Gjon Mili, artisti gjenial shqiptaro-amerikan

[Albo]

Gjon Mili: Fotografi i dritës

Një dekadë pasi bota evropiane kishte parë shpërthimin dhe utopinë e gëzimit futurist, në Itali dhe më pas në Rusi, pra në vitin 1934, Gjon Mili hap të parën ekspozitë personale në vendin ku kishte shkelur 5-vjeç si fëmijë emigrant. Nëse ka ndonjë lidhje rrënjësh me futurizmin, fotografia e Milit, nuk është utopia, por zbatimi me sukses i shkencës dhe teknikës dhe shfrytëzimi i dritës dhe shpejtësisë. Mili pat studiuar në Institutin Teknologjik të Masaçusetsit ku u diplomua inxhinier ndriçimi. “Padyshim që Mili krijoi një shkollë të vetën, sidomos në hulumtimet e tij stroboskopike që askush para tij nuk i kishte bërë. Ishte pionieri i dritës stroboskopike”,- komenton Burim Myftiu fotografi kosovar, një nga themeluesit e konkursit ndërkombëtar të fotografisë “Gjon Mili” në Prishtinë. Si njohës i krijimtarisë së Milit, ai ishte i pranishëm në Tiranë me rastin e hapjes së ekspozitës së parë me riprodhime të fotografit shqiptaro-amerikan. Mili ishte ai që përdori flashin elektronik dhe dritën stroboskopike të shpikura nga profesori Harold Edgerton më 1931. Një nga krijimet ku e gjejmë këtë dimension futurist të Milit, e ekspozuar gjithashtu në ekspozitën e Tiranës në GKA, është edhe fotoja e vitit 1942 ku është fiksuar predha e një topi avioni kalibër 37mm, me një kohë ekspozimi prej një të miliontën pjesë të sekondës. Fotografi Myftiu e vlerëson në veçanti këtë shfrytëzim të shpejtësisë dhe lëvizjes që Mili ka kapur sidomos në skenë tek balerinët, muzikantët, apo sportistët, duke na sjellë nëpërmjet fotografisë atë që zakonisht fotografia është e pafuqishme ta tregojë, pra tingujt, ritmin dhe vrullin.

Intervista

A kemi në ekspozitën e Tiranës një ekspozitë që e përfaqëson vërtet dhe për herë të parë krijimtarinë e Gjon Milit?

Ekspozita e prezanton krijimtarinë e Gjon Milit në nivel, sepse janë zgjedhur punime që kanë lënë gjurmë në fotografinë artistike gjatë karrierës së tij. Puna kuratoriale e Roland Tashos, ka qenë më të vërtetë e mirë, sepse ka arritur të marrë nga krijimtaria perlat e Milit, pra atë profil të punës së tij që ka qenë më me peshë.

Fakti që këtu janë paraqitur riprodhimet, sa humbje kemi humbur nga “perlat” e artistit?

Ky ishte një prezantim me të drejtë autoriale të riprodhimit të veprave të Gjon Milit, mirëpo riprodhimet janë të mrekullueshme, ndryshe nga ç’e prisja.

Kur e keni njohur për herë të parë krijimtarinë e Milit dhe çfarë ju ka bërë përshtypje?

Kam dëgjuar shumë vonë për të, jo më shumë se dhjetë vite. Nisa të thellohem dhe të lexoj monografitë e tij. Më pas morëm një iniciativë në Kosovë në 2001, për krijimin e Konkursit Ndërkombëatar të Fotografisë me emrin “Gjon Mili” ku marrin pjesë artistë nga gjithë bota.
Në asnjë sferë të arteve të tjera shqiptarët nuk janë prezantuar aq denjësisht sa me punën e Gjon Milit. Ai konsiderohet një nga 100 fotografët më të mëdhenj të të gjitha kohërave. Ai është futur edhe në enciklopedinë e fotografisë artistike botërore, dhe në përmbledhjen “Phaidon”, ndër 500 fotografët më të mirë, bashkë me një foto të Kel Marubit, “Dorëzimi i armëve”. Kështu që ka dhënë kontributin e tij dhe mburremi që e patëm.

Ç’rol ka drita dhe si shfrytëzohet në imazhet e zgjedhura nga Mili?

Gjon Mili ka qenë mjeshtër i madh i dritës. Nëse fotografia është pikturim, vizatim me dritë, atëherë Gjon Mili është mjeshtër i saj. Portretet e tij janë vërtet unike, sidomos portreti i Pikasos është një i tillë. Vetë ideja e pikturimit në ajër me një burim drite është një ide gjeniale. Mili përdori shumë stroboskopin që të krijonte fotografi që nga ana teknike ishin një mjeshtëri ndriçimi, për të cilën Mili kishte studiuar. Mirëpo ai u fut ndër 100 fotografët botërore sidomos në bazë të përkushtimit ndaj fotografisë deri në fund të jetës. Gjithë shpenzimet e tij shkonin vetëm për fotografinë.

Mendoni se e shteroi deri në fund metodën stroboskopike?

E shfrytëzoi deri në fund dhe në çdo mënyrë të mundshme pikturimin me stroboskop, me dritë artificiale dhe është njeriu që ka bërë më shumë në këtë sferë. Kur përmendet fotografia me dritë stroboskopike dhe artificiale, çdokujt i shkon mendja tek Mili. Ai është simbol i kësaj lloj fotografie. Padyshim që ai ka krijuar një shkollë të vetën në artin fotografik, sidomos në hulumtimet e tij stroboskopike që askush para tij nuk i kishte bërë dhe ai mbetet pionier i saj.
Personalisht, nuk më bën më shumë përshtypje kjo periudhë e krijimtarisë së tij, se sa pjesa tjetër e punës së tij, kryesisht portretet.

Për shembull…

Për shembull portreti i Pikasos që mban një lule në vesh. Është portret autentik. Fotografi e mirë është një fotografi që nuk harrohet. Prandaj mendoj se çdokush që e sheh këtë fotografi nuk mund ta harrojë, për rrjedhojë, as Gjon Milin. Kjo foto është shumë eksentrike, sikurse ishte edhe krijimtaria e Pikasos. Ai sigurisht ka dashur të bëjë një portret që të jetë i jashtëzakonshëm, sikurse ishte i jashtëzakonshëm Pikaso. Dhe ia ka arritur qëllimit. Është shumë konceptuale për kohën kur u realizua, dhe sot mbetet shumë moderne

Në vitet 40-60, siç e tregojnë fotot e ekspozitës, ai është marrë shumë me artin skenik, me baletin, muzikantët, teatrin. Çfarë mendoni se e shtynte Milin drejt këtij territori?

Në të vërtetë Gjon Mili do të dallohej në fotografimin e balerinëve, e muzikantëve të jazz-it. Ai arriti që të fotografojë me prapavijë të zezë siluetat, mirëpo të gjitha ato kishin një shkëlqim që na japin një dimension artistik, sikurse aureolat që krijonte rreth figurave, balerinëve, duke krijuar me këtë teknikë sende të pësosura, minimaliste. E zeza me të zezë, me aureolë qark duke paraqitur vallëzimin, lëvizjen, momentin artistik.
Është për të ardhur keq që arkivi i tij 50-vjeçar u dogj, u shkatërrua, në vitin 1966. Më pas ai u deyrua të jetonte aty ku punonte në “Life Magazine”, sepse nuk kishte ku. Dhe prej atij momenti u rrënua prej dëshpërimit, deri sa ndërroi jetë. Të gjithë negativat e tij u zhdukën.

Cilat ishin marrëdhniet e tij me artistë të tjerë të kohës, si Pikaso, Henri-Cartier Bresson?

Henri-Cartier Bresson çdo herë që e takonte Gjon Milin do t’i thoshte: je një shqiptar i çmendur. Ai e konsideronte vërtet gjeni Milin, pasi shqiptari kishte një diapazon të gjerë nga çdo sferë e artit në përgjithësi. Ndërsa Mili ia kthente: Ti je një amator. Ishte një shaka.
Më ka ndodhur që të takoj një fotograf të “Life Magazine” i cili kishte punuar për 7 vjet bashkë me Gjon Milin. Në Turqi jam takuar me një nga fotografët më të mëdhenj turq, Ara Gyler i cili e pat njohur personalisht Milin. Madje më rrëfeu dhe një bisedë mes tyre, kur Gyler kishte punuar në “Life Magazine” dhe e pat pyetur Milin përse një fotograf i madh si ai i shiste fotot e tij aq lirë. Mili i qe përgjigjur: kam nevojë të jetoj. Kjo dëshmon se ishte njeri vërtet i dalldisur pas artit dhe nuk i bënte përshtypje gjë tjetër, si psh të bënte pasuri.

Kortezi e Shekulli

[Albo]

Magneti i Gjon Milit

Më në fund në një retrospektivë minimale në hapësirat e Galerisë Kombëtare të Arteve. Krahas Phil Collins dhe të tjerë. Shumë mirë vërehen koordinimet më të fundit në GKA. Magneti fillon të tërheqë copëzat më të mira dhe atmosferat kanë filluar të shkunden me fillimin e punës rreth Bienales së Tiranës dhe jo vetëm.
Por le ta kthejmë lëndën përsëri tek fillesa e portretit te Milit, i cili e fillon subjektin e antiromanit gati 100 vjet më parë. Ekzaktësisht më 1904. Xhon Mili bebja e destinuar të shëtisë gjysmën e botës për efekte prioriteti eciklopedik pretendohet të ketë lindur në Korçë. Ndërkohë që disa veterane ende të pasklerozuar nga skleroza më kanë mbushur mendjen se fotografi gjenial i emigruar kohë më parë, mban një tjetër territor materniteti. Fshatin Progër në Devoll, pranë kufirit doganor të Kapshticës në Bilisht. Sesa e vërtetë është kjo, nuk di ta vërtetoj as vetë. Fundja mëmëdheu i Arbërit është atdheu i imagjinatave surreale dhe shpikjeve kuotidiane më të shfrenuara, sidomos kur kemi të bëjmë me starë dhe fishekzjarrë. Megjithatë ajo që vlen në këtë rast është edhe njëherë talenti i një kombi, i cili herë pas herë nuk harron të vendosë personazhet e tij diabolike në rresht përbri fenomeneve të historisë së artit botëror. Kjo është e vështirë për t’u pranuar mediatisht around the ëorld. Por nëse hapim manualet apo projektin e kompanisë Google do të vërejmë se ky komb i vogël me 3 milionë banorë sjell me një lehtësi të çuditshme heronj diabolikë: revolucionarë që thyejnë barriera mizore, se veç këtë dinë të bëjnë. Mjafton të ndalemi në qytetin e barrikadave me slang internacional dhe hasim udhëtarë fantastikë në kohë si A.Preljocaj, I.Kadare, I.Mula apo djaloshë që përngjajnë me thembrën e Akilit si A.Sala e I.Azizi. Pastaj bëjmë një shëtitje me shoqërinë turistike RYAN AIR dhe alkoolizohemi me të tjerë guximtarë si A.Lulaj, Ahmeti, S.Xhafa, A.Paci apo një histori si kjo.
Në qytetin ndërkombëtar të artistëve në Paris hyjnë dy japoneze dhe më ofrojnë një partiturë në shqip për ta përkthyer. Për habinë time të informacionit dalloj një emër shqiptar si Vasil Tole psh. dhe rreshta literalë në shqip. Bëhet fjalë për konkursin e kantos në konservatorin e muzikës dhe Tole është përzgjedhur së bashku me Puçinin për t’u interpretuar nga sopranot e reja. Gjithkush që pretendon kompensimin e vlerave ndihet krenar, jo sepse është shqiptar, por sepse familjarizohet me vendin e tij, ndërkohë që është mijëra kilometra larg, dhe jo nëpërmjet kronikës së zezë.
Ky duhet të jetë magneti i heronjve që për 50 vjet na i kanë ngatërruar me kreshnikë malesh, gra në format burrash, kanibalë ideologjish e sa të tjera strategji makabre, për të kuptuar se shqiptari nuk i rruan thepin pushkës. Por fenomenologjia e këtij kombi është krejt tjetër. Ajo fillon në tryezat e rrumbullakta të Kastriotëve dhe jo Kanunit. Në zërin e Marlon Brandos që pikësëpari e gjejmë tek Aleksandër Moisiu. Një inxhinier zëri do të na e shpjegojë më mirë se si reagon një fëmijë disa muajsh përpara këtyre zërave. Ai tërhiqet menjëherë nga tingulli i tyre dhe fiksohet derisa gjoksi i nënës t’i zëvendësojë fizikën me biberon.
Dhe nëse Xhon Mili do të krahasonte lastrat e tij më ato të Marubit, Picasso do ta përdorte aparatin fotografik jo vetëm për kolazh me penelin, por edhe për një eksperiment të parakohshëmn rreth programit të fotoshopit. Ndërkohë që perspektivën e breshërive të “Matrix”-it e shohim 70 vjet më parë në fotogramat e amerikanit shqiptar të birësuar për t’ia kaluar elementët pamore strukturës eksperimentale te dixhitalit. Enciklopedia e artit shqiptar aprovohet nga mitografë si Szeemman kur përmendet Shqipëria, ai citon: “gjak dhe mjaltë!” Ndoshta është ky magneti ynë. Të guxojmë fundin dhe fakti që një komb me 3 milionë banorë ka shokuar një planet për motive të ndryshme është thjesht provë e një gjenialiteti à priori. Ejani në Tiranë dhe do të shihni projekte më të spikatur se ato të Hausmanit para 200 vjetësh. Nesër do të habitemi në Defonsin e përshtatur në llogoret e Bathores dhe piktori tashmë i dalë në pension me vullnet na kujton se baballarët nuk vlejnë vetëm si kapituj dekonspirues në antologjinë e Xhojsit, por si mjet për t’a shndërruar Tiranën në kryeqytetin urban të Ballkanit ose në mirënjohje të thellë kundrejt pionierëve që nuk janë më vetëm. Për më tepër dërgoji Salës një test pyetjesh dhe ai do të tregojë se Mili ka më shumë sekrete edhe se mbeturinat e alienëve në Teksasin e viteve ’40, edhe se vetë projekti aziatik për fuçi me mbushje bërthamore.

Fani Zguro




“Korçari që bëri Sofia Loren e Pikaso të pozojnë për të”

Emigrimi e largoi nga vendlindja e tij, Korça, që në moshën 5-vjeçare. Askush nuk do të mendonte se, më vonë, Gjon Mili do të bëhej një ndër fotografët më të shquar botërorë dhe më i kërkuari në Amerikë. Yje të asaj kohe nga fusha të ndryshme të artit, si: Pikaso, Marlon Brando, Sofia Loren, Frank Sinatra, presidenti Harry Truman, etj, pozonin pa asnjë kompleks për fotografin e talentuar shqiptar që shpiku edhe fotografinë në lëvizje. Në nder të këtij emri, fotografi Roland Tasho ka çelur kohët e fundit një ekspozitë me fotografitë e gjeniut shqiptar në Galerinë Kombëtare të Arteve në Tiranë, për të cilën flet dhe në intervistën që vijon më tej.

- Si lindi ideja për të çelur një ekspozitë me fotografi të Gjon Milit?

Vjet isha i ftuar në jurinë e konkursit ndërkombtar “Gjon Mili” që organizohet tashmë prej 5 vitesh në Kosovë dhe mora vesh se Mili kishte dy përvjetorë, 100 vjetorin e lindjes dhe 20 vjetorin e vdekjes. Ngaqë nuk arrita të bëja diçka në kohën e duhur mendova ta realizoja tani këtë ekspozitë me foto të kësaj figure që unë e njoh mirë. Në fund të fundit ia vlente të bëhej kjo gjë pasi ngrihen lart shumë persona që nuk e meritojnë, vetëm për arsye se ata kanë punuar e jetuar jashtë shtetit. Emri i Milit ka qenë më shumë i njohur mes fotografëve dhe artistëve, ndërsa nga populli historia dhe punët e tij të famshme nuk dihen thuajse fare. Ai hyn në elitën e fotografëve botërorë, mes 100 profesionistëve më të mirë të kësaj fushe për shekullin e kaluar dhe ka lënë në albumin e 500 fotografive më të mira të botës disa fotografi. Njëra nga këto fotografi është i famshmi Pikaso që vizaton centaurin me dritë. E veçanta e Milit është se veçse mjeshtër i fotografisë, ai është shpikësi i fotografisë troposkopike, (fotografisë në lëvizje). Duke qenë inxhinier elektrik ai njihte shumë mirë dritën dhe bazohej mbi të dhe jo tek aparati fotografik.

- Cilat janë disa nga fotografitë më impresionuese që ka bërë Mili sipas jush?

Përveç fotografive me lëvizje, Mili njëkohësisht hynte në elitën e artistëve amerikanë duke punuar në revistën prestigjoze “Life” duke fotografuar kështu emra si: Frank Sinatra, Marlon Brando, Sean O.Casey, Alfred Hitchcock, Sofia Loren, presidentin amerikan Harry Truman, etj. Shumë nga këta personazhe të famshëm botërorë njihen me fotografitë që ai u ka bërë, madje dhe atëhere ato fotografi i përdornin për përfaqësimin e tyre në publik.

- Po lidhjet e tij me figurat shqiptare cilat qenë?

Mili kishte lidhje me Faik Konicën, Fan Nolin, të cilit i ka bërë dhe një fotografi që është e njohur kudo. Një e veçantë e këtij artisti ishte se ngado që ai prezantohej nuk pranonte që emri i tij të shkruhej ndryshe, apo të konvertohej nga Gjon në “John”, ai e shkruante me “gj” dhe thoshte se “emri Gjon, shkruhet e lexohet vetëm në Shqipëri. Gjithmonë ai prezantohej duke thënë se qe “Gjon Mili nga Shqipëria”. Ai njihej me disa emra, dikush e thërriste “Gjeniu shqiptar”, e dikush e thërriste edhe “Fotografi i çmendur”, e kështu me radhë.

- Së fundi, nga janë marrë fotot e kësaj ekspozite dhe si u mundësua hapja e saj?

Janë 32 fotografi të marra nga një album i Gjon Milit, duke pasur dhe të drejtën e autorit nga revista “Life”. Kjo u arrit me mbështetjen e madhe të Ambasadës Amerikane dhe veçanërisht znj. ambasadore. Në datën 1 shtator këto fotografi do të udhëtojnë drejt Prishtinës për t’u ekspozuar edhe aty.

Petrika GROSI

[Albo]

Dedikimi i Dino Korça i Albanian Institute per Gjon Milin: https://artsandculture.google.com/st...NxCrzAKQ?hl=en

[Albo]

Fotografia e Gjon Milit


Sidney Poitier in a scene from “Porgy and Bess,” 1959.

Gjon Mili The LIFE Picture Collection/Shutterstock


Gjon Mili jashtë zyrës së tij në parkun e Warner Bros, ku po drejton filmin "Jammin' the Blues". (Foto nga Gjon Mili/The LIFE Picture Collection © Meredith Corporation)

Për një fotograf që ishte shumë larg sferës së portreteve të buta, është zbavitëse të kujtosh se ai kishte një pllakë në studion e tij të qytetit të Nju Jorkut që shpallte, GJITHË BOTA ESHTE NJË KAMERA. SHIKONI TË KËNDESHME, JU LUTEM. Gjon Mili (1904-1984) lindi në Shqipëri dhe u rrit në Rumani, përpara se të emigronte në Amerikë për të studiuar inxhinieri elektrike në MIT. dritë stroboskopike. Mili eksperimentoi me procesin, më pas bëri një xhirim për LIFE të yllit të tenisit Bobby Riggs në veprim, duke krijuar një marrëdhënie të gjatë me revistën. Fotot, të marra në 1/100,000 të sekondës, shënuan gjithashtu fillimin e një dekade pune me strobe: “Koha vërtet mund të ndalet. Tekstura mund të mbahej pavarësisht lëvizjeve të dhunshme të papritura.” Mili vazhdoi të bënte të gjitha llojet e fotografive, të shënuara gjithmonë nga një komandë e mediumit të mbushur me mjeshtëri dhe ekonomi.


Artisti Pablo Picasso duke përdorur elektrik dore për të bërë një vizatim me dritë në ajër. (Foto nga Gjon Mili/The LIFE Picture Collection © Meredith Corporation)


Billie Holiday, një vokaliste e veçantë e xhazit e njohur për regjistrimet e këngëve të tilla si "Fruta e çuditshme" dhe "Zoti e bekoftë fëmijën", interpretoi në një nga seancat e xhazit të natës vonë të organizuar nga fotografi i LIFE Gjon Mili. Holiday, i rritur pjesërisht në një bordello në Baltimore dhe pjesërisht në një shtëpi për vajza me probleme, duroi abuzimin seksual në fëmijëri dhe më vonë u bë i varur nga alkooli dhe heroina, përpara se të vdiste në moshën 44-vjeçare, në vitin 1959.

Foto nga Gjon Mili/ Koleksioni i Fotografive LIFE © Meredith Corporation


Mezosopranoja operistike amerikane me origjinë ruse, Jennie Tourel, këndoi ndërsa një mace e quajtur Blackie u ul në një piano, 1952.

Gjon Mili Koleksioni i Fotografive LIFE/Shutterstock


Si një lojtar amator i oboes, Mili kishte një vlerësim të vërtetë për artin skenik dhe me kalimin e viteve ai bëri shumë fotografi të bukura të kërcimtarëve, muzikantëve dhe aktorëve. Ai bëri gjithashtu një numër filmash të mirë të shkurtër, me subjekte të tilla si Dave Brubeck dhe Pablo Picasso. Fotografia e Millit e Pikasos duke skicuar me laps është ndër më të famshmet e tij.


Foto nga Gjon Mili//The LIFE Picture Collection © Meredith Corporation


Numri i 7 prillit 1941.

Revista Gjon Mili LIFE


Balerini Gene Kelly tregon jetën e tij të madhe baletike në këtë studim stroboskopik në studio. (Foto nga Gjon Mili/The LIFE Picture Collection © Meredith Corporation)


“Brezi im erdhi në një kohë kur fotografia po përparonte me hapa të mëdhenj, duke krijuar impulsin për të eksperimentuar dhe për të kërkuar qasje të reja.” Por më në fund erdhi koha kur pajisja që e kishte bërë atë yll nuk ishte më e mjaftueshme: "Pas një dekade u ngopa me strobën sepse kisha bërë shumicën e gjithçkaje një herë dhe nuk doja të përsërisja veten." Mili nuk do ta braktiste plotësisht strobin, por punonte gjithnjë e më shumë pa të dhe me rezultate të bukura.

— Përshtatur nga The Great LIFE Photographers


Bretkosa që zhytet pasi u hodh në një rezervuar akuariumi. (Foto nga Gjon Mili/The LIFE Picture Collection © Meredith Corporation)



Burimi: Life Magazine

[Albo]

[Albo]

ABC TV per Gjon Milin:

[Albo]

Muzeu i Gjon Milit ne Korçe:

[Albo]

[Albo]

[Albo]