj të mos dalësh nga burgu derisa të tërhiqesh nga ky mendim’.” (Është përcjellë në “El fekih vel mutefekih”.)
2- Të sigurohesh përpara se ta veprosh një sunet, derisa të merret vesh mirë që është i tillë.
Selefët e këtij Umeti siguroheshin mirë në veprimin e Sunetit dhe ruheshin nga bidatet. Ata nuk bënin asgjë veçse me dije, dhe nuk mbështeteshin në mendimet e tyre, apo të vlerësonin si të ligjshëm me logjikë një ibadet ose një forme ibadeti që nuk e ka praktikuar i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem).
Nga ngjarjet ose rastet e çuditshme që tregojnë qëndrimin e tyre ndaj sunetit të të Dërguarit (salallahu alejhi ue selem) janë këto që vijojnë.
Një burrë që ishte pranë Abdullah ibn Umerit teshtiu dhe pas teshtimës tha “elhamdulil-lah ues selamu ala resulil-lah”. Ibn Umer i tha: “Edhe unë them ‘elhamdulil-lah ues selamu ala resulil-lah’, por Profeti nuk na ka mësuar të themi kështu pas teshtimës. Ai na ka mësuar të themi ‘elhamdulil-lah ala kuli hal’ (falenderimi i takon Allahut për çdo gjendje).” Transmeton Tirmidhiu, i cili thotë se hadithi është hasen.
Ibnu Xhurejxhi rrëfen se Tavusi e ka lajmëruar se ka pyetur Abdullah ibni Abasin për dy rekatet pas ikindisë, dhe ai e ka ndaluar t’i falte.[3] Tavusi rrëfen se i tha: “Nuk do t’ilëpa falur!” Atëherë ibnu Abasi i përmendi fjalën e Allahut të Lartësuar: “Nuk është as për besimtarin dhe as për besimtaren, kur Allahu dhe i Dërguari i Tij kanë vendosur për një çështje, që ata të kenë zgjedhje tjetër në vendimin e tyre. Dhe kushdo që nuk i bindet Allahut dhe të Dërguarit të Tij, padyshim që ka humbur në gabim të qartë.” El Ahzab: 36.
E ngjashme me atë që kaloi, është ajo që ka ndodhur me Said ibnil Musejjib, i cili pa një person që fali pas agimit të sabahut më shumë se dy rekate, në të cilat shpesh bënte ruku dhe sexhde, dhe ai e ndaloi. Atëherë personi i tha: “A do të më ndëshkojë mua Allahu sepse fal namaz, o ebu Muhamed!?” “Jo, - i tha ai, - por të ndëshkon për kundërshtimin e Sunetit.” Transmeton Abdurrezzaku me isnad të mirë.
Një burrë e pyeti imam Malikun: “O ebu Abdil-lah, që nga të bëj ‘ihram’ (të bëj nijetin për haxh ose për umre dhe të vesh rrobat e ihramit)?” “Që nga Dhil hulejfe, - iu përgjigj Maliku, - atje ku ka bërë ihram i Dërguari i Allahut.” “Unë dua të bëj ihram që nga xhamia te varri”, - i tha ai. ‘Mos e bëj këtë, - ia ktheu Maliku, - se kam frikë mos të prek fitneja (sprova, ndëshkimi).” “Çfarë fitneje ka në këtë gjë?, - ia priti ai, - unë nuk po bëj gjë tjetër veçse po shtoj disa milje (disa kilometra)!” Maliku i tha: “Cila sprovë është më e madhe se sa të mendosh që ke paraprirë në një të mirë, bërjen e së cilës e ka neglizhuar i Dërguari i Allahut?! Allahu i Lartësuar ka thënë: ‘Mos e bëni thirrjen ndaj të Dërguarit (Muhamedit) mes jush, siç thërrisni njëri-tjetrin. Allahu i di ata të cilët shkëputen vjedhurazi duke u fshehur (pas ndonjë arsyeje pa marrë leje për t’u larguar nga i Dërguari). Dhe le ta kenë mendjen ata që nuk pajtohen me urdhërin e të Dërguarit (sunetin e tij, rrugën e tij, zbatimin në jetë të urdhrave të Allahut, të Islamit, me fjalën e këshillat e tij), që të mos bjerë mbi ta ndonjë fitne (mosbesim, sprovë, vështirësi ose fatkeqësi, tërmet, vrasje, nënshtrim nga tiranë etj.), ose t’u jepet një ndëshkim i dhembshëm.’ (En-Nur: 63.)” Transmetohet në “El fekih” dhe “El mutefekih.”
Në të gjithë këta shembuj vërejmë se kundërshtarët e Sunetit niseshin nga pikëpamja e rezervimit apo dëshirës për të shtuar në ibadet. Por megjithëkëtë, dijetarët e selefëve e theksuan madhërimin e teksteve dhe respektimin e caqeve të tyre. Qëndrimet e tyre mbështeteshin në një bazë madhështore për pasimin e Sunetit, të cilën e ka përmendur Said ibni Xhubejr në fjalën e tij: “Vërtet shumë mirë ka vepruar ai që kthehet tek ajo që e ka dëgjuar.”
Sufjan eth-Theuri ka thënë: “Nëse mundesh të mos e kruash kokën veçse duke pasur një shembull të cilin e pason, kështu vepro.”[4]
Buhariu ka thënë: “Prijësit pas Pejgamberit, konsultoheshin me dijetarët e besueshëm për gjërat e lejueshme, në mënyrë që të merrnin atë që është më e lehtë. Por kur u qartësohej kufiri ose rregulli i Kur’anit dhe Sunetit, nuk e tejkalonin. Kështu ata merrnin për shembull atë që e bënte Profeti (salallahu alejhi ue selem).”
Ibnu Tejmije ka përmendur se Ahmed ibni Hambeli e preferonte haxhin “temetuë” (d.m.th. fillimisht të përfundohej umreja, pas së cilës njeriut i lejohet të përjetojë të gjitha kënaqësitë e ndaluara për shkak të ihramit gjatë umres. dhe në ditën e tetë të dhilhixhxhes të fillojë haxhin), aq sa ai dhe të tjerë prej dijetarëve të hadithit preferonin që ta kthente nijetin për umre edhe ai që e kishte filluar haxhin “mufrid” ose “karín”,[5] dhe kështu të përjetonte kënaqësitë e ndaluara për shkak të ihramit, nga përfundimi i umres, deri kur të fillonte haxhin në ditën e tetë. Kjo për arsye se kanë ardhur disa hadithe të sakta që e mbështesin këtë mendim. Për këtë arsye Selemetu ibni Shebib i tha imam Ahmedit: “I ke forcuar zemrat e rrafidijve o ebu Abdil-lah, ngaqë u ke dhënë fetva banorëve të Horasanit për t’u kënaqur në periudhën pas umres dhe para fillimit të haxhit!” Imam Ahmedi i tha: “O Selemeh, mua më vinin lajme që ti je i marrë, por nuk i besoja dhe të mbroja, por tani e vërtetova që ti je me të vërtetë i tillë. Kam njëmbëdhjetë hadithe të sakta nga i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem) në lidhje me këtë çështje, e si mund t’ilëpër mendimin tend!?” Marrë nga “Minhaxhus-Suneh.”
Prandaj ibnul Kajim ka thënë: “Selefët e ndienin shumë të rëndë të kundërshtoheshin argumentet e Kur’anit e të Sunetit me mendimet e njerëzve, dhe nuk e pranonin një gjë të tillë.”
Nga shembujve që vlejnë të përmenden në këtë temë është ai që e përcjell Abdullah ibnu Zubejr el Humejdi i cili rrëfen: “Një ditë Imam Shafiiu transmetoi një hadith, kështu që unë i thashë: ‘A i referohesh këtij hadithi për argumentim?’ “Mos vallë po më shikon duke dalë nga ndonjë kishë, apo po shikon të kem shtrënguar brez priftërinjsh në mes, - më tha ai, - aq sa kur të dëgjoj një hadith nga i Dërguari i Allahut të mos punoj me të?!”
E njëjta gjë ka ndodhur edhe me ibnu Huzejmen, i cili pasi ka transmetuar një hadith i është thënë: “A bazohesh në këtë hadith?” Ibnu Huzejme ia ktheu: “Mos vallë po shikon të kem shtrënguar brez priftërinjsh në mes!? Mos thuaj për hadithin e Profetit ‘a punon me të?’ por thuaj ‘a është i saktë ai?’, sepse kur hadithi vjen i saktë nga i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem), unë e pranoj atë, dua apo nuk dua.”
Nga kjo që sqaruam mësojmë se Kur’ani dhe Suneti janë kriteri me të cilin vlerësohen mendimet dhe “ixhtihadet”. Askush nuk mund të ketë besim të vërtetë, veçse duke i madhëruar argumentet e Kur’anit dhe Sunetit, duke besuar atë që ka ardhur në to, dhe duke zbatuar thëniet e veprat që tregojnë për to. Imam Tavaviu e ka përmbledhur metodën e “ehli sunetit” me fjalën e tij: “Nuk mund të bëhet njeriu musliman, veçse përmes nënshtrimit dhe dorëzimit (ndaj asaj që e ka thënë Allahu dhe i Dërguari i Tij). Cilindo që synon të arrijë atë dije që i është ndaluar ta hulumtojë, dhe nuk është i bindur të dorëzohet, ky qëllim do ta pengojë nga Teuhidi i pastër, njohuria e kulluar dhe besimi i saktë.”
El Berbehari në “Sherhus-Suneh” ka thënë: “Nëse e dëgjon personin të flasë kundër haditheve të Profetit (salallahu alejhi ue selem) dhe thënieve e gjurmëve të transmetuara nga selefët, t’i refuzojë ose t’i referohet diçkaje tjetër, atëherë akuzoje në Islamin e tij, sepse ai është pasues i epshit dhe bidatçi.”
Shejhul islam ibn Tejmije ka thënë: “Prej mirësive më të mëdha që Allahu ia ka bërë “ehli sunetit” është bazimi në Kur’an dhe në Sunet. Prandaj prej parimeve në të cilat janë pajtuar sahabet dhe pasuesit e tyre më të mirë, është që të mos pranohet prej asnjërit të kundërshtojë Kur’anin me mendimin e tij, as me shijen e midenë e tij, as me logjikën e tij, as me kijasin (analogjinë) e tij, dhe as me ndjenjat e preferencat e tij. Kjo sepse argumentet e prera dhe faktet e qarta tregojnë se Profeti (salallahu alejhi ue selem) erdhi me udhëzimin dhe fenë e drejtë, dhe se Kur’ani udhëzon për atë që është më e mirë dhe e përsosur.”
Gjithashtu ai ka thënë: “Ai që i mbështet sqarimet dhe diskutimet lidhur me çështjet e besimit dhe çështjet praktike në Kur’an, Sunet dhe gjurmët e transmetuara nga të parët, e ka qëlluar rrugën e drejtë të Profetit (salallahu alejhi ue selem). Po ashtu edhe ai që i bazon punët e zemrës, të cilat janë themelet dhe burimet e punëve të jashtme, dhe punët e gjymtyrëve në besimin, Sunetin dhe udhëzimin me të cilin erdhi Muhamedi (salallahu alejhi ue selem) dhe shokët e tij, ai është në rrugën e profecisë.”
3- Mbështetja në hadithet e sakta
Allahu i Lartësuar na ka urdhëruar t’i bindemi të Dërguarit të Tij, Muhamedit (salallahu alejhi ue selem), në shumë ajete:
“Çdo gjë që t’jua japë i Dërguari merreni atë dhe çdo gjë që ai jua ndalon juve hiqni dorë prej saj.” El Hasher: 7.
“Kushdo që i bindet të Dërguarit ai i është bindur Allahut.” En-Nisa: 80.
“O ju që besuat, bindjuni Allahut, respektoni të Dërguarin dhe përgjegjësit nga ju. Nëse nuk pajtoheni për një çështje, parashtrojeni atë tek Allahu dhe i Dërguari i Tij, po qe se i besoni Allahut dhe Ditës së fundit. Kjo është më e dobishmja dhe përfundimi më i mirë.” En-Nisa: 59.
“Dhe kur u thuhet atyre: ‘Ejani tek ajo që ka shpallur Allahu dhe i Dërguari (Muhamedi (salallahu alejhi ue selem))’, ata thonë: ‘Neve na mjafton ajo që gjetëm e që ndiqnin baballarët tanë’, megjithëse baballarët e tyre nuk kishin asnjë dije dhe asnjë udhëheqje.” El Maide: 104.
Profeti (salallahu alejhi ue selem) ka thënë në hadithin e saktë që ka transmetuar ebu Daudi në “Sunenin” e tij: “Mua më është dhënë Kur’ani dhe së bashku me të edhe një gjë tjetër si ai.”
Çdo gjë që na ka ardhur nga i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem) është e drejtë dhe e vërtetë padyshim. Allahu i Lartësuar ka thënë:
“As nuk flet ai nga dëshira (e vetë atij). Është vetëm Shpallje që i frymëzohet.” En-Nexhm: 3-4.
Gjithashtu i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem) ka thënë: “Kam lënë tek ju dy gjëra, pas të cilave nëse do të kapeni, nuk do të humbni kurrë, Librin e Allahut dhe sunetin tim.” Transmeton Maliku. Albani në “Sahihul xhami” e ka vlerësuar hadithin të saktë.
Suneti i Profetit (salallahu alejhi ue selem) është ai që sqaron Kur’anin, siç ka thënë Allahu i Lartësuar:
“(Ne i çuam të dërguarit) me shenja të qarta dhe me Libra, ndërsa edhe ty (o Muhamed) me përkujtuesin me këshilla (Kur’anin), që ti të mund t’u shpjegosh njerëzve qartë se çfarë u është zbritur atyre dhe që të mund të mendojnë.” En-Nahl: 44.
“Allahu ka përgatitur për ta ndëshkim të ashpër. Kini pra frikë Allahun dhe përmbushni detyrimin ndaj Tij, o njerëz të brymosur me mendje të shëndoshë që keni besuar! Tashmë Allahu me të vërtetë ju ka zbritur juve Përkujtues (Kur’anin). (Ai ju ka çuar edhe) të Dërguar (Muhamedin), i cili ju këndon vargjet e Allahut (Kur’anin) që përmbajnë shtjellime të qarta, me qëllim që Ai të nxjerrë ata që besojnë dhe punojnë mirësi e drejtësi nga errësira (e politeizmit, mohimit) në dritë (në besimin e vërtetë islam). Dhe kushdo që beson Allahun dhe punon mirësi dhe drejtësi, Ai do ta shpjerë në kopshtet e Xhenetit nën të cilët rrjedhin lumej, për të banuar aty përgjithnjë. Allahu vërtet që i ka siguruar atij Rrizkun (furnizimin e mirësinë) më të shkëlqyer.” Et-Talak: 10-11.
Allahu u ka dhuruar mirësi të madhe besimtarëve me dërgimin e të Dërguarit të tij Muhamedit (salallahu alejhi ue selem):
“Vërtet Allahu derdhi mbi besimtarët mirësi të madhe kur Ai çoi ndërmjet tyre një të dërguar (Muhamedin, salallahu alejhi ue selem) nga mesi i tyre, duke ju lexuar atyre Vargjet e Tij (Kur’anin), duke i pastruar ata (nga gjynahet e tyre duke e ndjekur atë) dhe duke u këshilluar atyre Librin (Kur’anin) dhe Hikmetin (urtësinë dhe sunetin e Pejgamberit, rrugën e tij të zbatimit të rregullave të Islamit, fjalët, veprimet e faljes etj.), edhe pse para kësaj ata kanë qenë në gabim (humbje) të qartë.” Ali Imran: 164.
“Ai është i cili çoi mes analfabetëve një të dërguar (Muhamedin, salallahu alejhi ue selem) nga vetë mesi i tyre duke u kënduar atyre Vargjet e Tij, duke i pastruar ata (nga ndyrësitë e mosbesimit dhe politeizmit) dhe duke u mësuar atyre Librin (Kur’anin, Islamin dhe ligjet e tij) dhe Hikmetin. Dhe vërtet që më parë qenë në gabim e humbje të qartë.” El Xhumuah: 2.
Profeti (salallahu alejhi ue selem) e ka dënuar veprimin e atyre të cilët lenë atë që ka ardhur në sunetin e tij: “Është afruar koha kur një burri të ulur mbi kolltukun e tij, i arrin hadithi im dhe ai thotë: ‘Mes nesh dhe mes jush është libri i Allahut, atë gjë që e gjejmë në të hallall, e konsiderojmë hallall, dhe atë që e gjejmë në të haram, e konsiderojmë haram.’ Nuk ka dyshim se ajo që e bën të ndaluar i Dërguari i Allahut është si ajo që e ka ndaluar Allahu i Lartësuar.”
Prej qëndrimeve të vyera (të shkëlqyeshme) të sahabëve në lidhje me sunetin e Muhamedit (salallahu alejhi ue selem) janë këto që vijojnë:
- Ndërkohë që Imran ibn Husejni ishte i ulur me shokët e tij, njëri prej tyre tha: “Mos na fol veçse me Librin e Allahut.” “Afrohu”, - i tha Imrani, dhe ai u afrua. “Çka mendon ti, sikur të liheshit ti dhe shokët e tu për të marrë çdo sqarim nga Kur’ani? A do të gjeje në të se farzi i drekës është katër rekate, i ikindisë katër rekate dhe i akshamit tri rekate, ku në dy të parat lexohet me zë? Çka mendon sikur të liheshit ti dhe shokët e tu për të marrë çdo sqarim në Librin e Allahut? A do të gjenit në të se tavafi rreth Kabes është shtatë herë, dhe a do të gjeje në të ‘sa’jin’ (angazhimin, ecjen) ndërmjet Safasë dhe Mervas?” Pastaj vazhdoi e u tha: “O njerëz, merrni prej nesh, sepse betohem në Allahun, në qoftë se nuk do të merrni prej nesh do të humbni.”
- Abdullah ibn Mes’ud ka thënë: “Allahu i mallkoftë ato gra që bëjnë tatuazhe dhe ato që kërkojnë t’u bëhet tatuazhi, ato që i shkulin qimet e fytyrës (vetullat) dhe ato që i mprehin dhëmbët (që i ndajnë dhëmbët) për bukuri, të cilat ndryshojnë natyrën e krijesave që i ka krijuar Allahu.” Këto fjalë i mbërritën një gruaje nga fisi benu Esed, pseudonimi i së cilës ishte umu Ja’kub. Kështu që erdhi te Abdullahi dhe i tha atij: “Jam lajmëruar se ti ke mallkuar kështu e kështu.”
“E pse të mos i mallkoj ato që i ka mallkuar i Dërguari (salallahu alejhi ue selem) dhe kjo gjendet edhe në Librin e Allahut?”, - i tha ibnu Mes’udi.
“E kam lexuar të gjithë Kur’anin dhe nuk e kam gjetur një gjë të tillë në të”, - tha ajo.
“Nëse e ke lexuar, patjetër që e ke gjetur, - ia ktheu ai, - a nuk e ke lexuar fjalën e Allahut: ‘Çdo gjë që t’jua japë i Dërguari merreni dhe çdo gjë që ai jua ndalon hiqni dorë prej saj’ (El Hasher: 7)?”
“Po, kjo gjendet në Kur’an”, - i tha ajo. “Përderisa kjo është në Kur’an, atëherë Profeti (salallahu alejhi ue selem) i ka ndaluar këto gjëra”, - i tha ibnu Mes’udi. “Por bashkëshortja jote e bën këtë”, - tha ajo.
“Shko dhe shikoje”, - i tha ai.
Kështu ajo shkoi, e pa dhe nuk vuri re asgjë. Atëherë ibn Mes’udi tha: “Sikur ajo ta bënte këtë, unë nuk do të kryeja marrëdhënie intime me të.” Transmetojnë Buhariu dhe Muslimi.
Prandaj ibnu Tejmije ka thënë: “Sqarimi më i plotë dhe i përkryer është ai që ka bërë i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem), sepse ai është më i dituri i krijesave rreth së vërtetës, dhe këshilluesi më i sinqertë ndaj tyre, gojëtari dhe elokuenti më i aftë për sqarimin e saj. Kështu që sqarimi që i ka bërë emrave të Allahut, cilësive të Tij, lartësisë së Tij dhe shikimit tek Ai (nga besimtarët), ka arritur kulminacionin e mundshëm për sa i përket kësaj teme.” (Marrë nga “Minhaxhus-Sunneh”)
Gjithashtu ka thënë: “Shpërblimi arrihet duke vepruar atë që e ka sjellë i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem). Ndihma dhe fitorja do të jenë për atë që e ndihmon atë. Lumturia do të jetë për atë që e ndjek atë. Salavatet e Allahut dhe të melaikeve do të jenë mbi ata që besojnë në të dhe u mësojnë njerëzve fenë e tij.[6] E vërteta sillet rreth tij ngado që ai të rrotullohet. Më i dituri i krijesave rreth së vërtetës dhe pasuesi më i përkushtuar i saj, është ai që e di më shumë sunetin e tij dhe që e ndjek më shumë atë. Çdo thënie (mendim) që kundërshton thënien e tij, është ose çështje fetare e abroguar, ose diçka e ndryshuar në fe, e cila asnjëherë nuk ka qenë e ligjshme.” (Marrë nga “Minhaxhus-Sunneh”.)
Meqenëse suneti i Profetit (salallahu alejhi ue selem) ka këtë gradë kaq të lartë, “ehli suneti” është interesuar shumë për mësimin dhe praktikimin e tij. Ai u interesua për mbrojtjen, mësimin e tij përmendësh dhe transmetimin e tij, për studimin dhe shqyrtimin e hollësishëm të tij, si dhe për dallimin e Sunetit të vërtetë nga i pavërteti, sidomos pas shfaqjes së trazirave, daljes së bidatçinjve dhe përhapjes së gënjeshtrës. Atëherë vëmendja e selefëve për Sunetin u shtua më shumë. Prandaj Abdullah ibn Abasi ka thënë: “Një herë e një kohë, kur ne e dëgjonim një burrë duke thënë: ‘Ka thënë i Dërguari i Allahut’, me shpejtësi i përqëndronim shikimet tek ai dhe e dëgjonim me vëmendje të madhe, por pasi njerëzit filluan të bënin çdo lloj gjëje, të thoshin të saktën e të pasaktën, dhe të ndërmerrnin çfardolloj mënyre e rruge (si shpifje, gënjeshtra, bidate e tjerë) për t’i realizuar, atëherë nuk merrnim prej askujt, përveç atij që e njihnim.” Trasmeton Muslimi në parathënien e “Sahihut” të tij.
Dijetari i madh Muhamed ibn Sirin ka thënë: “Njerëzit e interesuar për të mësuar e transmetuar hadithet, fillimisht nuk pyesnin për ‘isnadin’ (zinxhirin, vargun e transmetuesve), por kur ndodhën trazirat thanë: ‘Na i thoni burrat (transmetuesit) tuaj, në mënyrë që të merret vesh kush është i ‘ehli sunetit’ dhe të merret hadithi i tij, dhe kush është bidaçi që të mos merret hadithi i tij’.” Transmeton Muslimi në parathënien e “Sahihut” të tij.
Imam Malik ibn Enes ka thënë: “Kjo dije është gjaku yt dhe mishi yt, për të do të pyetesh Ditën e Gjykimit, prandaj shiko nga cili po e merr.”
Ibnu Tejmije e sqaron arsyen e studimit dhe shqyrtimit të hollësishëm të sunetit të Profetit (salallahu alejhi ue selem) duke thënë: “Ndërmjet nesh dhe Profetit janë qindra vite. Domosdoshmërisht dihet që në ato që i përcjellin njerëzit prej tij ka të vërteta dhe gënjeshtra. Është transmetuar nga Profeti se ai ka thënë: ‘Do të gënjehet rreth meje.’ Nëse ky hadith është i vërtetë, patjetër do të gënjehet rreth tij, dhe nëse është gënjeshtër, ai është fakt që është gënjyer. Meqenëse është kështu, atëherë nuk i lejohet asnjërit të bazohet në një hadith derisa të sqarojë atë që e bën të pranueshëm e të vlefshëm për t’u mbështetur në të (d.m.th. të provojë vlefshmërinë e hadithit për argumentim, sipas rregullave dhe parimeve të vendosura nga dijetarët e kësaj fushe).”
Dijetarët e hadithit kanë projektuar një metodë shkencore të qartë për rregullimin e parimeve të transmetimit dhe vendosjen e bazave të tij. Kështu e kanë mbrojtur Sunetin nga kotësitë dhe fallsifikimi. Pradaj ne u referohemi atyre për të njohur hadithin e saktë dhe hadithin e dobët. Ibnu Tejmije ka thënë: “Në ato që janë transmetuar ka shumë gjëra të vërteta dhe ka shumë gënjeshtra. Për të dalluar të vërtetën nga gënjeshtra u referohemi dijetarëve të hadithit, sikurse u referohemi gjuhëtarëve, për të dalluar gramatikën arabe nga ajo joarabe, për të dalluar atë që është prej gjuhës nga ajo që nuk është prej saj. Po kështu edhe dijetarëve të poezisë, mjekësisë etj. Çdo dije ka njerëzit e saj të njohur. Ndër të gjithë këta, dijetarët e hadithit janë më të nderuarit, më të vërtetët, më të lartët në pozitë dhe më të devotshmit. Ata janë ndër njerëzit më të vërtetë, më të besueshëm, më të ditur dhe më me përvojë, për sa i përket asaj që e përmendin në lidhje me ‘xherhin’ dhe ‘ta’dilin’,[7] si Maliku, Shu’ëbe, Sufjani… .” (Marrë nga “Minhaxhus-Sunneh”.)
Nga e gjithë kjo që sqaruam, mësojmë se argumentimi i saktë shkencor, mbështetet në hadithet e sakta dhe të mira, ndërsa me hadithet e trilluara dhe të dobëta nuk lejohet argumentimi dhe është detyrë të paralajmërojmë për t’u ruajtur prej tyre. Prandaj Abdullah ibnul Mubarek ka thënë: “Bazimi në hadithet e sakta të preokupon për të mos u marrë me hadithet e dobëta (d.m.th. mbështetja në hadithet e sakta e bën të panevojshme dhe të palejueshme të bazohesh në hadithet e dobëta).”
Jahja ibn Said el Kattan ka thënë: “Mos shikoni tek hadithi, por shikoni tek ‘isnadi’. Nëse ai është i vërtetë pranojeni hadithin, ndryshe mos u mashtroni me hadithin përderisa nuk është i saktë ‘isnadi’ i tij.”
Ibnu Kudame ka thënë: “Përsa i përket haditheve të trilluara të cilat i kanë shpifur zindikët, për t’ua errësuar e përzierë fenë muslimanëve, ose haditheve të dobëta, për shkat të dobësisë së transmetuesve, për shkak të të qenët e tyre të panjohur, ose për defekte të tjera, nuk lejohet të bazohesh në to dhe as të besosh atë që e përmbajnë, madje ekzistenca e tyre është njësoj si mosekzistenca.”
Shejhul islam ibn Tejmije ka thënë: “Është detyrë të bëhet dallimi mes hadithit të vërtetë dhe hadithit të rremë, sepse suneti i Profetit është e vërteta dhe jo e pavërteta. E vërteta janë hadithet e sakta dhe jo të trilluarat. Ky është një parim i madh te muslimanët në përgjithësi, dhe tek ata që pretendojnë ndjekjen e Sunetit në veçanti.”
Gjithashtu ai ka thënë: “Me pajtim të të gjithë dijetarëve, nuk lejohet bazimi në gjëra që nuk njihet saktësia e tyre, sepse kjo do të thotë të flasësh pa dije, gjë e cila është e ndaluar, bazuar në Kur’an, Sunet dhe ‘ixhmain’ e dijetarëve.”

Parimi i dytë. Mbështetja në hadithet e sakta

Dijetarët janë pajtuar se nuk lejohet bazimi në hadithet e dobëta për evidentimin dhe pohimin (konfirmimin) e rregullave, gjykimeve dhe vendimeve të Sheriatit, për gjërat që janë “vaxhib” (të detyrueshme), “mustehab” (të pëlqyeshme), “mekruh” (të papëlqyeshme), haram, kontrata të vlefshme, të pavlefshme etj. Për të argumentuar gjëra të tilla vlejnë veçse hadithet e vërteta ose të mira. Ibnu Tejmije ka thënë: “Për pohimin e çështjeve të Sheriatit, nuk lejohet të bazohesh në hadithe të dobëta, të cilat nuk janë as të sakta dhe as të mira, por Ahmed ibni Hanbel e të tjerë dijetarë, e lejuan të transmetohen, lidhur me mirësitë dhe epërsitë e punëve të mira, hadithe që nuk dihet se janë të sakta, përderisa nuk është faktuar që janë të rreme. Kjo, sepse kur mësohet që puna është e ligjshme me argument fetar të vlefshëm, dhe në lidhje me mirësinë (shpërblimin) e tij transmetohet një hadith që nuk është faktuar se është i rremë, atëherë shpërblimi i përmendur në të mund të jetë i vërtetë. Asnjëri prej dijetarëve nuk ka thënë që të bëhet diçka e detyrueshme ose e pëlqyeshme, bazuar në një hadith të dobët. Ai që e thotë këtë ka kundërshtuar ‘ixhmain’.” Pastaj ka shtuar e ka thënë: “Ahmed ibn Hanbel e të tjerë dijetarë si puna e tij, nuk bazoheshin në hadithe të tilla për t’u dhënë gjykim çështjeve fetare. Ai që ka përcjellë se Ahmedi bazohej në hadith të dobët që nuk është as i saktë dhe as i mirë, ka gabuar...”
Ndërsa për sa i përket përfitimit prej haditheve të dobëta, të cilët përmendin mirësi e shpërblime që ngjallin interesin për veprimin e punëve të mira, dijetarët nuk janë pajtuar. Por, mendimi më i saktë është që të mos përfitohet asgjë prej haditheve të dobëta, qoftë edhe për mirësitë e shpërblimet, të cilat ngjallin interesin për veprimin e punëve të mira, apo për frikësimin e punuesit të punëve të këqija. Ky është mendimi i shumë dijetarëve si ibn Mu’ini, Buhariu, Muslimi e të tjerë.
Dijetarët që e kanë lejuar përfitimin prej haditheve të dobëta në mirësitë dhe shpërblimin e punëve të mira kanë vendosur tri kushte:
1- Të mos jetë dobësia e hadithit shumë e madhe.
Me këtë kusht përjashtohen hadithet që përcillen nga gënjeshtarët, nga ata që akuzohen për gënjeshtër dhe ata që bëjnë gabime fatale e të rënda në transmetimet e tyre.
2- Puna për të cilën tregon hadithi të përfshihet nën një bazë të përgjithshme.
Kështu përjashtohen gjërat për të cilat nuk dëshmon asnjë bazë.
3- Të mos besohet se është i saktë, kur punon apo përfiton prej tij.
Pra, duhet të besohet se është hadith i dobët. Kjo në mënyrë që të mos i mvishet Profetit (salallahu alejhi ue selem) ajo që nuk e ka thënë.
Në lidhje me këtë mendim të këtyre dijetarëve dhe kushtet që kanë vendosur duhet të bëjmë tri sqarime:
a) Kushti i parë tregon se çdonjëri e ka detyrë ta njohë gradën e hadithit me të cilin do të punojë, në mënyrë që të mos bazohet në të, në rastin kur është shumë i dobët. Njohja e gradës së çdo hadithi dhe njohja e çdo hadithi të dobët me të cilin duan të punojnë, është e vështirë për shumicën dërrmuese të njerëzve, sepse dijetarët e hadithit, të cilët nuk u flasin njerëzve veçse me hadithe të sakta dhe i paralajmërojnë njerëzit nga hadithet e dobëta, janë të paktë, sidomos në këtë kohë. Prandaj ata që janë të dhënë pas punimit me hadithe të dobëta, e kundërshtojnë këtë kusht haptazi. Pothuajse sa herë që ndonjëri prej tyre, qoftë edhe dijetar në fusha të tjera veç hadithit, mëson një hadith të dobët, shpejton të punojë me të pa e ditur, dhe kur i tërheq vëmendjen ndonjëri rreth dobësisë së hadithit, menjëherë përmend si mbështetje rregullin e tij të pretenduar se “punohet me një hadith të dobët në mirësitë dhe shpërblimin e punëve të mira”. Por nëse do t’i përmendet ky kusht, hesht dhe nuk thotë asgjë. Për këtë po përmendim vetëm një shembull, i cili dëshmon për metodën e tyre në mosrespektimin e këtij kushti.
Ebul Hasenat el Eknevi përcjell në librin e tij “El exhvibeh” nga dijetari i nderuar Elkari se ai ka thënë për hadithin: “Dita më e mirë është Dita e Arafatit, nëse përkon me ditën e xhuma. Ajo është më e mirë se 70 haxhe”: “Këtë hadith e transmeton Rruzejni. Ajo që e kanë përmendur disa dijetarë të hadithit lidhur me ‘senedin’ e tij, pra që është i dobët, edhe sikur të jetë konsideratë e saktë, nuk e dëmton synimin e hadithit, sepse hadithi i dobët është i konsiderueshëm në mirësitë dhe shpërblimet e punëve të mira.” El Eknevi pasi e ka përmendur thënien e tij, e ka konfirmuar.
Lidhur me konkluzionin që kanë nxjerrë këta dy dijetarë, shejh Albani thotë: “Lexues i nderuar! Vëre se si nuk e kanë respektuar këta dy dijetarë të nderuar rregullin e lartpërmendur. Medoemos që ata nuk e kanë lexuar ‘senedin’ e këtij hadithi dhe nuk kanë mësuar gjë për të, se ndryshe do ta sqaronin gradën e tij dhe nuk do t’i kundërpërgjigjeshin pretendimit se është i dobët duke polemizuar me fjalët e tyre: ‘edhe sikur të merrrej si e saktë thënia që hadithi është i dobët’! E si mund të jetë i saktë përfundimi i tyre, ndërkohë që dijetari i madh e i njohur për thëniet e tij të vërteta, ibnul Kajim el Xheuzije në “Zadul mead”, për këtë hadith ka thënë: ‘I pavlefshëm e i pavërtetë. Nuk është përcjellë me ‘sened’ as nga i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem), as nga sahabët dhe as nga tabiinët’.”
Pas kësaj shejh Albani ka dalë në përfundimin se respektimi i këtij kushti në praktikë, do të çojë në lënien e haditheve që nuk evidentohen si të sakta apo të mira, për arsye se njohja e dobësisë së theksuar të një hadithi është e vështirë për shumicën e njerëzve. Pra, rezultati i respektimit të këtij kushti, bën që ky mendim të përputhet (praktikisht) me mendimin që kemi zgjedhur (d.m.th. mospranimin në mënyrë absolute të hadithit të dobët).
b) Kushti i dytë tregon se faktikisht, praktikimi i punës së mirë nuk është bazuar në hadith të dobët, por në bazën e përgjithshme (d.m.th. në ajet kuranor dhe hadith të vërtetë e të mirë), kështu që praktikimi i kësaj pune është i argumentuar, ekziston hadithi i dobët apo nuk ekziston. Ndërsa puna që është transmetuar vetëm me hadith të dobët, nuk mund të jetë e argumentuar dhe nuk lejohet të praktikohet nëse nuk është e mbështetur në bazë të përgjithshme. Me këtë kusht, punimi me hadith të dobët mbetet një gjë formale dhe joreale. Këtu duhet bërë e qartë se, si kushtin e parë, po ashtu edhe këtë kusht, nuk e kanë respektuar sepse kanë vlerësuar shumë punë si të pëlqyeshme e të mira, megjithëse janë transmetuar vetëm në hadithe të dobëta dhe nuk ka një bazë që dëshmon për to. Madje ndonjëherë mendimi i tyre me pretekstin e bazimit në këtë rregull, bie ndesh me të dy kushtet e sapopërmendura, ngaqë hadithi në të cilin mbështeten është shumë i dobët ose i trilluar dhe nuk ka argument të saktë që dëshmon për punën që përmban, si p.sh. hadithi që nxit për namazin “ragaib”.
c) Kushti i tretë pajtohet me kushtin e parë për domosdoshmërinë e njohjes së dobësisë së hadithit, në mënyrë që të mos besohet se është i saktë. Nga ajo që sqaruam mëson se shumica dërrmuese e atyre që punojnë në mirësitë e punëve të mira me hadithe të dobëta, nuk e dinë që janë të tillë.
Si përfundim, i këshillojmë të gjithë vëllezërit muslimanë të mos punojnë me hadithe të dobëta në mënyrë absolute dhe t’i përkushtohen praktikimit të asaj që ka ardhur në hadithe të sakta nga i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem), sepse në to ka punë që janë të mjaftueshme dhe e bëjnë të panevojshëm të punuarit me këto hadithe. Nëse do të bazohemi vetëm në hadithe të sakta e të mira, kjo do të na mbrojë nga gënjeshtra ndaj të Dërguarit të Allahut (salallahu alejhi ue selem), sepse nga përvoja kemi mësuar se ata që na kundërshtojnë në këtë çështje kanë rënë në gënjeshtër (qoftë edhe padashje), ngaqë punojnë me çfardolloj hadithi. I Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem) ka folur për këtë në thënien e tij: “I mjafton njeriut prej gënjeshtrës që të flasë çdo gjë që e dëgjon.” Transmeton Muslimi në parathënien e “Sahihut” të tij.

Parimi i tretë. Perceptimi i drejtë i teksteve të Kur’anit dhe Sunetit

Perceptimi i drejtë i teksteve fetare është një ndër bazat kryesore të referimit të vlefshëm e të vërtetë. Njeriu nuk mund të njohë qëllimin e Allahut dhe të Dërguarit të Tij (salallahu alejhi ue selem), veçse nëpërmjet kuptimit të drejtë të argumenteve të Kur’anit dhe Sunetit. Shumë bidate janë shpikur për shkak të keqkuptimit dhe keqinterpretimit. Umer ibnul Hattabi i dërgoi një letër ebu Musa el Esh’ariut, në të cilën ndër të tjera i shkruante: “Pastaj interesohu të kuptosh e të perceptosh drejt çështjet që të parashtrohen, gjykimi i të cilave nuk është përmendur as në Kur’an e as në Sunet, bëj analogji (krahasim) mes gjërave, mësoji shembujt e ngjashëm me çështjet që të paraqiten, pastaj gjyko sipas asaj që e vëren më të dashur te Allahu dhe më të ngjashme me të vërtetën.” “Sunen Darelkutni”, “Sunen el Bejhaki”. Albani thotë se transmetimi është i saktë.
Ibnul Kajim ka thënë: “Perceptimi i drejtë e i saktë dhe qëllimi i mirë janë prej mirësive më të mëdha me të cilat Allahu ka begatuar robin e tij. Madje pas mirësisë së Islamit, asnjë robi nuk i është dhënë mirësi më e madhe se këto të dyja. Ato janë dy boshtet e Islamit, prej të cilëve varet përfytyrimi i drejtë i kësaj feje dhe të cilat e sigurojnë robin që të mos jetë në rrugën e atyre, qëllimi i të cilëve ka qenë i keq e me të cilët Zoti është i hidhëruar, dhe as në rrugën e të humburve, të cilët devijuan në botëkuptimet dhe përfytyrimet e tyre. Përmes këtyre dy mirësive, robi bëhet prej atyre që Allahu i ka begatuar me mirësitë e Tij dhe të cilët kanë botëkuptime e qëllime të mira e të drejta. Këta janë ata, të udhëzuarit në rrugën e drejtë, dhe jemi urdhëruar t’i kërkojmë Allahut në çdo namaz që të na udhëzojë në rrugën e tyre. Perceptimi i drejtë është një dritë që Allahu e hedh në zemrën e robit, e nëpërmjet së cilës ky i fundit bën dallimin mes të saktës dhe të pasaktës, të vërtetës dhe të pavërtetës, udhëzimit dhe humbjes, orientimit dhe devijimit. Robin në këtë drejtim e fuqizon dhe e ndihmon qëllimi i mirë, përpjekja për të qëlluar të vërtetën dhe frika prej Zotit në fshehtësi e në publik, por e ndërpret dhe e shmang ndjekja e epshit, parapëlqimi i jetës së kësaj bote, kërkimi i lëvdatave të njerëzve dhe mospasja frikë prej Allahut.”

Parimet e perceptimit të teksteve fetare dhe studimit të tyre

Në mënyrë qëinterpretimi i teksteve të Sheriatit dhe deduktimi e përfitimi i rregullave, ligjeve e normave prej tyre të jetë i drejtë e i saktë, është detyrë që perceptimi dhe studimi i tyre të mbështetet në parimet që vijojnë:
1.Mbështetja në metodën e sahabëve, Allahu qoftë i kënaqur prej tyre.
Sahabët kanë një gradë të lartë sepse Allahu i ka nderuar, i ka lavdëruar, i ka lartësuar pozitat e tyre, i ka ngritur vlerat e gradat e tyre dhe i ka cilësuar të drejtë, që prej shtatë qiejve:
“Me ata të cilët të parët përqafuan Islamin nga Muhaxhirunët (besimtarët që u shpërngulën nga Meka në Medine) dhe Ansarët (besimtarët e Medinës që i strehuan dhe i ndihmuan ata), si dhe ata që i ndoqën besnikërisht ata (në besim), me këta Allahu është mjaft i kënaqur dhe ata janë më se të kënaqur me Të. Ai ka përgatitur për ta Kopshte të Begatë nën të cilët rrjedhin lumenj, për të banuar atje ngaherë. Ky është ngadhënjimi madhështor.” Et-Teube: 100.
“Muhamedi është i Dërguari i Allahut dhe ata që janë me të janë të ashpër ndaj mohuesve (të Allahut) dhe të mëshirshëm ndërmjet tyre. I sheh ata të përkulen (në Ruku) dhe të lëshohen me fytyrë në tokë (në sexhde kur i falen Allahut), duke kërkuar Begati nga Allahu dhe Kënaqësinë e Tij. Shenja e tyre (e besimit të tyre) është në fytyrat e tyre nga gjurmët e sexhdes (gjatë faljes). Ky është përshkrimi i tyre në Teurat, ndërsa shembulli i tyre në Inxhil përshkruhet si një farë (e mbjellë) e cila lëshon lastarin, pastaj e forcon atë dhe ai qëndron vetë në trungun e vet duke i mrekulluar mbjellësit, që Ai t’i tërbojë mosbesimtarët me anë të atyre nga mesi i tyre të cilët besojnë (të gjithë ata që besojnë në Njëshmërinë e Allahut, në të Dërguarin e Tij, Muhamedin a.s. dhe e ndjekin Fenë e Allahut, Islamin, deri në Ditën e Fundit) dhe punojnë mirësi e drejtësi (sipas këtij besimi) falje dhe shpërblim tepër të madh (Kopshte të begatë të Xhenetit të pafund).” El Fet’h: 29.
Gjithashtu në Kur’an Ai ka lajmëruar se është i kënaqur prej tyre dhe se e di që në zemrat e tyre kanë qëllime të mira, të pastra e të drejta:
“Sigurisht që Allahu ishte i kënaqur me besimtarët kur ata të dhanë besën ty (Muhamed a.s.) nën pemë. Ai e dinte mirë çfarë kishte në zemrat e tyre, pra Ai zbriti es-Sekineh (butësinë, gjakftohtësinë e qetësinë) mbi ta dhe Ai i shpërbleu ata me një fitore të afërt.” El Fet’h: 18.
“Ehli sune uel xhemaah” respektojnë metodën e sahabëve në kuptimin dhe interpretimin e Kur’anit dhe Sunetit, sepse ata jetuan me Profetin (salallahu alejhi ue selem), e dëgjuan atë dhe ishin të pranishëm kur zbriste shpallja. Profeti (salallahu alejhi ue selem) u përcillte atyre shpalljen dhe ua komentonte atë. Ata e kanë njohur mirë gjuhën arabe, synimet e Sheriatit dhe shkaqet e zbritjes së ajeteve të Kur’anit. Për të gjitha këto arsye, ata sigurisht i dinë më mirë sesa gjeneratat e ardhëshme domethëniet e Kur’anit, Sunetit dhe synimet e Sheriatit. Prandaj Abdullah ibnu Mesudi ka thënë: “Kushdo që të marrë për shembull dikë, le të marrë për shembull shokët e Muhamedit (salallahu alejhi ue selem). Ata kanë qenë njerëzit me zemrat më të mira, më të devotshme e më të pastra të këtij Umeti, kanë pasur dijen më të thellë, nuk shtireshin dhe nuk i trillonin gjërat, kanë qenë në udhëzimin më të drejtë dhe në gjendjen më të mirë. Ata janë njerëzit që Allahu i zgjodhi për të shoqëruar Profetin e Tij (salallahu alejhi ue selem), kështu që mësojeni, vlerësojeni epërsinë e tyre dhe pasojini gjurmët e tyre, sepse ata vërtet kanë qenë në udhëzimin e drejtë.” (Ibnul Abdil Berr në “Xhamiu bejanil ilmi”)
Metoda e sahabëve në perceptimin, interpretimin dhe praktikimin e Kur’anit dhe Sunetit është rruga e vetme për të qëlluar të vërtetën mes ideve, mendimeve, interpretimeve, rrymave e rrugëve të ndryshme të cilat qarkullojnë mes muslimanëve. Ajo është e vetmja që të çon në shpëtim:
“Kush kundërshton të Dërguarin pasi i është bërë i qartë udhëzimi dhe ndjek një rrugë tjetër e jo rrugën e besimtarëve (sahabëve), Ne do ta mbajmë atë në atë rrugë që ai ka zgjedhur për veten e tij, do ta djegim në zjarrin e xhehenemit, dhe sa përfundim i keq është ky.” En-Nisa: 115.
Rruga e besimtarëve që Allahu e ka cilësuar si të vetmen mënyrë për t’i shpëtuar zjarrit të xhehenemit, është rruga e sahabëve, ndërsa ata që kundërshtojnë të Dërguarin (salallahu alejhi ue selem) dhe ndjekin rrugë e interpretime të tjera, janë të kërcënuar me djegie në zjarrin e tij.
Për këtë tregon edhe hadithi që e ka transmetuar Abdullah ibn Amr, i cili thotë se Pejgamberi (salallahu alejhi ue selem) ka thënë: “Do të shfaqen në Umetin tim ato veprime që u shfaqën te çifutët. Ata do të ecin me veprimet e tyre paralel me atë që e bënë beni israilët, aq sa nëse ka pasur mes beni israilëve të tillë që u vinin nënave të tyre haptasi, do të ketë në Umetin tim që do të veprojnë në këtë mënyrë. Vërtet beni israilët u përçanë në 72 grupe dhe ky Umet do të përçahet në 73 grupe, të gjithë do të jenë në zjarr, përveç njërit.” Sahabët e pyetën: “Kush është ky grup o i Dërguari i Allahut (na e përshkruaj neve atë)?” Profeti u tha: “Janë ata të cilët e zbatojnë Islamin kështu si unë dhe shokët e mi.” Transmeton Tirmidhiu dhe Albani thotë se hadithi është hasen.
Në këtë hadith përmendet qartë se grupi i shpëtuar janë ata të cilët e praktikojnë dhe e kuptojnë Islamin ashtu si Profeti (salallahu alejhi ue selem) dhe shokët e tij. Prandaj duhet ta perceptojmë, ta interpretojmë dhe ta praktikojmë Kur’anin dhe Sunetin ashtu si shokët e Profetit (salallahu alejhi ue selem) e jo sipas logjikës së devijuar, epsheve dhe mendimeve, shijeve e medhhebeve të ndryshme, të cilët bien ndesh me ta, siç veprojnë bidatçinjtë, sepse rruga e drejtë dhe e shpëtimit, është të mos i tejkalojmë domethëniet që sahabët ia kanë dhënë Kur’anit dhe Sunetit.
Në vijim do të përmendim disa thënie të dijetarëve, të cilat dëshmojnë se duhet të ndjekim “menhexhin” (metodën) e sahabëve në perceptimin, studimin dhe interpretimin e Kur’anit dhe Sunetit.
Ibnu Hazmi ka thënë: “Për ata, të cilët Allahu na ka lajmëruar se është i kënaqur ndaj tyre, e di atë çfarë gjendet në zemrat e tyre dhe se e ka zbritur qetësinë mbi ta, në asnjë mënyrë nuk është e lejuar që të dyshojmë në çështjen dhe gjendjen e tyre (besueshmërinë, korrektësinë, sinqeritetin etj.)” Këto fjalë që i ka thënë për sahabet, ibnu Hazmi i ka përfituar nga fjala e Allahut:
“Vërtet Allahu qe i kënaqur me besimtarët kur ata nën hijen e atij druri të zotoheshin ty dhe Ai e dinte se ç’kishin zemrat e tyre, andaj u dhuroi qetësimin dhe së shpejti i shpërbleu me një fitore.” El Fet’h: 18.
Ibnu Tejmije ka thënë: “Në çështjet e Akides, muslimanët kanë nevojë të njohin dy gjëra:
E para, të njohin qëllimin e fjalëve të Allahut dhe të Dërguarit të Tij (salallahu alejhi ue selem). Kjo bëhet duke njohur domethëniet e tyre në gjuhën arabe dhe me njohjen e komentit që i kanë bërë sahabët, tabiinët dhe mbarë dijetarët e Islamit që kanë ardhur më pas. Kjo sepse i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem), kur u foli sahabëve me Kur’anin dhe Sunetin, ua ka bërë të njohur domethënien e tyre, dhe prandaj ata i njohën dhe i mësuan domethëniet e ajeteve dhe haditheve në mënyrë të plotë dhe të përkryer, siç mësuan përmendësh tekstet e ajeteve dhe haditheve. Po kështu përcjellja e domethënieve të ajeteve dhe haditheve tek tabiinët nga ana e tyre, ka qenë madhështore dhe më e përkryer se përcjellja e shkronjave dhe fjalëve.” (“Mexhmuel fetaua”)
Gjithashtu ka thënë: “Kush e komenton dhe e interpreton Kur’anin dhe hadithin në kundërshtim me tefsirin (komentin) e njohur nga sahabët dhe tabiinët, është shpifës (gënjeshtar) ndaj Allahut, devijues i fakteve, argumenteve dhe ajeteve të Allahut dhe keqinterpretues i fjalëve të Tij. Kjo padyshim i hap rrugën kufrit, devijimit dhe rrënimit të parimeve e realiteteve të fesë, gjë e cila njihet domosdoshmërisht se është e pavlefshme dhe e pavërtetë në fenë islame.” (“Mexhmuurr-rresail el munirije”)
Po kështu ka thënë: “Kush kundërshton thënien e tyre dhe e komenton Kur’anin ndryshe nga tefsiri i tyre, ka gabuar në argumentin që ka sjellë dhe në mendimin që ka synuar ta mbështesë me të.” (“Et-tefsirul kebir”)
Ibnu Rexheb el Hanbeli ka thënë: “Dija e dobishme prej të gjitha këtyre njohurive ështe mësimi i teksteve të Kur’anit dhe Sunetit, si dhe kuptimi i domethënieve të tyre duke u bazuar në atë që është transmetuar nga sahabët, tabiinët dhe pasuesit e tyre. Gjithashtu të konsiderohet e mjaftueshme ajo që është transmetuar prej tyre lidhur me çështjet e hallallit dhe haramit, asketizmit, njohurive që zbusin zemrën e të tjera. Pastaj të bëhet përpjekje për të dalluar të vërtetën nga e pavërteta së pari, dhe së dyti të njihen domethëniet e të kuptohen mirë. Këto njohuri fetare janë të mjaftueshme për atë që logjikon dhe interesohet të marrë dije të dobishme e të preokupohet me të.” (“Fadlu ilmis-selefi alel khalefi”)
Esh-Shatibi ka thënë: “Prandaj selefët e mirë të këtij Umeti, në të cilët përfshihen sahabët, tabiinët dhe ata që i kanë pasuar ata, ishin më të diturit rreth Kur’anit dhe njohurive të tij…” (“El muvafakat”)
Ibnu Abdil Hadi ka thënë: “Nuk lejohet të shpikësh për ndonjë ajet ose hadith, një koment ose interpretim që nuk ka ekzistuar në kohën e selefëve dhe ata nuk e kanë njohur dhe nuk ia kanë sqaruar Umetit, sepse kjo nënkupton se ata nuk e kanë njohur të vërtetën dhe kanë devijuar prej saj, ndërkohë që është udhëzuar dhe e ka qëlluar ky kundërshtar i mëvonshëm!” (“Es-sarimul munki”)
2. Njohja e gjuhës arabe.
Që të kuptosh argumentet e Kur’anit dhe Sunetit në mënyrë të saktë, patjetër duhet të njohësh gjuhën arabe në të cilën ka zbritur Kur’ani fisnik dhe me të cilën Profeti (salallahu alejhi ue selem) u foli shokëve të tij. Prandaj interesimi i dijetarëve të Umetit dhe prijësave të tij për gjuhën e Kur’anit ka qenë shumë i madh, me qëllim që tekstet e Sheriatit të kuptohen ashtu siç duhet. Umer ibnul Hattabi çonte shkresa anembanë territorit të halifatit që njerëzit të mësonin Sunetin, rregullat e trashëgimisë dhe rrregullat e gjuhës arabe, ashtu siç mësonin Kur’anin. (“Xhamiu bejanil ilmi”)
Imam esh-Shafi’i, në librin e tij “Er-Risale” ka theksuar domosdoshmërinë e njohjes së mirë të gjuhës arabe për të kuptuar Kur’anin dhe Sunetin.
Ibn Tejmije ka thënë: “Njohja e gjuhës arabe me të cilën na është komunikuar feja, është prej gjërave që të ndihmojnë për ta kuptuar fjalën e Allahut dhe të Dërguarit të Tij. Po kështu edhe njohja e semantikës së fjalëve, sepse në përgjithësi humbja e bidatçinjve ka lindur për këtë shkak, ngaqë ata i jepnin fjalës së Allahut dhe të Dërguarit të Tij atë kuptim që pretendonin, megjithëse nuk ishte i vërtetë.” (“Mexhmuul fetaua”)
Esh-Shatibi ka thënë: “Qëllimi është të sqarojmë se Kur’ani ka zbritur në gjuhën arabe, kështu që kuptimi i tij mund të arrihet vetëm nëpërmjet kësaj gjuhe:
‘Nuk ka dyshim që Ne e zbritëm Kur’anin në gjuhën arabe me qëllim që ju të kuptoni.’ Jusuf: 3.
‘Sigurisht që ky (Kur’ani) është shpallje nga Zoti i Aleminit (i gjithësisë, Zoti i njerëzve dhe i xhindëve), të cilin Ruhu (meleku Xhibril) i besueshëm e ka zbritur në zemrën tënde (o Muhamed) që të mund të jesh prej këshilluesve, (i zbritur) në gjuhën arabe të qartë.’ Shuara: 192-195.
‘Ne vërtet e dimë se mosbesimtarët thonë: ‘Atë (Muhamedin) vetëm se e mëson ndonjë njeri i mençur. Gjuha e atij njeriu të cilit ata i referohen, është krejt e huaj, ndërsa ky (Kur’ani) është gjuhë arabe e qartë’.’ En-Nahl: 103.
Ka dhe plot argumente të tjera të cilat tregojnë se Kur’ani është arabisht, në gjuhën arabe dhe jo në ndonjë gjuhë të huaj, prandaj për atë që kërkon ta kuptojë, mënyra e vetme është arabishtja. Nuk ka rrugë tjetër për ta kuptuar përveç kësaj gjuhe.” (“El muvafekat”)
Këtu është një çështje shumë e rëndësishme të cilën duhet ta kemi parasysh. Argumentet dhe treguesit fetarë i kufizojnë domethëniet gjuhësore, u japin fjalëve dhe shprehjeve kuptime të caktuara, specifike dhe i sqarojnë ato.
Ibnu Tejmije ka thënë: “Nëse Profeti (salallahu alejhi ue selem) e sqaron kuptimin e një fjale dhe përmbajtjen e saj, nuk është e domosdoshme ta ketë marrë nga gjuha apo të ketë shtuar në të, por rëndësi ka që është njohur qëllimi i tij. Sido që të jetë raporti i fjalës së përdorur me gjuhën, e rëndësishme është të njohim qëllimin e Profetit (salallahu alejhi ue selem).”
Prandaj sqarimet e përmendura në Sheriat për termat dhe shprehjet kanë përparësi mbi çdo sqarim tjetër. Shumë bidatçinj, për arsye se nuk e kanë marrë në konsideratë këtë realitet, i komentuan termat fetare që kanë të bëjnë me parimet e fesë, duke u mbështetur krejtësisht në aspektin gjuhësor, pa marrë parasysh synimet e Sheriatit (p.sh. murrxhiet i dhanë fjalës “iman” vetëm kuptimin e njohjes dhe vërtetimit, pa marrë parasysh qëllimin e Sheriatit në përdorimin e kësaj fjale). (Shiko “Mexhmuul fetaua”, 7/289)
3. Mbledhja e të gjithë argumenteve që kanë të bëjnë me një çështje.
Tekstet fetare manifestojnë një tërësi unike dhe plotësojnë e përsosin njëri-tjetrin, kështu që nuk mund të qartësohet një çështje, derisa të mblidhen të gjitha argumentet që lidhen me të. Argumentet e sakta të Kur’anit dhe Sunetit, përputhen me njëri-tjetrin dhe nuk bien në kundërshtim, sepse ato kanë dalë nga një burim i vetëm, prandaj nuk mund të ketë në to kundërthënie. Allahu i Lartësuar e ka përshkruar Librin e Tij:
“Vërtet ata që nuk besuan në Mesazhin Përkujtues (Kur’anin) kur ai u erdhi atyre (do të marrin dënimin). Dhe ai është një Libër i nderuar dhe i vlerësuar (sepse ai është Fjala e Allahut dhe Ai e ruan atë nga çdo shtrembërim). Nuk hyn gënjeshtra në të as nga para e as nga prapa, ai është i zbritur nga (Allahu) më i Urti, më i Denji dhe Zotëruesi i të gjitha lavdërimeve.” Fussilet: 41-42.
“A nuk mendojnë thellë për Kur’anin?! Po të kishte qenë ai prej dikujt tjetër e jo prej Allahut, sigurisht që do të kishin gjetur në të mjaft kundërthënie e mospërputhje.” En-Nisa: 82.
Me këtë që sqaruam mësojmë se nuk lejohet të merret një tekst dhe të lihet një tjetër në të njëjtën temë, sepse kjo çon në copëtimin e teksteve, sakatimin dhe gjymtimin e tyre. Allahu i Lartësuar ka thënë:
“Atëherë a besoni vetëm në një pjesë të librit dhe mohoni pjesën tjetër!?” El Bekare: 85.
Lidhur me këtë temë imam Ahmedi thotë: “Nëse nuk do t’i grumbullosh rrugët e hadithit, nuk e kupton atë, sepse hadithet sqarojnë njëri-tjetrin dhe variantet e një hadithi shpjegojnë njëri- tjetrin.”
Ibnu Tejmije ka thënë: “Dijetari, pasi të dallojë atë që e ka thënë i Dërguari (salallahu alejhi ue selem) nga ajo që nuk e ka thënë, ka nevojë të kuptojë qëllimin e tij, kështu që duhet të bëjë pajtimin mes haditheve, të bashkojë gjërat e ngjashme e si rrjedhojë të bashkojë mes atyre gjërave që ka bashkuar Allahu dhe i Dërguari i Tij, dhe të ndajë e të bëjë dallim mes gjërave që Allahu dhe i Dërguari i Tij i kanë bërë të ndryshme. Kjo është dija prej së cilës përfitojnë muslimanët dhe të cilën është detyrë ta pranojmë. Me këtë dije kryesuan dijetarët e muslimanëve, si tre dijetarët e mëdhenj e të tjerë, kënaqësia e Allahut qoftë mbi të gjithë.” (“Mexhmuul fetaua”)
Shatibiu ka thënë: “Strumbullari i gabimit në nxjerrjen e rregullave nga argumentet e Sheriatit është vetëm një gjë, e kjo është mosnjohja e synimeve të Sheriatit dhe mosbashkimi e mospajtimi mes argumenteve të tij. Sipas dijetarëve të vendosur në dije, metoda e saktë e deduktimit të rregullave nga tekstet, është të merret i gjithë Sheriati si një formë e vetme, duke i renditur çështjet e pjesshme në çështjet e tërësishme, duke përjashtuar prej argumenteve të përgjithshme gjërat e veçanta që janë përjashtuar po me argument, duke e kufizuar tërësinë e argumenteve absolute me argumentet e kufizuara, duke i shkoqitur e sqaruar argumentet e përgjithshme e të pashtjelluara me argumentet sqaruese, e të tjera aspekte e drejtime…”
Pas kësaj Shatibiu ka thënë: “Të vendosurit dhe të mëkëmburit në dije, e përfytyrojnë Sheriatin si një formë (njësi) të vetme, argumentet e së cilës i shërbejnë njëri-tjetrit, si pjesët e trupit të njeriut, nëse do të përfytyroheshin në një formë frytdhënëse.”
Gjithashtu ai ka thënë: “Shpesh i vëren injorantët që t’i mbështesin mendimet e tyre në argumente të pavlefshme ose argumente të sakta, por mendimin e kanë formuar duke u kufizuar vetëm me një argument të caktuar dhe duke mos i marrë në konsideratë argumentet e tjerë, të cilët e mbështesin atë mendim ose e kundërshtojnë.”
Nga ky sqarim që ka bërë Shatibiu, mësojmë se është e domosdoshme të mbledhim argumentet që kanë të bëjnë me një çështje të caktuar dhe të vendosim çdo tekst në vendin e duhur.
4. Njohja e synimeve të Sheriatit.
Prej mirësisë dhe mëshirës së Allahut të Lartësuar ndaj këtij Umeti, është që të gjitha rregullat i ka ligjëruar për synime dhe përfundime madhështore. Të gjitha rregullat dhe ligjet e Sheriatit janë të themeluara mbi realizimin e interesave për robërit në dynja dhe ahiret. Allahu i Lartësuar ka thënë:
“O njerëz! Ju ka ardhur juve një këshillë e mirë nga Zoti juaj (Kur’ani i cili ju urdhëron për çdo të mirë dhe ju ndalon nga çdo e keqe) dhe shërim për atë (sëmundje të padijes, dyshimit, hipokrizisë, dallimeve etj.) në gjokset tuaj, udhëzim dhe mëshirë (duke shpjeguar e dalluar të lejuarën e të palejuarën) për besimtarët.” Junus: 57.
Dijetarët e Umetit tonë, në shumë thënie kanë theksuar se Sheriati ynë është zbritur për të realizuar dhe për të plotësuar e kompletuar dobitë dhe interesat për njerëzit, si dhe për të zhdukur dhe eliminuar, ose për t’i minimizuar dëmet dhe të këqijat në dynja dhe në ahiret.
Shatibiu ka thënë: “Sheriati është vendosur nga Allahu për të realizuar dobitë dhe interesat e robërve në dynja dhe në ahiret (në të tashmen e të ardhmen) dhe për të shmangur dëmet dhe të këqijat prej tyre.”
El Iz-z ibnu Abdus-Selam thotë: “I gjithë Sheriati është në dobi dhe interes të njerëzve. Ai ose përmban shmangien e dëmeve, ose arritjen e dobive dhe realizimin e interesave.”
Ibnul Kajim thotë: “Sheriati është i bazuar dhe i themeluar mbi objektivin e realizimit të urtësive, dobive dhe interesave për robërit në jetën e dynjasë dhe të ahiretit. Të gjitha rregullat dhe ligjet e Sheriatit janë të drejta, dobiprurëse dhe të vendosura në vendin e duhur. Çdo çështje që devijon nga drejtësia për në padrejtësi, nga mëshira për në të kundërtën e saj, nga dobia dhe interesi për në dëm, dhe nga urtësia, saktësia dhe preçiziteti për në kotësi, parregullsi dhe në konfuzion, nuk është prej Sheriatit. Ajo edhe sikur t’i mvishet Sheriatit me anë të keqinterpretimit, nuk i përket atij, sepse Sheriati është drejtësia e Allahut ndërmjet robërve të Tij dhe mëshira e Tij ndërmjet krijesave.”
Ibnu Tejmije ka thënë: “Sheriati është i themeluar mbi realizimin e dobive dhe kompletimin e tyre, si dhe eliminimin e dëmeve e të këqijave dhe minimizimin e tyre sipas mundësisë. Ai na udhëzon të njohim më të mirën e dy të mirave dhe më të dëmshmin e dy dëmeve ose dy të këqijave, në mënyrë që kur përplasen dy të mira dhe s’mund të bëhen të dyja, t’i jepet përparësi asaj që është më e rëndësishme, dhe kur përplasen dy dëme dhe s’mund të shmangen të dy, t’i jepet përparësi shmangies së dëmit më të madh.” (“Minhaxhus-Suneh”)

Disa çështje që lidhen me metodën e “ehli sunetit” në referim

1 - “Ixhmai” i selefëve.
Në fillimin e këtij kapitulli kemi përmendur se burimi i tretë është “ixhmai” i selefëve. “Ehli sune uel xhemaah” besojnë se njerëzit më të ditur pas Profetit (salallahu alejhi ue selem) janë sahabët, prandaj nuk ka dyshim se pajtimi i tyre në lidhje me një çështje nuk mund të jetë i gabuar. Kështu që “ixhmai” i sahabëve është një nga argumentet në të cilat bazohemi. Sipas mendimit më të saktë të dijetarëve, të cilin e ka përmendur dhe e ka zgjedhur ibn Tejmije në “Mexhmuul fetaua”, “ixhmai” i vlefshëm ka ekzistuar vetëm në kohën e sahabëve, sepse pas tyre kanë lindur shumë mosmarrëveshje dhe Umeti është zgjeruar shumë, gjë e cila e bën të pamundur të merret e të njihet mendimi i të gjithë “muxhtehidëve” në lidhje me një çështje fetare. Prej citateve të ibn Tejmijes lidhur me këtë çështje është fjala e tij: “Ixhmai i selefëve mund të jetë veçse i saktë”, si dhe fjala e tij: “Muslimanët në të gjitha çështjet e fesë bazohen në Kur’an, Sunet dhe ixhmain e selefëve. Këto tri parime janë të pagabueshme (të mbrojtura nga gabimi).”
2 - Është detyrë pranimi i çdo hadithi të saktë që na ka ardhur nga Profeti (salallahu alejhi ue selem) dhe punimi me të, qoftë ai “muteuatir” apo “ehad”, si në çështjet e Akides, ashtu edhe në çështje të tjera të fesë.
Hadithi“muteuatir” është hadithi që e ka transmetuar një grup i madh njerëzish, të cilët zakonisht nuk mund të pajtohen në gënjeshtër. Ky numër i madh trasmetuesish duhet të jetë në të gjitha hallkat e senedit. Lajmi i tyre duhet të jetë i mbështetur në atë që e kanë dëgjuar, parë ose prekur dhe të mos jetë konkluzion logjik. Si shembull për hadithin “muteuatir” kemi fjalën e Profetit (salallahu alejhi ue selem): “Kush gënjen ndaj meje me dashje, le të përgatisë karrigen e tij në zjarr.” Këtë hadith e kanë transmetuar më shumë se 70-të prej sahabëve. Vërtetësia e hadithit “muteuatir” është e padiskutueshme dhe prej tij përfitohet bindje e sigurtë.
Hadithi “ehad” është ai që nuk i ka plotësuar kushtet e hadithit “muteuatir”. Dijetarët e hadithit e kanë ndarë hadithin “ehad”, për sa i përket numrit të rrugëve të tij, në tri lloje:
a. Meshhur. Ky është hadith që e kanë transmetuar tre transmetues ose më shumë në çdo hallkë të senedit, por që nuk e arrin numrin e hadithit “muteuatir”, si p.sh. hadithi: “Allahu nuk e merr dijen duke e shkëputur nga gjokset, por duke u marrë jetën dijetarëve, derisa të mos mbetet asnjë dijetar. Atëherë do të pyeten injorantët, të cilët do t’i humbin vetet e tyre dhe ata të cilët i pyesin.” Buhariu, Muslimi.
b. Aziz. Ky është hadithi që nuk ka më pak se dy transmetues në të gjitha hallkat e senedit, si p.sh. hadithi i Enes ibn Malik dhe ebu Hurejres (radijallahu anhum) nga i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem): “Nuk beson asnjëri prej jush derisa unë të jem më i dashur tek ai se babai i tij, fëmija e tij dhe të gjithë njerëzit.” Buhariu dhe Muslimi.
c. Garib. Ky është hadithi që e ka transmetuar vetëm një transmetues, qoftë edhe në një hallkë prej hallkave të senedit, si p.sh. hadithi i nijetit që e transmeton Umer ibnul Hattab, Allahu qoftë i kënaqur prej tij.
Hadithi “ehad” mund të jetë i saktë, i mirë, i dobët, shumë i dobët dhe i trilluar, prandaj duhet të vërejmë vlerësimin që i kanë bërë dijetarët, në mënyrë që të punojmë me hadithe të sakta në të gjitha çështjet e fesë, qoftë në Akide, në rregullat e Fikhut apo më gjerë dhe të largohemi nga hadithet e pasakta.
Dijetarët e selefëve të mirë besojnë se çdo gjë që na ka lajmëruar Allahu për të, ose që na ka lajmëruar i Dërguari i Allahut (salallahu alejhi ue selem), dhe e cila na ka mbërritur nëpërmjet një rruge të saktë, jemi të obliguar ta besojmë. Ata nuk bëjnë ndryshim mes lajmit “muteuatir” dhe lajmit “ehad” përderisa është i saktë. Kështu ata i konfirmojnë çështjet e Akides pa dallim, me të dyja llojet.
Një grup i humbur mendon se nuk vlen të mbështetesh në hadithe të sakta “ehad” në çështjet e Akides. Prandaj ata nuk bazohen për pohimin e çështjeve të Akides veçse në Kur’an e në hadithe “muteuatir”. Argumentimi me Kur’an dhe hadith “muteuatir”, sipas tyre, është i vlefshëm vetëm në rastin kur kuptimi i tekstit është i prerë e i padiskutueshëm. Ky mendim e ka prejardhjen nga “ehlul kelam”, të cilët i japin përparësi logjikës para argumenteve të Kur’anit dhe Sunetit. Në këtë mendim i pasuan disa dijetarë të “usulul Fikhut”, por në kohën tonë ky mendim u përhap shumë, aq sa gati u harrua besimi i vërtetë, megjithëse dijetarët në të kaluarën dhe në të tashmen e kanë zbuluar dilemën që u ka lindur përfaqësuesve të këtij mendimi, si dhe kanë sqaruar pavlefshmërinë dhe rrezikshmërinë e saj.
Sqarimi i dilemës së tyre është si më poshtë.
Ata kanë thënë se argumentet në të cilat mbështesim çështjet e Akides, duhet të jenë të formës së prerë dhe të përfitohet prej tyre bindje e sigurtë “jekin”. Nga hadithet “ehad” dhe tekstet e Kur’anit e të haditheve “muteuatir” që kanë kuptim të diskutueshëm (jo të prerë), nuk përfitohet bindje e sigurtë, por ato janë argumente “dhannije” (prej të cilëve përfitohet një mendim, ose një mundësi më e madhe lidhur me një çështje, por që nuk arrin nivelin e bindjes së sigurtë “jekin”), prandaj ato nuk vlejnë për argument në Akide. Argumentet prej të cilëve përfitohet “dhann”, nuk lejohet të përdoren si dëshmi për çështjet e Akides, sepse Allahu i Lartësuar ka thënë:
“Ata nuk kanë asnjë dije për këtë. Ata ndjekin vetëm se ‘edh-dhann’[8] (hamendje) dhe padyshim se hamendja nuk vlen aspak ndaj së vërtetës (që ta zëvendësojë atë).” En-Nexhm: 28.
“Ata ndjekin vetëm se ‘edh-dhann’ dhe atë që ata dëshirojnë.” En-Nexhm: 23.
Ata thonë se në këto ajete e të tjera, Allahu i Lartësuar i ka sharë mushrikët për shkak se ata ndjekin “edh-dhann”. Sipas tyre këtu përfshihet edhe mbështetja për çështjet e Akides, në hadithe “ehad” dhe në ajete e hadithe “muteuatir” që nuk kanë domethënie të prerë. Të bazuarit në këto ajete e të tjera për të përligjur mendimin e tyre nuk është i saktë, sepse “dhann-i” që ka ndaluar Allahu të ndiqet në ajetet e Kur’anit, nuk është “dhann-i” që kanë për qëllim ata, por ai është “dhann-i” që merr kuptimin e dyshimit, hamendjes dhe gënjeshtrës. Këtë lloj e ka ndaluar Allahu në Kur’an dhe jo punimin me hadithet “ehad”, sepse prej tyre përfitohet bindje e sigurtë ose më e pakta, mendimi më i fortë dhe mundësia më e madhe, siç do ta sqarojmë në vijim, inshaAllah.
- “Dhann-i” i përmendur në ajet, të cilin e ka hedhur poshtë Allahu i Lartësuar, nuk është ai prej të cilit përfitohet mendimi më i fortë dhe mundësia më e madhe rreth diçkaje, por është ndjekja e dyshimeve, hamendjeve dhe gënjeshtrave. Prej gjërave që e përforcojnë këtë është fjala e Allahut të Lartësuar për mushrikët:
“Ata nuk ndjekin gjë tjetër veçse edh-dhann (hamendjen, dyshimet) dhe ata nuk bëjnë gjë tjetër veçse gënjejnë.” (En Aam: 116), që do të thotë se me fjalën “dhann” ka pasur për qëllim gënjeshtrën, hamendjen.
- Sikur thënia e tyre të ishte e saktë, atëherë nuk do të lejohej punimi me hadithe “ehad” edhe në çështjet e Fikhut, sepse Allahu e ka ndaluar punimin me “edh-dhann” në përgjithësi, pa bërë dallim mes çështjeve të Akides dhe të Fikhut dhe sepse në ajetin e sures “En-Aam”, ku Allahu i Lartësuar ka dënuar ndjekjen e “dhann-it” nga ana e mushrikëve, ka përmendur edhe disa rregulla Fikhu, gjë e cila tregon se ky lloj “dhann-i” është i dënuar në të gjitha çështjet, si të Akides ashtu edhe të Fikhut:
“Ata që i bënë shok Allahut të Lartësuar do të thonë: ‘Po të kishte dashur Allahu, ne nuk do t’i kishim bërë shokë Atij në adhurim, as edhe baballarët tanë (nuk do ta kishin bërë këtë), - ky fragment bën fjalë për çështje besimi - , dhe se nuk do të kishim ndaluar ndonjë gjë’ (përkundër dëshirës së Tij). - ky fragment bën fjalë për gjëra që kanë të bëjnë me rregullat. Në të njëjtën mënyrë përgënjeshtruan ata që ishin para tyre (ata kundërshtuan padrejtësisht të Dërguarin e Allahut), derisa shijuan Zemërimin Tonë. Thuaj: ‘A mos keni ju ndonjë dijeni (provë mbrojtëse) që mund ta sillni para nesh? Vërtet që ju nuk ndiqni gjë tjetër, por vetëm dhann (hamendje) dhe nuk bëni gjë tjetër përveçse gënjeni’.” En Aam: 148.
Pastaj ne nuk e pranojmë thënien e tyre se prej hadithit “ehad” nuk përfitohet bindje e sigurtë, sepse një gjë e tillë mund të jetë e mundur. Siddik Hasen Khan ka thënë: “Mospajtimi i dijetarëve lidhur me përfitimin e bindjes së sigurtë nga hadithi ‘ehad’, është vetëm në rastin kur atij nuk i bashkangjitet diçka që e përforcon, ndërsa nëse do t’i bashkangjitet diçka që e përforcon, ose hadithi të jetë ‘meshhur’, atëherë nuk ka kundërshtim se prej tij përfitohet bindje e sigurtë.”
Ajo që rezulton nga studimi i qëndrimeve dhe thënieve të selefëve dhe të shumë dijetarëve të mëvonshëm si ibnus Salah, ibn Tejmije, ibn Kethir e të tjerë, është se hadithi “ehad” është bindës, nëse ekzistojnë shenja e tregues që e përforcojnë. Hadithet që shoqërohen me cilësi përforcuese prej të cilave përftohet bindje, janë këto që vijojnë:
a) Hadithet që janë transmetuar në librat e hadithit, të cilat janë vlerësuar të sakta nga dijetarët dhe nuk i ka hedhur poshtë asnjëri prej tyre. Në këtë rast padyshim përfitohet prej tyre bindje, sepse Umeti është pajtuar për saktësinë e tyre.
b) Hadithet që i ka transmetuar Buhariu dhe Muslimi së bashku, ose njëri prej tyre dhe nuk i ka kundërshtuar asnjë prej dijetarëve të hadithit në saktësinë e tyre.
c) Hadithet “meshhur”, të cilat kanë tri ose më shumë rrugë.
d) Hadithet që i kanë transmetuar dijetarë të mëdhenj si Malik nga Nafi’, nga Abdullah ibn Umer etj.
Madje disa dijetarë janë të mendimit se nga çdo hadith i saktë përfitohet bindje e plotë (jakin). Ky është mendimi i disa dijetarëve të medhhebit maliki, shafi’, hanbeli, si dhe mendimi i ibn Hazmit. Në kohën tonë këtë mendim e ka zgjedhur shejh Albani.
Nga kjo që sqaruam dalim në përfundimin se dijetarët e “ehli sune uel xhemaah” i pranojnë hadithet “ehad” si të sakta, qoftë në besim apo në rregullat e Fikhut, pa bërë dallim. Tregon për këtë fakti që dijetarët e Sunetit si Maliku, Ahmedi, Buhariu, Muslimi, ebi Davudi, Tirmidhiu e të tjerë, i kanë transmetuar e regjistruar në librat e tyre hadithet që përmbajnë çështje të Akides, megjithëse e dinin se hadithet “muteuatir” janë shumë pak, dhe se shumica e tyre janë “ehad”. Sikur të mos e pranonin bazimin në to për çështjet e Akides, nuk do të ishin lodhur me transmetimin e tyre dhe do t’u kishte shkuar e gjithë kjo punë kot. Kushdo që u mvesh atyre ndonje mendim tjetër, ka shpifur ndaj tyre. Pastaj diskutimi nëse përfitohet prej hadithit “ehad” bindje apo jo, nuk ka arsye që të lidhet me temën e Akides, sepse dijetarët që thonë se përfitohet prej tij “dhann”, e pranojnë atë në Akide përderisa është i saktë. Ibnu Abdil Berr është i mendimit se nga hadithi “ehad” përfitohet “dhann” dhe jo “jekin”, megjithatë ai e pranon atë në çështjet e Akides dhe thotë se ky është qëndrimi i dijetarëve të “ehli sunetit”.

Faktet nga Kur’ani dhe Suneti që tregojnë se është detyrë të pranohet hadithi “ehad” në çështjet e Akides

“Nuk është e përshtatshme për besimtarët të dalin për luftë të gjithë. Nga çdo grup i tyre vetëm një pjesë duhet të marshojë, me qëllim që të njihen me fenë (Islamin), të mund të këshillojnë njerëzit e tyre kur të kthehen tek ata dhe të mund të jenë të vetëdijshëm (për të keqen).” Et-Teube: 122.
Në këtë ajet Allahu i ka urdhëruar fiset, të dërgojnë një palë prej tyre për të mësuar çështjet e fesë, me qëllim që kur të kthehen t’ua mësojnë njerëzve të fisit ato. Fjala “taife” që është përmendur në ajet, nga ana gjuhësore përdoret për një person e më shumë, që do të thotë se sikur një fis të çojë vetëm një person për të mësuar çështjet e fesë, pasi të kthehet në mesin e tyre, e kanë detyrë të pranojnë prej tij çdo gjë të fesë, qoftë në çështjet e Akides apo të Fikhut. Madje çështjet e Akides janë më me përparësi për t’i pranuar, sepse janë më të rëndësishme. Ajeti është argument i qartë për pranimin e hadithit “ehad” që transmetohet nga një ose më shumë persona, pa bërë dallim ndërmjet çështjeve të Akides dhe të Fikhut.
Këtë e konfirmon edhe hadithi që ka transmetuar Buhariu në “Sahihun” e tij nga Malik ibnul Huvejrith i cili thotë: “Erdhëm tek Profeti (salallahu alejhi ue selem), ndërkohë që ishim të rinj dhe pothuajse në të njëjtën moshë. Pranë tij qëndruam njëzet ditë. Profeti (salallahu alejhi ue selem) ishte i mëshirshëm, zemërbutë e i dhembshur, prandaj kur mendoi se na mori malli për familjet tona, na kërkoi ta lajmëronim për njerëzit që kishim në shtëpi. Pasi e lajmëruam na tha: ‘Kthehuni në familjet tuaja, qëndroni mes tyre, mësojuni atyre fenë, urdhërojini ata dhe faluni siç më keni vërejtur mua duke u falur’.”
Pra, Profeti (salallahu alejhi ue selem) i urdhëroi të kthehen në familje dhe t’u mësojnë çështjet e fesë. Më të rëndësishmet e çështjeve të fesë janë ato të besimit, kështu që në qoftë se do të ishte i saktë mospranimi i hadithit “ehad” në Akide, këta djem nuk do t’u flisnin familjeve për besimin dhe ata nuk do ta kishin detyrë të pranonin çdo gjë prej tyre.
Gjithashtu Allahu i Lartësuar ka thënë:
“O ju që keni besuar! Nëse një njeri i poshtër e i lig ju vjen me ndonjë lajm, sqarojeni e bëjeni të qartë, që të mos dëmtoni njerëzit nga padija e pastaj të pendoheni për atë që keni bërë.” El Huxhuratë: 9.
Ajeti tregon se kur na vjen një mëkatar me ndonjë lajm, nuk e pranojmë menjëherë prej tij, por e shqyrtojmë dhe e verifikojmë. Në të kundërt, kur na vjen me çfardolloj lajmi një njeri i drejtë dhe i besueshëm, argumenti nëpërmjet tij konsiderohet i përcjellur dhe është detyrë ta pranojmë prej tij menjëherë, pa qenë e nevojshme ta shqyrtojmë e verifikojmë. Padyshim që në lajmet e njerëzve të besueshëm, përfshihen edhe çështjet e besimit.
Ka ardhur në “Sahihun” e Buhariut dhe të Muslimit se banorët e Jemenit erdhën te Profeti (salallahu alejhi ue selem) dhe i thanë: “O i Dërguari i Allahut! Dërgo me ne një burrë që të na mësojë Islamin dhe Sunetin!” Profeti kapi përdore ebu Ubejde ibnul Xherrah dhe tha: “Ky është besniku i këtij Umeti.”
Gjithashtu Profeti (salallahu alejhi ue selem) ka dërguar dhe të tjerë prej sahabëve në vende të ndryshme për t’u mësuar njerëzve Islamin, si Ali ibn ebi Talib, Muadh ibn Xhebel dhe ebu Musa el Eshari. Hadithet e tyre gjendet te Buhariu, Muslimi e të tjerë libra të hadithit. Ata u mësuan njerëzve çështjet e fesë, ku përfshiheshin padyshim edhe ato të Akides dhe njerëzit ishin të obliguar të pranonin prej tyre. Nëse nuk do të ishte detyrë pranimi i lajmit të përcjellë nga një person apo dy e më shumë, që nuk arrin gradën “muteuatir” (hadithi “ehad”), Profeti (salallahu alejhi ue selem) nuk do t’i dërgonte në këtë formë e me këtë numër dhe njerëzit nuk do të ishin të obliguar të pranonin prej tyre.
Disa aspekte që hedhin poshtë mendimin e atyre të cilët nuk bazohen në hadithin “ehad” për çështjet e Akides:
- Mospranimi i hadithit “ehad” në çështjet e Akides apo thënia se nuk është detyrë të punohet me të në Akide, është diçka e shpikur që s’e kanë njohur selefët e këtij Umeti. Çdo gjë e tillë është e refuzuar, sepse Profeti (salallahu alejhi ue selem) ka thënë në hadithin e transmetuar nga Aishja në “Sahihun” e Muslimit: “Kush shpik në fenë tonë atë që nuk është prej saj, ajo është e refuzuar dhe e papranueshme.”
- Thënia e tyre se hadithi “ehad” nuk vlen për argument në Akide, është në vetvete një çështje prej Akides që ka nevojë për argument të prerë. Një argument të tillë, kurrë s’mund ta gjejnë. Në këtë mënyrë ata kanë kundërshtuar vetveten dhe kanë rënë në kundërthënie.
- Sikur të kishte ndonjë argument të formës së prerë (“jekin”) që nuk pranohet hadithi “ehad” në Akide, do ta kishin njohur sahabet dhe do ta kishin deklaruar. Po ashtu edhe ata që erdhën pas tyre prej të parëve të këtij Umeti. Përderisa ata nuk e kanë njohur një argument të tillë, kjo tregon se ai nuk ekziston.
- Mospranimi i hadithit “ehad” në Akide bie ndesh me metodën e sahabëve, të cilët e pranonin hadithin e atij që u përcillte fjalët e Profetit (salallahu alejhi ue selem), duke qenë të bindur në to. Asnjëri prej tyre nuk e refuzonte lajmin e vëllait të tij me pretekstin se hadithi i përcjellë prej tij është “ehad”.
- Faktet që dëshmojnë për detyrën e pranimit të argumenteve të Kur’anit dhe Sunetit, përfshijnë temat e besimit dhe rregullat e ligjet e Sheriatit. Përjashtimi i temave të Akides kur hadithet janë “ehad”, është një përjashtim pa argument.

Disa nga çështjet e Akides që kanë ardhur në hadithe të sakta

- Profecia e Ademit, si dhe e disa profetëve të tjerë, për të cilët Kur’ani nuk përmend se janë profetë.
- Epërsia e Profetit tonë, Muhamedit (salallahu alejhi ue selem), mbi të gjithë të dërguarit.
- Shumë çështje që kanë të bëjnë me fillimin e krijimit të krijesave, cilësinë e melaikeve, xhindëve, xhenetit, zjarrit, se ato janë të krijuara dhe se guri i zi i Kabes është i ardhur nga xheneti.
- Shumë prej shenjave të Kijametit, përveç atyre që kanë ardhur në hadithe “muteuatir”.
- Besimi se dhjetë të përgëzuarit me xhenet janë prej banorëve të xhenetit.
- Shumë prej mrekullive dhe veçorive të Profetit.
- Shumë gjëra që lidhen me jetën e varrit, kijametin, dhe Ditën e Gjykimit.
- Shumë çështje që kanë të bëjnë me kaderin.
Grupet e humbura, për shkak se s’kanë dijeni rreth haditheve të Profetit (salallahu alejhi ue selem), kanë mohuar shumë çështje të Akides që kanë ardhur në hadithe “muteuatir”, me pretendimin se janë transmetuar në hadithe “ehad”, duke kundërshtuar kështu atë që e kanë theksuar ekspertët e kësaj fushe, dijetarët e hadithit. Prej gjërave që kanë mohuar është dalja e Dexhalit, zbritja e Isait, shikimi i Allahut në xhenet dhe shumë prej mrekullive të Profetit tonë Muhamedit (salallahu alejhi ue selem).
3 - Profeti ynë, Muhamedi (salallahu alejhi ue selem), i ka sqaruar çështjet e fesë, prandaj çdo shpikje në fe është bidat i refuzuar.
Allahu e ka plotësuar fenë e Tij, nuk ka në të asnjë lloj mangësie, prandaj nuk lejohet të pakësohet, të shtohet, apo të ndryshohet ndonjë gjë në të. Allahu thotë në Kur’an:
“Sot përsosa për ju fenë tuaj, plotësova mirësinë Time mbi ju dhe zgjodha për ju Islamin fe.” Maide: 3.
Për këtë ka thënë Profeti (salallahu alejhi ue selem) në hadithin e transmetuar nga Irbad ibni Sarije: “Na këshilloi i Dërguari i Allahut me një këshillë, prej së cilës u frikësuan e u zbutën zemrat dhe lotuan sytë. Atëherë ne i thamë: ‘O i Dërguari i Allahut! Duket sikur kjo është një këshillë lamtumire apo ndarje prej nesh, prandaj na porosit (me diçka që t’i përmbahemi pas teje).’ Profeti u tha: ‘U këshilloj t’i frikësoheni Allahut, të dëgjoni dhe të respektoni, edhe sikur prijësi juaj të jetë një rob, sepse kush jeton prej jush do të vërejë shumë përçarje. Prandaj kapuni pas Sunetin tim (rrugës time) dhe Sunetin e halifëve të drejtë e të udhëzuar. Shtrëngojeni atë me dhëmballët tuaj (d.m.th. kapuni fort pas tij). Ruhuni nga shpikjet në çështjet e fesë sepse çdo bidat është humbje’.” Transmeton ebu Daudi dhe Tirmidhiu, i cili thotë se hadithi është hasen, sahih.
Në një transmetim të hadithit të Irbad ibn Sarijeh Profeti (salallahu alejhi ue selem) thotë: “Ju kam lënë në një rrugë të drejtë, nata e së cilës është si dita e saj. Nuk devijon nga ajo vetëm se një i shkatërruar.” Kjo do të thotë se Profeti (salallahu alejhi ue selem) e ka sqaruar çdo gjë të fesë, kështu që ai që shton, ndryshon e devijon diçka në të, është i shkatërruar.
Transmeton imam Shafiu dhe Taberani se Profeti (salallahu alejhi ue selem) ka thënë: “Nuk kam lënë ndonjë gjë që ju afron te Allahu i Lartësuar, veçse ju kam urdhëruar për të.”
Aishja transmeton se Profeti (salallahu alejhi ue selem) ka thënë: “Kush shpik në fenë tonë diçka që nuk është prej saj, ajo është e refuzuar.” Transmeton Buhariu dhe Muslimi. Në “Sunenin” e Nesaiut ka ardhur hadithi i saktë ku Profeti (salallahu alejhi ue selem) ka thënë: “Me të vërtetë më e mira fjalë është fjala e Allahut të Lartësuar dhe më i miri udhëzim është udhëzimi i të Dërguarit të Tij. Çdo shpikje është bidat, çdo bidat është humbje dhe çdo humbje përfundimin e ka në zjarr.” Hadithin e ka transmetuar edhe Muslimi, përveç fragmentit të fundit.
Imam Ahmedi transmeton nga Abullah ibn Mes’udi, i cili rrëfen se Profeti (salallahu alejhi ue selem) bëri një vijë të drejtë dhe tha: “Kjo është rruga e drejtë që ka ligjëruar Allahu i Lartësuar.” Pastaj bëri vija djathtas e majtas dhe tha: “Në krye të secilës prej këtyre rrugëve ka një shejtan që i fton njerëzit të ecin në të.” Më pas lexoi fjalën e Allahut: “Vërtet, kjo është rruga Ime e drejtë, kështu që ndiqeni atë dhe mos ndiqni rrugë të tjera, pasi ato do t’ju ndajnë e do t’ju largojnë nga Udha e Tij. Për këtë ju ka porositur që të mund të bëheni Muttekinë (të përkushtuar në Besimin e pastër islam).” En Aam: 153.
Gjithashtu ka transmetuar Hudhejfetu ibnil Jeman, i cili thotë: “Njerëzit e pyesnin Profetin (salallahu alejhi ue selem) për të mirën, kurse unë e pyesja për të keqen nga frika se mos më prekte, kështu që i thashë: ‘O i Dërguari i Allahut! Ne kemi qenë në xhahilijet dhe në sherr dhe Allahu na solli këtë të mirë. A do të ketë pas kësaj të mire, të keqe dhe sherr? Profeti tha: ‘Po.’[9] I thashë: ‘Po pas kësaj të keqeje a ka hajër?’ Profeti u përgjigj: ‘Po, dhe ai do të shoqërohet me ‘dekhan’[10] (inat, urrejtje, armiqësi, prishje të zemrave dhe trazira e turbullira).’ I thashë: ‘Çka është ‘dekhan-i’ i asaj periudhe, o i Dërguari i Allahut!?’ Profeti tha: ‘Një popull që udhëheqin jo me udhëzimin tim, të cilët bëjnë punë që i pranon dhe punë që nuk i pranon.’ I thashë: ‘Po pas këtij hajri a ka sherr?’ Tha: ‘Po, ka ftues për në dyert e xhehenemit, kushdo që u përgjigjet, ata e hedhin në të.’[11] ‘O i Dërguari i Allahut! Na i përshkruaj ata!’ M’u përgjigj: ‘Ata janë nga mesi ynë, flasin gjuhën tonë dhe janë të fesë sonë.’ I thashë: ‘Çfarë më urdhëron të bëj nëse e arrij atë kohë?’ Tha: ‘Të kapesh pas xhematit të muslimanëve dhe kryetarit, prijësit të tyre.’ Thashë: ‘Po në qoftë se muslimanët atë ditë nuk kanë as xhemat dhe as prijës?’ Tha: ‘Largohu nga të gjitha ato grupe edhe sikur të shtrëngosh rrënjët e një peme, derisa të të vijë vdekja duke qenë në atë gjendje’.” Transmetojnë Buhariu dhe Muslimi.
Abdullah ibn Mes’udi ka thënë: “Ndiqni rrugën e Profetit (salallahu alejhi ue selem) e të shokëve të tij dhe mos shpikni risi e bidate, sepse u mjafton ajo që ka qenë në të i Dërguari dhe shokët e tij.”
Abdullah ibn Umer ka thënë: “Çdo bidat është humbje, edhe pse njerëzit e konsiderojnë të mirë.”
4 - Logjika e shëndoshë është krejtësisht në përputhshmëri me argumentet e sakta të Sheriatit, d.m.th. argumentet e sakta logjike që rrjedhin nga mendja e pastër, e shëndoshë dhe e drejtë, janë në përputhshmëri me Kur’anin dhe hadithet e sakta të Profetit (salallahu alejhi ue selem). Si rrjedhojë, kurrsesi nuk mundet që një argument i prerë e i saktë logjik, të bjerë në kundërshtim me një argument të prerë e të saktë të Sheriatit.

Grada dhe vlera e mendjes në Islam

Mendja është një dhuratë dhe një nder i madh që Allahu ia ka bërë njeriut. Allahu i Lartësuar i ka dhuruar mendjes së njeriut aftësi dhe përgatitje për të kryer proçese logjike të cilat janë të dobishme për jetën e tij. Allahu i Lartësuar ka thënë:
“Vërtet Ne i kemi nderuar bijtë e Ademit dhe Ne i kemi mbartur ata në tokë e në det dhe i kemi furnizuar ata me gjithë të mirat, si edhe i kemi parapëlqyer ata përmbi shumë prej atyre që Ne i kemi krijuar me mirësi të veçantë.” El Isra: 70.
Vlera dhe rëndësia e mendjes në Sheriat vihet në dukje nga aspektet që vijojnë:
- Allahu i Lartësuar ia drejton fjalët e Tij vetëm të mençurve, sepse ata e kuptojnë fenë e Tij. Allahu në Kur’an ka thënë:
“Përkujtim e këshillë për zotëruesit e mendjes.” Sad: 53.
- Një ndër gjërat prej të cilave varet obligimi me detyrat fetare është mendja, dhe ai që nuk e posedon nuk është i obliguar. Profeti (salallahu alejhi ue selem) në një hadith ka thënë: “Është ngritur lapsi për tre persona (d.m.th. është hequr obligimi dhe nuk merren në llogari, përderisa janë në atë gjendje)…”, dhe njëri prej tyre është i çmenduri derisa t’i vijë mendja.
- Allahu e ka dënuar (sharë) atë që nuk përdor mendjen, siç ka përmendur për banorët e zjarrit:
“Dhe thonë: ‘Sikur të kishim dëgjuar dhe pasur mend, ne nuk do të ishim ndër banuesit e zjarrit’.” Mulk: 10.
Gjithashtu ka thënë duke dënuar veprimin e atyre që nuk ndjekin Sheriatin dhe udhëzimin e Profetit (salallahu alejhi ue selem):
“Kur u thuhet atyre: ‘Ndiqni atë që ka zbritur Allahu’, ata thonë: ‘Jo! Më mirë të ndjekim çfarë gjetëm nga baballarët tanë’. (A do ta bëjnë këtë?) Edhe pse baballarët e tyre nuk kuptonin gjë dhe nuk ishin të drejtuar?” Bekare: 170.
- Kur’ani ka përmendur dhe ka nxitur për shumë proçese logjike që kryen njeriu si p.sh. mendimi, meditimi, vëzhgimi etj. Në ajetet që vijojnë Allahu i Lartësuar ka thënë:
“A nuk mendojnë thellë për Kur’anin?”, “Në mënyrë që të mendoni”, “A nuk kuptoni?”
- Allahu i ka lavdëruar ata që përdorin logjikën për njohjen e së vërtetës:
“Ndërkaq, ata që u larguan prej adhurimit të idhujve dhe ju drejtuan Allahut, kanë gëzim të madh, e ti përgëzoji robërit e Mi, të cilët i dëgjojnë fjalët dhe pasojnë atë më të mirën prej tyre. Të tillët janë ata që Allahu i udhëzoi në Rrugën e drejtë dhe të tillët janë ata të mençurit.” Ez-Zumer: 17-18.
- Allahu ka dhënë shumë shembuj në Kur’an që i shohim ose i dëgjojmë, në mënyrë që ne të logjikojmë e të mendojmë:
“Ai na solli Neve një shembull, e harroi krijimin e vet dhe tha: ‘Kush i ngjall eshtrat duke qenë të kalbura!?’” Ja Sin: 78.
- Allahu në Kur’an ka përmendur shumë fakte që shkojnë sipas standarteve, kritereve dhe arsyeve logjike, si p.sh:
“A mos u krijuam prej kurgjësë, apo ata vetë janë krijues!? A mos ata i krijuan qiejt e tokën!? Jo, por ata nuk janë të bindur.” Et-Tur: 35-36.
“Sikur të kishte në to (në qiej e në tokë) të adhuruar të tjerë me të drejtë përveç Allahut, ato të dyja do të shkatërroheshin.” El Enbija: 22.
“A nuk mendojnë thellë për Kur’anin!? Sikur të ishte prej dikujt tjetër përveç Allahut, do të gjendeshin në të kontradikta të shumta.” En-Nisa: 82.
- Kur’ani ka përcaktuar fushat e mendimit dhe përdorimit të mendjes:
“A nuk e kanë parë qiellin mbi ta, si Ne e kemi ndërtuar atë, e kemi zbukuruar dhe s’ka asnjë të çarë në të!? Edhe tokën! Ne e kemi shtrirë atë dhe kemi vendosur në të male që qëndrojnë fort, si dhe kemi sjellë në të çdo lloj bime të mrekullueshme në çift. Një ndriçim dhe përkujtues për çdo rob që i kthehet Allahut me pendim (rob i cili beson në Njëshmërinë e Allahut, i plotëson detyrat në nënshtrim ndaj Tij dhe që gjithnjë kërkon faljen e Tij).” Kaf: 6-8.
- Përdorimi i gjurmës si argument që tregon për lënësin e saj. Ky është një proçes logjik që ka nevojë për njohjen e lidhjes midis pasojës dhe shkakut të saj. Allahu i Lartësuar ka thënë në Kur’an:
“I cili ka krijuar shtatë qiejt të renditur një përmbi një, ju nuk mund të shihni asnjë gabim në krijimin e të Gjithmëshirëshmit. Kthe pra shikimin përsëri! A mund të shohësh ndonjë të çarë?” El Mulk: 3-4.
- Sqarimi i gjërave që mendja nuk arrin t’i njohë, si p.sh. fjala e Allahut:
“Dhe të pyesin ty (Muhamed a.s.) për ruhin (shpirtin). Thuaj: ‘Ruhu është prej atyre gjërave, dija për të cilën është vetëm tek Allahu’, ndërsa nga Dija (juve o njerëz) ju është dhënë fare pak.” El Isra: 85.
“Ai (Allahu) e di çfarë u ndodh atyre (krijesave të Tij) në këtë botë dhe çfarë do t’u ndodhë atyre (në jetën e fundit) dhe ata kurrë nuk do të përfshijnë ndonjë gjë nga Dija e Tij.” Ta Ha: 110.
Abdullah ibnu Abbasi ka thënë: “Kaderi është një gjë që Allahu e ka bërë sekret, të fshehtë.”

Qëndrimi i “ehli sunetit” ndaj arsyes logjike

Do të përmendim disa pika, të përmbledhura nga shkrimet e ibnu Tejmijes në këtë fushë, të cilat e sqarojnë këtë qëndrim:
- Njeriu me mendjen e tij ka aftësi t’i kuptojë e t’i njohë gjërat, por bazuar në arsyen logjike, ai mund t’i njohë e t’i perceptojë gjërat (që kanë të bëjnë me besimin dhe rregullat e fesë) në mënyrë të përgjithshme dhe jo në mënyrë të detajuar.
- Argumentet fetare kanë përparësi mbi konkluzionet logjike, për arsye se Sheriati është i pagabueshëm, ndërsa konkluzionet logjike mund të jenë të gabuara. Kjo sepse arsyet logjike janë produkt i mendjes së njeriut, i cili gabimin e ka në natyrën e tij, kurse burimi i argumenteve të Sheriatit është hyjnor.
- Gjykimet logjike që janë të sakta, të qarta e të padiskutueshme, nuk mund të bien ndesh me Sheriatin.
- Arsyet logjike janë të sakta vetëm kur përputhen me Sheriatin, ndërsa kur e kundërshtojnë atë, janë të parregullta e të pavlefshme. Prandaj standardet dhe kriteret logjike që përputhen me Sheriatin janë të sakta, kurse ato që e kundërshtojnë atë janë të pavlefshme.
- Në rast se nga vështrimi sipërfaqësor i një teksti (citati) do të vërehet se ai bie ndesh me një argument të saktë, të qartë e të prerë logjik, kjo padyshim ndodh ose për shkak të një dileme që duhet zbuluar e qartësuar, ose për shkak të interpretimit të gabuar të tekstit, si p.sh. kur fjala ka dy ose më shumë variante që mund të interpretohet dhe njëri prej tyre bie ndesh me arsyen e qartë e të prerë logjike. Kjo gjë tregon se ai variant nuk mund të jetë kuptimi i saj, për shkak se hadithi që bie ndesh me arsyen logjike të saktë, është i dobët ose i trilluar si p.sh.: “Allahu i Lartësuar zbret mbrëmjen e DSitës së Arafatit mbi një devé dhe përqafon kalorësit e ata që ecin në këmbë.” Kjo padyshim është gënjeshtër.
- Ligjet dhe rregullat, mund të njihen në mënyrë të detajuar vetëm nëpërmjet Sheriatit, kështu që ato janë prej veçorive të tij.
- Në mënyrë të përgjithshme, njeriu me mendjen e tij e dallon atë që është e shëmtuar dhe e keqe dhe e dallon atë që është e bukur dhe e mirë, qoftë edhe pa i arritur argumenti fetar. Mirëpo njeriu nuk është i obliguar për asgjë derisa t’i arrijë argumenti fetar, dhe si rrjedhojë, shpërblimi dhe ndëshkimi për veprat e tij varet po nga arritja e argumentit fetar.
- Sheriati mund të sjellë gjëra që e hutojnë mendjen, si p.sh. ndëshkimi i shpirtit së bashku me trupin në varr, por jo gjëra që janë të paarsyeshme e të papranueshme logjikisht.
- Asgjë s’mund t’i bëhet detyrë Allahut përmes asaj që e gjykon mendja e njeriut, sepse Allahu siç ka lajmëruar për veten e tij është “Veprues i asaj që dëshiron”. Por ai mund t’i bëjë detyrë Vetes së Tij atë që dëshiron dhe mund ta ndalojë Veten e Tij nga ajo që dëshiron, për t’u bërë mirësi robërve të tij, si p.sh. fjala e Profetit (salallahu alejhi ue selem) se Allahu ka thënë në hadith kudsi: “Unë ia kam ndaluar padrejtësinë vetes time”, si dhe fjala e tij: “E drejta e robërve ndaj Allahut është që të mos e ndëshkojë atë që nuk i bën shok atij.”
- Logjika është burim (referencë) dytësor, e varur nga argumentet fetare dhe e nështruar ndaj tyre. Tekstet e Kur’anit dhe Sunetit janë të mjaftueshme si burime fetare dhe e bëjnë të panevojshëm të bazuarit në konkluzionin logjik, por nuk e pengojnë pranimin e tij kur është i saktë.
Çdo mendim që bie në kundërshtim me këtë që sqaruam lidhur me logjikën, është i pasaktë dhe në kundërshtim me qëndrimin e “ehli sunetit”.



--------------------------------------------------------------------------------

[1]) Temetuë është njëra prej tri mënyrave të kryerjes së haxhit.
[2]) Profeti e ka ndaluar gjymtimin, por nga ana tjetër i ka bërë shenjë kurbanit që e çonte për në Mekë. Kjo tregon se gjymtimi ndryshon nga bërja e shenjës në trupin e kafshës, dhe si rrjedhojë edhe gjykimi është i ndryshëm.
[3]) Ibnu Abasi e ka ndaluar bazuar në fjalën e Profetit: “Nuk ka namaz pas ikindisë derisa të perëndojë dielli”, por në një hadith tjetër ka ardhur se Profeti nuk i linte pa i falur dy rekate pas ikindisë. Për këtë arsye, në lidhje me këto dy rekate janë dhënë dy mendime, i pari të falen, dhe i dyti të mos falen. Mendimi më i saktë në lidhje me këtë çështje është ligjshmëria e faljes së dy rekateve pas ikindisë me kusht që të mos ketë anuar dielli për të perënduar (d.m.th. të mos falen në kohën e ndaluar para perëndimit të diellit). Kjo për arsye se hadithi i parë e ndalon namazin pas ikindisë në përgjithësi, kurse hadithi i dytë përjashton faljen e dy rekateve. Raste të tilla përjashtimesh në Sheriat ka shumë. Në këtë mënyrë bëhet pajtimi mes dy argumenteve dhe jepet mundësia që të praktikohen që të dy. Ajo që vlen të theksohet këtu, është fakti se Abdullah ibnu Abasi ishte shumë i prerë në qëndrimin tek ajo që e ka ligjëruar Allahu dhe i Dërguari i Tij, sipas asaj që e dinte nga suneti i të Dërguarit të Allahut.
[4]) Qëllimi i këtij shembulli është përforcimi i faktit që çdo gjë e cila ka të bëjë me fenë, duhet të jetë e argumentuar në Kur’an dhe Sunet.
[5]) “Mufrid” ose “karín” janë dy mënyrat e tjera të kryerjes së haxhit.
[6]) Salavatet e Allahut për krijesat, janë lavdërimi i tyre te melaiket, falja e gjynaheve të tyre dhe mëshirimi i tyre. Kurse salavatet e melaikeve mbi besimtarët janë kërkimi i faljes dhe mëshirës për ta.
[7]) Xherhi është përmendja e transmetuesit me një cilësi që obligon mospranimin e transmetimit të tij. Kurse ‘ta’dili’ është përmendja e transmetuesit me një cilësi që obligon pranimin e transmetimit të tij.
[8]) Sipas tyre “edh-dhann” do të thotë argument prej të cilit nuk përfitohet bindje, por përfitohet mendimi ose mundësia më e madhe. Ky koment që i kanë bërë fjalës “edh-dhann” nuk është i saktë, siç do ta mësojmë nga kundërpërgjigjja, pasi kuptimi i saktë i saj është hamendja, gënjeshtra dhe trillimi që e ndiqnin mushrikët.
[9]) Dijetarët kanë thënë se bëhet fjalë për fitnet (trazirat) që kanë ndodhur pas Uthmanit.
[10]) Dijetarët kanë thënë se bëhet fjalë për bashkimin dhe respektin e njerëzve, gjë e cila ndodhi në kohën e Aliut dhe të Muavijes, ndërsa “dekhani”, janë veprimet e disa guvernatorëve në kohën e tyre. Kjo sipas një varianti në komentin e hadithit.
[11]) Ftuesit për në dyert e xhehenemit janë havarixhet e të tjerë prej bidatçinjve. Shiko për më gjerë komentin e këtij hadithi në “Fethul bari”.