Eqrem Bej Vlora: Kujtime

[ILovePejaa]

Shqipëria në udhëkryq

Ishte dashur që të kalojë një dekadë pas pavarësimit të Shqipërisë, që vendi të përcaktohej për kursin demokratik në vend të atij feudal. Dhe kur mori këtë drejtim, detyroi shtresën e vjetër sunduese që të përshatet, apo të notojë kundër rrymës...

Vitet 1923 dhe 1924 shënojnë kthesën në zhvillimet e ngjarjeve. Nëse deri atë kohë çështja a do të marrë Shqipëria kursin demokratik apo atë feudal kishte qenë e hapur, tanimë zgjidhja ishte e domosdoshme. Dhe kursi mori atë drejtim që do të sillte fundin e pozicionit sundues të shtresës së vjetër të lartë. Duhej unë të përshtatesha, apo duhej të notoja kundër rrymës? Legjenda e çifutit shtegtar të përjetshëm përsëritet në mitin lindoro-shqiptar me emrin dhe vetitë e Hizrit. Ky personazh fantastik ka cilësinë që të parathotë të ardhmen e njerëzve dhe të përmbushë dëshirat e tyre. Hizri njihet nga dora e majtë, të cilën e ka pa kocka. Në merak për drejtimin politik që duhej të merrja, në vitin 1906 unë pashë ëndërr sikur e takova atë (të veshur si dervish) nën hijen e një ulliri mes rrugës Skelë-Vlorë dhe, duke I vënë një flori në pëllëmbën e tij të flashkët, e pyeta “Cilën rrugë duhet të marr për çlirimin e Shqipërisë? Djathtas apo majtas?” Hizri tregoi një herë me dorë Vlorën djathtas dhe pastaj fushën e Nartës, majtas. Majtas, majtas duhet të shkosh - më mësoi - ajo është rruga e shpëtimit! E megjithatë, gjatë gjithë jetës sime unë ia kam mbajtur djathtas dhe, me sa duket, kam zgjedhur rrugën e gabuar! Mirëpo kush mund të thotë sot se kështu është? Ka pasë disa pjesëtarë të shtresës së lartë të cilët provuan të bëjnë një kthesë që binte në kundërshtim me të gjitha traditat e tyre. Njerëz që deri dje kishin qenë tiranë të regjur në qytetet e fshatrat e tyre, u shfaqën befas me sjelljen e demokratëve më të bindur. Ata qenë të paçiltër dhe u pritën me mbledhje supesh, plot dyshim prej njerëzve të sërës së tyre dhe me kritika përtallëse të armiqve të tyre. Mund të theksoj vetëm një përjashtim? Ali bej Këlcyrën, ndjenjat e të cilit ishin të vërteta dhe të ndershme dhe bindjet të forta! Ai ishte një tribun i mirëfilltë popullor, ndërsa unë mbeta i njëjti gjithmonë: i respektuar me popullin, korrekt kundrejt së ashtuquajturës klasë e mesme, disi I prerë dhe formal, por edhe mjaft fodull, I mbushur me mesazhin e klasës time. Me këto të dhëna në vitet 1923-24, unë fillova në Shqipëri, periudhën e dytë të karierës sime politiko-administrative. Qe një gjë fare e lehtë, unë nuk pata nevojë të bëja as mundimin më të vogël, madje, sot më duhet të pohoj, se në disa drejtime edhe e pengova atë: shpërfillja, pakujdesia, dembelia, mungesa e ambicies, neveria ndaj një angazhimi të mëtejshëm në politikën shqiptare, të gjitha këto ishin veti që nuk I ndihmonin kësaj karriere. Dhe përse, atëhere, mbeta në politikë? Për arsyen e thjeshtë sepse në Shqipëri - atëherë sikundër edhe sot - mund të jetë dikushi vetëm ai që ka ndikim në organet shtetërore, pra ai që ka pushtet. Me një fjalë pothuaj e kundërta e asaj që ndodhte në kohën e Perandorisë Osmane. Sanxhakbeu dhe rangu i tij ishin vetë shteti, qeveria dhe përfaqësues I Sulltanit në një person: njerëzia vërshonte vetiu nëpër “derën e madhe” të tyre. Sot duhej ta bëje këtë derë relativisht tërheqëse, apo edhe ta lije hapur fare, po ta donte puna. Ose duhej ta fitoje pushtetin me luftë. Kështu edhe unë u detyrova që, për të mos më ngrënë, të ulërija (së paku në dukje) bashkë me ujqit. Ne ishim demokratizuar dhe për të mbajtur pozicionet e konkurrencës në fushën e politikës, të bënim reklamë, të zhvillonim propagandë zgjedhore, të jepnim e të merrnim favore dhe lëshime. Kush kërkonte ndikim ishte i detyruar të futej në vallen e politikës së ndyrë të klientelës, një shërbim i rëndë skllavi (fronde), të cilën unë vetëm në vitin 1927 munda ta këmbej me karierën diplomatike. Por edhe kjo nuk mund të më kënaqte plotësisht. Mbetej gjithmonë një dozë neverie dhe unë nuk e pata kurrë bindjen e duhur, vullnetin për t’u përshtatur, shpirtin e disiplinës, seriozitetin e duhur apo ndjenjën e detyrës. Arsyeja ishte se unë nuk kisha mësuar kurrë të luftoja fort për një çështje, të ndiqja me këmbëngulje dhe me të gjitha forcat një qëllim të caktuar - gjithçka më kishte rënë vetë në prehër. Unë kisha qenë i përkëdhelur dhe i bindur top se asnjë humbje nuk mund të më rrezikojë; e kisha pasur lehtë në jetë dhe kisha arritur gjithçka pa asnjë mundim, pa më vajtur mendja se thjesht, unë po bluaja trashëgiminë e një të kaluare të ndritshme dhe se do të vinte dita që ky hambar të shteronte.

(vijon)

Eqrem Bej Vlora është një ndër personazhet që e ka përjetuar fundin e sundimit osman në Shqipëri dhe lindjen e zhvillimin e Shqipërisë pas pavarësisë. Me përkrahjen e Institutit për Evropën Juglindore, ai ka shkruar kujtimet e tij dhe ka arritur të hedhë në letër periudhën vendimtare të zhvillimit vetjak dhe të formimit të Shqipërisë deri në vitin 1925. Në vitin 1964, vdekja e papritur e ka shkëputur nga kjo punë. Libri “Kujtime” i Eqrem Bej Vlorës është botuar në vitin 1973 në Munchen të Gjermanisë, në gjuhën gjermane, i përgatitur nga Instituti për Evropën Juglindore. Si në çdo dorëshkrim që autori nuk ka mundësi ta përcjellë vetë deri në shtyp, edhe në rastin tonë kanë mbetur shumë çështje të hapura - sqaron botuesi për librin. Librin në gjuhën shqipe e ka botuar Shtëpia e Librit dhe Komunikimit, Qendra Ndërkombëtare e Kulturës, Tiranë.

[ILovePejaa]

Në vitin 1923 Partia Konservatore e bejlerëve arriti një fitore të plotë, ndonëse të fundit! Po t’i kishte kuptuar më mirë ndryshimet e ndodhura dhe të kishte pasur më shumë frymën e kastës, me këtë fitore ajo do të kishte siguruar, madje në një mënyrë të padiskutueshme, udhëheqjen në Shqipëri edhe për disa dhjetëvjeçarë të tjerë

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (2)


Më 26 nëntor të vitit 1923, kur u shpallën zgjedhjet për Asamblenë Kombëtare legjislative, im atë dhe miqtë e mi ngulën këmbë që të vija edhe unë kanditaturën. Formova atëherë, pa entuziazmin më të vogël, ekipin tim me persona të kallëpit konservativ, të cilëve iu ecte fjala dhe kishin njëfarë peshe në krahinën e Vlorës. Dhe më dukej si gjëja më e natyrshme në botë që këto zgjedhje t’i fitoja sërish njëzëri. Miqtë, po edhe armiqtë me mendësi konservative, më mbështesnin pa rezerva. Më tej doli qartë edhe një herë se shumica e popullit nuk donte t’ia dinte për parullat e fryra të ekstremit të majtë. Për të pasur sukses, mua nuk m’u desh të harxhoja asnjë fjalë, të investoja asnjë lek, nuk pata nevojë të kurdisja asnjë komedi propagandistike. Më zgjodhën mua dhe grupin tim thjesht, sepse nuk mund të mendohej që të zgjidhej njeri tjetër përveç beut dhe, sepse prej meje pritej një Zot e di se çfarë. Por domethënës ishte fakti se ai grusht zgjedhësish të shkallës së dytë (në rrethin e Vlorës ata ishin 75), të zgjedhur drejtpërdrejt nga populli nuk ma dhanë votën e tyre. Ata ishin rekrutuar nga radhët e shtresës së mesme dhe ishin njerëz që kishin parë sa e sa të mira nga shtëpia jonë. Ndërmjet tyre ishte edhe një fshatar imi, ortodoks nga fshati Poro. Kureshtar, e thirra një ditë në shtëpi dhe e pyeta përse nuk donte të ma jepte votën. “Ti je bej denbabaden, i përkëdhelur prej Zotit dhe kësmetit. Ti nuk më ke bërë kurrë të keqe e megjithatë unë nuk do të votoj për ty, se dua që të marrësh vesh edhe ti, njëherë, sa të dhëmb kur nuk bëhet dëshira dhe vullneti yt!” Unë nuk i mbajta mëri fshatarit për këto fjalë të çiltra dhe të hapura, ndonëse edhe krejt arkaike dhe nuk i mora në mënyrë tragjike. Por, pa dashur, m’u kujtua përgjigjja e atij fshatarit grek që, në një gjyq të kurdisur kundër Alkibinës, u shpreh për dëbimin e tribunit të popullit, pa e njohur fare atë. Kur e pyetën pastaj, përse votoi kundër këtij bashkëqytetari të nderuar, fshatari i ndershëm u përgjigj: “E di që ai meriton vetëm lëvdata dhe mirënjohje! Por po bëhen ama kaq e kaq vjet që dëgjojmë vetëm ditirambin e tij! Mjaft më! Të mësojë edhe ai njëherë si shijon kur të shajnë!” Më vonë unë mësova se rebelimi vetjak I fshatarit tim kishte një motiv mjaft prozaik: një saraf nga Narta, një përfaqësues i klasës së re në ngjitje të pazarit, i kishte premtuar një zgjatje afati për larjen e borxhit, me kusht që të votonte kundër meje. Dhe për ta bindur xhelatin e tij se po i qëndronte besnik ujdisë, fshatari i mirë kishte dashur ta bënte publik opozicionin e tij. Fundja nuk rrezikonte shumë - të gjithë e dinin që “beu i zvetënuar” nuk merrej me këso hakmarrjesh të vogla. Gjatë këtyre zgjedhjeve, krahu gjoja demokratik në Tiranë dhe në mbarë Shqipërinë u përpoq të siguronte fitoren e kandidatëve të tij, duke përdorur mashtrimet, shpifjet dhe dhunën më të pabesueshme (me ndihmën edhe të xhandarmërisë). Dhe më kot! Në Shqipërinë e Jugut u zgjodh vetëm një pjesë e vogël e tyre (21 nga të 102 deputetët). Por propaganda e shfrenuar midis nëpunësve shtetërorë dhe në rrethet e klasës së mesme ishte kaq e zhurmshme, e paturpshme dhe e bezdisshme
(ata kishin njerëzit e tyre në të gjitha zyrat qeveritare dhe në ushtri), saqë një njohës I sipërfaqshëm i çështjeve shqiptare do të krijonte përshtypjen se gjithë Shqipëria do të votojë për ta. Ndërsa Partia Konservatore e bejlerëve që luftonte në heshtje, me këmbëngulje dhe me stilin e vjetër, arriti një fitore të plotë, ndonëse të fundit! Po t’i kishte kuptuar më mirë ndryshimet e ndodhura dhe të kishte pasur më shumë frymën e kastës, me këtë fitore ajo do të kishte siguruar, madje në një mënyrë të padiskutueshme, udhëheqjen në Shqipëri edhe për disa dhjetëvjeçarë të tjerë. Por sqima dhe kapadaillëku, mënyra e saj e veprimit, mungesa e shpirtit organizues, paaftësia për të përshtatur mendësinë dhe mënyrën e jetesës, bënë që ata të lëshojnë pe (1923) përpara disa qindra poterexhinjve, të maskuar prapa një etikete demokratike, ndërsa vetëm pak më vonë, kur fati ua dha edhe një herë në dorë pushtetin (1925), ndihmuan të hipë në shalë një diktator nga klani i tyre, një njeri që as mendonte fare të ruante interesat e tyre. Bejlerët ishin degraduar, veçse jo në kuptimin që mendonte klasa e mesme. Ata nuk ishin as cuba dhe as tiranë, por ata nuk ushtronin më asnjë funksion. Më tej ata nuk ishin në gjendje të mbronin as interesat e tyre vetjake, as interesat e tyre kolektive, ata jetonin me një të kaluar tashmë të kapërcyer. Shumica e tyre ishin varfëruar dhe, për më tepër, ishin edhe të paarsimuar, popullariteti i tyre kishte rënë, ata ishin bërë të huaj për vendin ose për shkak të sjelljes së tyre demokratike, ose se, për shkak të pamundësisë për të mbajtur në këmbë “derën e madhe”, kishin bërë kaq shumë lëshime, saqë tani me shumë vështirësi mund të quheshin si “primi inter pares”. Ndërsa shqiptari atë që do ta njohë si udhëheqës kërkon ta shohë “të madh”.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Si filloi ngritja e Ahmet bej Zogut
- Çfarë personaliteti kishte kryeministri Zogu
- Çfarë ishte Fan Noli

[ILovePejaa]

Në krahasim me bejlerët e tjerë, Zogu nuk kishte mjete, madje mund të themi, ishte i varfër. Por kishte gjëra të tjera që nuk i kishin ata: ishte më I zgjuar, më trim, më energjik, më serioz, më bindës dhe më popullor se ata

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (3)


Dhe më 1923/1924 i tillë mund të ishte në Shqipëri vetëm një bej - Ahmet bej Zogu. Ndaj edhe përreth tij u mblodhën të gjithë ata që kërkonin udhëheqje dhe përfitim. Në krahasim me bejlerët e tjerë, Zogu nuk kishte mjete, madje mund të themi, ishte I varfër. Por kishte gjëra të tjera që nuk I kishin ata - ishte më i zgjuar, më trim, më energjik, më serioz, më bindës dhe më popullor se ata. Atij i duhej të luftonte që, së pari, të afirmohej mes sërës së vet, pra për diçka që të tjerëve u kishte rënë nga qielli. Ndaj edhe meritat e tij ishin më të mëdha, kurse sukseset më të përligjura dhe më të çmueshme. Në fund të vitit 1923, kur ne deputetët e Asamblesë Kombëtare Legjislative u mblodhëm në Tiranë, ai ishte kryeministër dhe pa dyshim, personaliteti më i rëndësishëm në Shqipëri. Se ç’përfaqësonte ai në të vërtetë, asnjëri nga ne nuk e dinte mirë, por paraqitja e tij ishte aq bindëse, rrezatonte aq epërsi dhe ai vetë besonte aq fort në misionin dhe në të ardhmen e vet, saqë ishte e vështirë t’I shmangeshe fuqisë tërheqëse të personalitetit të tij. Por, po këto veti e kishin çuar deri në pikën e vlimit edhe urrejtjen e zilinë e ish-bashkëpunëtorëve të tij demokratë. Tirana e atëhershme ishte një fshat, ndonëse në rritje, me të gjitha të këqijat dhe kërkesat e një selie. Ardhja e menjëhershme e disa qindra vetëve, disi me pretendime, e keqësoi edhe më tepër ngushticën, edhe më parë, të ndjeshme, të strehimit. Zoti Vianxoni, hotelieri italian që mbante në Vlorë “Hotel Albania” kishte improvizuar në dy shtëpi tiranase një si pension evropian. Pajimi i tyre është vështirë të përshkruhet, sepse konceptet evropiane nuk mjaftojnë për të pasqyruar një primitivitet të tillë. Dhe neve, deputetëve të Asamblesë Kombëtare, që të shoqëruar nga trimat tanë, shkonim rëndë-rëndë nëpër rrugët e baltosura e plot gropa për në vendin e mbledhjes, na dukej vetja si ca burra të mëdhenj shteti dhe udhëheqës, edhe pse në thelb, nuk ishim e shumta veçse ca kryepleq fshatrash që kapardiseshim si misërokë. Kjo ishte fusha ku zhvillohej gara midis pothuajse gjithë pjesëmarrësve të panairit politik në Tiranë, ndërkohë që Ahmet Zogu, i mbrojtur nga autoriteti i shtetit dhe i trimave të vet në shtëpinë e tij apo në zyrë, vriste mendjen seriozisht për mjetet dhe rrugët që mund ta çonin përpara ngjitjen e tij, por edhe që të konsolidonin idenë e shtetit dhe organizimin e tij. Kjo punë i duhej lënë atij! Kur kësaj I vë përbri veprimtarinë e kundërshtarëve të tij, intrigat e përhershme, spicat dhe paralizimin e bisedimeve në Asamble, atëhere nuk të habit edhe zhvillimi i mëtejshëm I ngjarjeve. Tirana në atë vjeshtë dhe dimër të 1923/24-s nuk të ofronte, siç vazhdojnë të besojnë edhe sot disa fantastë, pamjen e një qendre liberale, demokratike, por në rastin më të mire të një çerdheje mjerane intrigash, ku nga mëngjesi në darkë zhvillonin punët e tyre të errëta llafazanët dhe cubat armëvringëllitës. Ata pak që kishin koncepte të tjera për konkurrencën demokratike, rrinin mënjanë dhe vështronin nga larg me neveri, duke dashur të mos ndyenin duart në këtë lojë. Midis tyre isha edhe unë. Unë nuk kasha asnjë dyshim se kujt duhej t’ia jepja votën, apo cilën anë duhej të mbështesja - për këtë bindjet e mia konservatore ishin tashmë të pjekura - por shpesh kisha ndjesinë se me botëkuptimin, parimet dhe kulturën time, unë qëndroja më afër grupit të urryer demokratik, sesa grupit konservativ, i cili me mungesën e tij të plotë të qëllimeve, më dukej krejt i huaj. Për më tepër që fati ma kishte caktuar edhe karrigen pranë grupit demokratik. Unë rrija në një bankë me peshkopin ortodoks, Fan Noli, njeri shumë I kulturuar dhe simpatik, udhëheqës i Partisë Demokratike, me të cilin më hahej muhabeti për mrekulli. Këtë e patën zbuluar shpejt ca spiunë demokratikë dhe e kishin diskutuar në një mbledhje partie. Por një udhëheqës tjetër i tyre, Luigj Gurakuqi, një shqiptar I shkolluar dhe i jashtëzakonshëm i asaj kohe, i shprehu me këto fjalë të qëlluara dyshimet e tij: “Si mund të jeni kaq budallenj dhe të besoni se Eqrem beu mund të kalojë ndonjë ditë në anën tonë? Si mund të besoni se ai, përparimet e rëndomta të të cilit në shkallën e ulët të gjimnazit i njoftoheshin vazhdimisht telegrafisht të jatit nga Ministria e Jashtme p. dhe m. në Vjenë, do të bëhet, befas, demokrat? Ai është aristokrati më i shkolluar dhe më i regjur nga të gjithë: po të ishte nevoja, qoftë edhe kundër pikëpamjeve të veta, ai do të bashkohej edhe me djallin, mjaft që të na kundërvihej neve!” Ky zjarr i kryqëzuar komplimentesh të dyanshme, nuk do të kishte qenë, megjithatë edhe aq i rrezikshëm, të mos kishte kaluar grupi demokratik në disa veprime të një natyre tjetër. Paladinëve të mendësisë demokratike u kishte rënë në kokë për poste dhe ofiqe zyrtare; me demokraci ata nënkuptonin artin për të zënë një post drejtues dhe për ta përdorur atë pastaj, sipas qejfit. Por meqenëse kjo ishte e pamundur me rrugë legale parlamentare (sepse ata nuk mund të shpresonin kurrë për shumicën në parlament), ata kërkonin t’i arrinin qëllimet e tyre me mënyra jolegjitime dhe të dhunshme, ndër të cilat, më e para, ishte mënjanimi i kundërshtarit që u dukej më i rrezikshëm, Ahmet Zogut.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Cilat ishin planet e partisë kundërshtare për Ahmet bej Zogun?
- A pranonte Partia Demokratike ta shfrytëzojë dhunën për qëllime politike?
- Sa lehtë ishte të vrasësh në Shqipëri?

[ILovePejaa]

E zhgënjyer që, me gjithë parregullsitë dhe dhunën e ushtruar gjatë zgjedhjeve, nuk arriti suksesin e dëshiruar, Partia Demokratike filloi ta provojë tani fatin me kërcënime dhe vrasje

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (4)


Ne kishim dijeni për këto plane të mbrapshta të partisë kundërshtare, sepse ata flisnin për to gjithandej, por nuk na e merrte kurrë mendja se gjer ku mund të shkonin këta njerëz me urrejtjen e tyre. Atyre u ishte mbushur mendja top se në një Shqipëri parlamentare, ata ishin thirrur nga historia për të drejtuar fatet e kombit dhe se bejlerët duhet t’ua lëshonin vendin vullnetarisht, qoftë edhe për të larë mëkatet e kryera, gjoja, në rrjedhë të shekujve. Kjo sqimë ishte e mundur vetëm te një popull tej mase krenar dhe fodull si shqiptarët. Por demokratëve do t’u duhej më vonë të hanin ca kumbulla të tharta. E zhgënjyer që, me gjithë parregullsitë dhe dhunën e ushtruar gjatë zgjedhjeve, nuk arriti suksesin e dëshiruar, Partia Demokratike filloi ta provojë tani fatin me kërcënime dhe vrasje. Nuk duhet harruar se ç’u bë kundër Myfit bej Libohovës e grupit të tij në prefekturën e Gjirokastrës nga prefekti Tromara, nga kapiteni i xhandarmërisë Koço Muka dhe majori i xhandarmërisë Ahmet Lepenica. Këta njerëz – të nxitur edhe nga Tirana - vodhën dhe falsifikuan votat, burgosën dhe rrahën zgjedhës dhe së fundi, me dorën e banditit grek Koço Memo, organizuan edhe një atentat kundër Myfit bej Libohovës dhe vranë njërin nga njerëzit e tij. Por me gjithë këto pisllëqe ky aristokrat tepër inteligjent, i shkolluar dhe i pasur, mundi të fitojë në zonën e vet dhe luajti më vonë një rol të rëndësishëm. Nuk shkoi shumë dhe kjo politikë e papërgjegjshme u kthye edhe kundër Ahmet Zogut vetë. Si vegël për këtë demokratët përdorën djaloshin ekstravagant matjan, Beqir Valterin. Këtë të ri ata e përpunuan për një kohë të gjatë, derisa ai pranoi të vrasë mirëbërësin e tij, Ahmet Zogun, njeriun që para dy vjetësh me paratë e veta e kishte çuar për studime në Itali. Po a ishte për t’u çuditur me këtë plan vrasjeje kur, vrasësi i Esat Pashë Toptanit, Avni Rustemi, të cilin drejtësia franceze, me një manipulim të habitshëm të ligjit, e nxori të pafajshëm dhe që Qeveria shqiptare e shpalli hero dhe e bëri deputet, kur ky vrasës i pabesë pra, kapardisej nëpër Tiranë dhe brohoritej ngado si një shpëtimtar i atdheut? Ky shembull u tregonte gjithë djemve shqiptarë sesi me anë të një plumbi të shkrepur nga prapa shpinës, si burracakët, mund të bëheshe “njeri i madh”!.
Se ç’përmasa kishte marrë psikoza e vrasjeve mund ta ilustrojë një shembull. Në vitin 1923, unë bashkë me kunatin tim Ajet bej Libohova, po udhëtonim me një anije italiane nga Vlora në Sarandë. Kabina jonë ishte afër sallonit. Meqë dera nuk ishte e mbyllur dhe hyrjen e ndante me sallonin vetëm një perde, brenda dëgjohej shkoqur çdo fjalë që flitej aty. Vrasësi i Esat Pashës, Avni Rrustemi, dhe disa studentë ishin ulur përreth kunatit tim dhe po bisedonin për politikë. Unë u futa në kabinë pa i përshëndetur fare. Kunati im ishte rritur në Zvicër, kishte jetuar për një kohë të gjatë në Greqi dhe ishte “demokratizuar” pra, thellë; djemtë që ishin përreth vinin të gjithë nga krahina e tij (Libohovë), ndaj nuk u çudita fare që ata me t`u takuar, filluan menjëherë sipas zakonit grek, të flasin për politikë. Kunati im kishte pikëpamje tejet liberale për bashkëjetesën e popujve dhe ishte shumë larg nacionalizmit. Ai u shpjegoi të rinjve të mirat që një popull I vogël si ai shqiptar, mund të kishte nga marrëdhëniet miqësore me fqinjët e tij (në këtë rast, Italia, Greqia dhe Jugosllavia), ai përshkroi bukur dëmet që mund të kishte një popull i prapambetur nga luftërat klasore apo partiake, ai predikoi masë dhe urtësi, me një fjalë përdori të gjithë regjistrin e retorikës liberale. Biseda e tij nuk kishte pasur asgjë të dënueshme, e megjithatë unë dëgjova me veshët e mi, kur disa minuta pasi ai ishte larguar, Avni Rustemi tha: “Ne thurim plane sesi t’i mënjanojmë, për të mirën e popullit, njerëz të tillë të rrezikshëm si Shefqet Vërlaci dhe Myfit Libohova. A nuk do të ishte më mirë që të parin të vrisnim këtë Ajet bej renegat! Me fjalët e tij prej shenjtori ai kërkon të vrasë entuziazmin e rinisë!” Kjo e mbushi kupën! Këtij dështaku bukëshkalë i ishte rritur mendja nga vrasja e Esat Pashë Toptanit! Unë dola nga kabina, iu afrova të rinjve dhe u thashë atyre me ton të qetë se me plane të tilla vrasjeje I bëhet një shërbim shumë i keq Shqipërisë, aq më tepër kur dihet që vrasja sjell me vetë aksionin e hakmarrjes. Madje-madje, disa herë mjaftonte për këtë dhe vetëm ndërmendja. Prandaj djelmoshat do të bënin mirë të mendoheshin thellë para se të merreshin me këto punë! Ata mbetën pa zë. Por nga vështrimet e tyre ishte e qartë se çfarë mendonin për mua. Mirëpo unë nuk kisha pse të trembesha: para sallonit rrinin dy zezakët e mi të armatosur deri në dhëmbë. Pra nuk ishte e këshillueshme të shiteshin si heronj komedish! Grupi i vrasësve demokratë ia besoi çirakun Beqir Valteri mjeshtrit të vjetër Avni Rustemi për ta shkolluar. Ditë për ditë, në një vend jashtë Tiranës e në prani të disa krerëve, zhvilloheshin ushtrime në qitje, siç e pohoi më vonë vetë atentatori. Kur u stërvit aq sa të besohej se mund të qëllonte për vdekje një njeri në largësi 25 metra, ai u quajt i aftë për të kryer vrasjen e tij “atdhetare”.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- A pat sukses atentati mbi kryeministrin Zogu?
- Çfarë ngjau në Parlament pas atentatit mbi Zogun?
- Kush e qetësoi atmosferën?

[ILovePejaa]

Më ra në sy se atë ditë grupi i Partisë Demokratike prapa meje po rrinte çuditërisht i heshtur dhe i merakosur. Ka të ngjarë që kështu të mendoj tani, por sidoqoftë atë ditë pata ndijimin sikur ata po prisnin, të tendosur, diçka. Befas ushtuan dy krisma në shkallët e ndërtesës, që u pasuan nga një qetësi e ngrirë...

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (5)


Më 23 shkurt 1924, gati të gjithë ne, deputetët, thuajse kishim zënë vendet tona për seancën e pasditës të Asamblesë. Mungonte vetëm Qeveria, pra edhe kryministri Ahmet Zogu. Unë rrija, si gjithmonë, pranë mitropolitit Fan Noli, në bankën e radhës së parë, majtas hyrjes. Më ra në sy se atë ditë grupi i Partisë Demokratike prapa meje po rrinte çuditërisht i heshtur dhe i merakosur. Ka të ngjarë që kështu të mendoj tani, por sidoqoftë atë ditë pata ndijimin sikur ata po prisnin, të tendosur, diçka. Befas ushtuan dy krisma në shkallët e ndërtesës, që u pasuan nga një qetësi e ngrirë. Pastaj u hapën me vrull dyert e sallës dhe brenda hyri Ahmet Zogu, me revolver në dorë. Ai ishte prerë në fytyrë, por ecte me shtatin drejt dhe pas disa çastesh e mori veten, madje buzëqeshi dhe vajti me çap të sigurt tek bangoja e Qeverisë, ku u ul në një vend të caktuar për sekretarët. Ne të gjithë u bëmë në çast të vetëdijshëm për gjendjen dhe e kuptuam menjëherë se ç’kishte ndodhur. Se në raste të tilla populli ynë e mbledh veten shpejt dhe është shumë i disiplinuar. Disa deputetë që kishin miqësi me Ahmet Zogun iu mblodhën përqark, pjesa tjetër e deputetëve ngriu kërcënueshëm, nëpërvendet e saj, prapa nesh. Unë e vlerësova sakaq rrezikshmërinë e gjendjes sime, por edhe në përgjithësi. Kjo qetësi e kjo heshtje mund të shndërrohej nga çasti në çast në katrahurën më të madhe. Unë rrija pothuaj në mes të garibëve demokratë; nga e djathta e sallës, pra, para meje dhe anash pultit të presidiumit, ishin vendet e konservatorëve. Të gjithë ishin të armatosur! Të vinte puna tek armët, unë isha në mes të plumbave të miqve dhe të armiqve. Ndaj brofa në këmbë, i pëshpërita në vesh peshkopit shakaxhi “bëfshi qejf” dhe nxitova drejt lozhës së dëgjuesve, ku po rrinte një miku im i partisë, doktor Simonidhi 5 nga Vunoi i Himarës. E ndihmova atë të kaptonte parmakët e lozhës dhe e çova tek Ahmet Zogu për t’i parë plagët. Zogu në fillim nuk i besoi dhe nuk deshi ta linte këtë të panjohur ta vizitonte, por pastaj, kur unë e sigurova se mjeku është i besueshëm, nuk kundërshtoi më. Plagët ishin të rënda por pa rrezik për jetën: dy plumba e kishin marrë kalimthi duke e çarë thellë, njëri në kofshë e tjetri në baqth; plagët u lidhën përkohësisht. Unë shkova te miku dhe kushëriri im, Iljaz bej Vrioni. Ai kishte qenë dy herë kryeministër dhe shumë herë të tjera ministër dhe njihej nga të dyja anët si njeri i paqes. Pra, në ato çaste ai ishte personi më i përshtatshëm për të bërë thirrje për qetësi dhe gjakftohtësi! Kryetari i seancës, Eshref Frashëri dhe gjithë ekipi i tij ishin zhdukur nga presidiumi dhe kishin zënë vrimat në të katër anët e sallës. Unë e këshillova Iljaz bej Vrionin të shkonte në presidium dhe të mbante një fjalim të shkurtër, qetësues. Ai e bëri këtë, gjeti tonin e duhur dhe pati suksesin e dëshiruar. Pastaj u bë i gjallë edhe vetë Ahmet Zogu. Nga karrigja ku rrinte ai foli me zë të fortë e të qetë: “Zotërinj! Nuk është hera e parë në botë që në një parlament ndodh diçka si kjo që më ndodhi mua. Unë u lutem miqve të mi, ta peshojnë rastin me gjakftohtësi dhe pastaj të veprojnë”. Zogu ishte përsëri zot i plotë i ndjenjave dhe veprimeve të veta - duke zgjuar admirimin tim të vërtetë! Ndërkaq në hollin e parlamentit dëgjoheshin krisma të njëpasnjëshme, ne të gjithë ishim të shqetësuar, ngaqë nuk po merrnim vesh se ç’po bëhej. Kush qëllonte dhe kundër kujt? Më vonë mësuam se atentatori Beqir Valteri ishte ngujuar në nevojtore, ndërsa rojat e parlamentit, për ta detyruar të dorëzohej e bënë shoshë strehimin e tij. Ndërkaq vetë Beqir Valteri këndonte në nevojtore këngë heroike, mbase për t’i dhënë zemër vetes, dhe nga prapa derës qëllonte edhe ai trimërisht mbi rrethuesit. Atentati kundër Zogut shkaktoi prerjen e menjëhershme të çdo kontakti me Partinë Demokratike, jo se ne ushqenim ndonjë simpati të tepruar apo besim të verbër ndaj Ahmet Zogut, por sepse ky akt na fyente të gjithëve dhe ishte si të na shpallej luftë hapur. Dhe më tepër nga të gjithë, peshën e fyerjes e ndjeu vetë Zogu. Siç e donte zakoni shqiptar, pas kësaj ai nuk doli nga shtëpia deri ditën që sfida mori përgjigjen e duhur. Dhe për të dhënë ndëshkimin e merituar ai përdori me mjeshtëri një mjet që i dha mundësi të vriste dy miza me një të qëlluar. Ai nuk lejoi t’i preken as qimet e flokëve atentatorit, të kapur, ndërkaq, nga rojet e parlamentit të komanduara nga Osman Gazepi, por e thirri dhe e pyeti se përse kishte dashur ta vriste. Beqir Valteri i tregoi të gjitha pa fshehur asgjë, për çka jo vetëm iu fal jeta, por edhe u trajtua mire gjatë kohës që qëndroi i burgosur në kazermën e rojave të parlamentit. Atentatori, që të tëra këto m’i ka rrëfyer vetë më 1943, largohet pastaj nga vendi më 1925, kur Partia Demokratike u dëbua nga Zogu, dhe shkoi në Francë, prej nga kthehet përsëri në Shqipëri më 1939 dhe pushkatohet nga komunistët më 1945.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Si u hakmor Ahmet Zogu?
- Si bashkoi dy rrymat politike - esadizmin dhe ahmetizmin?
- Cilat ishin rrethanat që sollën diktaturën 15-vjeçare?

[ILovePejaa]

Asnjëherë më shumë se në këtë pranverë të vitit 1924 papjekuria, egoizmi i skajshëm dhe intrigat e gjithmbarshme, nuk kanë luajtur rol më të mjerë në Shqipëri

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (6)


Ahmet Zogu e dinte kush ishin organizatorët. Ai pajtoi një njeri në Tiranë, që kishte marrë prej vitesh me qira një mulli bloje nga Esat pasha (njëherësh edhe vetë esatist i njohur), i cili qëlloi me revolver dhe plagosi rëndë Avni Rrustemin, vrasësin e Esat pashë Toptanit dhe nxitësin kryesor të atentatit kundër Zogut. I plagosuri vdiq dy ditë më vonë në spitalin e Tiranës. Ky kishte qenë një akt i shkëlqyer hakmarrjeje, që jo vetëm përputhej me rregullat e kodit të Vendetës shqiptare, por bënte edhe një shërbim tjetër: pajtonte dy rryma politike, esatizmin dhe ahmetizmin, deri atëherë të ndara. Por vrasja e Avni Rrustemit ishte njëherësh edhe shkëndija që ndezi flakadan zjarrin deri atëherë të mbuluar, të urrejtjes së vjetër disavjeçare midis krahut demokratik dhe atij aristokratik. Urrejtja, si një udhëkryq, ndante Shqipërinë osmano-feudalo-myslimane nga ajo nacionalo-socialisto-demokratike. E në rrethanat ekzistuese ky zhvillim do të çonte pashmangësisht në vendosjen e një diktature që do të zgjaste 15 vjet. Në mbrëmjen e po asaj dite unë me Myfit bej Libohovën i bëmë një vizitë në shtëpi Ahmet Zogut. Megjithë njëfarë temperature, Zogu e kishte marrë tashmë veten nga shoku i pësuar. Sipas zakonit të keq shqiptar, në dhomën e të sëmurit hynin e dilnin me qindra vizitorë, pa dashur t’ia dinë nëse ky interes i pëlqen apo e bezdis të sëmurin. Piheshin pambarim cigare dhe kafe, ndërkohë që i sëmuri, për të mos e humbur burrërinë në sytë e botës, jo vetëm që duhej t’i priste buzagaz, por edhe t’u jepte muhabet. Dhe Ahmet Zogu i përmbushte në mënyrë të shkëlqyer këto kërkesa të etiketës shqiptare. Asnjë fjalë e keqe për atentatorin dhe për nxitësit e tij nuk doli nga buzët e tij, asnjë emër nuk u përmend. Por pikërisht kjo shpërfillje në dukje ishte ogur më i keq për organizatorët e atentatit dhe për pasojat e aktit të tyre. Mua më erdhi edhe një herë në majë të hundës nga rrengjet që ofronte politika shqiptare. Mora leje, me kokën time, dhe u nisa për në Vlorë. Por pas disa ditësh doli që kisha rënë nga shiu në breshër! Ajo që po luhej në Vlorë, ishte doemos vetëm refleksi i asaj që po ndodhte në Tiranë, por e mjaftueshme megjithatë, për të çmendur një njeri normal. Si pasojë e manipulimeve të Partisë Demokratike, në Tiranë po bëheshin gjashtë javë pa arritur të formohej një qeveri. Si kërpurdha të helmuara në një moçal shpërthenin intrigat e grupeve dhe të partive: dora e “kuqe” dhe “e zezë”, organizata Bashkimi dhe shoqata të tjera revolucionare, anarkike, e më të shumtën qesharake, që mbillnin vetëm kaos. Këshilli i Regjencës dhe shumica e Asamblesë, gjatë një periudhe qetësie relative, u përpoqën të kalojnë kandidaturën e Iljaz bej Vrionit për kryeministër. Por “dora e zezë” (intelektualë të dështuar, nëpunës dhe oficerë të politizuar) e kërcënonte me vdekje kandidatin në rast se ai merrte në kabinetin e tij Ahmet Zogun. Rruga ishte bërë kështu gjykatës për fatet e vendit. Partitë “demokratike” kishin zgjedhur për zgjidhje hakmarrjen për vrasjen e Avni Rrustemit. Ata kërkonin që nga vrasja e një sektaristi ekstravagant të përligjnin një revolucion shoqëror, dhe në këtë anarki të përgjithshme, ata shpresonin, më në fund, që të fitonin një pushtet të pakufizuar. Kjo quhej asokohe demokraci në Shqipëri! Më së fundi, më 30 mars 1924, Këshilli I Regjencës ngarkoi Shefqet bej Vërlacin me krijimin e qeverisë së re. Misioni i tij ishte të përpiqej për vëllazërimin e rrymave të ndryshme politike dhe për rivendosjen e rendit dhe të idesë së shtetit: një dëshirë e devotshme, por thuajse e parealizueshme. Dhe meqenëse Shefqet Vërlaci mbahej si vjehrri i ardhshëm i Zogut, rryma demokrate u zemërua jo pak. Ajo u përpoq me të gjitha mënyrat që ta bënte qesharak programin e tij dhe ta vinte në lojë në sytë e popullit kabinetin e tij. Por kur pas dy javësh “demokratëve” iu ofruan dy poste në atë kabinet (Luigj Gurakuqi nga Shkodra për financat dhe doktor Fahriu nga Kosova, për arsimin), ata jo vetëm që I pranuan sakaq postet, por që në mbledhjen më të parë të Asamblesë, kënduan këngë lavdërimi për qeverinë dhe për qëllimet e larta, pa interes vetjak dhe atdhetare të Shefqet Vërlacit. Asnjëherë më shumë se në këtë pranverë të vitit 1924 papjekuria, egoizmi i skajshëm dhe intrigat e gjithmbarshme, nuk kanë luajtur rol më të mjerë në Shqipëri. Këto mbrapshti paralizuan gjithë aparatin shtetëror dhe kabinetit Vërlaci nuk I mbetej tjetër veçse nga mëngjesi në darkë të përpiqej për mbajtjen e rendit dhe të qetësisë. Gjatë këtyre ditëve ndodhi diçka që i nxeu edhe më tepër gjakrat. Një bandë kusarësh vrau dhe grabiti në pyllin e Mamurasit dy amerikanë të pakujdesshëm. Askush nuk e dinte se cilët ishin fajtorët, ndaj edhe nuk mund të orientoheshin. Demokratët e shfrytëzuan sakaq këtë ngjarje fatkeqe duke e akuzuar Zogun se ai i kishte vrarë amerikanët, për t’i dhënë një provë “botës” se vetëm ai është në gjendje të vendosë qetësinë dhe rendin në Shqipëri. Natyrisht, një shpifje e tillë e ulët nuk do të kishte merituar as vëmendjen më të vogël, nëse më vonë (gusht 1924), pasi Partia Demokratike kishte marrë pushtetin, të mos inskenohej një proces gjyqësor i mirëfilltë, me dëshmitarë të rremë e më the të thashë, i cili fajësoi për këtë vrasje Ahmet Zogun.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni::
- Çfarë bëhej në Vlorë
- Si i harruan demokratët “premtimet” për Avni Rrustemin
- Çfarë i sugjerohej Eqrem bej Vlorës që të bëjë

[ILovePejaa]

Nga të dyja anët parregullsitë ndiqnin njëra-tjetrën: demagogët shfajësoheshin për aktet e tyre të paligjshme se po vepronin në emër të çlirimit të popullit nga tirania, Partia qeveritare Konservatore mbrohej, duke thënë se gjendjet e jashtëzakonshme luftoheshin me masa të jashtëzakonshme

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (7)


Një komedi e ngjashme ishte edhe ceremonia e nderimit para arkivolit të hapur të Avni Rrustemit në spitalin e Tiranës. Të gjithë ata që e quanin veten “popull” dhe “demokratë” kaluan përpara arkivolit të këtij karagjozi kriminel të cilin donin, me doemos, ta ngrinin në piedestalin e heroit kombëtar dhe të martirit. Me radhë, udhëheqësit e Partisë Demokratike ngjiteshin pranë arkivolit dhe zbraznin rrëketë e fjalëve të tyre, pa dashur t’ia dine se për popullin këto poza janë krejt të huaja, sepse ato shkelin zakonet dhe kuptimin e tij për dinjitetin njerëzor. Kjo shfaqje u zhvillua për një javë të tërë në Tiranë dhe pastaj në Vlorë, për gazin e gjithë kalamajve. Gjithë kjo shfaqje hipokrite ndiqte vetëm një qëllim: të ngrinte peshë zemrat e njerëzve dhe nga trazira e përgjithshme, të fitonte kapital politik. Në këtë vazhdë befas, Partia Demokratike vendosi ta transportojë të vdekurin në Vlorë, ta varrosë në një lëndinë të vogël trekëndëshe para barakës së teatrit dhe kinemasë në kryqëzimin e rrugës Skelë-Kaninë-Vlorë dhe përmbi të, të ngrejë një përmendore. Me qëllim gjoja, që ta përjetësojë. Në të vërtetë, pas tre muajsh grumbulli i dheut dukej krejt i lënë pas dore, ndërsa pas tre vjetësh ishte zhdukur fare Me vjegë se po përcjellin trupin vdekatar të atdhetarit të madh, shumë politikanë të mirëfilltë dhe asish të improvizuar u vunë në lëvizje nga Tirana dhe përmbytën Vlorën, si një luzmë karkalecash. Të ardhur nga të gjitha anët e Shqipërisë, ata u bashkuan atje me shokët e tyre në qytet. Që prej gati një jave ata kishin filluar të organizonin tubime, në të cilat flitej hapur për shkëputje nga Tirana, për mbajtjen në Vlorë të një seance të posaçme të Asamblesë Kombëtare, shkurt për një revolucion. Një herë qesh ftuar edhe unë në një tubim të tillë dhe vetëm aty e pashë se sa larg kishin shkuar këta kokënxehtë. Unë këputa çdo lidhje me ta dhe desha të qëndroja asnjanës dhe madje në kundërshtim me vetë miqtë e parties sime, të cilët përbënin shumicën e popullsisë dhe më nxisnin të vihesha në krye dhe t’i dëbonim me dhunë nga qyteti këta luftënxitës. Ndër të gjitha pavendosmëritë në karrierën time politike për të cilat unë e qortoj veten, edhe kjo ishte e pafalshme. Pa asnjë mundim unë do të kisha mundur të merrja iniciativën, të dilja fitues dhe atëherë shumë gjëra në Shqipëri do të kishin rrjedhur ndryshe. Edhe kësaj here më mungoi bindja e duhur dhe entuziazmi i aventurës. Miku im shumë i nderuar, mëkëmbësi i mbretit të Italisë dhe Shqipërisë më 1939-43, shkëlqesia e Tij Françesko Jakomoni di St. Severino, më thoshte gjithmonë: “Eqrem Bej, ju jeni këshilltari më i mirë dhe më I mprehtë që mund të përfytyrohet, por ju keni të metën se vetë nuk dëshironi kurrë të angazhoheni plotësisht!” Shefi im i mirë dhe shakatar i atëhershëm kishte të drejtë, ndonëse ai harronte të shtonte se “Quidquid agis, prudenter agas et respice finem!”. Sepse mua po më rrëshqiste nën këmbë jo vetëm toka shqiptare, por edhe ajo italiane. Qeveria e Tiranës dërgoi në Vlorë toger Qazim Radovanin me tri kompani, të cilat do të mund të kishin mbështetur një operacion spastrimi, por unë nuk isha i sigurt se gjer ku duhej t’u besoja fjalëve të miqve të partisë sime. Ata rrinin në shtëpinë time nga mëngjesi në darkë vonë, ndërkohë që unë vetë duhej të merresha edhe me dy miq të nderuar që banonin në shtëpi – përfaqësuesin gjerman zotin R.fon Kardorf dhe zotin prof. Ugolini. Vështrimi im depërtonte gjer thellë dhe pikaste thelbin komik të gjendjes. Në të gjitha sallonet e shtëpisë, me raki e kafe përpara, farkëtoheshin plane lufte ku të dukej vetja në rolin e shpëtimtarit të rendit dhe të disiplinës. Më vinte për të qeshur. E përsëris: për të pasur sukses në politikë nuk mjafton vetëm aftësia e madhe e gjykimit, pozicioni drejtues, apo edhe trimëria personale. Duhet, më tepër, të heqësh dorë nga çdo “sense of humor”, ta shtypësh zërin e ndërgjegjes dhe në çastin e duhur t’i hedhësh të gjitha në lojë, edhe atëherë kur arsyeja të thotë njëqind herë jo. Unë nuk i kisha pra, këto veti - apo, mbase gabime, të nevojshme për të vënë në jetë vullnetin tim politik në Shqipëri. Ngjarjet në Vlorë gjetën jehonë edhe në veri të Shqipërisë (Shkodër). Këtu vepronte grupi politiko-letrar “Ora e maleve”, i drejtuar nga deputeti Luigj Gurakuqi, një njeri me kulturë të madhe, por edhe ambicioz jashtë çdo mase. Por konceptet e disciplines dhe të përkatësisë së anëtarit të një qeverie parlamentare ishin avulluar te këta demagogë gjer në atë shkallë, sa Luigj Gurakuqi, ministër i Financave në qeverinë e Shefqet Vërlacit, del si udhëheqës i rebelimit kundër vetë qeverisë së tij. Në malësinë e prefectures së Kosovës, vepronte kryengritësi I vjetër Bajram Curri, i cili merrte nga qeveria 330 napolona ar, si kolonel rezervë, për të mbajtur “qetësinë dhe rendin”, por në të vërtetë ai ishte vetë me rebelët dhe nxiste trazirat në vend. Për të frenuar veprimtarinë e tij, qeveria kishte lejuar të birin e armikut të tij të vjetër Riza bej Kryeziu, Ceno beun, të jetonte në tokën e lire shqiptare, edhe pse ai ishte nënshtetas jugosllav (nga Gjakova). Nga të dyja anët parregullsitë ndiqnin njëra-tjetrën: demagogët shfajësoheshin për aktet e tyre të paligjshme se po vepronin në emër të çlirimit të popullit nga tirania, Partia qeveritare Konservatore mbrohej, duke thënë se gjendjet e jashtëzakonshme luftoheshin me masa të jashtëzakonshme.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Si filloi kryengritja e Barjam Currit
- Si mori dhenë kryengritja kundër qeverisë
- A dëshironin të vënin diktaturë ushtarake demokratët

[ILovePejaa]

Bajram Curri me disa qindra ndjekës të tij pushtoi Kukësin, kryeqendrën e prefekturës së Kosovës dhe shpalli kryengritjen kundër qeverisë së Tiranës. Curri pas një lufte të rreptë arriti të ketë sukses kundër qarkkomandantit Muharrem Bajraktari: por me krismat e para të pushkëve në Kukës, Rubikoni ishte kaluar

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (8)


Ndërkaq në zallahinë e ideve, aksioneve dhe shfajësimeve u përvijua dalngadalë një e vërtetë e padiskutueshme: shqiptarët nuk I qeverisje dot me mjete parlamentare paqësore! Ministër i Mbrojtjes në qeverinë paraardhëse të Ahmet Zogut pati qenë kolonel Ismail Vatzati. Meqenëse ai nuk u zgjodh më në zonën e tij elektorale, Delvinë, u lut nga Shefqet Vërlaci që të jepte dorëheqjen nga posti; në vend të tij u emërua togeri Mustafa Aranitasi, një ushtarak i ndershëm dhe i zoti, me aftësi të mira teknike, por të dobëta politike. Kjo lëvizje disi e beftë funksionarësh bëri që gjashtë deputetë, miq të ishministrit të Mbrojtjes, t’i kthejnë krahët Partisë Konservative dhe të bëhen me atë demokratike. Ishin këta minjtë e parë që braktisnin anijen që po mbytej? Kryeministri Shefqet Verlaci me mjetet e pakta që kishte në dorë, e më tepër me fjalë të mira, përpiqej ndershmërisht të mbante rendin në vend. Në vazhdë të politikës së tij paqëtuese, ai shpalli në Asamblenë Kombëtare se qeveria i ishte lutur Ceno bej Kryeziut të mos qëndronte më në pjesën shqiptare të Kosovës, por të vinte në Tiranë (26 prill 1924), edhe pse ai sipas ligjeve në fuqi, si shqiptar i përtejkufirit gëzonte të njëjtat të drejta si edhe çdo nënshtetas shqiptar. Ky gjest shpirtmadh i qeverisë, jo vetëm që nuk ndihmoi arritjen e qëllimit të dëshiruar, paqëtimin e shpirtrave, por përkundrazi solli pasoja krejt të papritura. Me t’u larguar Ceno bej Kryeziu, Bajram Curri me disa qindra ndjekës të tij pushtoi Kukësin, kryeqendrën e prefekturës së Kosovës dhe shpalli kryengritjen kundër qeverisë së Tiranës. Curri pas një lufte të rreptë arriti të ketë sukses kundër qarkkomandantit Muharrem Bajraktari: por me krismat e para të pushkëve në Kukës, Rubikoni ishte kaluar. Dhe kështu kjo kryengritje e turpshme kundër shumicës absolute të zgjedhur në Asamblenë Kombëtare, kundër qeverisë legale, mori më në fund, formë të hapur. Komandant i garnizonit të Shkodrës ishte toger Rexhep Shala, një ish-oficer turk i klasit të tretë, një ushtarak ambicioz, i biri i një malësori, i cili, bashkë me kolegun e tij në Shqipërinë e Jugut, toger Qazim Qafëzezin, synonte të vendoste një diktaturë ushtarake. Programi i obskurantistëve demokratë ishte: shpërndarja e Asamblesë Legjislative, krijimi i një qeverie ushtarake me vetëm tre ministra civilë (për financat, arsimin dhe drejtësinë) dhe zgjedhje të reja për një kuvend popullor. Këto synime demagogët i quanin të lira, demokratike dhe të drejta! Megjithëkëtë njerëzit ende nuk e kishin marrë seriozisht këtë lëvizje, edhe pse ajo tashmë kishte paralizuar qeverinë dhe Asamblenë Kombëtare. Në Tiranë deputetët ishin përpjekur disa herë të mblidheshin, por ata nuk përbënin dot shumicën vendimmarrëse sepse numri I tyre ishte rrudhur në 49. Ndërkaq Shkodra ra në duart e rebelëve. Por ndërtesa qeveritare edhe nëpunësit e saj nuk u dhanë. I vetmi zyrtar që në këtë kohë e kreu deri në fund detyrën e tij ishte komandanti i xhandarmërisë, kapiten Ferit bej Gabo Frashëri. Ai nuk deshi të bëjë kompromise me kryengritësit dhe më 31 maj 1924, u barrikadua në ndërtesën qeveritare. Aty edhe mbeti i vrarë. Ai ishte një burrë trim, krenar dhe besnik i detyrës e i thirrjes së të parëve, njeri që e mbajti lart sa e sa here nderin e fisit të vet. Edhe në Vlorë lëvizja po bënte përparime. Major Qazim Radovicka me tri kompanitë e tij, mbante një qëndrim asnjanës. Ndonëse vinte çdo ditë në shtëpinë time për të pirë kafe dhe raki, ai u qëndronte larg bisedave për luftën të miqve, tashmë të ndezur keqas, të partisë sime. Disa ditë më vonë ia behu toger Qazim Qafëzezi me ushtrinë e tij prej 200-300 burrash. Ky kokëtul sqimatar kishte ngecur keqas në rrjetën e një partie, e cila hollë-hollë, ishte e huaj dhe armiqësore për të. Edhe në këtë çast qeveria qendrore e kishte fuqinë (po të ishte një njeri i vendosur në krye të saj), ta shpërndante bandën revolucionare. Forcat e mbledhura në Tiranë dhe përreth saj (afro 7000 burra), si edhe njerëzit besnikë ndaj qeverisë, do të kishin mjaftuar plotësisht për t’u dhënë dërmën këtyre plehrave. Por bejlerët, për të cilët është shpifur aq shumë (jo agallarët dhe njerëzit e tjerë të shquar të vendit), u trembën prej përgjegjësisë së një lufte civile, deri ditën që kundërshtarët e tyre, që e dinin mirë se ç’duhej të bënin, i dëbuan të gjithë si qen të zgjebosur, apo i futën nëpër burgje! Kjo dëshmon edhe një herë se sa larg mendësisë së popullit kishin ngelur ata. Më kot këshillonte Zogu për masa energjike, më kot i lutej ai qeverisë të hidhej poshtë protesta e deputetëve të Korçës, të cilët I trembeshin një ndërhyrjeje greke dhe t’i besohej atij komanda e përgjithshme që të rivendoste rendin brenda javës; kryeministri gjeti forca vetëm për të dhënë dorëheqjen, siç dëshironin rebelët dhe për t’ia kaluar detyrën Iljaz bej Vrionit. Gjatë një tubimi në Vlorë (23 maj 1923) rebelët kishin premtuar se, po të ndodhte kështu ata hiqnin dorë nga kryengritja. Por ata pritën që Ministria e Brendshme t’i jepej toger Rexhep Shalës dhe Ministria e Mbrojtjes toger Qazim Qafëzezit. Kur kjo nuk u bë ata filluan nga dy drejtime marshimin drejt Tiranës. Ndërkaq Ahmet Zogu ishte emëruar nga qeveria kryekomandant i trupave qeveritare. Mirëpo ky emërim vinte shumë vonë dhe në çastin e fundit as Ahmet Zogu nuk mund të bënte mrekullira.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Si rrodhi kryengritja
- Si dështoi në Vlorë xhandarmëria dhe ushtria
- Si e lëshoi qeveria edhe një rast për t’i dhënë fund kryengritjes

[ILovePejaa]

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (9)


Që më 19 maj 1924, komandanti i grupit verior të rebelëve, toger Shala, kishte dërguar një repart ushtarësh për të marrë Lezhën. Por ata u zmbrapsën nga populli dhe xhandarmëria dhe mundën të vendosen vetëm në rrënojat e kalasë së vjetër. Tri a katër ditë më vonë filloi marshimi I kryengritësve nga Vlora në Tiranë. Në Vlorë xhandarmëria dhe ushtria kishin dështuar: major Taip Shkodra, njëkohësisht edhe komandant i shkollës së xhandarmërisë në Ujët e Ftohtë, si edhe major Qazim Radovicka, i vunë trupat e tyre nën komandën e toger Qafëzezit (250 xhandarë dhe 270 ushtarë) dhe u urdhëruan të formojnë pararojën e marshimit mbi Tiranë. Grupi kryesor përbëhej nga disa qindra ushtarë dhe po aq civilë të armatosur. Edhe një herë qeveria pati mundësi që me anë të një veprimi energjik t’i jepte fund kësaj komedie, kur më 28 maj 1924, trupat besnike të qeverisë, nën komandën e kapiten Demës, rrethuan në Ardenicë major Taip Shkodrën me forcat e tij. Por kryeministri i ri Iljaz bej Vrioni i qëndroi besnik parimit të mosveprimit dhe dha urdhër të shmanget çdo gjakderdhje. Kështu ndodhi që rebelët i shpëtuan ndëshkimit të merituar dhe më 2 qershor morën Beratin dhe Lezhën, më 8 qershor Lushnjën dhe Peshkopinë, në 9 qershor Kavajën dhe më 10 qershor Tiranën. Dy ditë më parë anëtarët e qeverisë dhe deputetët kishin ikur në brendësi të vendit, ose nëpërmjet Durrësit jashtë vendit, ndërsa Zogu vetëm atë ditë, bashkë me njerëzit e tij, ishte larguar për në Homesh. Kishte mbaruar kështu edhe akti i dytë I komedisë. Një turmë e mbledhur dosido, pa lidhje të brendshme, pa një ideal të përbashkët, pa asnjë organizim, e shtyrë dhe e njëjësuar vetëm nga ambicia dhe lakmia, e panjohur dhe pa përvojë, kishte fituar dhe kishte marrë në dorë fatet e vendit, vetëm e vetëm ngaqë ish-klasa e lartë nuk kishte arritur ta luante rolin e saj për arsye shkujdesjeje, paaftësie, dembelie, zemërvogëlsie dhe mungese uniteti! Të gjitha këto të pakuptueshme dhe të pamotivuara! Në udhëkryqin e zhvillimit shoqëror të Shqipërisë, fati mori anën e zhvillimit demokratik dhe me orientim të majtë. Këtu nuk mund të ndryshohej më asgjë, dhe këtë rrethanë më vonë e mori parasysh edhe Zogu, kur gjatë regjimit të tij diktatorial, nuk favorizoi bejlerët që e ndihmuan të ngjitej, por borgjezinë e re në ngjitje. Në themel, revolucioni demokratik urrehej jo vetëm nga ish-klasa e lartë, e dëmtuar dhe e kërcënuar rëndë, por edhe nga vetë populli i thjeshtë. Ai ishte i huaj dhe pak I përshtatur ndaj mendësisë së tij, kishte shumë zhurmë dhe shumë fjalë të bujshme. Për shekuj me radhë populli kishte jetuar nën një regjim të topitur dhe kishte gjetur qetësinë e mbase, edhe lumturinë e tij. Ndaj tani atij nuk i pëlqente që ky shtet të prishej me risi teorike dhe të pakuptueshme. Një pjesë e rebelëve kërkonte ta shkatërronte rendin e vjetër, të fuste ide dhe mënyra jetese të reja, të cilat u binin ndesh traditave dhe të gjitha shprehive të popullit, kjo shkonte larg! Bëhej fjalë për nocionet më të shenjta dhe më thelbësore të mënyrës shqiptare të jetesës! Idetë e barazisë, të lirisë dhe të vëllazërimit që këta njerëz predikonin, sipas shembullit të Revolucionit Francez, te populli shqiptar kishin pasur prej kohësh një kuptim tjetër nga ai i vendeve të Evropës demokratike. Çdo shqiptari, kur ishte puna për nderin dhe të drejtën e tij, i dukej vetja e barabartë (në mos më e mirë) me tjetrin, secili ishte I lirë në rrethin e tij të bënte dhe të lejonte ç’të donte dhe askush nuk kërkonte të ishte me doemos vëllai i tjetrit, nëse ky nuk e kishte zgjedhur me vullnet të lirë për vëlla. Fakti që beu, agai dhe afendikoi nuk ua jepnin vajzat e tyre malësorëve, kjo nuk ishte tjetër veçse e drejta e tyre e natyrshme për të vepruar me vullnet të lirë. Miku im personal dhe kundërshtari politik, metropoliti shumë i kulturuar, Fan Noli tha një ditë: “Ky vend i çuditshëm nuk ka shok në botë. Këtu shpesh bej mund të jetë një fshatar, fshatari një patric; të gjithëve, nën ato gunat e lypësit iu duket vetja kalorës I barabartë dhe madhështor sa edhe tjetri. Këtu ndryshimi midis të pasurit dhe të varfrit, midis të madhit dhe të voglit, midis të fortit dhe të dobëtit, fshihet nga ndjesia e dinjitetit të barabartë, apo edhe e përshtatjes. Këtu është sinori midis mënyrës evropiane dhe asaj aziatike të jetesës, midis koncepteve sociale gjermane dhe latine, midis etikës së krishterë dhe asaj myslimane, këtu është paleta ku ngërthehen të gjitha ngjyrat dhe dritëhijet, të gjitha reflekset e së kaluarës dhe e së tashmes”. Ky burrë i mençur u bë shtytësi dhe simboli i këtij revolucioni, gjoja shoqëror dhe ekonomik. Fitorja e tij e solli atë në karrigen e kryeministrit (16 qershor 1924). Zgjedhja u bë me short, si në lojërat e fatit. Mëtues për këtë post ishin Sulejman bej Delvina, Qazim Koculi dhe Fan Noli, secili kishte miqtë dhe kundërshtarët e vet. Një votim I rregullt parlamentar nuk mund të bëhej, sepse, e para, nuk kishte fare parlament, e dyta, edhe sikur të kishte, deputetët demokratë nuk përbënin shumicën. Atëherë u përdor një sistem special. U hodhën në një shportë tri pusulla me emrat e të tre kandidatëve dhe pastaj u mor një “fëmijë i popullit” (mbase ndonjë arixhofkë e vogël) të nxirrte njërën nga këto pusulla. Fati zgjodhi Fan Nolin dhe ai u bë kryeministër.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Kush ishte Fan Noli?
- Çfarë bëhej në emër të kryeministrit Noli?
- Si u varros edhe ai pak respekt që gëzonin “revolucionarët”?

[ILovePejaa]

Duke qenë se në regjimin e ri po ndodhnin më tepër komedi se tragjedi, duke qenë se më tepër se despotic dhe tiranik ai ishte qesharak, ndodhi që ai pak prestigj i qeverisë revolucionare u varros shumë shpejt

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (10)


Fan Noli (Stilian Mavromati) u lind në vitin 1883 në fshatin shqipfolës të Ibrik Tepesë, në afërsi të Edrenesë. Përgatitjen për t’u bërë më vonë ç’u bë, ai ua detyron (rrjedhojë e politikës së turqve për t’i parë si grekë të gjithë ortodoksët, edhe kur ata flisnin gjuhë tjetër) shkollave greke në fshatin e lindjes dhe në Stamboll. Pas mbarimit të gjimnazit, ai jetoi disa kohë në kryeqytetin turk, duke bërë punë të ndryshme. Meqë kishte prirje për aktor, filloi të luajë në skenën e një trupe të vogël teatrale në skelën e Galatas. Një ditë fati e solli që të takohej me ca priftërinj rusë. Zgjuarësia dhe prirja e tij për studime filozofike tërhoqën vëmendjen e murgjëve të cilët vazhduan ta ndihmonin edhe më tej, derisa ai u pranua në një seminar fetar në Rusi. Pas gjashtë vjetësh u dorëzua prift dhe për njohuritë e tij gjuhësore, u dërgua në një mision rus në Amerikë. Këtu filloi për Fan Nolin (emri i marrë si prift) karriera, ku ai u bë vërtet “i madh” dhe fitoi mirënjohjen e bashkatdhetarëve të tij shqiptarë, lufta e tij për çlirimin e kishës ortodokse të Shqipërisë nga ndikimi grek. Ideja nuk ishte e re: të gjithë popujt e tjerë të Ballkanit, në rrjedhë të shek. të 19 ishin ndarë me mundim nga kisha greko-ortodokse në Stamboll dhe kishin themeluar kishat e tyre autoqefale. Por askush nuk kishte guxuar, deri atëhere, t’u tregonte 300.000 shqiptarëve ortodoksë rrugën e emancipimit dhe të përgatiste mjetet për këtë. Së pari Fan Nolit iu desh të përkthente në shqip të gjitha tekstet e nevojshme për ritet fetare. Me zgjidhjen e kësaj detyre të nevojshme për ekzistencën e një pjese të rëndësishme të kombit shqiptar, me themelimin e një kishe shqiptare-ortodokse autoqefale, Fan Noli e futi veten në radhën e atdhetarëve më të mëdhenj shqiptarë. Nga pikëpamja politiko-partiake mund të mos jesh me të për qëndrimin e tij socialist, madje, herë-herë, komunist, por në këtë pikë nuk i duhet ngrënë haku; ai e shpëtoi pjesën ortodokse të popullit shqiptar, për Shqipërinë dhe për etninë shqiptare. Por ka edhe veti e merita të tjera që e radhisin atë ndër burrat e mëdhenj të popullit shqiptar. Veprimtaria e tij letrare shkonte nga përkthimet e shkrimeve kishtare deri tek ato të Shekspirit dhe Gëtes, një seri e pambarim veprash të shkruara, të gjitha me një shqipe të bukur, të kuptueshme, ndonëse pakëz folklorike. Këtë njeri pra, i cili pak kuptonte nga politika, e sidomos nga ajo që quhet e tillë në Shqipëri, i cili nuk kishte haber nga administrimi, e nxorën në krye. Dhe çfarë nuk u bë me emrin e Fan Nolit, shumë herë madje edhe pa dijeninë e tij! Disa ditë pas hyrjes së “çlirimtarëve” në Tiranë dhe para syve të qeverisë, u bënë ca gabime qesharake, apo më mirë t’i quajmë çilimillëqe. Grupe të rinjsh të Bashkimit, veshur me ca rroba liri, një shkërbim i keq I uniformës fashiste, filluan të bridhnin nëpër Tiranë duke kërkuar njerëz të nderuar, të cilët i detyronin të pinin vaj recini. Për botëkuptimin e tij konservativ si viktimë e këtij poshtërimi ishte shënuar edhe deputeti Salih Efendiu nga Vuçiterrna e Kosovës. Nja njëzet bashkimistë e vunë në mes viganin flokëverdhë dhe i zgjatën, duke qeshur, shishen me vaj recini. Salih Efendiu e mori atë me qetësi, u mbështet pas murit pranë dhe ia përplasi shishen me sa fuqi pati atij që ishte më pranë, pastaj nxori revolverin dhe thirri: “Unë nuk jam nga ata që mund të turpërohen nga plehra si ju. Në qoftë se ju ngulni këmbë që të më jepni me përdhunë vaj recini, atëhere dijeni, çdo gllënjkë do të kushtojë një jetë njeriu. Kush ka dëshirë ta paguajë këtë çmim, le ta bëjë provën e parë!” Ata u shpërndanë sakaq dhe u fshehën si minjtë! Dhe ishin të gjithë të armatosur! Ja pra edhe një dëshmi tjetër se sa pak e njihnin karakterin e popullit shqiptar këta gjysmë të arsimuar, të vjetër e të rinj, të cilët dëshironin të sillnin në Shqipëri ato që kishin parë në dhe të huaj dhe që ata i quanin reforma shoqërore. Duke qenë se në regjimin e ri po ndodhnin më tepër komedi se tragjedi, duke qenë se më tepër se despotik dhe tiranik ai ishte qesharak, ndodhi që ai pak prestigj i qeverisë revolucionare u varros shumë shpejt. Vdekjet dhe vrasjet do ta kishin ndezur urrejtjen ndaj saj, por nuk do të kishin prekur nderimin. Një qeveri që bëhet qesharake, është e mbaruar. Shkoi gjer atje sa merreshin me shaka edhe hapat seriozë dhe të rrezikshëm të autoriteteve. Pas marrjes së pushtetit, qeveria ngriti një gjykatë speciale, e cila lypsej të dënonte “krimet” e parties konservatore. Natyrisht një vjegë për të arrestuar gjithë ata njerëz që ishin të padëshiruar për qeverinë. Në Berat u arrestua Neshat bej Vrioni, një shakaxhi I njohur. Prokurori i drejtohet me rreptësi: “I pandehur! Ju akuzoheni se keni shkaktuar dhe keni marrë pjesë në vëllavërasje. Ç’thua për këtë akuzë?” “Po” - i përgjigjet me të qeshur Neshat beu - unë kam qenë aty kur u rrahën vëllezërit, por jo se rrahjen e shkaktova unë, sepse që kur kanë ardhur në këtë botë “vëllezërit shqiptarë” janë rrahur gjithmonë me njëri-tjetrin. Por për vrasje nuk bëhet fjalë! Unë i numërova vëllezërit përpara dhe pas rrahjes. Dhe ke parë ti? Në numërimin e dytë më dolën disa qindra vëllezër më shumë se në të parin!” Gjyqtarët e populli në sallë ia krisën gazit me të madhe.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Si e shpëtoi babanë e tij Eqrem Bej Vlora
- Si u arrestua Eqrem Bej Vlora
- Në cilin burg u mbajt Eqrem Bej Vlora