Eqrem Bej Vlora: Kujtime

[ILovePejaa]

Në kryeqytet, si burg për ne ishte caktuar kazerma e re. Një godinë e bukur dhe e re në një kodër të vogël, disi mënjanë qytetit, me dhoma të bollshme e plot dritë. Të mos ishte mendimi se ishim të burgosur, them se qëndrimi në ato dhoma me atë tarracë të madhe në katin e parë, madje do të më kishte pëlqyer

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (11)


Në mars të 1924-s, kur gjendja në Shqipëri filloi të përkeqësohet, im atë, duke pasur merakun tonë, erdhi nga Roma në Vlorë dhe pati mundësi kështu të përjetonte zhvillimin e komedisë. Me këtë rast ai u pat dërguar Ahmet Zogut e disa të tjerëve letra me këshilla dhe mendime. Këto letra u zbuluan në Tiranë. Miqtë na lajmëruan se edhe emri i tij ishte futur në listat e atyre që do të nxirreshin në gjyq. Ne duhej ta dërgonim atë sa më shpejt në një vend të sigurt. Unë dhe vëllai e çuam babanë me shpejtësi në vilën e kushëririt tonë të vdekur, Siri beut, që na ishte lënë në ruajtje, duke qenë se vajzat e tij të mitura i kishte marrë në Elbasan daja i tyre, Shefqet bej Vërlaci. Prej aty, me barkën tonë e çuam në anijen italiane të postës që ishte ankoruar në Skelë. Tani që e kishim siguruar, ne morëm frymë të lehtësuar. Mirëpo tani duhej të bëja unë hesap hakmarrjen e demokratëve. Jo se unë isha shquar me ndonjë veprimtari veçanërisht energjike ndaj tyre (gjë që mund ta kasha bërë lehtë), por sepse ata me këto aksione spektakulare dëshironin të shuanin përgjithmonë breroren e lavdisë së bejlerëve. Ishte ora tetë e mëngjesit e një dite të nxehtë korriku, kur një shërbëtor futet në dhomën time dhe më lajmëron se kanë ardhur dy xhandarë dhe duan të bisedojnë me mua. Lajmi nuk më gëzoi edhe fort, por sidoqoftë porosita që t’i fusin në sallonin e katit të dytë. Ata më thanë se kishin urdhër të më shoqëronin në komandën e xhandarmërisë. Unë u kërkova kohë për t’u veshur, u ngjita në papafingo dhe nga baxhua vura re se gjithë kopshti ishte rrethuar. E kuptova sakaq që isha i arrestuar! Me të pesë a gjashtë njerëzit e mi unë mund të mbrohesha, ta zemë një apo dy orë, por për të ikur nuk mund të bëhej fjalë. Aq më tepër që nuk e vlente mundimi të merrej në sy një rrezik i tillë. Atëherë iu nënshtrova fatit, mora dy nga njerëzit e mi dhe shkova në xhandarmëri. Komandant asokohe ka qenë kapiten Aziz Çami, një djalë energjik. Pikëpamjet e tij politike unë tashmë i dija. Ai ishte i biri i një fillrojtësi të telegrafës, të ikur nga Çamëria dhe anëtar i disa grupimeve politike, të cilat fillimisht ishin me Zogun, tani kishin dalë kundër tij. Ai më priti me shumë mirësjellje, më tregoi urdhrin e arrestit, lëshuar nga prokurori I Gjykatës speciale dhe m’u lut që, atë natë të bujtja në një nga dhomat e postkomandës dhe nesër do të më përcillnin për në Tiranë. Unë kisha të drejtë të sillja nga shtëpia shtresa dhe ushqime, si edhe të takohesha
me njerëz. Nuk shkuan as dy orë, kur hapet dera dhe brenda hyn Avni bej Delvina, kushëriri i im. Edhe ai ishte arrestuar dhe sjellë këtu nga Gjirokastra. Tani burgimi u bë disi më i pranueshëm. Ndërkaq nëna dhe tezja kishin mobilizuar miqtë tanë. Të nesërmen në mëngjes, kur në orën 6, të shoqëruar nga 10 xhandarë, ne u nisëm në këmbë (kjo për të na poshtëruar) drejt Tiranës, para dhe prapa nesh vinin 10 makina me njerëzit tanë, që rrugës të mos ndodhte edhe me mua ajo që i kishte ndodhur kushëririt tim Siri beu. Në Fier gjendja ndryshoi; atje e urdhëronte xhandarmërinë nëntoger Xhevdet Çelo, një pinjoll I shtëpisë së “fortë” të Picarëve në Labëri. Stërgjyshi i tij, Çelo Picari, në vitin 1827 e kishte paralajmëruar Ismail bej Vlorën, të thirrur atëhere në Janinë (dhe të vrarë tradhtisht) nga serasqeri Reshit Pasha (Derbeharl), të mos shkonte me këmbët e veta tek armiku dhe madje edhe e kishte shoqëruar një copë udhë, pa arritur, megjithatë, t’ia kthente mendjen. Xhevdet Çelo pra, ishte mik i vjetër i shtëpisë sonë! Ne u pritëm dhe u sajdisëm më së miri në komandën e xhandarmërisë dhe të nesërmen vazhduam rrugën me makinë, a thua se ishim të ftuar nderi. Në kryeqytet, si burg për ne ishte caktuar kazerma e re. Një godinë e bukur dhe e re në një kodër të vogël, disi mënjanë qytetit, me dhoma të bollshme e plot dritë. Të mos ishte mendimi se ishim të burgosur, them se qëndrimi në ato dhoma me atë tarracë të madhe në katin e parë, madje do të më kishte pëlqyer. Ne kishim secili dyshekun e vet; ushqimi, përsëri, i veçantë, na vinte nga një restorant aty pranë, ndërsa xhandarët e gjorë ishin të lumtur kur kishin rast të na shërbenin. Një ditë më vjen njoftimi zyrtar nga kryetari i Gjykatë speciale, ku më kërkohej të vihesha në shërbim të hetuesit të çështjes, avokat Abdyl Kuçit. Unë nuk e duroja dot këtë kokorosh arrogant, një nga më të paturpshmit në Vlorë. Dhe kështu u përgjigja me shkrim se nuk pranoj në asnjë mënyrë të vi në kontakt dhe të bisedoj për çfarëdo teme me këtë njeri. Një hap, doemos, i kuturisur, sepse mosbesimi që tregoja ndaj këtij njeriu dhe kushtet që vija më poshtë, nuk i përkisnin, doemos vetëm personit të zotit Abdyl Kuçi, por në radhë të parë gjykatës speciale dhe qeverisë, megjithatë unë po i prisja pasojat i qetë dhe i kënaqur. Pas një jave (ka qenë mbase mesi i shtatorit) mora një njoftim të ri: hetuesi ishte ndërruar dhe tani do të kisha punë me avokat Rasim Babameton nga Gjirokastra, një mendjemadh i rrallë. Pyetjet dhe përgjigjet midis nesh ishin të gjitha poza: akuzat ose ishin krejt të trilluara, ose të tilla që nuk përbënin akuzë. Unë e humba durimin. “Le t’I japim fund kësaj komedie, Rasim efendi!”, i thashë. “Ju, sikundër unë, e dini për bukuri se ky proces është kurdisur vetëm e vetëm për të më trembur dhe për të më poshtëruar mua. Por kjo nuk do të ndodhë kurrë, sepse unë qëndroj më lart se ata që kërkojnë të më nxijnë!”

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- A qëndroi gjatë Eqerm Bej Vlora në burg?
- Çfarë i tha kryeministri Fan Noli pasi qe liruar?
- Si i shpëtoi pritës për ta vrarë Eqrem Bej Vlora?

[ILovePejaa]

Ishte buzëmbrëmje kur ne po kalonim urën e Vjosës. Aty shohim të vijë drejt nesh makina e tregtarit të madh Nebil Gjata nga Fieri nga ku na bënë shenjë të ndaleshim. Vëllai i tij më i vogël, Ismail Gjata, po vinte nga Vlora dhe shprehu frikën se poshtë fshatit Bestrovë ishte organizuar një pritë

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (12)


U ktheva në burg qejfprishur, por atje më priste një befasi e këndshme. Hasan Biçaku, njeri i qejfeve, kishte siguruar nga shoku i tij, ministri i Mbrojtjes Qazim Qafëzezi, lejen për të na shtruar një darkë të mirë. Në tarracën e kazermës ishte shtruar një tryezë madhështore: raki, meze, byrek, bakllava dhe një mori pjatash të tjera formonin motivin kryesor të mbrëmjes për ne, si edhe për muzikantët e arixhinjtë që na rrinin përreth; në gosti morën pjesë edhe rojat tona dhe unë vura re se sa mire bisedonin ata me të burgosurit e tyre. Unë pashë gjithashtu dhe bëra çudi edhe me kolegët e mi, se sa shpejt e gjetën ata tonin e duhur me njerëzit e popullit, sa miqësisht silleshin ata me rojat e tyre, pa i lejuar vetes asnjë distancim apo ndjenjë epërsie. Një botë kjo me të vërtetë e përmbysur, një burg ky me të vërtetë i çuditshëm dhe gazmor në një vend edhe më të çuditshëm. Nga fundi i shtatorit njoftohem se isha i lire dhe se mund të qëndroja ku të doja, në Tiranë apo në Vlorë. Arrestimi im kishte rënë në sy dhe kishte shkaktuar pakënaqësi në rrethet e moderuara të Partisë Demokratike. Pas lirimit unë i bëra një vizitë kryeministrit Fan Noli, i cili më priti buzagaz: “Ju nuk mund të bënit përjashtim, mik i dashur! Çdo njeri i ndershëm në Shqipëri duhet të provojë së paku një herë, burgun!” Pastaj i bëra një vizitë edhe “gjysmëdiktatorit” Qazim Qafëzezi, që ziente nga energjia (ai flinte tërë ditën dhe bënte qejf tërë natën), i cili me atë ndershmërinë e tij të tejskajshme më siguroi se “do t’ua pres çapojtë atyre plehrave!” dhe më tha që për çdo hall t’i drejtohesha atij. Në hotel “Vianzoni”, ku unë desha të qetësoja disi shpirtin dhe trupin në tryezën time në kopsht, vinin çdo natë një mori bosash të Partisë Demokratike dhe shkriheshin në bisedë miqësore me mua gjer natën vonë. Unë po e mbaja përsëri shtruar sofrën sipas zakonit të vjetër të bejlerëve! Mirëpo, nga ana tjetër, kjo u ngjallte mosbesim dhe zili këtyre intrigantëve. Ata propozuan që të arrestohesha përsëri dhe atëherë unë vendosa të largohesha sa më parë nga Tirana. Sepse e dija, që në çdo revolucion vala e parë është shumë më pak e rrezikshme se tallazet që vijnë pas. Shkova në Fier, qëndrova aty tri ditë te farefisi im, Vrionët dhe pastaj u nisa për në Vlorë i shoqëruar nga dy kushërinjtë Vrioni, që lavdi Zotit, ishin mjaft frikacakë; mirëpo, mbase pikërisht frikës së tyre ia detyroj unë jetën. Ishte buzëmbrëmje kur ne po kalonim urën e Vjosës. Aty shohim të vijë drejt nesh makina e tregtarit të madh Nebil Gjata nga Fieri nga ku na bënë shenjë të ndaleshim. Vëllai i tij më i vogël, Ismail Gjata, po vinte nga Vlora dhe shprehu frikën se poshtë fshatit Bestrovë ishte organizuar një pritë, ata kishin parë persona të dyshimtë që fshiheshin ferrave, ndërsa dy pengesa me tel gjembaç kishin zënë rrugën. Meqenëse kudo në botë kujdesi është nëna e urtësisë, ne u kthyem mbrapsht. Po atë mbrëmje unë shkrova dhe i dërgova një letër komandantit të xhandarmërisë në Vlorë, major Taip Shkodrës, ku me fjalë mjaft të vrazhda i njohtoja për pritën dhe e bëja me dijeni se këndej e tutje do të kujdesesha vetë për mbrojtjen time. Njëkohësisht dërgova një njeri te disa miq në qytet dhe në rrethinat e Vlorës, për t’iu njoftuar ç’kishte ndodhur. Të nesërmen, për të më marrë në Fier, erdhën 10 makina të mbushura me njerëzit më të shquar të krahinës, agallarë, fshatarë të pasur, tregtarë, gjithë-gjithë nja 50 veta, të cilët u pritën dhe u gostitën princërisht në shtëpinë e Vrionëve. Këtë vazhdar reklame unë e pata provokuar qëllimisht edhe pse, në të vërtetë, i urrej këto lloj demonstrimesh. Le të bindeshin edhe një herë demokratët se ç’vlerë kishte ende një bej, të cilin ata donin ta flaknin tej si paçavure! Tani ata vërshuan përsëri në shtëpi! Të gjithë oportunistët që i njihja aq mirë, me në krye prefektin Seit Qemali nga Kanina, sepse ku ta dish se nga ç’anë do të merrte kandari! Kaluan kështu tre muaj pritjeje. Tanimë po bëhej gjithnjë më e qartë se kjo farsë e qeverisë nuk mund të vazhdonte përjetë. Për këtë kishte ndihmuar vetë Partia Demokratike. Po forcohej gjithnjë më shumë bindja e përgjithshme, se një regjim i tillë qesharak mund të rrezikojë ekzistencën e Shqipërisë dhe paqen me fqinjët. Me gabimet e qeverisë në Tiranë dhe në krahina mund të shkruhej një libër i tërë. Të mos ishte rrethana që këta njerëz ishin të paditur, të papërvojë, të papjekur dhe lakmiqarë, që i shfajësonte për marrëzitë, ata duheshin mbyllur të gjithë në çmendinë. Po të analizoje programin e qeverisë së Fan Nolit, të shpallur në qershor 1924, në vështrimin e parë mund të mendoje se ai përmbante kuintesencën e të gjitha parimeve të arsyeshme të një qeverie bashkëkohore, liberale. E kush mund të ishte kundër një programi të tillë në shekullin e 20? Me siguri asnjë evropianoperëndimor, por ama, çdo shqiptar! Sepse të gjitha këto premtime të mëdha ishin praktikisht të pavlefshme. Ato e shkundnin kaq fort skeletin e kalbur të shoqërisë shqiptare dhe të mënyrës së saj të jetesës, saqë rreziku I shembjes ishte shumë më i madh sesa disa përfitime që gjithsesi, mund të priteshin nga vënia në jetë e këtij programi. Por për këtë shqetësoheshin shumë pak njerëz. Ata e dinin se në këtë vend gjysmëlindor gjellën nuk e hanin të nxehtë, sapo hiqej nga zjarri dhe shpresonin te koha dhe rrethanat.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Çfarë ishte organizata Bashkimi
- Ç’u bë me Ahmet Bej Zogun
- Kush i ndihmoi Ahmet Bej Zogut të ikte në Jugosllavi
- Si e shihte Jugosllavia Ahmet Bej Zogun

[ILovePejaa]

Pasi u largua nga Tirana më 10 qershor 1924, bashkë më njerëzit e vet, Ahmet Zogu u vendos në Homesh të Dibrës, me qëllim që të dilte në Jugosllavi. Rrugën për këtë ia kishte hapur kunati i tij Ceno bej Kryeziu nga Gjakova, i vetmi shqiptar në Kosovën e pushtuar që e kishte mirë me autoritetet jugosllave

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (13)


Fillimisht nuk dukej aspak sikur organizata Bashkimi, e cila në Tiranë, Shkodër dhe qytete të tjera ecte në gjurmët e lëvizjes së të rinjve fashistë në Itali, do të lejonte tërheqje nga programi. Shumica e anëtarëve ishin nxënës të ndërsyer të shkollës së mesme, që nën drejtimin e disa aventurierëve të interesuar, shërbenin si vegla të verbra të trazirës dhe të anarkisë. Pa qenë të autorizuar nga askush, ata llomotisnin dhe me skajshmërinë e tyre kërcënonin madje, edhe qeverinë duke i bërë ultimatume. Nocioni i ligjshmërisë po zhytej e po fundosej gjithnjë e më shumë në vorbullën e anarkisë. Anëtarët e Këshillit të Lartë të shtetit ishin tërhequr nga postet e tyre; I fundit sosh, Sotir Peci (nga Korça), që kishte mbetur ende në Tiranë, për arsye të ndalimeve kushtetutore, nuk mund të nënshkruante më asnjë dekret, kështu që edhe ai u tërhoq nga posti. Më 2 korrik 1924 kryeministri Fan Noli mori përsipër edhe funksionet e Regjencës, të cilat më parë i kishte ushtruar një Këshill Shteti me katër anëtarë. Kush e zgjodhi apo kush e emëroi atë? Askush! Demokratët që për vite me radhë ishin ngjirur duke kërkuar ligjshmëri dhe liri parlamentare, vendosën tani vetë një diktaturë, e cila, për më tepër, kishte të keqen se nuk merrej seriozisht nga askush, përderisa ajo nuk zbatonte asnjë masë dhune. Mbetej kështu vetëm shpallja e gjendjes së jashtëzakonshme, e cila e bënte akuzuesin edhe gjyqtar, ndërsa qeverinë organ të një pushteti të pakufizuar. Lista e akteve të vogla të paligjshme të të ashtuquajturit regjim demokratik mund të mbushte qindra faqe dhe ato provojnë se masat e tij terroriste nuk drejtoheshin vetëm kundër bejlerëve të urryer, por preknin të gjitha shtresat e shoqërisë shqiptare. Tanimë nuk dyshonte askush se jo vetëm vendit i mungonte pjekuria për një regjim parlamentar, por edhe kësaj shtrese të re parvenysh i mungonin vetitë për të udhëhequr kombin. Nuk është për t’u habitur pra, që në këto kushte shumica e popullsisë kujtonte me shpresë Ahmet Zogun, edhe pse të shumtë ishin ata që kishin vërejtje për personin dhe mjedisin e tij. E, megjithatë, ai ishte i vetmi burrë në Shqipëri që mund të rivendoste rendin dhe qetësinë dhe të cilin të gjitha shtresat e popullit, edhe në mos e donin, së paku e kuptonin. Pasi u largua nga Tirana më 10 qershor 1924, bashkë më njerëzit e vet, Ahmet Zogu u vendos në Homesh të Dibrës, me qëllim që të dilte në Jugosllavi. Rrugën për këtë ia kishte hapur kunati i tij Ceno bej Kryeziu nga Gjakova, i vetmi shqiptar në Kosovën e pushtuar që e kishte mire me autoritetet jugosllave. Ata dëshironin të kishin në Shqipërinë e lirë një njeri që të bënte politikën e tyre dhe po të ishte nevoja, të merrte përsipër rolin e Esat pashë Toptanit. Dhe askush nuk dukej më i përshtatshëm se Ahmet Zogu për këtë rol. Ndaj jugosllavët jo vetëm që e lejuan grupin e zogistëve të kalojë kufirin, por i mundësuan atij edhe rekrutimin e shumë mercenarëve shqiptarë dhe rusë të bardhë, në zonën e Dibrës jugosllave, Metohi. Ata e ftuan Ahmet Zogun në Beograd dhe u morën vesh me të, që si shpërblim të kësaj ndihme, t’I bëhej një korrigjim kufirit ekzistues në Shën Naum dhe në Vermosh. Po kush i mbajti shpenzimet e një operacioni kaq të gjerë? Më vonë është thënë se Anglia, nëpërmjet Anglo-Persian Oil Comp. i dha Ahmet Zogut një paradhënie prej 25.000 napolona ari (700.000 marka) për një koncesion të naftës në të ardhmen. Për mua kjo është një përrallë. shtë e vërtetë që rrethet drejtuese politike në Angli, nuk kishin ndonjë simpati për qeverinë e Fan Nolit, sepse ajo në gusht të vitit 1924 kishte njohur regjimin komunist të Moskës, duke hapur kështu rrugën për lidhjen e marrëdhënieve diplomatike. Si përgjigje erdhi menjëherë në Tiranë një mision rus, i maskuar si kor kishtar. Ky akt aspak i mënçur i Fan Nolit zemëroi shumë njerëz brenda dhe jashtë vendit dhe lëkundi edhe besimin e fundit ndaj të ashtuquajturës qeveri demokratike të kryeministrit. Pra mbështetja morale e Anglisë dhe Francës e një kundërrevolucioni nëpërmjet Jugosllavisë, ishte e sigurtë, por mjetet e nevojshme materiale për këtë, me siguri, mbetej t’i jepte vetë Jugosllavia. Qeveria jugosllave ishte vënë në lëvizje nga veprimtaria e Hasan bej Prishtinës dhe e D’Anuncios për një kryengritje në Kosovë. Beogradi dëshironte që të shmangte njëherë e mire rrezikun e një politike ekspansive nacionaliste në Shqipërinë e lirë. Kështu ndodhi që interesat nga më të ndryshme u bashkuan dhe i dhanë dorë Ahmet Zogut për të përmbysur qeverinë e Fan Nolit. Operacioni u përgatit në krahinën jugosllave të Dibrës. Më 15 dhjetor 1924 u sulmua kazerma ushtarake e Peshkopisë e mbrojtur nga një oficer i ri, kapiteni kosovar Ali Riza Topalli. Me marrjen e saj, u hap rruga drejt Shqipërisë së Mesme. Shumica e fiseve të këtyre trevave u bashkuan me forcat e Ahmet Zogut. Në të njëjtën kohë një repart i fortë kryengritësish, i komanduar nga një shqiptar ortodoks energjik, Koço Kota, një ish mësues i fillores, niset nga Follorina (Kapshticë) e Greqisë dhe merr Korçën. Vetëkuptohet që edhe grekët nuk donin të mbeteshin shikues në këtë reformim të gjërave. Me ndërmjetësinë e disa deputetëve shqiptarë ortodoksë (Mihal Kaso dhe Petro Harito) ata u lidhën në Romë me Myfit bej Libohovën dhe i propozuan atij që të merrte drejtimin e një operacioni nga jugu, të ngjashëm me atë të jugosllavëve në veri. Myfit beu u nis për në Athinë e prej aty në Janinë, ku ai mundi të mbledhë një grup të ithtarëve të vet, me të cilin, në çastin e duhur, kapërceu kufirin shqiptar dhe u vendos në Jorgucat.

(vijon)

Ne vazhdimin tjeter do të mund të lexoni:
- Si rrodhën ngjarjet në Shqipëri
- Kur u largua për në Vlorë qeveria e Fan Nolit
- Si reagoi Vlora, që konsiderohej qendër e “demokratëve”

[ILovePejaa]

Lajmet e ardhura nga kufiri me Jugosllavinë që para një jave e kishin përkeqësuar aq shumë gjendjen e qeverisë, saqë ne në Vlorë prisnim rrëzimin e saj nga minuta në minutë. Autoritetet merrnin njërën masë pas tjetrës dhe të gjitha në kundërshtim mes tyre, shenjë kjo e fundit të afërt

Eqrem Bej Vlora: Kujtime (14)


Një repart ushtarak me komandant kapiten Ethem Toton, që u dërgua në kufi kundër tij, kaloi në anën e Myfit beut - anëtarët e familjes Toto nga Kurveleshi kishin qenë tradicionalisht pasues të Libohova-Arsllanpashalive. Por fortifikatat e postës kufitare ndodheshin ende në duart e xhandarëve që urdhëroheshin nga nëntoger Shefqet Gjonleka nga Kuçi dhe pengonin përparimin e forcave të Myfit beut. Lajmet e ardhura nga kufiri me Jugosllavinë që para një jave e kishin përkeqësuar aq shumë gjendjen e qeverisë, saqë ne në Vlorë prisnim rrëzimin e saj nga minuta në minutë. Autoritetet merrnin njërën masë pas tjetrës dhe të gjitha në kundërshtim mes tyre, shenjë kjo e fundit të afërt. U bënë përpjekje për të mbledhur rekrutë, për të organizuar çeta (për të ndërsyer kapedanin e Mirditës kundër matjanëve) për të vënë në lëvizje forcat ushtarake të vendosura në Tiranë. Ngarkoheshin komandantë dhe shkarkoheshin përsëri, derisa shkoi puna aty, që askush nuk u bindej më urdhrave. Në këtë mënyrë më në fund, më 22 dhjetor 1924, qeveria u detyrua të largohet për në Vlorë. Por edhe këtu gjendja kishte ndryshuar. Vlora e cila në korrik, edhe për pakujdesinë time, u shndërrua në vatrën e kësaj komedie revolucionaro-demokratike, tani as donte të dëgjonte për qëndresë në mbrojtje të krahinës, madje njerëzit, miq po edhe armiq, vinin tufa-tufa tek unë dhe më kërkonin me ngulm që demokratët e ardhur në Vlorë të kapeshin dhe t’i dorëzoheshin Zogut. Por i kultivuar dhe shpirtmadh, siç ma kishte qejfi të isha, unë nuk kisha dëshirë t’i kurdisja gracka frikacakësh armikut në ikje. Ndaj edhe bëra çmos që të mos e pengoja largimin e këtij llumi. “A nemico che fugge, ponti d’oro!”, thotë një fjalë e urtë italiane; sot, doemos, disi e dalë mode. Të nesërmen, ishte 24 dhjetori 1924, disa qindra veta më vijnë në shtëpi dhe më kërkojnë me forcë që t’i hapet rruga Myfit beut në Jorgucat. Mua më kërkohej që të shkoja në kufi, si përfaqësues i Vlorës, dhe ta siguroja atë se Vlora me krahinë kanë qenë vërtet kundër Ahmet Zogut, por kurrë kundër tij. Unë mbeta pa gojë. Mes kësaj turme laragane ishin kundërshtarët e mi që bërtisnin më fort në mbështetje të ndërhyrjes sime. Ata po vepronin krejt ashtu siç e kishte zakon shqiptari! Deri dje kishin qenë kundërshtarë të betuar të beut, demokratë të bindur, sot, kur nuk mbetej më asnjë shpresë, ata nxitonin ta shfrytëzonin rrymën e kundërt dhe të nxirrnin përsëri në krye një njeri, që ata e dinin fort mirë se nuk do t’u bënte asgjë të keqe. Në të njëjtën kohë ata donin ta bindnin Myfit bej Libohovën se ata kishin parapëlqyer atë, një “zotëri dhe politikan” toskë, ndaj atij “bajraktarit të prapambetur të veriut”. Intrigantë të gjorë e të vegjël, që gjatë gjithë jetës së tyre nuk kishin bërë tjetër veçse kishin xhongluar në telin luhatës të politikës vendore shqiptare! Sa të paktë ishin ata që shpëtuan pa u rrëzuar! Pas makinës sime, kur u nisa, u radhitën edhe njëzet makina të tjera me njerëz të ngjyrave politike nga më të ndryshme - gjer edhe asosh pa ngjyrë fare: Dhe kështu, aty nga dreka mbërritëm në Jorgucat, për t’i dhënë fund një loje disi teatrale. Para fortifikatës shqiptare të kufirit, bridhte tutje-tëhu dhe me hapa të mëdhenj, nëntogeri i ri Shefqet Gjonleka e, duke lëvizur duart, duke folur me vete apo me të tjerët, protestonte me forcë: ai nuk mund ta nxijë faqen, ai mban një emër “historik”, ai nuk mund të lejojë askënd të kalojë kufirin, pa i vënë njollë vetvetes, një vend i tërë i ka kthyer sytë nga ai, e të tjera e të tjera. Nga ana tjetër e kufirit, kundërshtari dhe bashkëvendasi i tij, kapiten Ethem Toto, i bërtiste nga fortifikata greke: “Ti ia ke nxirë tashmë faqen vetes, duke mbrojtur ende ato fundërina komuniste që dje krisën e ikën, duke na lënë ty dhe mua në baltë!” Përreth të dy gurmazmëdhenjve rrinin në këmbë a në bisht qindra njerëz (të shumtët ishin kundër kaposhit Gjonleka), për të mos u shpëtuarasnjë skenë e këtij dueli. Myfit beu me njerëzit e tij qëndronin disi mënjanë dhe prisnin, sepse askush këtu nuk donte ta shkrepte pushkën i pari. Atëkohë zbres unë nga makina, shkoj me hap të vendosur te Gjonleka i ri, e zë për krahu dhe them me zë të lartë që ta dëgjojnë të dy palët: “Shefqet Gjonleka as do, as mundet ta hapë kufirin që i kanë besuar; deri më sot shtëpisë së tij nuk i është nxirë faqja ndonjëherë. Por ai, me siguri, nuk do të ketë kundërshtim të na e dorëzojë komandën neve, përfaqësuesve të Vlorës dhe të krahinës. Dhe kështu nderi e turpi i asaj që mund të ndodhë, nuk e prekin më atë!” Faqja u shpëtua, rruga u hap! Disa minuta më vonë njerëzit e Myfit beut vërshuan në postën kufitare shqiptare dhe u vëllazëruan me kundërshtarët. Shfaqja kaloi pa efekte dramatike. Pastaj ne u nisëm në një kolonë prej më se njëqind makinash në drejtim të Gjirokastrës të shoqëruar me tingëllimat festive e gazmore të këmbanave të kishave të fshatrave ortodokse djathtas e majtas luginës së Drinos. Po atë ditë Myfit beu i dërgoi një telegram shumë miqësor e të çiltër Ahmet Zogut, ku e uronte për fitoren e përbashkët. Myfit beu, hiq ato huqet dhe gabimet prej beu, në të tjerat ishte një burrë zemërhapur dhe bujar, që kurrë nuk e godiste pas shpine, qoftë mikun, qoftë armikun. Ai qe dhe mbeti gjatë gjithë jetës së tij mik dhe bashkëpunëtor i Ahmet Zogut. Ai e kishte pa hile me të. Por nuk mund të thuhet e njëjta gjë edhe për Ahmet Zogun – personalisht ai kishte simpati për Myfit beun, admironte bujarinë, dijet e tij të thella, zemërgjerësinë dhe artin për të bërë miq ngado; por në të njëjtën kohë ai edhe e kishte zili dhe frikë se një ditë mund të bëhej i rrezikshëm. Dhe me konkurrentët Zogu nuk njihte shaka.

(fund)

[Veshtrusja]

Eqerem bej Vlora – Kujtimet, Vellim i pare 1885-1912

Vitet e femijerise ne Vlore
(1885-1899)

Ne hyrjen juglindore te qytetit te Vlores, ne kryqezimin e shume rrugeve qe, duke zene fill nga rruga e Skeles, te conin ne qender te qytetit, ne mes te nje parku te madh prej 40.000 metrash katrore, rrethuar me mure te larta tete metroshe dhe me dy porta ne te, ka qene deri ne vitin 1925 nje ndertese e stermadhe, me nje tjeter me te vogel perpara. Ai ishte konaku I Vlorajve, perfshi haremin (banesen e grave) dhe selamllekun (banesen e burrave). Kurse populli kete kompleks e quante thjesht “sarajet e beut”. Ketu, ne 1 dhjetor 1885 linda une, si bir I Syrja bej Vlores dhe I Mihri hanem Toptanit. Dhe sic me tregon nena, “linda me kemishe”, dmth. si kanakar I fatit. Kjo bestytni popullore me ka sjelle vertet fat ne jete, por I lumtur une nuk kam qene kurre.

Gjate gjithe jetes mua me ka shoqeruar nje frike e pashpjegueshme, nje brenge e brendshme, thuajse nje makth. Te kete qene frike? Por une nuk u jam trembur kurre as njerezve, as kafsheve, as sendeve. Kryenec dhe I mbyllur, ne te gjitha situatat e veshtira te jetes jam futur ne kafkullen time dhe cdo goditje te fatit e kam perballuar jo vetem pa u trembur, por sidomos edhe pa u emocionuar.

E megjithate, ky makth I pashpjegueshem me ka perndjekur pareshtur, madje me teper kur kam qene I lumtur sesa kur kam qene fatkeq, deri diten qe, duke humbur idealet dhe pasurite e mia tokesore, me kaloi edhe ky angushtim I brendshem, I pashpjegueshem.

Tani jam bere krejtesisht I qete dhe shperfilles – sepse nuk kam me asgje dhe sepse nuk deshiroj me asgje. Te kete qene pra, ky shqetesim shpirteror vetem nje parandjenje e asaj qe do te me pllakoste me vone? Ka te ngjare! Por me I besueshem me duket hamendesimi se ai pasqyronte ate ndrydhje qe perjetova une ne femijeri. Ajo trysni shpirterore me ka bere shpesh te vuaj, ajo me ka marre, hera-heres, vetebesimin dhe fuqine e veprimit.

Mbresat e para jetesore qe me kujtohen jane mundimet qe kam hequr ne shpergenj dhe ne djep. Nuk eshte ndonje sajim I mevonshem I fantazise, nuk eshte as vegim, por nje kujtim qartesisht I pervijuar, te cilin edhe sot e kesaj dite e kam si te gjalle perpara syve.

I mbeshtjelle dhe I lidhur si nje mumje egjiptiane e me fytyren te mbuluar me nje tyl te lehte, une perkundesha ne djepin tim parahistorik, krejt zbukurime te arta dhe ngjyra perrallore. Dy sherbetore te vogla, te ulura galic, me perkundnin ne menyre mekanike dhe te pameshirshme, edhe pse ato vete ishin gjysme te fjetura. Levizja e njetrajtshme dhe kerkellima e djepit me gjemonin paprere ne vesh si borite dhe trumpetat e dites se kijametit. Qull ne djerse –temperatura e dhomes mbahej gjithmone 30 grade- dhe flake I kuq ne fytyre, une sperdridhesha mes shpergenjeve dhe klithja me sa me hante fyti, deri sa ora kur me nderronin me sillte sadopak lehesim dhe gjume. Si neper mjergull, permes avujve te asaj banjoje te vazhdueshme djerse, une shihja tek perkuleshin mbi mua fytyrat e brengosura te nenes sime te dashur dhe te mendeshes sime te mire. Te hutuara nga klithmat e mia dhe pa e kuptuar arsyen e tyre, ato I urdheronin te dy motoret e gjalle ta pershpejtonin ritmin e perkundjes. Dhe, per cudi, ndodhte qe edhe te me zinte vertet gjumi, I trullosur dhe I dehur nga shungullima dhe levizja. Keto tortura, me thote mendja, kane vazhduar tri vjetet e pare te jetes sime, ndryshe nuk ka sesi ato te me kujtohen edhe sot me aq qartesi.

Kur mbusha tre vjec nena dhe babai me moren ne krevatin e tyre vigan prej bronzi. Kater shtylla te fuqishme, ala Luigji XV, mbanin dy thurima te stolisura meshterisht ne krye dhe ne fund te krevatit, e siper tyre baldakinin prej shufrash bronzi e me nje kurore te stermadhe ne maje. Gjithe ky salltanet mbulohej me ca perde alle. I cliruar nga shpergenjte, nga ngushtesia e djepit me ate perkundjen e tij te tmerrshme, krevati ku une mund te shgerryhesha nga te ma donte qejfi, me dukej si nje poligon stervitjeje: I madh, I gjere, I ndritshem dhe I fresket. Pastaj kenaqesha duke soditur lulet e arta te thurimave, zogjte edhe kafshet qe nuk I kisha pare kurre ndonjehere. Nje dite, duke perparuar keshtu nga njera mrekulli ne tjetren, e gjeta me ne fund edhe rrugen per te baldakini. Kacavirresha atehere neper zbukurimet shkalle-shkalle te shtyllave deri lart te styllat qe mbanin kuroren dhe pastaj, prej aty, leshohesha e bija, belldym! ne krevat. Mirepo, me sa duket kjo loje e mrekullueshme nuk u kuptua dhe nuk paa I pelqeu tim eti, sepse nje dite prej ditesh ai e ndryshoj vendqendrimin dhe filloi te flere ne nje divan te madh tej, ne cep te dhomes. Une e doja shume babane. Shoqeria e tij me kenaqte, afria e tij me jepte nje ndjenje sigurie. Ne krevat ai perfaqesonte ate mur ne anen e majte te krevatit qe me ruante te mos bija perdhe.

Ne vere Vlora ishte cerdhe ethesh. Ne mbremje, me t’u ndezur dritat ne sallat e medha te shtepise, re te tera mushkonjash xanxare, si ca vazhdare zogjsh shtegtare, vershonin te papermbajtura perpjete shkalleve dhe vishnin muret e bardha te sallave, duke sajuar aty figura dhe gjedhe formash te cuditshme. Por pastaj vinin sakaq edhe dy, kafsheza te vogla ngjyrari dhe bistcunge si kameleone, qe fillonin e gllaberonin mushkonjat. Ne krye I pata frike, por dora-dores m’u bene te dashura, sepse edhe ajo mendja ime e vogel e kuptoi se keto mushkonjangrenese te vogla ishin te pademshme e me te mira se mushkonjat e bezdisshme ethesjellese. Atekohe njerezit nuk e dinin ende se mushkonjat jane te rrezikshme. Populli besonte se ethet shkaktoheshin nga ndonje e ftohur, ndonje crregullim stomaku apo edhe nga goditja e diellit. Ndaj edhe une sa here semuresha nga malaria, ne mos tjeter, paksepaku do te haja ndonje qortim: vete e kisha fajin – o se kisha bredhur si egersire andej-kendej, isha djersitur e kisha marre te ftohur, ose kisha ngrene fruta dhe embelsira – sipas dietikes shqiptare ushqime tejet te rrezikshme-, por edhe nese keto nuk provoheshin, atehere doemos, do te kisha qendruar gjate ne diell.

Shume here keto qortime te pamerituara me zemeronin, por nuk thoshja gje. Ethet ishin nje dukuri kaq misterioze dhe me siguri qe te rriturit duhej te kuptonin me shume se une nga kjo pune! Ato sic vinin fare papritur (une isha teper I vogel per te kuptuar simptomat e malaries), po aq shpejt edhe kalonin. Por sa I mrekullueshem ishte pastaj zhdemtimi, ato dy-tri ditet e pushimit kur une, mbyllur ne dhomen e gjumit e nen kujdesin e disa sherbetoreve, mund te luaja e te harbohesha sa te ma donte zemra. Dhe ky zhdemtim ishte krejt I merituar sepse gjate krizave te etheve une e dija se c’hiqte trupi dhe shpirti im! Temperatura me arrinte zakonisht 40 grade, shto ketu edhe dhimbjet e kokes, te grykes dhe te barkut. Por me shume se cdo gje me mundonin dhe me trembnin vegimet

[Veshtrusja]

fantastike, qe me kapullonin gjate atyre krizave. Permes plases se gjere te formuar nga zhvendosja e perdeve te kuqe une shija nje det te kuq; I kuq ishte edhe qilimi, te kuqe sixhadet neper mure, perdet e dritareve, mbulesat e divaneve, shpinoret e karrigeve, gjer edhe vete mobiljet prej druri qershie. Mos valle neveria ime, thuajse fizike, per te kuqen, vjen pikerisht nga ajo kohe? Krejt I deshperuar une ngrija atehere syte lart dhe veshtrimi im I tmerruar ndeshej me nje tavan te rende e te kuq druri. Nga katroret dhe ovalet e zbukurimeve te tij, qe here me dukeshin me te medhenj e here me te vegjel, koke dhe fytyra te frikshme xhuxhesh me veshtronin dhe me ngerdhesheshin per tmerr. Per t’I mbajtur gjalle keto vegime te fantazise sime te semure kujdeseshin – sidomos ne ditet e pushimit pas semundjes, kur une harbohesha dhe te tjeret perpiqeshin te me qetesonin- perrallat qe me tregonin sherbetoret e vjetra te shtepise dhe mendesha ime e mire, perralla plot me xhinder, me djaj, me xhuxhmaxhuxhe. Keto figura fantazmagorike me kane mbajtur gjatenen pushtetin e tyre. Gjer vone ne moshe te thyer, gjithmone qe e sillte hera te qendroja ne dhoma te erreta, une nuk clirohesha dot nga mbresa e nje frike te pashpjegueshme.

Ndonese prej kohesh nuk besoja me se ekzistonin qenie te tilla perrallore, ndijimi se mos ndonje xhind mund te me kapte nga prapa, me tmerronte dhe m’I ngrinte qimet perpjete…Nje udhe e vertete mundimesh ishte per mua, me tej, sa here qe pas darke, se bashku me mesuesin tim, na duhej te shkonim nga selamlleku ne harem e kthim. Per te shkuar atje ngjiteshin nje pale shkalle te gjera druri, futur ne nje si pus te larte drite, te mbuluar me kube xhami, pastaj ndeper nje dericke kalohej ne nje korridor te gjate qe perfundonte ne sallen e madhe te katit te trete. Ne pusin e thelle te shkalleve ishte varur nje kandil vaji, qe hidhte nje drite te zymte kuqaloshe. Kur mbi kubene e xhamte dilte hena, hijet neper shkalle beheshin si te gjalla, sidomos te personit qe po u ngjitej shkalleve. Ato e ndiqnin ate paprere deri sa ai te arrinte deren e vogel e te erret prej druri arre ne murin e bardhe. Matane fillonte korridori. Ai ishte I ndricuar, por ky ndricim me trembte me shume se terri. Nje kandil I vjeter, mbuluar me nje si kupe bronzi, te veshur me kristale ngjyra-ngjyra, leshonte nje drite te vdekur dhe ndriconte sixhadete e mureve, qe paraqisnin ca dragonj te praruar kineze, per t’I bere ata te dukeshin edhe me fantazmore sec qene. Ne kete korridor dilnin edhe dyert e dhomes se gjumit te gjyshes sime (nga familja e Arsllan-Pashallive) banjos dhe e dhomes se sherbetores se saj. Por te gjitha keto une nuk I shihja. Frika qe me kishte hyre ne palce, me te vene kemben ne shkalle, me shtynte me aq vrull perpara neper kete “via crucis”, sa do ta perplasja se s’ben koken pas atij dollapit temadh qe permbyllte korridorin. Ashtu si ne enderr, hapja atehere, me vrull, deren aty prane qe te conte ne sallen e madhe dhe hyja brenda me turr. Mirepo aty bija nga shiu ne bresher. Salla ishte trdhjete meter e gjate, dymbedhjete e gjere dhe gjashte e larte. Hyrja kryesore behej neper nje pale shkalle te gjera guri, te mbajtura nga nje sere klonash. Muret ishin te bardha, te bardha te dymbedhjete kolonat, blu I thelle me prarime tavani I drunjte, te zeza te dhjete dyert e salles. Ne fund te saj hapej nje paradhome tjeter e gjere e me nje dere te stermadhe qe te fuste ne sallen e festave. Bash atje ishte mbreteria e madhe dhe e vertete e xhindeve, te cilet pas cdo perbetimi, perhapeshin neper tere shtepine, gjer thelle ne tunelin nentokesore qe lidhte te dyja ndertesat e konakut. Keto te gjitha une I dija mire! Cdo here, sapo kaloja pragun e salles se ndricuar dobet, ndalesha nje hop, I lemerisur, per te vrapuar pastaj si I cmeritur drejt dhomes ku kisha pune. Per t’I pare nuk I kam pare ndonjehere xhindet, per t’I ndjere ama, une e di!

[Veshtrusja]

Periudha ime e sherimit pas krizave te etheve helmohej, megjithate, nga deshira per te respektuar kerkesat e qyteterimit. Vinte doktori I shtepise dhe me vizitonte mbare e prape. Ishte nje burre trashaluq e mjekrosh, me pansne, jelek te bardhe dhe redingote. Une nuk e di se sa e njihte zanatin e vet doktor Tatalia, di vetem qe ai me jepte gjithmone ca hape te holla e te peshtira kinine dhe nje shishke me vaj recini. Une duhej t’I gelltisja ato, I bindur top se m’I kishin dhene per denim qe isha semurur dhe qe gjate sherimit kisha harbuar shume.



Keshtu u rrita une – nje femije krejt I zakonshem, po aq I forte dhe I bukur, po aq I zgjuar dhe budalla, sa edhe shumica e femijeve. Kur mbusha kater vjec ndodhi perseri nje ndryshim I rendesishem. Nuk do te lahesha me ne govate, por dy here ne jave do te shkoja ne banjen tone turke: Keto banja (hamame) ne shtepine tone ishin ndertuar ndryshe te tjereve. Cdo dhome gjumi ne katin e trete kishte banjen e vet perbri, ndersa nje e tille e madhe, e pergjithshme, me kater te ndara, gjendej ne katin e dyte. Ne banje, kater me kater, hyhej nga korridori. Ajo kishte vetem nje dritare, me sa dukej nje frengji e vjeter e kulles. Kubeja ishte suvatuar me llac, dyshemeja shtruar me pllaka guri. Ne nje parvaz mermeri ishte kazani I ujit te nxehte qe ngrohej nga jashte. Ne qoshe nje sqoll mermeri me dy muslluqe, njeri per uje te ftohte, tjetri per uje te nxehte. Pra, konfort I plote? Por jo per femijen, I cili shihte I trembur se hapej vetem muslluku I ujit te nxehte qe here-here te pervelonte lekuren. Ne mure ishin varur dy kandile – sipas mendimit te shqiptareve vajguri quhej I rrezikshem. Neper kamare te tjera me te vogla ishin vene qirinj. Kur do te lahesha une, zhvillohej nje procedure dhe nje vazhdar’ solemn. Perpara printe nje vajze e vogel per te bere drite. Pas saj vinte nje sherbetore e vjeter me nje kuti veshur me mendafsh te kuq. Kutia mbante brenda nderresat dhe peshqiret e mi, te palosura bukur e akull te pastra. Pastaj shoqeruar prej nenes dhe mendeshes sime, vija une vete, futur ne nje rrobedhome te kuq ala kinezce dhe me pantofla te kuqe. Vazhdarin e mbyllnin dy sherbetore plaka me nje kanister, qe permbante veglat e tortures: sapun, sfungjer oriental, pece per ferkim e larje, gershere dhe shami. Me dukej vetja si nje nga ata martiret heroike, te denuar me vdekje, qe po e cojne te xhelati dhe qe po e ben rrugen e tij te fundit, plot krenari e dinjitet. Vajza e vogel me kandil ndalej ne paradhome; ajo nuk lejohej brenda, por duhej te rrinte prapa deres per te zevendesuar keshtu zilen elektrike dhe telefonin, te cilet nuk u vendosen kurre ne shtepine tone. Pasi me zhvishnin ne ate divanin e paradhomes, me ulnin mbi nje stol te vogel mermeri. Duhet te kem qene ndonje zog tmerresisht I ndotur sepse me te filluar loja, dy me hidhnin persiper uje te nxehte – o tmerr, - pastaj me sapunisnin nje, dy, tre, kater, pese here dhe me shpelanin. Edhe koka do ta kalonte torturen pesehereshe. Une protestoja, bertisja, por gjithmone do te degjoja te njejten gje: “nje here lahen fukarenjte, dy here te vdekurit, tri here lahet hoxha para lutjeve, kater here dhendri para nates se marteses dhe pese here zoterinjte e medhenj”. Tani une mund te zgjidhja vete cili doja te isha! Kjo me sqaronte dhe atehere une do shtrengoja dhembet deri ne castin kur me pervelonin serish me uje te vale dhe filloja te skerpudhesha me te gjitha forcat dhe te bertisja, aq sa zhurma sillte aty atin e mencur, qe I jepte fund sfilitjeve te temperatures dhe me shpetonte prej avujve mbytes dhe dritave te dridhshme e te turbullta fantazmore.



I lumtur me te vertete une ndiehesha vetem ne pranvere kur, se bashku me mendeshen time (ajo ishte nje malesore e pagdhendur nga fshati Vermik I Kurveleshit dhe kishte nje emer shumepremtues: Dorovi) dilnim e hanim mengjes ne bahce, nen qershite e lulezuara. Qumeshti, kafeja, vezet, kompostoja, buka e thekur, me nje fjale te gjitha cfare na sillte nje vajze e vogel, beheshin pre e oreksit te saj te shendoshe, kurse une ulesha ne prehrin e saj dhe ngjeshesha me buke misri (kokodash) e djathe te bardhe vendi qe nuk mbante dhe aq ere te mire. Pastaj pinim dhalle nga shtemba. Ketu une mund te beja c’te me donte qejfi: te zhgerryhesha neper barin e livadhit, te kacavirresha neper peme, te hidhja gure ne basenin e tarraces se madhe perpara shtepise, te mblidhja shkarpa te thata e te ndizja zjarr, madje edhe te thyeja enet e mengjesit. Askush nuk me qortonte, ashkush nuk me kundershtonte. Mendesha ime e mire nuk shihte ne kete sjellje asgje te keqe, kurse sherbetroja e vogel luante edhe ajo me mua plot gezim. C’kujtime te mrekullueshme!

[Veshtrusja]

Por ditet e bukura e te shkujdesura do te merrnin fund shpejt. Kur mbusha pese vjec, me vune per te fjetur ne nje krevat te vecante, ne nje dhome te vogel qe lidhej me nje dere me dhomen e gjumit te prinderve. Bashke me mua do te flinin edhe mendesha me njeren nga sherbetoret e vogla. Pra, nuk do te isha vetem. Por gjeja me e papelqyer e atyre pese – gjashte viteve te para te jetes sime nuk kishte ardhur ende. Nje dite babai me mori per dore dhe me coi ne selamllek, ku une u njoha me dy burra. Njeri ishte nje djalosh italian, inxhinier Luigji Bekali (Luigi Beccali) nga Mesina, tjetri nje shqiptar, Mehmet efendi Lusi, hoxhe I Kanines. I pari do te ishte mesuesi im I perhershem, I dyti mesuesi im I fese. Don Luigji me pelqeu menjehere: I ri, shtatlarte, shpirtmire, zbavites, njeri qe te kuptonte dhe kuptohej qarte. Nuk eshte per t’u cuditur, pra, qe ne u beme miq shume shpejt. Miqesia jone do te mbetej e forte, e padobesuar gjate 40 vjeteve qe ai qendroi ne shtepine tone si mjeshter ndertimi. Ai ishte dhe mbeti gjithmone per mua nje mik I dashur dhe nje keshilltar I mire. Qe duart e tij merreshin si shpesh me veshet e mi, une ia falja shpirtmadhesisht, per me teper qe as une nuk isha, natyrisht, tipi ideal I nxenesit te mire dhe I femijes se mbare. Krejt tjeter ishte sjellja ime ndaj mesuesit te fese. E para e te parave me neveriste pamja e tij: shtatmesatar, I thate, I zeshket, sycakerr, mustaqevarur, me nje mjeker te gjate si te ngjitur, talar te gjate dhe callme te lerosur gri – shembelltyre e sakte e nje dijetari kinez, apo e nje idhulli xhuxhmaxhuxh aziatik. Ai fliste shume, ishte nevrik, mendjemadh dhe I paturpshem. Dhe kur, mbi te gjitha keto, qe ne ditet e para ai filloi te me lexoje suret, krejt te pakuptueshme per mua, te Kuranit, une u rebelova dhe nuk pranova ta degjoj me tej, edhe pse ai u perpoq te me mbushte mendjen se cdo musliman I mire duhet te dije permendesh disa sure te kurnait per lutjet e tij te perditshme. Por, persa I perket lutjeve fetare, me duhet, merisht, te shpreh ketu nje mendim, qe mbase nuk tingellon fort ortodoks. Sot une jam nje mysliman I bindur, ndonese, ne te njejten kohe, respektoj edhe te gjitha fete e tjera monoteiste dhe admiroj qellimet dhe synimet e tyre etike, te cilat I kane sjelle njerezimit sherbime kaq te medha. Por, nga ana tjeter, jam I mendimit qe femijes I duhen dhene njohurite dhe I duhet mesuar praktika fetare – e cila nuk eshte tjeter vecse nje simbolike – vetem atehere, kur tek ai jane zhvilluar aftesiste perkatese perceptive. Ndersa I gjori Mehmet efendi nuk e kuptonte kete. Cdo te premte ai na conte, kusheririn tim Servet (Server) dhe mua, per lutjen e drekes ne Xhamine e Madhe (ne pazar). Vazhdari yne: ne te dy me Mehmet efendine, nje sekretar dhe dy sherbetore, kalonte permes rrugicave te ngushta te pazarit te vjeter, I djegur fund e maje ne 1917. Nga dyqanet dhe kafenete ne te majte e ne te djathte njerezit ngriheshin ne kembe per te na pershendetur dhe ketij nderimi ne I pergjigjeshim me temena orientale. Gjithe kjo ceremoni me bezdiste shume. Nga natyra I drojtur, mua nuk me pelqente fare kur syte e gjithe ketyre njerezve drejtoheshin nga ne.



Per Ramazan, ne sallen e madhe te konakut mbahej lutja mbremesore (Teravi), ku vinin shume njerez. Edhe ne femijet, perfshi motrat e mia, duhej te merrnim pjese, ulur ne radhen e fundit. Une nuk merrja vesh gje prej gjeje nga ceremonia, lutjet thuheshin ne arabisht, levizjet qe duheshin bere (se pari duheshin bashkuar duar, pastaj duhej perkulur trupi perpara, se fundi duhej rene perdhe) me dukeshin te huaja e te pakuptueshme. Perpiqesha me gjithe zemer per te rrokur kuptimin e ketij rituali, por me kot. Kjo me hutonte, por edhe me zemeronte. Dhe nje mori pyetjesh me vinin ne maje te gjuhes, por qe nuk guxoja t’I shprehja. Vetem me vone, shume me vone, nen drejtimin e mesuesit te mrekullueshem, prof. Jusuf Riza efendiu, arrita une te kuptoj vleren dhe rendesine e fese.



* * *



Ne te kaluaren ne Shqiperi, djali I pare I shtepise zinte nje vend te posacem jo vetem ne familje, por edhe ne shoqeri. Nese ai ishte njekohesisht, edhe pinjolli me I madh ne moshe I nje dere ose ca me teper, I pari I nje fisi, ai me siguri gezonte privilegje te medha e zinte nje vend te nderuar, me kusht, natyrisht, qe edhe ai te respektonte disa detyrime, detyrime qe me pasion, shkathtesi dhe vullnet te mire, plotesoheshin lehtesisht. Kete pozite apak te lakmueshme une e arrita mjaft vone. Gjate femijerise dhe rinise sime une kam qene vetem djali I pare I deges se Surja bej Vlores dhe nuk kisha keshtu asnje te drejte per ndere dhe privilegje te vecanta – nuk isha vecse nje filiz I brezit te ri. Kjo me cliroi nga detyrimi per te mesuar sjelljet e kaposhit dhe kapadaillekun e princit trashegimtar. Vetem me vone, ne vitet e pjekurise, fati e deshi qe une te ngrihesha ne poziten e te parit te fisit. Ka te ngjare qe te kem qene I paafruar, krenar, formal dhe I drojtur, por keto jane veti te te gjithe Vlorajve. Thelle – thelle une kam qene gjithmone njeridashes, shpirtmire, bujar dhe miqesor. Mbase ka qene duke ime, e cila edhe mua vete nuk me ka pelqyer kurre, qe me ka shtrenguar te shfaqem si teper I permbajtur. Ky shfytyrim, te cilit une iu nenshtrova, u be me kohe nje nga tiparet me te shprehura te karakterit tim, qe me vone, pas shume perjetimesh e zhgenjimesh – sidomos me bashkatdhetaret – u shnderrua ne nje karakter te mbyllur dhe te paafruar, qe jo me te tjereve, por edhe mua vete me dukej antipatik.



Ne Vlore dhe ne Stamboll une kisha kusherinj me te moshuar: tre jetonin ne Vlore, dy ne shtepine fqinje (me ta takohesha me te rralle) dhe njeri jetonte ne shtepine tone. Ai quhej Server dhe ishte I biri I xhaxhait tim, Neshet pashes dhe I tezes sime, Zehra hanemi (nga Toptanajt). Serveti ishte dy vjet me I madh se une. Ate e pata si nje vella me te madh dhe deri ne vdekjen e tij te parakohshme, ne moshen nentembedhjetevjecare, ai me qendroi gjithmone prane si miku me I mire dhe si shoku me I ngushte. Gjithnje e kam pare si nje vella te shtrenjte, ne shkonim shume mire me njeri-tjetrin dhe, edhe pse, sipas zakonit shqiptar ai ishte trashegimtar I shtepise sone, une nuk kam ndjere kurre zili apo smire kundrejt tij; perkundrazi, ne I gjendeshim perhere kra njeri-tjetrit, edhe pse natyrat tona ishin krejt te ndryshme. Qe nga femijeria e deri ne ndarjen e tij prej nes, ai e luajti ne menyre te shkelqyer rolin e vellait te madh keshilledhenes dhe u perpoq e u mundua gjithmone qe te te m’I falte gabimet e mia te medha, apo te vogla dhe t’I ndreqte ato si nje at I mire. Vdekja e tij me coroditi, prishi barazpeshen time, paralizoi veprimin tim material. Pas vdekjes se tij, kurre me ne jeten time nuk pata ndonje shok dhe kurre me nuk m’u nda ndjenja e vetmise.



Ne femijeri kam qene kryenec, kokeforte, dembel dhe enderrues, me pelqente te fantazoja, isha femije I pabindur dhe I paarsyeshem. Me pelqenin lodrat e forta, lidhjet me njerezit e thjeshte, ndonese, shpeshhere edhe ata merziteshin nga ky karakter I pashtruar.



Ne moshen shtate – tetvjecare kisha pese pushke Flober dhe qindra fisheke. I armatosur me njeren nga keto pushke e beja krejt te pasigurte oborrin dhe bahcen e shtepise. Macet, pulat dhe pellumbat qe dilnin para grykes se pushkes time mund te ishin te sigurta qe do te shpetonin pergjithmone nga hallet e kesaj jete. Nje dite shoh para deres se kuzhines dacin e zi kokemadh te kuzhinierit. Ngre pushken dhe e marr nishan. Ndersa po behesha gati te hiqja kembezen, nga kuzhina doli me vrap ciraku, e rrembeu dacin dhe u zhduk sakaq brenda. Por po ate cast ushtoi edhe pushka dhe plumbi, pasi pershkoi deren e kuzhines, goditi supin e djaloshit, por, per fat, pa ndonje dem. Une hengra dru, se pari prej Luigjit, mesuesit tim, pastaj prej nenes dhe se fundi prej babait, por pushken nuk ma moren. Megjithate nuk shkoi shume dhe ngjarja u perserit.

[Albo]

Shtëpitë e mëdha

Eqerem Bej VLORA

Në shumicën e veprave mbi Shqipërinë përmenden persona dhe familje, pa shpjeguar ndërkaq se cili ishte pozicioni dhe tagri i tyre në jetën politike dhe shoqërore të vendit. Cilësorë si bej, pasha, aga, bajraktar, spahi, dizdar etj. qëndrojnë para apo prapa emrit. Këtu nuk kemi të bëjmë as me tregues fisnikërie, as me tituj që tregojnë ofiqin që mban personi në fjalë aq më pak me nofka apo patronimikë. Një vështrim i sipërfaqshëm i kushteve shoqërore të Shqipërisë ka çuar shumë herë në hamendësimin që në Shqipëri nuk ka pasur, përgjithësisht ndryshime kastash. Ky mendim që për motive ideologjike mbështet edhe sot në punimet albanologjike që botohen në Shqipëri, është krejtësisht i gabuar. Është e vërtetë që në Lindje, me saktësisht në Perandorinë Persiane, Bizantine, Arabe dhe Osmane zyrtarisht nuk është njohur asnjë cilësim fisnikërie, por edhe as të drejtat feudale sipas kuptimit evropianoperëndimor. Në mungesë, pra të një aristokracie fisnore të njohur nga shteti, në botën Lindore u rrit në përmasa të papara rëndësia e roli i zyrtarëve dhe i ushtarakëve. Prej tyre, në rrjedhë të kohës e kryesisht në provincat, ky ofiqet zyrtare dhe postet ushtarake mbeteshin në duart e të njëjtave familje, u zhvillua, nga shprehia dhe nga tradita, një farë dallimi të cilin shteti u detyrua jo vetëm ta durojë por praktikisht edhe ta njohë. Kështu në Lindje lindi dalëngadalë një "shtresë e lartë aristokracie", e cila në shumë treva (fjala vjen në Shqipëri, Bosnje, Kurdistan dhe Arabi) krijoi një "aristokraton" një regjim të veçantë, të privilegjuar, i cili ekzistonte jo de jure por de facto. Shpjegimi që jep albanologu i madh George fon Hahni në vëllimin e dytë të librit të tij "Studime shqiptare" për lindjen e një shtrese të lartë në Shqipëri, përqasja që ai u bën rrethanave shoqërore deri më 1847 dhe zhvillimeve të tyre me ato të Galisë në kohën e Çezarit janë pjesërisht të sakta dhe mund të kenë vlerë mbase vetëm për fisnikërinë e ulët fshatare (gentry angleze), por aspak për disa nga "shtëpitë e mëdha" me "dyer të mëdha dhe oxhaqe të larta" që kanë luajtur vazhdimisht një rol " derë e madhe - oxhak i lartë) në historinë e vendit. Ato kanë zanafillë krejt të ndryshme, të cilën më tepër mund ta krahasosh me markgrafët (kontët) e epokës karoligiane. Por Shqipëria është një vend i kundërt dhe është e vështirë të ndërtohet një skemë e njësuar. Ne vërejmë rregulla dhe përjashtime në të gjitha dukuritë e jetës së saj. Përkufizimin më të qëlluar për fisnikërinë e lartë shqiptare, mendimi im ky, e ka bërë historiani turk Ahmet Xhevdet pasha.
Ja si shkruan ai: "Shqipëria është një vend i vrazhdë, i varfër, i pakalueshëm, populli i saj i egër, i pabindur, krenar dhe luftarak. Për të mos lejuar që ajo të kthehet në furrik trazirash të përhershme, Sulltanët ia kanë besuar gjithmonë qeverisjen e tij vendeve besnikë, të cilët e zmadhonin gjithnjë e më shumë fuqinë dhe ndikimin e shtëpisë së tyre derisa krijuan sundime të mirëfillta, që me kohë, u bënë thuajse të trashëgueshme nga brezi në brez në formën e dinastive. Ky zhvillim kishte edhe motivet e veta gjeopolitike. Shqipëria dhe historia e saj i përkasin vërtet, që prej 1000 vitesh botës Lindore, por ajo ishte, njëherësh dhe trevë kufitare; si pasojë e përbërjes së popullsisë së saj dhe e fqinjësisë me "Evropën", ajo mori edhe shumë nga botëkuptimi i Perëndimit. Për këtë arsye shqiptare, edhe pse ishte mysliman, në kundërshtim me Lindorët, jo vetëm e çmonte dhe e pranonte rëndësinë e sojit dhe të familjes, por kishte edhe një synim të spikatur për fisnikërinë. Prijësia në fisin dhe në shoqërinë shqiptare, sado demokratik të ishte organizimi i saj, nuk bëhej thjesht ai që ishte më i zoti, por ai që, krahas vetive personale të shkëlqyera, mund të paraqiste edhe epërsitë e sojit dhe të traditës. Tek asnjë popull tjetër i botës, hierarkia lindësore nuk është respektuar me një saktësi të tillë të heshtur, por të ndërgjegjshme, si të shqiptarët. Në tubimet e gjithmbarshme duhej të zinte dhe radhën për të folur. Gjer edhe shqiptari më i thjeshtë kërkonte të respektohej soji, pesha dhe ndikimi i tij. Se sa të ndjeshëm ishin njerëzit në këtë drejtim e tregon një rast që ka ngjarë më 1909 në krahinën e Kolonjës; gjatë një udhëtimi me karvanin tim arritëm buzë përroit të Borovës, i cili ishte fryrë kaq shumë nga shirat, sa vau nuk shquhej kurrkund. Njerëzit e mi u bënë zë disa burrave që po rrinin ulur në bregun përtej të na tregonin se ku ishte ura. Askush nuk lëvizi vendit. Atëherë një xhandar kalorës që unë e kisha marrë për udhërrëfyes, del përpara dhe thërret: "Hej o bejlerë! Cili nga ju do të na ndihmojë të kalojmë përroin?" Kjo ishte fjala magjike që i vuri ata në lëvizje: ata brofën të gjithë në këmbë dhe kush e kush të na ndihmonte më parë. Natyrisht jo të gjithë shqiptarët e kanë kafshuar këtë karrem kaq të thjeshtë. Banorët e malësisë së Dangëllisë dhe Kolonjës ishin veçanërisht të ndjeshëm ndaj çështjeve të nderit vetjak, gjatë kohës së Luftës së grekëve për pavarësi dhe asaj të Tanzimatit ata kishin shërbyer si rrogëtarë në ushtrinë osmane. Synimi i qeveritarëve qendrorë osmanë të atëhershëm ishte të minonte ndikimin dhe pozitën e bejlerëve të mirëfilltë, kështu që ata i jepnin titullin bej çdo kusari që komandonte dhjetë ushtarë rrogëtarë. Ata dëshironin të shkaktonin një inflacion të këtij titulli, i cili deri më 1833 kishte pasur një vlerë të lartë, sa gjer edhe i vëllai i vezirit të madh nuk kishte të drejtë ta mbante pa ndonjë arsye të mjaftueshme. Pra nëse malësorët kur i thërrisje me këtë titull nuk ta merrnin për tallje, kjo tregonte me siguri, zhvlerësimin e tij.
Nga ana tjetër, rrethana që shqiptari shpesh ua mohon fqinjve të tij sojin, dhe rëndësinë, të cilat i mëton me aq forcë për vete është nj dëshmi më tepër se sa rëndësi i jepte ai kësaj pike. Titulli bej ka prejardhje tataro-turke. Fillimisht kishte kuptimin "princ". Atë e kanë mbajtur babai i Sulltanit të parë turk, i vëllai, i biri i tij. Djali i dytë e ka mbajtur deri në kohën e Sulltan Muratit (1359-1389). Në forma të ndryshme ai është përhapur me të njëjtin kuptim në të gjithë lindjen dora-dorës me dyndjen tataro-turke, derisa më në fund gjeti përdorim edhe si titull për gratë: beg-um, fjala vjen, quhej gruaja e një princi mysliman në Indi. Në Anadoll, edhe përpara kohës osmane, te popujt e ardhur turq, bej ishte "princi" i pavarur, apo edhe i varur i një krahine (karaman Beyi-Saruhan Beyi). Osmanët ua dhanë këtë titull që me fillimet e pushtimeve të tyre (nga 1450) mëkëmbësve të Sulltanit në qarqet administrative ushtarake dhe civile "sanxhakëve" (njësi ushtarake që futej në luftë nën të njëjtin flamur). Fermanet thoshin shprehimisht: "Ti, që je beu i Vlorës etj. etj., " dhe pastaj vinin me radhë emri, ofiqet dhe mbiemrat e ndryshëm. Pra, emërtimi i parë ishte më i rëndësishmi. Kjo ishte arsyeja që ai gjithmonë, vetëm kur përdorej për dy, tre apo katër persona të së njëjtës familje, mund të shndërrohej në një lloj "emri cilësie", për të mos thënë titull. Sidoqoftë anëtarët e një familje që nuk ishin qeveritarë të krahinës nuk quheshin "beu i ..." por "nga bejlerët e ..." Shumë shpejt sikundër te zyrtarët turq dhe në gojën e popullit ky emërtim hyri për disa familje (deri nga 1850)
Kishte dy kategori bejlerësh - ata të provincave të brendshme (sanxhakbej) dhe ata të provincave kufitare (Sirdarbej). Këta të fundit lipsej ta mbanin gjithnjë gati kontigjentin e tyre ushtarak. Si kategori ata ishin afërsisht të barabartë. Grada e vetjake (zakonisht ishte titulli"pashë") ndryshonte sipas rëndësisë dhe meritave të secilit. Dallimi dukej nga tujat që mbanin. Një tujë tregonte shkallën me të ulët të pashait e kjo me vonë filloi t'u jepej edhe komandantëve të kështjellave: me dy tuja ishin zakonisht sanxhakbejtë, tre shënonin titullin e një veziri, katër tuja mbante bejlerbeu, cili në raste luftërash si kryekomandant (gjeneral armate) udhëhiqte disa divizione të sanxhakut . Sanxhakët e Shqipërisë vareshin nga bejlerbeu i Rumelisë me seli në Manastir (Bitola). Pozita e këtij të fundit ishte mjaft e pasigurtë. Ai mund të zëvendësohej edhe gjatë gushatës e duhet thënë se midis 1500-ës dhe 1830-ës Perandoria Osmane ka qenë vazhdimisht në luftë me fqinjët e saj, po kështu ndodhte shpesh që këtë post e merrte edhe ndonjë sanxhakbej shqiptar. Sanxhakbeu ishte përfaqësuesi (mëkëmbësi) i Sulltanit në një provincë. Dekreti i emërtimit të tij ishte një akt i thjeshtë emërimi i një nëpunësi, por, sipas koncepteve evropiane, një shpërblim i mirëfilltë. Teorikisht ai ishte i vlefshëm për një vit. Por në praktikë, sanxhakbeu, kur nuk kishte bërë ndonjë shkelje të rëndë, rrinte edhe 10-12 vjet në detyrë, sepse dekreti i emërimit rinovohej automatikisht dhe shpërndahej pastaj nga korierë të posaçëm (myteferikë) nëpër sanxhaqet e ndryshme. Ky zakon kishte lëshuar rrënjë aq të thella në Perandorinë Osmane, sa për shembull, dekreti për emërimin e sanxhakbeut të Vlorës u lëshua në emër të Ibrahim pashë Vlorës më 1850 nga Ali Pashë Tepelena dhe mbahej në kështjellën e Janinës. Pas vdekjes së tij, sanxhakbej i Vlorës me titullin vezir, u emërua i biri i tij debil, Sulejman pasha, i cili kishte pas qenë në burg bashkë me të atin.
Sanxhakbeu e qeveriste provincën e tij në mënyrë thuajse të pavarur. Ai bënte aty ç't'i donte qejfi. Ajo që kërkohej detyrimisht prej tij ishte shërbimi ushtarak dhe mbajtja në gatishmëri të përhershme e "divizionit" të tij. Taksa dhe detyrime të tjera provincat shqiptare nuk paguanin duke qenë se në Stamboll ishin të vetëdijshëm se nga Shqipëria mund të nxirrej pak apo thuajse asgjë. Herëpashere nga kryeqyteti vinte ndonjë "defterdar" (inspektor, financier), për të bërë inventarin. Sipas koncepteve administrative turke, sanxhaku duhej, së paku të dilte "selfsufficient", pra që të mos kishte nevojë për financim nga qendra. Të ardhurat ishin të pakta, të pasigurta dhe të vështira për t'u mbledhur, shpenzimet të vazhdueshme dhe të mëdha. Para së gjithash duhej të dilte rroga (aidat) e vetë sanxhakbeut. Në krahasim me detyrimet, ajo nuk ishte e madhe dhe po të mos kishte beu burime të tjera nga pronat e veta apo nga ato me qira, do t'i duhej të hiqte dorë nga shumë gjera për t'ia dalë mbanë. Nga sa thamë mund të përfitohet mendimi se sanxhakbeu mund të jepej pas dëshirave deh qejfeve. Por nuk është kështu. Një sanxhakbej kishte shumë liri veprimi dhe mund të bënte shumë të mira apo të liga. Por, kur e tepronte, atëherë, herët a vonë, duhej të priste trokitjen e Nemesisit në derë, madje të shpallej fermani dhe si i dalë jashtë ligjit, të humbiste kështu të gjitha: pasurinë, kokën. Nga ana tjetër, ndodhte edhe që, kur sanxhakbeu qëllonte"kockë fortë", Stambolli të bënte durim të madh. Kështu qeveria qendrore në Stamboll duroi 10 vjet (1811-1819) derisa nxori përpara përgjegjësisë Ali Tepelenën, pashën e Janinës.
Po kështu, edh rruga e ankesave kundër sanxhakbeut ishte e habur. Diçka me rrezik, doemos, por mund të sillte shpesh edhe fundin, sidomos kur pozita e tij për shkaqe të ndryshme, tashmë ishte lëkundur. Një shembull drastik dëshmon qartë sesi silleshin në "kohën e rënies" autoritetet qendrore në raste të tilla. Ismail pashë Vlora (Velebishti) ishte në vitin 1756 sanxhakbej i Vlorës, por selinë e kishte në Berat që prej vitit 1691. Mirëpo pashës nuk i pëlqente të banonte as në kala, as në pallatin familjar në qytet. Ndaj ndërtoi një shtëpi fusharake në fshatin e vogël Velabisht dhe u bënte trysni esnafëve të qytetit që të fillonin të shpërnguleshin. e vërtet ose jo, esnafët e Beratit dërguan njerëz në Stamboll me një ankesë kundër sanxhakbeut. Nga Stambolli erdhi pa vonesë një shkresë nga veziri i madh që e qortonte rreptë beun dhe e njoftonte se do të pushohej nesh vazhdonte t'u binte në qafë esnafëve. Pashai ishte njeri me shkollë shumë dhe kishte miq ndër më të mëdhenjtë e Stambollit. Dhe kështu e mori vesh se tregtarët i kishin dhënë vezirit të madh 2000 flori ryshfet. Për Bajramin e madh të vitit 1757, përfaqësuesit e esnafëve të qytetit erdhën në pallatin e Velebishtit për urime. Pas ceremonisë morën rrugën e kthimit, por në një pritë u grinë të tërë nga garda e pashës: plot 63 njerëz. Autoritetet qendrore vetëm sa e transferuan pashën në Janinë e prej aty pas tri vjetësh, meqë ai vazhdonte përherë me të vjetrën, e hodhën në sanxhakun më të parëndësishëm të Lepantos. Dhe pikërisht atje, në vitin 1763, e arriti dora hakmarrëse e fatit. Ai u dënua me vdekje dhe u shpall fermanli, iku në Shqipëri, mblodhi atje nja 20000 ithtarë dhe iu kundërvu pushtetit qendror, deri sa në 3 gusht 1764, dy djem të rinj, duke qëlluar nga oxhaku i shtëpisë në Vlorë, ku ai kishte zënë vend, e palosën përtokë me dy të shtëna pushke, se ai ishte shpallur "jashtë ligjit". Sanxhakbeu urdhëronte në një trevë goxha të madhe; sanxhaku i Vlorës, fjala vjen përfshinte 7000 km2, ai Shkodrës 8.000 km2. Ai ishte kryetar ushtarak dhe civil i dhjetëra mijë njerëzve. Po të mendosh se çfarë ndikimi, çfarë mundësish ekonomike dhe çfarë peshe politike i jep një pozitë e tillë dhe në një vend, ku konceptet e të drejtës dhe të paanësisë ishin kaq të epshme, një shtëpie dhe pesëmbëdhjetë, njëzet apo më shumë anëtarëve të saj, njëri pas tjetrit, atëherë është e lehtë të përfytyrohet se edhe pasardhësit e këtyre "shtëpive të mëdha" do të ishin diçka ndryshe nga masa e popullit e mbase jo më të mirë dhe as më të këqij, por sidoqoftë "më tepër". është vështirë të përcaktohet se çfarë ishin bejlerët shqiptarë. Pozita e tyre në shtet, siç u tha, nuk njihej zyrtarisht, populli, nga ana tjetër, i I njihte si zotërinjtë e tij. Dëshmia më e mirë për këtë është motoja popullore: oxhaku s'paguan gjak, pra ai nuk bie në gjak edhe kur bën vrasje. Dëshmi kjo që bejlerët edhe në konceptimin popullor qëndronin mbi vdektarin e zakonshëm, mbase si mishërimi I vetë pushtetit. Por ata nuk duhen krahësuar me aristokracinë evropiano-perëndimore, sepse atyre u mungonte e drejta e trashëgimisë. Një bej shqiptar prej një "shtëpie të madhe" I shëmbëllen e parë kjo nga pikëpamja juridike dhe heraldike, një rajhsgrafi gjerman, po aq pak sa edhe një mandarin kinez një lordi anglez. E, megjithatë që të katër kategoritë, mishëronin dikur shtresën e lartë, klasën përcaktuese dhe drejtuese të popujve të tyre kishin një gjë të përbashkët: vetëdijen se janë më shumë dhe ndryshe nga të gjithë të tjerët dhe rrethanën që populli e shteti nolens volens ua kishin njohur këtë privilegj. Shtrohet pyetja në se "shtëpitë e mëdha" në kohën bizantine dhe serbe, si gjatë periudhës kalimtare të sundimit osman, si fjala vjen Muzakajt, Topiat, Arianitasit, Dukagjinajt apo Balshajt, që sot na duken si dinasti, kanë qeë diçka tjetër nga "oxhaku" I periudhës turke. Unë nuk besoj, dhe jam fort I bindur se nëj studim themelor krahasues I pushtetit, I pronave dhe I mënyrës së jetesës, mund ta ulte kandarin, mbase, në anën e pushtetarëve të periudhës turke.
Këtë dëshmon madje edhe historia e Shqipërisë nga Mesjeta e vonë deri në Kohën e Re; ajo përbehet nga historitë e disa brezave sundimtarësh. Ata ishin mbartësit e ideve dhe elementi veprues i aksioneve ngjarjeve dhe vendimeve. Prej këndej del se për historinë e një vendi ka rëndësi të posaçme njohja me historinë e brezave të sundimtarëve, qoftë edhe shkurtazi. Nëse unë ndërkaq jam në gjendje që për disa "oxhaqe" shqiptare të shkruaj më tepër nga të tjerët, emrat e të cilëve këtu vetëm sa ceken, kjo ndodh jo sepse unë dëshiroj që disa t'i nxjerr më në pah, por sepse për disa familje unë di më shumë dhe kam grumbulluar material më të pasur, se sa ka qenë e mundur kjo në vend të huaj, megjithë përpjekjet e mia të mëdha, për rastet e tjera.

Vëllimi i dytë i librit "Kujtime"
Botuar më 1930

[Albo]

Përse unë nuk desha?

Eqerem Bej VLORA

Por përse nuk desha unë?
Këtë nuk e dinte askush, madje as unë vetë. Sot, pas gjithë këtyre viteve më duket se e kuptoj dhe më vjen të qesh, sesi një njeri i përkëdhelur nga natyra dhe nga rrethanat, e që mund të kishte arritur në jetë ç'të donte, në fund dështon, sepse duke i ardhur të gjitha vetiu në prehër atij i ka humbur çdo ambicie. Ndonëse sot futen në gjykimin tim edhe të vërteta të tjera, të hidhura, për një njeri, që i ishte dhënë me aq shpirt Shqipërisë ( një vendi të idealizuar, prodhim i fantazisë), realiteti i ketij vendi ishte krejtësisht i huaj. Nuk më pëlqente tasnimë asgjë të tij, as natyra, njerëzit, as zakonet e reja dhe as mendësia e re. Unë mund të entuziazmohesha ende për dukuri të veçuara e në agoni të kohës kur Shqipëria ishte park kombëtar i Europës, ndërsa me Shqipërinë e viteve njëzetë nuk e ndjeja më veten të lidhur; për shqiptarët e gjallë unë kisha veçse mospëlqim dhe kritikë.
E pra, kjo ishte pikërisht edhe tragjikja e periudhës kalimtare ku jetoja dhe pasoja e zhgënjimit, që heshturazi duhej ta mbaja përbrenda vetes. Sepse askush nuk do të më kishte kuptuar, askush nuk do të më kishte dhënë të drejtë. Sot, midis shqiptarëve të brezit të ri, unë njoh shumë njerëz që më kuptojnë, sepse dalngadalë ata janë bërë shokët e mi të vuajtjes, por asokohe unë isha i vetëm! Unë isha shumë i ndjeshëm, priresha shumë për fantazi dhe
arsyetime teorike, mua më mungonte energjia per të vepruar. Ndaj edhe me gjestet dhe fjalët e një eremiti, shtiresha si apostull i pakuptuar dhe moralizues.
Cilët ishin njerëzit, të cilëve unë rrekesha t'u predikoja? Ajo që ndeshej në shoqërinë shqiptare pas 1912-ës, ishte trashëgim i reformës administrative osmane të Tanzimatit (1839). Kjo reformë solli me vete jo vetëm ndryshimin e sistemit administrativ, por edhe të gjithë shoqërisë shqiptare dhe të mënyrës së saj të jetesës. Nga një administrim feudal, rajonal dhe i decentralizuar, në dhjetë vjet u krijua një shtet zyrtarësh, rreptësisht i centralizuar. Pa folur për ndryshimet politike që përcollën këtë përmbysje, shumë njerëzve ai u solli edhe humbje shoqërore dhe ekonomike. Sanxhakbeu, jahjabeu, dizdari, zaimi, spahiu e shumë e shumë të tjerë në sistemin administrative të kohës feudale, jetonin me të ardhurat e fundit që i ishin dhënë atij vetë apo ofiqit të tij. Një ditë të bukur këta njerëz e panë veten të zhveshur nga çdo e ardhur që ata për shekuj me radhë e kishin parë si të tyret dhe të familjes së tyre. Këto feude kishin qenë shpesh edhe arsyeja se përse këta drejtues administrative apo ushtarakë nuk kishin sirguruar ndonjë pronë të madhe apo edhe të vogël qoftë. Ishte e natyrshme pra, që këta të dëmtuar do t'i kundërviheshin reformës.
Por nuk ishin vetëm ata të prekur, edhe masa e gjerë e popullit i kishte lidhur shumë interesa të saj jetësore me sistemin feudal të administrimit; ajo nuk paguante taksa, ishte e liruar nga detyrimi ushtarak, mijëra, mijëra të rinj jetonin me mercenarizëm dhe familje të shumta vunë pasuri me fitimet nga luftërat e bijve të tyre nëpër vende të huaja. Dhe ata shërbenin si brenda vendit, ashtu edhe jashtë tij në Perandorinë e madhe Osmane, në Afrikën e Veriut, në Rumani, në Venecia, madje gjer në Rajhun gjerman apo në Spanjë (Labëria, fjala vjen, një krahinë e varfër malore me 50.000 banorë kishte vazhdimisht 2.500 djem të saj, myslimanë apo te krishterë, që shërbenin diku si mercenarë). Vetëm më 1850 përfundoi zbatimi me dhunë i reformës. Një varfëri tronditëse mbuloi tani gjithë atë popullsi që pati jetuar në sajë të mercenarizmit (kryesisht në viset si Çamëria, Labëria, Mallakastra, Skrapari, Dangëllia, Kolonja, Bilishti, Dibër-Mati, Mirdita, Luma, Metohia, Kosova) saj iu hoq mundësia e vetme e ekzistencës; nga bujqësia ose tregtia nuk merrte vesh askush dhe kështu njerëzit vegjetonin në një gjendje të mjerueshme.
Bashkë me popullin mori të tatëpjetën edhe klasa e mëparshme drejtuese. Dolën elemente të rinj, të cilët, duke u afruar me zyrtarët qendrorë, tashmë fitimtarë, dhe, duke iu shërbyer atyre fituan poste dhe pasuri, edhe kështu, edhe mkundëistë për t'u matur me ish shtresën drejtuese. Mirëpo, duke qenë në Shqipëri shprehia dhe tradita shumë të fuqishme, ata nuk mundën ta zëvendësojnë këtë shtresë të mëparshme drejtuese, të mbështetur edhe nga populli, por vetëm sa e ndanë me të ndikimin në vend. Por edhe ish shtresa e lartë e dëmtuar, por edne e gjallë, iu përshtat pak e nga pak kushteve të reja. Në vend ajo kishte përparësinë e traditës, në shtet dhe në oborr, epërsinë e padiskutueshme të paraqitjes së fisme, të arsimit dhe të sojit. Si për inat të rishtarëve të mëdhenj e të vegjël, shteti dhe njeriu turk, sado që pas Tanzimatit ata mundoheshin shumë të dukeshin demokratikë dhe të përparuar, e kishin ruajtur nderimin për aristokracinë. Kështu ndodhi që në Shqipëri, gjatë 20-30 vjetëve pas Tanzimatit u vu re zhvillim parallel me atë shndërrim shoqëror dhe politik tejet të centralizuar që ndodhi në Francë nen Luigjin XIII dhe ministrin e tij Risheljë.
Sidoqoftë, duhet thënë se lidhjet e ngushta të shtresës drejtuese e te popullit me autoritetet turke pas Tanzimatit ndikuan dhe, në një farë mase, edhe i prishën parimet dhe mendësitë e vjetra morale dhe shoqërore të popullit shqiptar. Me ketë nuk do të thote aspak se ai po i afrohej popullit turk. Vetitë e karakterit të këtij të fundit e bënin atë njërin nga popujt më të mahnitshëm të botës. Por në Perandorinë Osmane, Sulltani dhe qeveria vetëm gjuhën kishin të përbashkët me popullin turk. Po të studiosh me vëmendje historinë osmane mund të thuhet se edhe në periudhën e shkëlqimit të tyre ata nuk kanë shërbyer kurrë si shëmbëlltyra të dëlirësisë morale dhe shoqërore, pa folur më pëër periudhën e rënies së madhe të Perandorisë Osmane. E pra, me këta zyrtarë kishte të bënte shtresa drejtuese dhe populli shqiptar i periudhës pas Tanzimatit. Për pasojë koncepti moral i popullit pësoi tronditje të thella.
Shqiptarët nuk kanë qenë kurrë engjël të pafajshëm: dhuna, kapardisja, etja për grabitje, padurimi kanë qenë prej kohësh tipare të spikatura të karakterit të tij, por nga ana tjetër ai është shquar edhe për tipare fisnike:
shqiptari është trim, kokëkrisur, besnik, shpirtmadh, bujar, i vetësigurtë dhe i zgjuar. Ai i përvetëson njëlloj shpejt si vetitë e mira, ashtu edhe ato të këqija. Në këtë truall pjellor dhe mikpritës, administrimi turk i periudhës së rënies s'mbolli aspak bimë të dobishme, por kryesisht shumë gram. Dhe ky i fundit, siç ndodh edhe në natyrë, u shtua dhe u harlis. Ky trashëgim i Perandorisë Osmane përbënte pra, thelbin e asaj shoqërie në Tiranë, prej së cilës unë, me zemër, largohesha gjithnjë e më shumë.