Halil Kajtazi

[gjakushi]

PËRKTHIMET – PENGESË

Nëpër Udhë të blirëve të Prishtinës, pas ngjarjeve të demonstratave të vitit 1968, bisedohej në çdo familje si në qarqe të pushtetëmbajtësve si dhe të lakeve të tyre! Mendohej se vetëm ato ishin të lira, dhe se nëpër ato udhë shihej se shqiptarët flasin edhe për organizim e jetë institucionale, por edhe kjo deri në një masë. Për ta qetësuar gjendjen e tendosur në Prishtinë nga demonstratat që shpërthyen më 27 nëntor 1968 si dhe për ta zbutur krizën e thellë ekonomike dhe politike në Kosovë.
Fill pas demonstratave, të nesërmen, më 28 nëntor organet shtetërore dhanë urdhrin që të ngritej flamuri kombëtar i shqiptarëve në Kosovë. Nisi edhe furnizimi i dyqaneve me artikuj ushqimorë, që më parë vërehej një mungesë e madhe e tyure. Serbët dhe malazezët si dhe sat ë tjerë edhe nga shqiptarët, kur u zgjuan atë mëngjes të nëtorit, dhe e panë flamurin kuqe zi në tufën e flamujve të Serbisë dhe të Jugosllavisë, u befasuan. Ata pyesnin si në habi dhe të shqetësuar i mbanin në gji sekretet e tyre të hershme. Sa e shikonin me urrejtje e sat ë tjerë pështynin dhe kur e kthenin kokën nga flamujt, shanin si zakonisht: “Pih, a sheh, flamuri i shqiptarëve! A meriton që ai të jetë në mesin e flamujve të Serbisë dhe të Jugosllavisë? Ah, nënën e tyre, këta e fituan edhe flamurin e tyre! Tash kërkojnë të shkëputën nga Serbia e t’i bashkëngjitën Shqipërisë. Jok! Le të shkojnë atje prej nga kanë ardhur. Kjo është tokë serbe!”. Shqiptarët, sat ë entuziazmuar, sat ë tjerë të dëshpëruar, kur i panë veturat e rrënuara dha xhamat e vitrinave të dyqaneve të thyera nëpër udhë, për t’ua bërë qejfin serbëve, shanin sikur me bisht të gjogut të bardhë! Secili në mënyrë të vet shprehte mllefin ndaj studëntëve dhe veprimeve skandaloze të tyre, siç i quanin ata. Nëpër udhë nuk pushonin shprehjet dhe zërat provokues të njerëzve: “Ah, po a ka pushtet këtu në Kosovë? Ç’po bëjnë ata udhëheqës të Serbisë? Ka rënë në gjumë! Nuk i njohin shqiptarët ata më mirë se ne!” Edhe shqiptarët nuk ishin të qetë. Ndodh se ndonjëri në grup me shokët serbë, shpërthente befas: “Po, ç’po kujtoni ju kështu? Po kujtojnë serbët se na zuri rrota bishtin! Dardha e ka bishtin prapa! As juve nuk do t’ju dalë siç po kujtoni! Koha punon edhe për ne!” Duhej kujdes dhe mjeshtri për t’i bindur në radhë të parë shqiptarët që kishin besim te serbët, dhe pastaj duke u dhënë krahun ata, të formoheshin institucionet legale. Interesimi i atyre që ishin izoluar nga veprimtaritë vepruese ditore, bëhej i plogësht, dhe kudo që merrej vesh se mes tyre ishte cytyr ndonjë punë, mjerisht të tjerët i jepnin zjarr dhe ton nacionalist! Nacionalizmi ishte kancer i shqiptarëve që ia ndërronin gishtërinjtë kavallit serb, nacionalizmi ishte uverturë që bëhej hallkë për shkatërrimin e çfarëdo veprimi që ishte në të mirë të kombit; nacionalizmi ende pa shpërthyer mbi sipërfaqe, sikur i çonte peshë të tjerët, e duke bërë qortime të ashpra, lëre që tregonin veten se kush e për çka ishin, por dikur nisën të komprometohen edhe familjet e tyre.
-Hej, po a janë në mend ata studentë? - pyesnin nëpër familje të politikanëve. - Ku ke parë të djeget romani i shkrimtarit serb Dobrica Qosiç “Dielli është larg”? Pse të mos përkthehen veprat e tilla dhe të mësojnë studentët tanë prej tyre? Ne s’kemi vepra që mund t’ua kapërcejnë shkrimtarëve e shkencëtarëve serbë! Turp është të hidhen librat në udhë e të shkilen…Ai është një ndër frymëzuesit edhe për të rinjtë shqiptarë!
Ditën e dytë pas demonstratave të studentëve e kaluam në ato tri baraka ku ishte vendosur Drejtoria e Kombinatit “Kosova” të Obiliqit. Detyrat që i kryenim më parë në zyrë sikur heshten. Askush nuk kishte kreacion t’ia fillojë ndonjë pune të re. Vetëm pritej çfarë po vjen e ç’po ndodh? Në platonë para barakave nisi të ndërtohej një tribunë me dërrasa të trasha. E shikonim nga dritaret, dhe pritej se do të vinte dikush nga lart të mbaj fjalim… Sa aktivistë lëviznin lirisht prej zyre në zyrë, duke mos u eksponuar para nëpunësve se çfarë po ndodhte? E ndjenin veten krenarë që dalloheshin nga të tjerët. Nëpunësit shqiptarë sikur e ndjenin veten fajtorë që ishin ngritur studentët dhe nuk guxonin të shtronin ndonjë pyetje nga të tillët që përpiqeshin të futeshin në rrjedha të kohës. “Pushkën e kemi pasë me t’leme!”, tha njëri duke kaluar nëpër udhë para barakave dhe iku.

Letër nga Kosova
Prishtinë, shtator 1981
I nderuari daja Isë,
Gjatë prita se do të ma kthesh letrën që ta pata dërguar para Vitit të Ri 198o. Më duhet të them se saherë që shkoj në atë anë, më kujtohen shumë gjëra nga jeta ime dhe e babasë. Madje, më ka metur shumë i dashur fshati juaj, Zhakova, vendlindja e gjyshës sime, edhe pse nuk e kam pritur jetën e saj. Më duket se askund nuk nxenë dielli si atje. Çdo gjë aty ëshstë në vendin e vet dhe shëlqen. Tash edhe balta më duket e ëmbël e dikur e adhuroja asfaltin. E di se edhe ti përmallohesh për udhët, arat e livadhet e Zhakovës, të Uçës si dhe të atyre bjeshkëve të larta që shpesh keni shkuar më bagëti në stane. Kur patëm shkuar me mixhën Ramë në të pame të djalit të dajës Ahmet, ma kujtoj një bisedë të babasë suaj.
- Kur tuboheshim në kullë e ndodhte që edhe ndonjëherë grindeshim mes vetes na pyeste ne vëllazërve:
“A po dini çka jeni ndërmjet vetes?”
Këto janë fjalë me rrënjë të plakut tuaj që ia kam thënë shumëkujt. Vëertet, njeriu prej telasheve të jetës shpesh harron të vetin dhe nuk e di se e ka të gjakut e të toprakut! Madje, këto vitet e fundit, thonë se fshatarët, janë zgjuar shumë! Unë po u them se ende jemi në gjumë! Dhe, besomë, se kjo Kosova jonë, sado që mendojmë se është zgjuar, ajo është(tash) në gjumë të rëndë! U bënë shumë lojëra me të, dhe në mbështetje të tradhëtisë që ia bënë Kosovës, kam bindjen se kështu e mbajtën veten në këmbë shtetet e tjera!
Është e pamundshme të bind dhe të bisedoj aq gjatë me ty përmes kësaj letra. Apo sheh se si erdhen ditët? Bota gjithkund po ndezet flakë, por më se shumti këtu te në. Po shpresojmë se me qetësinë dhe urtinë që është krijuar, gjoja se po i nënshtrohemi gjithkujt, do të fitojmë! Kjo është sa për bindje të të tjerëve, se gjatë shekujve na akuzuan si popull barbarë në këtë kënd të Ballkanit të trazuar, e ne s’jemi barbarë! Barbarë janë ata që erdhën përetej Karpateve dhe i lanë djepat nëpër male, u vendosen këtu, dhe kurrë nuk na lanë të qetë.
Dajë i nderuar, po qe së bën ndonjë lëvizje ketej, uroj që të takohemi. Kaq. Tash po hy në çështje të tjera.
Në shtëpi i kam dhjetë të papunë: një është inxhinier i makinerisë, dy janë me fakultet të Gjuhës dhe të Letërsisë Shqiptare, një ekonomist, historian e të tjerë. Një djalë, i vogëli, Veliu, që mban emrin e babasë është tregtar te një zotëri privat nga Prishtina. Ai shet pjesë të automobilave “OPEL” dhe “GOLF”. Shpesh në shtëpi e kemi rrahur çështjen e punësisë dhe kemi menduar që disa t’i lejoj të marrin botën në sy. Madje, e kanë një tezak mjek atje, dhe një ditë më binden se duhet të bisedojmë me të dhe mundësisht të krijohen kushtet që të marrin udhë për në Amerikë. Thonë se Amerika është shtet i madh, dhe pranon njerëz të huaj, që iu nënshtrohen ligjeve atje. Ç’të bëj, kur këtu, tash vështirë se do të ketë punë? Janë mbyllur shumë fabrika, janë përjashtuar nga puna shumë shqiptarë, tokë pak, e s’është mirë të mërzitemi, por, ja kështu qenka jeta. Udhët e jetës sonë janë herë të hapura e herë të mbyllura! Ç’po mendon ti për këtë punë? Dajë i nderuar, kam blerë pak material ndërtimor për ta bërë një shtojcë të ish-projektit të shtëpisë së vjetër, por pikëpyetje, se a më lejon komuna të bëjë punë të tillë apo jo? Këtu ku jam kurrsesi nuk më lejojnë as fqinjtë shqiptarë e as ata serbo-malazezë! Një ari tokë këtu kushton prej tremijë marka gjermane deri në dymbëdhjetë mijë marka! Vlera e markës këtu është e madhe, por të fitosh këtu marka e të blesh truall është një punë e kotë! U bë jeta gjithkund, hap e markë! Edhe në fshatra toka po shitet vetëm me marka, madje shumë shtrenjtë, sikur të ishte kjo tokë e Kalifornisë! Dikur rroga ime mujore e mësuesit në Rakosh, para njëzetë e tetë vjetësh ka qenë tri herë më e madhe se e një punëtori shqiptar në Gjermani, e tash s’është ashtu. Ç’u bë kështu, as vetë s’po di të shpjegoj, apo mos kam filluar të plakem e po harroj.
Ore, daja Isë, dinari u bë dinë e përtej dini!... Këtu në Kosovë gjithmonë kanë fryrë shumë erëra. Vetëm në Prishtinë ka ditë që ndërrohen katër stinë! Ec e bjeri në fije kësaj pune. E tillë qenka jeta!...
Dje,ditën e diel, isha në të pame në Padalishtë. Kishte vdekur Islam Fetahaj, kurse mixha Hazir i ka mbushur 98 vjet dhe ende ishte gjallë dhe i fortë. Dajë, jam miqasuar me ta, se djali e ka një bijë të tyre, dhe kështu po duhet ta vazhdojë e përtërijë edhe miqësinë e re. Gruaja e djalit e ka të kryer fakultetin, por që katër vjet s’mund të gjejë punë, kurse vetëm burri i saj është në punë. I kanë katër fëmijë, dy djem dhe dy vajza. Ata po duan të rritën dhe nuk duan të dinë se nga po merr babai apo nëna. Pastaj, dihet se edhe ne na duhen fëmijët.
Daja Isë, e di se t’i moti ke dalë prej Kosovës në Amerikë. Ndoshta nuk po bëj mirë që po ti rikujtoj sa gjëra këtu në Kosovën tonë. Edhe atëherë, sikurse edhe tash, po bëhet një luftë e pareshtur se e kujt është Kosova: e shqiptarëve shumicë, apo e serbëve pakicë? Po, Kosova, e kujt mund të jetë, pos e kosovarëve shqiptarë, si dhe e të gjithë të tjerëve që dëshirojnë të jetojnë në Kosovë. Ajo s’mund të shndërrohet në vatër të ardhacakëve e të bëhet varrmihëse e vendësve! Përpjkjet e të tjerëve që të na ftohin prej këtij vendi, mos pafshin dritë të bardhë! Të na shkëpusin nga kjo tokë, ku mund të zëmë vend më? U bënë shumë viktima për këto troje, e besa-besë edhe po të ngritem në ndonjë luftë tjetër, mund të pësojmë! Saherëe që ka luajtur puna në Evropë dhe botë, ne jemi dëmtuar shumë më tepër sesa të tjerët, dhe pastaj jemi penduar se u futëm në luftë? Jemi një popull që me shekuj menduam se na dhanë shkopin në dorë kundër të tjerëve, por na u desh që së pari ta rrahim veten e pastaj edhe të tjerët! Njeriu kur rrah veten, ç’mund të presin të tjerët prej tij? Tragjikën tonë kombëtare gjithnjë e krijuan tragjikomikët tonë, por në besëlidhje me të huajt. Edhe sot e kësaj dite vështirë po lirohemi prej tyre. Lufta për një paqe të ftohtë ndaj nesh nuk është duke pushuar, e në veçanti ndaj nënës sonë Shqipëri? Kjo luftë e ka bishtin e gjatë. Koha e bishtave ndaj shqiptarëve është duke vazhduar... Po qe se zgjatë kështu, droj se këto troje do të zbrazen nga elementi shqiptarë. Uroj që punëve tona t’ju paraprijmë me njerëz qëllimirë!...
Të lodha me punë të mia. Më shkruaj. Tash jam më i lirë si pensionist, dhe po shpresoj se është duke u dobësuar edhe shumë ish-golgota e bolshevizmit...
Të fala prej të gjithëve këtu në Prishtinë.
H.K.

[gjakushi]

KORRESPONDENCE

I nderuari daja Isë,
Është dashur që të shkruaj më përpara. E di dhe e qortoj veten dhe pyes: “Pse vallë nuk i shkruaj letër dajës Isë, kur ai gjendet larg vendlindjes, dhe e di se gëzohet por edhe përmallohet? Një letër për Ty është kujtim që nuk harrohet kjo anë, është e madhe dhe sado që mërzitesh në fillim, ajo pastaj ta zgjatë edhe jetën. Mjafton se të lidhë me truall dhe me gjithë ata njerëz që je rritur me ta. Ndër të tjerë është edhe vëllai yt, Ahmeti, që sado që i bëri do gabime të rënda, ai i penduar se e ka zhdukur fqiun e vet, jeton në atë truall ku jeni rritur ju. E di se është pajtuar me fqiun, por edhe dajës Ahmet s’i pret sakica në një vend! Ai le që nuk dëgjon askënd, por nuk angllatiset. Jeta s’është lojë, po jetë. Shumë njerëz janë fikur duke menduar se janë më të dijshmit në botë. Edhe një fjalë po ta rikujtoj, që e përmendi daja Ahmet, duke i kujtuar ato biseda të babait tuaj: “Mos u ngutni se të gjithëve u vjen rendi të bëheni zotshtëpie!”
Po të tregoj se një mbërmje erdhi daja Ahmet në Prishtinë, dhe siç ishte marrë vesh me ty, kishte paraparë që të shkonte në bisedë te Sahit Zatriqi e ti lutej që të bëjë çmos t’i rreguloj dokumentet që mundëisht të kesh të drejtë të vish këtu si turist. Dhe, të nesërmen shkuam që të dy në zyrë të tij. Kur mori vesh se ishte daja Ahmet doli nga zyra me fjalë të forta e të mira. Edhe kur u futem në zyrë, na priti po ashtu me kafe e llafe të mira. Besa që në fillim të bisedës e përmendi atë kohë që kishte ndenjur te Ju. Ai nisi ta lavdëroj bukën që kishte ngrënë prej duarve të nënës suaj. Ahmeti i tregoj se i kishe bërë të fala me letër, dhe fjalën tënde e çoj në vend.
Unë erdha, shok Sahit, për punë të vëllait tim, Isës – i tha. – Ju e dini se ai s’ka bërë asgjë, pos që e pat marrë një çikë serbe të Zhakovës për grua. E dinë të gjithë se nuk e kishte grabitur, por me dashni shkoi ajo punë. Iku, se u tut pej shkive të Zhakovës, mos po ia hanë kokën. Ka mundësi që të flasëh me shokët tu dhe t’ia ndreqësh letrat që të vjen këtu disa ditë si turist. Le ta heq mallin e vendlindjes e prapë kthehet atje ku ja paska shkruar Zoti ta pijë ata ujë të Amerikës.
- Po, do ti pyes shokët e mi. Besoj se do të bëjë diçka – tha e dha fjalë të mëdha.
Besa-besë edhe mua mu duken ato fjalë shumë të forta, sa që thashë: “Kur të bëhet një muaj, dajën Isë do ta shoh këtu!”
Por, siç po shihet më doli ajo fjala popullore: “Fjalët e mira, buka e tërshërës!’ Dhe derisot s’u bë asgjë! Sikur të mos kishim biseduar për këtë punë? Mua m’u desh, për hir tënde dhe të dajës Ahmet të shkoja te Sahiti disa herë, por të njëtat fjalë m’i thoshte, sikur ti kishte shkruar në letër. I pata treguar dajës Ahmet, madje, edhe ty ta pata shkruar një letër. Mirë më kujtohet përmbajtja e asaj letre, o Isë Shala! Kur e pata marrë e nisa ta lexoj deri në fund me kureshtje, disa herë u pata matur e çmatur ta shkyeja! Ishte një letër shumë me domëthenie për kohën, por edhe e guximshme dhe e rrezikshme po të gjendej te unë. Dhe, mbasi e lexova, fill e zhduka që të mos gjendej në materialet e rujtura, sepse ishte vala e demonstratave të vitit 1981 dhe policia mund të futej e të më kontrollonte çfarë bëj unë me këto shkrime në shtëpi. Nga protestat shihej se komunizmi e kishte mbytur me hekur dëshirën për liri të një populli... Komunizmit nisën t’i dalin qelbësirat. Nepër kuloare bisedohej me të madhe: “Komunizmi është mutësira më e madhe që mund të përfytyrohet!”
Si sot më kujtohen ato pjesë të letrës, madje të shkruara në makinë të shkrimit: “Eh, moj Kosova e zezë, çfarë fati pate! Re në dorë të komunistëve!” Në letër e përmendje edhe përpjekjet tona për “ndihmën” e Sahit Zatriqit.
- Thuaj Sahit Zatriqit, mirë që nuk e paske harruar bukën që ke ngrënë në kullën tonë kur ishe partizan. Ne e dimë se e kishim fut kryet nën gërshërë për ty, por tash, nëse ke në dorë diçka, bën për ne!
Shkurt e trup, asgjë për atë punë s’pamë se u bë.
Dhe, më sa më kujtohet ta pata shkruar një letër...
Po shihet se nuk këmbyem më me letra, por gjithnjë në mendje e kam bartur punën tënde.
Disfatat e të tjerëve që e barten në supe komunizmin kundër interesave të popullit të vet u bën të qarta si drita e diellit. Dhe, një ditë takova njërin nga Zhakova, dhe u pata gëzuar, se e pyeta për dajën Ahmet. S’më kishte shkuar mendja se çfarë më tregoj për Ty, daja Isë.
Isë Shala me një grup amerikanësh ka ardhur deri në Prishtinë, dhe duhej ta vazhdonin udhën si turist për në Turqi. I ka lutur ata shokët amerikanë që ta lejojnë natën të shkoj ne vendlindje, dhe sërish të kthehet. Dhe, e mbante në mendje edhe më mirë se vëllai yt. Ka udhtuar me një taxi dhe kur ka arritur në Zhakovë, njëherë nëpër dritë të hënës e ka shkelë me këmbë tokën e babait. Shpesh ishte ndalur edhe te mezhdet, madje, kur e kishte parë varrin e djalit të dajës Ahmet nën atë dardhën e vjetër ujce, kishte qarë. Kulla e vjetër nuk kishte qenë. E kishte shitur i vëllai. E pa një shtëpi të vogel, dhe u afrua e thirri pak me zë të ultë, e pastaj kur hetoj se nuk po dëgjohej, thirri:
- O Ahmet Shala, çile derën, o vëlla!
Ahmeti ishte zgjuar i habitur.
- A ke vëlla? – pyeti Isa.
- Po, po, kam – u përgjigj ai.
- Çile derën! Vetë Isa jam!
E kishte njohur në zë dhe ia çeli derën. U përqafuan, u shtrënguan, u gëzuan e nisën të qajnë si fëmijë.
Jeta është hajneshë, o dajë. Sikur ta disha se ti ke ardhur në Prishtinë do të takohesha, por kot së koti, s’paska qenë e shkruar. Mirë që je takuar më vëllain tënd dhe e ke parë atë vendlindje edhe njëherë. Toskët e thonë një fjalë: “Bën mirë e hidhe në Detin Adriatik, se pastaj atë do ta gjësh edhe në kripë!” E di se ti edhe nga Amerika i ke ndihmuar Ahmetit. Ne shpresojmë se Amerika do t’ju ndihmojë të gjithë shqiptarëve.
Të fala nga nipi, i biri i Veliut.

[gjakushi]

FORMAT E PËRNDJEKJEVE

Të gjithë të përndjekurit në mënyrë të pahetueshme ishin larguar nga arsimi dhe vende të tjera të kulturës. Ata i kishin strehuar nëpër ente dhe institucione shtetërore si përkthyes! Prej 28 komunave sa ishin në Kosovë, të gjitha kishin nga një e dy përkthyes profesionistë, të gjithë shqiptarë, pos një komune në Leposaviq, që nuk i duhej përkthyesi shqiptar as serb! Përkthyes më vonë kërkonin të bëheshin me dëshirë edhe ata që ndiqeshin apo edhe fare nuk ndiqeshin, se ishte përhapur fjala se ata merrnin paga më të mira se sa në arsim. Vërtet ashtu ishte! Përkthyes kishin emëruar të gjitha ndërmarrjet e mëdha ekonomike në komuna dhe në krahinë. Ta zëmë Kombinati “Kosova” në të gjitha repartet e veta kishte nga një e dy përkthyes. Kuvendi Krahinor dhe Këshilli Ekzekutiv Krahinor, kishin shëbim të veçantë, të ashtuquajturën Byroja e përkthimeve! Kjo Byro kishte më se 25 përkthyes, të gjithë prej gjuhës serbe në shqipe dhe anasjelltas! Madje, përkthyes prej gjuhës serbe në gjuhën shqipe kishte edhe çdo ndërmarrje e vogël, përkthyes kishin edhe të gjitha gjyqet komunale si dhe gjykatat më të larta të KSA të Kosovës.
Përkthyes kishte edhe në Bankën e Kosovës, në Ndërmarrjen e Udhëve “Udha”, në ndërmarrjen zejtare “Farmakor” e ku nuk kishte përkthyes, dhe shumica prej tyre kishin të kryer shkollën e lartë apo edhe fakul tetin përkatës.
Nga këto sëmundje kronike të përkthimeve lëngonin edhe administratat e komiteteve komunale dhe krahinore, pastaj KQ i LKS si dhe KQ i LKJ-së si dhe kuvendet e tjera në nivel të Serbisë dhe të Jugosllavisë. Rrallëhere bëhej çështje për këtë lloj rë vërbërisë së burokratëve e që gjuha shqipe mezi merrte frymë…
Marrë në tërësi, supozohej se në tërë Krahinën Socialiste Autonome të Kosovës ishin të punësuar si përkthyes të gjithë të përndjekurit politikë. Përpjekjet që i bënin ata për afirmimin e gjuhës shqipe ishin shumë të vështira, sepse vetë shqiptarët nuk i përkrahnin, e ku të pritej që të kishin përkrahje nga serbët? Kur bisedoja me kolegët që kryenin punë të përkthyesve, si dhe shokëve të punës ua thosha një mendim nga italishtja:
“Tradduttore-Traditore!”
-Po, çfarë do të thuash me këtë?-më pyesnin kolegët -Me përkthime do t’ia arrijmë qëllimit deri te zbatimi në jetë i gjuhës shqipe-mbronin mendimet e tyre ata.
-Jo, shokë, po qe se vazhdon përkthimi i tillë, siç edhe po vazhdon, nga serbishtja në shqipe, asgjë nuk do të arrijmë.-Me përkthyes dhe përkthime nuk mund të rimëkëmbet asgjë.
Në Radio-Prishtinë që në vitin 1963, i kam gjetur këta përkthyes: Gjeto Leka, gazetar dhe përkthyes që kishte emër në Kosovë, ishte ardhur nga RS e Malit të Zi, Rexhep Qosja, përkthyes në redaksinë e lajmeve, i ardhur nga Vuthaj, RS e Malit të Zi, Nazmi Rrahmani, në redaksinë e lajmeve, nga Podujeva, Qamil Brovina, në redaksinë e lajmeve, nga Gjakova, dikur pjesëmarrës i LNÇ, e pastaj ishte etiketuar se kishte qenë informbyroist, Hasan Salaj, Hasan Shala, e shumë të tjerë. Po, këtë udhë të përkthimeve e kishin ndjekur edhe shumë redaksi të tjera, si ajo e Radio-Televizionit të Prishtinës, Redaksia e gazetës “Rilindja”, kurse Redaksia e botimeve dhe Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i zotonte në punë të tilla kryesisht profesorët e degëve përkatëse, dhe nën mbikqyrjen e redaktorëve dhe të lektorëve, përktheheshin dhe botoheshin veprat letrare dhe sosh shkencore! Ishte një përparësi, se përkthimet kërkoheshin gjithkund dhe pagesa e honorareve bëhej e mirë dhe me kohë! Përkthimi në Kosovë, si çdo veprimtari kishte marrë hov dhe çmohej shumë pikërisht nga vetë përkthyesit, dhe meqë ata nuk mund të afrimoheshin në asnjë lëmi tjetër, me përkrahjen e organeve të pushtetit aktual serb, arritën të formojnë edhe Shoqatën e Përkthyesve Letrarë. Këtë shoqatë e afirmonte edhe Vehap Shita, që çmohej se ishte një ndër përkthyesit më të rryer, po njëherit edhe gazetar, redaktor, lektor, etj.
“Përkthyes-çkrryes”-pohoja shpesh para shokëve. Prej një numri të madh të përkthyesve që ushtronin punë të tjera pas përkthimeve, një pakicë e vogël e tyre kishin lakuar në vende të rëndësishme të punës. Nga Radio-Prishtina, si përkthyes që ishin avancuar në fillim, pas një pune dy apo tri vjeçare, janë: Rexhep Qosja dhe Nazmi Rrahmani. Kur isha njohur me të dy, kisha hetuar se ata qysh atëherë ia përkthenin temën e doktoraturës nga shqipja në serbishte Latif Mulakut, i cili më vonë u bë personi më i çmuar në Fakultetin Filozofik, pasi e mbrojti doktoraturën në Universitetin e Beogradit. Përkthyes në Kombinatin “Kosova” të Prishtinës, pas meje në atë kohë ishte edhe Emin Kabashi, dhe pas një pune të gjatë në përkthime, vetëm kur Instituti Albanologjik i Prishtinës nisi të demokratizohej, u pranua si bashkëpunëtor (shkencor) i këtij institucioni.
Edhe pse përpiqesha që të lirohem nga përkthimet në Redaksinë e gazetës “Kosova” vragët e hershme s’më lenin t’i çel sytë! Gazeta arriti kulmin e saj, vetëm atëherë kur u krijuan kushtet që të hartohej në gjuhën shqipe, të redaktoheshin artikujt e shkruar në atë gjuhë, të lektoroheshin, dhe pastaj jepeshin që të përktheheshin në serbokroatishte. Po, kështu veprohej edhe me artikujt e shkruar në serbokroatishte, së pari hartoheshin në atë gjuhë, e pastaj përktheheshin në shqipe. Ishte bërë kjo punë kështu, dhe mezi u arrit të pranohej prej serbëve se edhe gjuha shqipe kishte terminologjinë e saj përkatëse.
Milivoje Lluçiqi, kishte ardhur nga Uzhica në Kosovë dhe një kohë të gjatë ishte redaktor gazetës serbe “Jedinstvo”, përgjegjes i rubrikës së kulturës. Ai ishte emëruar kryeredaktor i kësaj gazete, një kohë të gjatë mohonte gjuhen shqipe. Edhe kur ishte përzënë nga redaksia e gazetës “Jedinstvo” të Prishtinës, erdhi të lutej të pranohej në këtë gazetën “Kombinati Kosova”, ku kishte punuar me honorar, e pas interevenimeve të shumta, mori detyrën e redaktorit të pjesës serbe. Edhe pse rrethanat kishin ndryshuar, Lluçiqi përpiqej t’i mohonte artikujt që shkruheshin në gjuhën shqipe, duke sfiduar se gjuha shqipe ishte e varfër dhe i mungonte terminologjia përkatëse. Përherë e drejtonte gishtin e tij kundër kuadrit shqiptarë. Një mëngjes erdhi në zyrë dhe vërehej se ishte tepër i ngarkuar dhe e ngriti gishtin lart. Ai bërtiti duke e ngritur gishtin lart.
- Të gjithë duhet të shkruani vetëm në gjuhën zyrtare serbe! Gjuha serbe është gjuhë e shtetit serb.
Nuk e durova dhe ia theva në rezë:
-Kujt ia bën ti me gisht? A e din se këtu i themi kësaj Kosovë! Ule gishtin! Unë ty ta bëj me gisht derisa jam në Kosovë, e kur të vi në Serbinë tënde, ti ma bën me gisht!
-Milivoje Lluçiqi ishte një nga veprimtarët e palodhur të lëvizjes komëbtare serbe në Kosovë, atdhetar i flakët që të gjitha aftësit e veta i vuri në shërbim të çlirimit e të përparimit të popullit të vet, nga gjiri i të cilit kishte dalë.
Gazeta “Kombinati Kosova” nxirrej e veçantë në të dy gjuhët, e me autorë serbë e shqiptarë. Gazeta kishte misionin e saj jo aq të qartë, por përpiqej që të futej në mendje të njerëzve se nuk pranohej kurrfarë inferioriteti ndaj gjuhës serbokroatishte dhe shqipe. “Këto dy gjuhë janë të barabarta, dhe nuk guxojnë të cenohen nga askush”, mbroja mendimin. “Nuk ka pasur e as që do të ketë gjuhë mbi gjuhë. Nuk mund të bëhet serbokroatishtja kapelë mbi gjuhën shqipe, e as shqipja të bëhet kapelë mbi atë serbokroatishte! Kjo është qartësuar njëherë e përgjithmonë në kolektivin tonë”, dhe këto ide përhapeshin kudo në kolektiv dhe jashtë tij.
Gjuha shqipe në Kombinatin “Kosova” të Prishtinës aktualizohej veçanërisht me hapjen e Qendrës Shkollore “Nikolla Teslla” në Obiliq. Aty, së pari u hapën paralelet në gjuhën shqipe, dhe arritën shumë profesorë e kuadro të tjera teknike, dhe zhvillonin mësimin në gjuhën shqipe. Me përmirësimin e strukturës nacionale në kolektiv mirreshin të gjitha strukturat, pra në dobi të shqiptarëve. Punohej për njohjen zyrtare të gjuhës shqipe në shkolla si dhe në repartet e Kombinatit “Kosova”. Nisën të emërohen në shumë vende udhëheqëse edhe nëpunës shqiptarë. Bëhej shpërndarja e shtypit e librave në gjuhën shqipe. Ndihej mungesë e madhe e teksteve shkollore, dhe me zotimin e kuadrove shqiptare, duke u marrë me përkthimin e teksteve autorë të të cilave ishin serbët ose kroatët. Pritej se së shpejti librat do të hartoheshin e të botoheshin edhe në gjuhën shqipe! Me punë të tilla punëtorët liroheshin nga tutela serbe. Inxhinierët shqiptarë bënin përpjekje që të futej terminologjia përkatëse në njësitë e punës. Ata me fjalorë të gjuhëve të huja nisën t’i trajtojnë shprehjet që i përgjigjeshin terminologjisë përkatëse në gjuhën shqipe. Kushdo që kishte zotësi të përkthente, paraqitej në Drejtorinë e Shkollës dhe bëhej njëfarë testimi paraprak për të hetuar se a do të mund të vazhdonte përkthimin apo jo. Bëhej punë shumë, por edhe shpërblimi i profesorëve nuk lihej anash.
“Ka gjasë se ka nisur të bëhet çlirimi i personalitetit krijues si dhe lirimi nga inferioriteti ndaj gjuhës serbe! Viktimë kanë rënë shumë veta. Tash po e ndajmë shapin prej sheqerit. Gjuhë ata, gjuhë ne! Laps ata, laps ne dhe do të pajtohemi që secili të kultivojë ato që dëshiron…”por me këtë mendim lëre që nuk pajtoheshin serbët, por as shqiptarët.
“More, Halil, po na nxjerr shumë telashe me atë gjuhë - më tha një ditë shefi i shërbimeve të përgjithshme të Drejtorisë së Kombinatit, Ali Grajçevci, ndryshe i fshatit Hade, që mezi kishte kryer një shkollë të lartë sociale në gjuhë serbe.-Ne, mos kujto se nuk e duam shqipen, ama nuk dimë të shkruajmë në atë gjuhë? Ku të shkruaj unë shqip kur para dhe mbas luftës kam mësuar vetëm serbisht. Paj, këto dy duar mund të m’i shkurtosh në cung, dhe nuk di të shkruaj shqip? Ti, mos u ngut, se vinë ditët kur do të kesh edhe njerëz që dinë të shkruajnë si ti. Ti, kujton se e dua gjuhën në të cilën kam mësuar, e shkruaj. Ti kujton se më duket mirë kur ky Kombinat është ndërtuar në tokën time. A di, se kjo tokë është jona, dhe po të mbillet fara mbrapsht, ka për të mbirë mbarë! Dukej se aq shpejt rritej bima, sikur po e ngreh dikush si njeriun për veshësh. Dukej tokë e zezë, dhe është vërtetë e zezë, por bukën e ka të ëmbël. Sa njeriu han bukë këtu?! A di ti, se po të mos ishte xeherorja e Kosovës, ku kishte punuar im atë, as unë nuk do të isha gjallë. Kjo pasuri që na është ruajtur nga nëntoka, na i çeli sytë. U ngritën shumë fabrika këtu. Drita jonë, a e sheh? Udhët po ndërtohen? Tymtarët po shtohen, a e sheh? Çfarë do të bënim ne me grurë? Derisot, me grurë asgjë! Me një rrogë që marr këtu, vëllaut tim ia blej tërë hambarin, e pse të punojë edhe ai? Po të kishte mend do të hynte në punë këtu. Çfarë është toka sot, bëhesh llom e llomishtër, e kur të shikosh çka fiton, asgjë… Im atë ishte i lodhur një vere, dhe e prisnin punë të mëdha, dhe i shkreti ai, ishte ulur të pushonte nën një hije. Njerëzit e njihnin atë si një ndër punëtorët më të mirë, dhe kur e panë udhëtarët se pushonte, çuditërisht e pyetën:
-A je lodhur, Baca Veli?
-Jo, biro, jo. Unë po punoj, po edhe po pushoj, - u përgjigj ai dhe nisi të flasë.- E kishte pas punuar njëri tokën shumë kohë, dhe iu kishte mbushur mendja se vërtetë më mirë se ai nuk e punonte askush, dhe një ditë e pyeti tokën:
-Oj, tokë, a të ka punuar kush më mirë se unë?
-Hajt, baco, punom, se po ta dish ti sa qorr jovanat më kanë punuar si ti, nuk kanë të njehur… Unë kam thënë në këto vjetët e mia: “Më mirë të më thuani se filani është *** i mirë se sa punëtor i mirë! Kur të vjen koha, punëtori vdes pa bukë e të gjithë të tjerët e hanë bukën e tij…”
-Po, lëre këtë punë të tokës, Bacë!-iu drejtova atij.-Këtu jemi përcaktuar të punojmë me laps. Lapsi i ndanë punët. Po qe se nuk dimë ta përdorim atë për të mirën e njeriut tonë, do të pësojmë me shekuj. Nuk erdha rastësisht, por qëllimthi, erdha në një kolektiv ku duhet të futet në jetë përdorimi i gjuhës shqipe. Ne mund të flasim me gojë çdo gjë, mirë dhe keq, por kur të ulemi në tavolinë duhet të mendojmë se si të shkruajmë dhe çfarë të shkruajmë? Ne kemi një gjuhë të pasur, dhe po qe se nuk e fusim atë në çdo pore të jetës, kush pret se do ta bëj këtë punë. Jeta pa gjuhë, jeta pa shkrime, është jetë e vdekur, jetë pa përmbajtje. Gjuha jonë është e lidhur me këtë tokë. Flet toka për këtë gjuhë, flet gjuha për këtë tokë…
Aq shpejt, fill pas demonstratave, pat arritur në Kosovë Dyl Tahiri. Pritej se çfarë do të fliste ai, dhe vetë isha mes dy zjarreve: si do t’i vlerësojë ngjarjet Dyli ynë? Ashtu i thoshim sa veta. Dyli, siç pandehnin sa veta, së pari e kishin futur në burg në Boegrad, e pastaj kishin biseduar për demonstrata. Atje e kishin qortuar ashpër gjoja se vetë i kishte organizuar demonstratat në Kosovë, po edhe gjetkë. Dylit ia kishin shkruar fjalimin dhe caktuar detyrën:
- Të shkosh në Kosovë dhe t’i shtypësh demonstratat armiqësore!
Kushedi çfarë i bënë tjetër Dylit? Qarkullonin shumë thashetheme për Dyl Tahirin, por edhe për shokë të tij.
Ishte 27 nëntori i vjetit l968. Nga të gjitha anët e Jugosllavisë shkonin në festën e AVNOJ-it në Jajce udhëheqësitë e orkestrinës si dhe delegacione nga bota e jashtme. Kishte edhe shumë gazetarë. Jajca ishte bërë e madhe, se atje e kishin lidhur hilenë të kurorëzuar e të kulmuar me AVNOJ! AVNOJ-i ishte vulë e zezë mbi të gjitha vulat e republikave dhe të krahinave autonome. Kushdo që ishte kundër AVNOJ-it ishte edhe kundër Jugosllavisë, për të mos e thënë kundër Serbisë! Nën aureolën e gjoja se të Jugosllavisë, Serbia i kishte frenat e AVNOJ-it në dorë.
Një ditë para se të fillonte solemniteti që ishte paraljamëruar për AVNOJ-in, Dyl Tahiri duhej të udhëtonte për në Jajcë, mirëpo me shpërthimin e demostratave të studentëve, nga renegati Tito, mori urdhër që të kthehej në Kosovë. Vlerësimin për cilësimin e demostratave e kishte marrë të shkruar në Beograd. Kërkesat e studentëve për pavarësinë e Kosovës as që përfilleshin! Aktivistët shqiptarë nuk ishin të gatshëm të bëjnë asnjë hap pozitiv të një politike të re. Askush s’e përshëndeste vullnetin e kosovarëve, në mos asgjë, të shqyrtojë luftën e shqiptarëve për pavarësi. Protesat në kërkim të pavarësisë nuk pushonin. Dyli dërdëlliste me sa zë që kishte kundër demonstrantëve. Nder të tjera, e tha një mendim që mendoja se e zu veten pisk, apo mos edhe mua më hapi udhë të re. “Këto punë ne do t’i ndreqim për njëzetë e katër orë!” Kur kishte folur Dyli në televizor, kisha qëlluar në shtëpi, dhe kisha reaguar ashpër:
- O Dyl Tahiri, ti s’do të mundësh të ndreqësh gjë më! A sheh se mjaft të ka shtrydhur e ndrydhur Serbia? Të ka mjelur e ç’mjelur? Dëshiron të mjel ende? Paj, s’ka mbetur më asgjë në ty! Të kanë shtrydhur si limonin e tash të hedhin!
Ndërkohë Tito në solemnitetin e AVNOJ-it si padron lavdërohej para të gjithë partnerëve për të arriturat e Jugosllavisë, duke mos e brengosur gjendja e sigurisë në Kosovë. Pasi organizoj konferencën për shtyp me gazetarë, ndër pyetjet e tjera, një gazetar anglez, i mërdhezur në fytyrë, e kishte pyetur:
- Çfarë po ndodh në Kosovë? Na thuaj ç’kërkojnë studentët shqiptarë?
- Asgjë e re s’ka ndodhur në Kosovë. Janë ngritur disa zëra kalamajsh të lagjeve! - dhe më kaq kishte përfunduar përgjigja e Titos për Kosovën.
Nora ma pa për të madhe për këtë që kisha folur, dhe në atë çast, kishte ardhur gruaja e Halil Balajt, Remzia, që jemi në fqinjësi të mirë me ta. Kishte dëgjuar se shtëpia jonë trazohej, e si të mos trazohej, kur ishin katër studentë të mi në valë të demostrantëve. Duke dalë prej shtëpisë sonë, shprehu një porosi:
- Heshtni! - tha ajo. - E shihni se bota po kallet flakë. Po t’u dëgjoj kush se flitni kundër këtij shteti, shkoni atje ku ju kalbet trupi!
Për çudi, s’kisha folur, por Norën e pashë se kërceu si gjarpri në bisht:
- Oj Remzie, ne e dimë para kujt po flasim. Nëse ti hap fjalë kundër nesh, atëherë çfarë të themi për fqinjësinë tonë? Lehtë e ke ti kur i ke fëmijët e vegjël. Unë katër, po të gjithë janë në zjarr.
Dhe, me gjasë u krijua një lloj heshtje. Remzia ishte tërhequr në shtëpi të saj, e ne për çdo ditë përcillnim se ç’po ndodhte në Kosovë dhe gjetkë... Të gjithë i bënim sy e veshë katër. Radiostacionet e ndryshme s’pushonin dot duke informuar se ç’po ndodhte me studentët shqiptarë në Kosovë, por edhe në Maqedoni. Shqipëria sikur i kishte futur veshët nën lesh!... Askush nuk bënte përpjekje që të arrihet zgjedhja politike në Kosovë...

[gjakushi]

Vjeshta e Prishtinës, 1968

Sikur parandieja apo parashikoja se do të më ndodhte diçka në sistemin e kompjuterit. Kisha shkruar tri ditë, dhe një mbrëmje, i pata thënë Veliut që të nxjerrë tërë atë material në disketë apo në letër, por meqë nuk i premtoi koha, gjithnjë rrija si në ethe: “Mos po më zhduket ajo që kisha shkruar?”. Dhe, askush s’më arsyeton, e as që do të më kuptojë, se shepsh them: krijuesi është sikur ajo vajza që është nën unazë, dhe i ka lëvizjet e caktuara, posi unë, që s’dëshiroj të fërkohem me gjithkënd, sepse droj se më kthen në një botë tjetër. Dhe, ja po rrëfehem se ç’më ndodhi.
Isha duke e përfunduar kapitullin shumë intersant, dhe e kisha titulluar:”Jeronim De Rada në Shqipëri”, që ishte një shkrim deritash i panjohur i Luigj Gurakuqit mbi De Radën. As vetë s’e hetova sesi u ndalë rryma elektrike, dhe mbeta duke e shikuar kompjuterin. Droja mos ishte bërë ndonjë prishje e madhe, por s’më ndodhi ashtu. Pashë se edhe këngët në Radio-Tiranë u ndërprenë. Desh ta prek kompjuetrin, por kisha frikë, mos po e prek ndonjë sustë dhe bëj kërdi me ato shkrime. Dola prej dhomës sime dhe m’u desh të pyesja Besimin, e mendja më thoshte mos do të kishte ndodhur diçka në orën elektrike. Preka një çelës të dritës, dhe pashë se edhe në katin tjetër ishte ndërprerë rryma. O Zot, çfarë do të bëhet me ato shkrime të mia? Do të më shlyhen... Besim, o Besim, eja sa më shpjet!, e thërrisja e ai vraponte shkallëve përpjetë. Rryma elektrike u ndalë për dhjetë minutë. Prisja se do të kam fat, dhe vetëm që s’lëshoj zë: “O fat, fati im!” Besimi do të lutej shepsh për kohën kur shkonte në peshkim:”Zarë, zarë, të paqa zarë!”. Kështu janë mësuar edhe fëmijët e tij, dhe shpesh i dëgjoja duke kërkuar zar për babain, apo për vete. Erdhi Besimi dhe pasi rryma e këputur dha shenjë se erdhi rishtas, mori në dorë gjendjen në kompjuter. Ai preku sa susta andej - këtej, por mëkot. Më dukej se parasyve m’u tret tërë ajo që kisha hartuar. Rreth katërdhjetë faqe proze! Oho, ore Besim baba, s’e di ti çfarë është t’i hysh prapë rikrijimit! A e di se asnjëherë s’mund të gjendem në të njëjtën botë të mendimeve? Kjo krijmtari është xhidavi mbi xhidavi!
Edhe pas dreke kur erdhi Veliu, ishte përpjekur që të bëjë hulumtime në kompjute dhe ta gjejë atë që kisha shkruar. E pashë gabimin tim, thashë, por çdo gjë ishte me vonesë. Isha djersitur, dhe prisja çfarë titujsh shihja. Titujt që i kisha shënuar me shkronja të mëdha, askund s’më ranë në sy. Ishin shënuar dhe trajtur temat rreth:”Vdiq dhe u varros Kristaq Moliku, pishtar i Letërsisë Jugosllave (Serbe), por edhe njohës i Letërsisë Shqipe. Pastaj tiulli tjetër:”Buqetë lulesh në Sheshin e Tiranës”, si dhe “Re të bardha mbi Shqipëri”. Ka edhe tituj të tjerë që s’po më kujtohen…
Edhe gjatë vitit 1979, si dhe viteve të tjera, përkundër asaj se udhëheqësia serbo-shqiptare mendonte se do t’i shuaj demonstratat e studentëve, ato vazhdonin sipas ritmit të përcaktuar nga studentët përparimtarë. Megjithatë, edhe përkundër tërë atij potenciali të aktivistëve nëpër çdo vend të punës, si dhe nëpër fshatra, qysh para ardhjes së Titos në Kosovë, zotoheshin që pritja të jetë sa më madhështore. Mendohej se Tito do të ishte i kënaqur se nuk po ngriten demonstrantët në Kosovë. Mirëpo, aktivistët, pas detyrave që i merrnin nga organet politiko shoqërore si dhe të vet shtetit, bënin çmos që Tito të fitojë besimin e plotë se kosovarët (shqiptarët, serbët, malazezët) e të tjerë, e adhuronin dhe dëshira e tyre ishte që prijësi i tyre të jetojë, dhe ti zgjatej jeta.
Institucionet profesioniste e mediat si në gjuhën shqipe, serbe e turke kudo që gjenin bashkëpunëtorë, kërkonin të shkruajnë enkas për Titon. Shkënctarët për veprat e tij, krijuesit prozë dhe poezi, këngëtarët, këngë për Titon, kurse elita e politikanëve organizohej në pritjen e kryetarit të Jugosllavisë. Sa poetë përpiqeshin që t’i “vjelin” muzat e tyre dhe të krijojnë vargje që mendonin se do të përfshiheshin në ndonjë enciklopedi të kohës!
Zotimi i krijuesve për t’i përkushtuar kryetarit Tito poezi, ishte një kënaqësi e shpresë, se ata në udhën e tyre krijuese, nuk do të kenë pengesa dhe do të jenë shkrimtarë pa censurë! Kështu nisi diferencimi i shkenctarëve, i shkrimtarëve, por me këtë lindi edhe përqarja e re. Për Titon zotoheshin edhe disa bashkëpuntorë të Institutit Albanologjik të Prishtinës, dhe ata e kishin hartuar një regjistër me emra të bashkpuntorëve të jashtëm që t’ju dërgojnë këngë popullore kushtuar Titos, sepse përgatitej një përmbledhje enkas me këngë të tilla.
Isha takuar në Udhë të Blirëve me disa bashkëpuntorë, prej të cilëve njëri më pyeti:
-A ke shënuar ndonjë këngë popullore për shokun Tito?
-Jo, nuk kam shënuar këngë të tilla.
-Po a je folklorist shqiptar?
-Me dashtë jam, me dashtë s’jam! – i thashë.
-Si ashtu? Duhet ta pasurosh letërsinë popullore edhe me këngë të tilla për Josip Broz Titon.
-Sa keq! Do të afirmoheshe si folklorist dhe kështu do të hapje udhë për t’i botuar veprat folklorike.
Të gjitha revistat dhe gazetat, në faqet e kulturës, përherë gjenin krijues të mjerë, kur ua falnin ndonjë shkrim për Titon. Por sa veta, sipas asaj që flitej, edhe kompromitoheshin me shkrimet e tyre.
Edhe Radio Prishtina si dhe Radio Televizioni vepronin në forma të ndryshme dhe gjenin bashkëpuntorë që shkruanin dhe këndonin për Titon.
Të rinjtë që morën pjesë në demonstratat e vitit 1968, disa u burgosën, sa të tjerë u larguan nga Kosova, u përjashtuan edhe nga fakultetet e të tjera. Kjo ishte gjenerata e parë e studentëve që kërkonin Kosovën republikë. Është e dhimbshme që republikanët ikën nga Kosova, duke parë se kërkesat e tyre nuk sendërtoheshin. Talentët dolën jasht. Askush nuk ngritej nga udhëheqësit dhe t’i mbrojë të rinjtë. Mirëpo çdo akcion e ka edhe kundëraksionin e vet.
Kishte filluar lufta e brendshme në familje, grindjet manifestoheshin kudo, në të gjitha poret e jetës, në arsim, në kulturë dhe çdo kund flitej për prosperitetin e politikanëve të cilët ushtronin tutelë mbi demonstrantët. Ishtë koha kur me vështirërsi bëhej lirimi i individit, pastaj edhe lufta për diferencim ishte shumë e rreptë, që ndikonte drejtpërdrejt në personalitetin e të rinjve. Shihej se ishim shumë larg nga të tjerët. Kosova kishte nevojë për një moral të ri. Të rinjtë, siç shihej i mbajmë për fasadë!, vetëm sa nuk thoshin politikanët e mbrapshtë.
Është e dhimbshme që të rinjtë kosovarë me aftësitë e tyre e ngrehin flamurin e shteteve të tjera e jo flamurin shqiptarë, ku kanë lindur dhe janë rritur.
Shqiptarët në demonstratat e vitit 1968 organizuan anët e tjera me kërkesën kryesore për Republikën e Kosovës. Ata organizuan demonstrata edhe në Tetovë dhe Ulqin.
Demonstrata më e madhe, dhe më e organizuar ishte në Prishtinë (më 27 nëntor 1968), ku mori pjesë rinia studentore dhe shkollore.
Nga veprimet e qeverise Jugosllave ndaj shqiptarëve të Kosovës u duk e qartë se ajo përherë kishte shumë kundërshtarë. Ndaj shqiptarëve sërish nuk pushonte dhuna. Gjyqet speciale dënonin studentë e njërëz të tjerë, të pafajshëm, vetëm se kishin pikëpamje antikomuniste. Edhe ushtria jugosllave kryente një varg spastrimesh anekënd Jugosllavisë, veçanërisht ndaj shqiptarëve nuk kursente asgjë. Ato drejtoheshin më shumë kundër elementeve antikomuniste – shqiptare. Regjimi komunist i shkelte të drejtat dhe liritë e njeriut. Gjithnjë vazhdonde mohimi i të drejtave të njeriut. Cilido që shprehte mendime të kundërta, cilësohej armik! Ka shumë e shumë raste kur njerëzve të pafajshëm u ngarkoheshin gabime të paqena.
Por, koha punonte për brezin e ri…