Hidhet beton në Manastirin e Mesopotamit

[brooklyn2007]

• Auron Tare

Teksa punëtorët e fshatit hidhnin kolonat e betonit brenda territorit të rrethuar mjaft mirë nga Metropolia e Gjirokastrës dhe të ruajtur nga roja e kishës, me një grup gazetarësh të huaj sapo ju afruam territorit të manastirit u shtangëm. Ndërtimi prej betoni shumë pranë këtij Monumenti la pa gojë, jo vetëm gazetarët e huaj, të cilët kishin marrë një leksion në Ministrinë e Kulturës mbi mirë administrimin e vlerave të Kulturës Kombëtare, por më la pa gojë edhe mua, që tashmë jam mësuar me realitetin shqiptar.
I alarmuar mora në telefon Artan Shkrelin, nga të paktët njerëz që akoma përpiqen të bëjnë diçka në këtë amulli që ka kapluar monumentet tona. Pas pak Shkreli më njofton se askush në Institutin e Monumenteve nuk e kishte idenë se çfarë po ndodhte në këtë monument. Në Ministrinë e Kulturës, drejtoresha e madhe e Turizmit dhe Kulturës, që ministri me sa duket kërkon ta dërgojë në një strukturë që drejtoresha e krijoi për vete, nuk gjendet gjëkundi. Me kë të flasësh në këtë Ministri? Për ata që e njohin zonën e Sarandës, e dinë se ky Manastir është shumë pranë rrugës nacionale dhe kushdo mund ta shikojë betonin që hidhet përditë pranë manastirit. Për ironi, ministri kaloi aty pranë kur hapi sezonin turistik në Sarandë. Të dashur lexues, mund ta imagjinoni se si i ruan Instituti jonë i Monumenteve të Kulturës dhe Ministria e Kulturës monumentet që janë me orë larg çdo rruge nacionale. Z. Pango është i zënë me konferenca shtypi për numrin e turistëve, drejtoresha Pojani po i jep dorën e fundit një drejtorie që e ndërtoi për vete që të bëjë arkeologji të pavarur, drejtori i IMK-së, Bejko ka në dorë çelësat e kashtës të Monumenteve. Ore zotërinj të Ministrisë së Kulturës, po si ka mundësi që nën hundën Tuaj vazhdojnë përditë që monumentet tona të shpartallohen në këtë farë mënyre? Turizmi kulturor është sot një prej sloganeve më të përmendura prej Ministrisë së Turizmit dhe Kulturës. Mos harrojmë që jo më larg se një muaj më parë, trashëgimia kulturore shqiptare u reklamua në një prej mediave më të rëndësishme të globit, CNN. A është trashëgimia jonë në një gjendje normale për t’i shërbyer këtij qëllimi? Ndërtimi i një objekti fare pranë mureve të Manastirit të Mesopotamit është një prej shembujve me të fundit se në çfarë gjendje është trashëgimia jonë kombëtare.

Shumë pranë Qytetit Antik të Finiqit, ndodhet Manastiri i Shën Nikollës në Mesopotam, i vendosur midis lumit Bistricë dhe
lumit Kalasë. Manastiri, për vlerat e mëdha që mbart ka qenë objekt studimi ndër
vite nga një numër studiuesish si Baras, Versakis, Evangelidis, Soustal dhe Koderi, A. Meksi, Karaiskaj, P. Vokotopoulos si edhe K. Giakoumis. Specialistë nga Universiteti i Venecias ka filluar kohët e fundit një tjetër ekspeditë shkencore për të studiuar më në thellësi vlerat e këtij Monumenti Unikal. Studimet për historinë dhe arkitekturën e Manastirit kanë filluar relativisht herët. Ka qenë studiuesi grek, Versakis, i cili shkroi i pari një monografi për monumentin. Megjithëse ai shkroi në fillim të shekullit XX, puna e Versakit mbeti literatura standarde e manastirit për shumë vjet. Gjithsesi, do te ishte studiuesi i njohur, A. Meksi i cili që nga 1966 e në vazhdim, ka trajtuar disa prej komponentëve me te rëndësishëm të këtij Monumenti të cilat qëndrojnë padyshim si studimet më të mira monografike për arkitekturën e manastirit dhe për problemet e tij. Ishte Prof. Meksi ai i cili beri edhe krahasime shkencore me disa prej manastireve apo kishave të ndërtuara në Epirin antik, të cilat kanë përqasje me Manastirin e Mesopotamit. Prof. Meksi, por edhe disa studiues të mëvonshëm hodhën mendimin se në kodrën ku është ndërtuar ky Manastir duhet të ketë qenë një tempull antik. Kjo vjen duke gjykuar nga mbetjet e shumta arkeologjike të gjetura rastësisht apo gjatë gërmimeve arkeologjike. Por gjithsesi, do të jenë studimet e mëtejshme dhe gërmimet arkeologjike të cilat mund të sjellin fakte të reja në këtë drejtim. Manastiri i Mesopotamit përmendet në mënyrë të tërthortë në veprën monumentale të shkruar nga kronikania bizantine, Ana Komnena, vajza e dashur e perandorit Aleks Komneni në veprën e saj “Aleksiada”. Ana shkruan se pararoja e Perandorit ndeshi trupat normane, të cilat pasi kishin zbarkuar në Gjirin e Vlorës nën udhëheqjen e të famshmit prijës norman Bohemund (më vonë princi i Antiokisë), të cilët pasi pushtuan kështjellat e Vlorës, Kaninës dhe Jerikos, përparuan drejt Butrintit për t’u bashkuar me forcat e Guiskardit, prijësi suprem i Normanëve, i cili kishte sjellë flotën e tij në këtë qytet historik. Në këtë përplasje të parë me normanët, forcat vendase bizantine i udhëhoqi në betejë një farë Vasil Mesopotamiti, i cili ndoshta mund të ketë qenë primati i manastirit. Një fakt ky akoma i pavërtetuar plotësisht, por gjithsesi studiuesi K. Giakumis mendon se ky udhëheqës lokal “është i njëjti person me Vasil Mesopotamitin, i cili shfaqet në një vulë që daton në fillim të shekullit XII. Kjo vulë, citon emrin e të zotit pranë portretit të Shën Nikollës, dhe mund të shërbente edhe si një tregues i përhapjes së nderimit të shenjtit në atë zonë, në një periudhë përpara ndërtimit të manastirit në fjalë. Sipas studiuesit Laskarit, ky antroponim vjen nga krahina e Mesopotamit”, - shkruan Kosta Giakumis.
Megjithatë, legjendat vendore tregojnë se themelimi i manastirit i kushtohet Perandorit Kostandin Monomakus, nën mbretërimin e të cilit (1042-1054), thuhet se është ndërtuar ky Manastir. Studiues të ndryshëm kanë shprehur një larmi të konsiderueshme mendimesh për datimin e ndërtimit të kishës qendrore. Sipas Prof. Meksit, ndërtimi i manastirit duhet t’i kushtohet kësaj periudhe, duke lënë të kuptohet një datë të mëpasshme për ndërtimin e Kishës qendrore. Prof. Gjerak Karaiskaj, njohësi më i mirë i fortifikimeve shqiptare, ka hedhur një tezë interesante mbi ekzistencën e këtij Manastiri. Ai shkruan se muret që rrethojnë manastirin sot nuk i përkisnin atij që në fillim, por ishin pjesë të Kështjellës së Mesopotamit, tashme të zhdukur. Manastiri duhet të jetë ndërtuar mbi rrënojat e një fortifikimi bizantin. Studiuesi A. Ducellier argumenton se muret e manastirit shërbenin si banesa të fortifikuara duke strehuar në to murgjit e shumtë që mund të kishte ky Manastir. Gjithsesi, deri më sot nuk kemi ndonjë të dhënë historike mbi ekzistencën e ndonjë fortifikimi bizantin në kodrën ku sot ndodhet ky Manastir.
Muret rrethuese të Manastirit mbulojnë një sipërfaqe eliptike 100 m me 80 m (K. Giakumis, Gj. Karaiskaj) dhe përforcohen nga shtatë kulla drejtkëndëshe. Të gjitha janë të ruajtura keq, përveç njërës kullë 10 m të lartë në anën perëndimore. Hyrja, që ndodhej në anën lindore, bashkonte fasadën e manastirit më një kullë drejtkëndëshe. Muri i manastirit mendohet se është më i vjetër se kisha qendrore (katholikon) e manastirit të Shën Nikollës. Por elementët më të hershëm të kësaj fortese (sipas studiuesve që mbrojnë këtë tezë), gjenden në anën perëndimore të së vetmes kullë që ruhet e paprekur, e cila ka mundësi të ketë mbijetuar për shkak se shërbente si kambanore. Këto mure mund të kenë qenë pjesë e fortifikimit të kështjellës së Mesopotamit. Prof. Karaiskaj mendon se këto elementë i përkasin fazës së parë mesjetare të ndërtimit të këtyre fortifikatave. “Në Akropolin e Butrintit këto mure kanë qenë të shkatërruar plotësisht dhe janë zëvendësuar nga disa faza të mëvonshme ndërtimi, që datojnë nga shekulli XII e në vazhdim. Për më tepër, teknika e ripërdorimit të blloqeve të vjetra të gurit, fugat vertikalë të të cilëve ishin të mbushur me fragmente tullash të vendosura horizontalisht, si në rastin e Butrintit, ndeshet edhe në fortifikime të tjera në Shqipëri. Këto elemente datojnë nga faza e parë e tyre ndërtimore mesjetare, ndërsa në Azinë e Vogël, kolonat trekëndore dhe katërkëndore janë datuar më herët, në fillim të shekullit IX, në Kështjellën e Kütahya-së. Për këto arsye, ne sugjerojmë se faza e parë e mureve rrethuese të Manastirit të Mesopotamit nuk daton më vonë se shekulli X pas Krishtit, periudhë në të cilën ky vend mund të ketë shërbyer si fortesë”, - shkruan Prof. Karaiskaj. Së fundi, por jo më pak i rëndësishëm, është theksimi se Mesopotami është ndoshta i vetmi rast i kthimit të një fortese të vogël bizantine në një manastir të fortifikuar që ekziston akoma deri më sot në vendin tonë.
Mbishkrimet
Një fakt tjetër shumë i rëndësishëm është lidhja e këtij Manastiri me sundimin Anzhuin. Familja Mbretërore Franceze e Anzhuinëve, e cila ëndërronte një shtrirje sa më të gjerë në territoret e Bizantit, për një periudhe rreth 120-vjeçare pati një ndikim shumë të fuqishëm në brigjet e Adriatikut Lindor, duke krijuar edhe të parën Mbretëri të Arbrit. Profesor Meksi, ndoshta njohësi më i mirë i këtij Manastiri, vë në dukje se “mozaiku me tre zambakë duhet t’i atribuohet ndikimit të Anzhuinëve në këtë zonë”. Tre Zambakët ishin pjesë e emblemës së Familjes së Anzhuve. Ndërkohë, Prof. Meksi thekson se “mozaikët e kishës qendrore kanë ngjashmëri me ato të kishës së Vllahernës në Artë, datuar më 1282. Duke konsideruar sundimin e periudhës së Anzhuinëve në rajon, Meksi e daton kishën qendrore midis 1272 dhe 1286”. Me interesim shumë të madh janë edhe dy mbishkrime të gjetura rishtazi në këtë Manastir, të cilat mendohet se datohen më 1224-‘25. Këto mbishkrime për herë të parë janë botuar nga studiuesi K. Giakumis. Gjithsesi, mbishkrimin e parë e ka transkriptuar Prof. Aleksandër Meksi, ndërsa tjetrin e transkriptoi Theofan Popa.
Më poshtë po japim të plotë përshkrimin e bërë nga studiuesi K. Giakumis për këto mbishkrime për të njohur lexuesin me përmbajtjen e tyre, por edhe me rëndësinë që kanë këto mbishkrime për historinë e Manastirit të Mesopotamit. “Mbishkrimi i parë është i gdhendur me germa të mëdha mbi një pllakë guri. Ai ka pësuar dëmtime të vogla në pjesën e sipërme, ndërsa pjesa e djathtë poshtë është hequr plotësisht. Përmasat e gurit janë 41.6 x 19.7 cm, ndërsa madhësia e shkronjave është 2.3 x 1.3-1.6 cm dhe hapësira midis rreshtave mesatarisht 0.6 cm. Duke ndjekur metodat standarde për transkriptimin, sipas të cilave kllapat përmbajnë germa që shpjegojnë shkurtime, mbishkrimi lexon:
“+ ÅÉÐÅÍ Ï Ê(ÕÑÉÏ)Ó Ï ÔÑÏÃÙÍ ÌÏÕ
ÔÇÍ ÓÁÑÊÁÍ ÊÁÉ ÐÏÉÍÏÍ ÌÏÕ ÔÏ
ÁÉÌÁÍ Å×ÏÉ ÆÏÇÍ ÁÉÙÍÏÉÏÍ
ÅÔÏÕÓ òÙËÔ (6733=1224/5).
[Zoti ka thënë, ai që ha mishin tim dhe pi gjakun tim
do të ketë jetë të përjetshme. Në vitin 6733(1224/5)]
Mbishkrimi, pavarësisht nga gabimet drejtshkrimore, është relativisht i lehtë për t’u deshifruar.
Edhe mbishkrimi i dytë është me germa të mëdha dhe shkruan:
É ÐÁÔÅÉ: ÊÉ …………………………………………………… Ç
(Ð)ÏÍÅÉ É Ã …………………………………………………… ÔÏÉ
Ç: ÃÅÙÑÃÉÏÓ
×ÑÉÏÕ: ÓÔÁÕÑÏÍ Ç
ÅÐÔÁ ÐÁÑÉÊËÇÓÇÁ
ÏÕÔÏÍÉ ÔÕÐÙÍ ×ÑÏÍÙÍ:
(Ð)ÙÓ: ÁÉÏÑ ÂÁÓÁÍÙÍ ÅÉÓ Å
Õ×ÅÓÈÅ ÖÉËÏÉ ÔÇÍ ÅÌ(Ç)Í ÓÙ(ÔÇÑÉÁÍ)
[............. Gjergj ........... Kryq ............ Shtatë kishëza ............ të këtij lloji në vitin ........... si .......torturon .......... lutu, o mik, për shpëtimin tim]. Edhe ky mbishkrim duket se ka shumë gabime drejtshkrimore, ndërkohë që përmend një farë Gjergji, si dhe shtatë kishëza. Megjithatë, meqë nuk mund të shohim vetë mbishkrimin, është me shumë dyshim lidhja që mund t’i bëjmë Gjergjit me shtatë kishëzat, ndërkohë që nuk duhet bërë asnjë koment i mëtejshëm pa dalë në dritë të tjera të dhëna.
Megjithatë, epigrami i mbishkrimit të parë përmban një ngjyrim të qartë eukaristik. Ai është një perifrazim i përgjigjes së Jezuit për mosmarrëveshjen e judenjve, që habiteshin se si Ai mund t’u jepte atyre mishin e tij për ta ngrënë: «Kush ha mishin tim dhe pi gjakun tim, ka jetë të amshuar dhe unë do ta ringjall në ditën e fundit» (Joani 6:54). Kjo pjesë së bashku me një tjetër; «Kush ha mishin tim dhe pi gjakun tim mbetet në mua dhe unë në të» (Joani 6:56), është përdorur në mënyrë të përsëritur në lutje të ndryshme që lidhen me Kungimin e Shenjtë. Pasazhi i parë i referohet tërthorazi Kanonit të Përgatitjes për Kungimin e Shenjtë në troparin e Këngës I dhe në troparin e dytë të Këngës II. Citime të tërthorta të pasazheve të sipërpërmendura ungjillore mund të gjenden gjatë gjithë uratave parapërgatitore për Kungimin e Shenjtë si dhe në uratat e falënderimit pas Kungimit të Shenjtë. Ky mbishkrim ishte vendosur për t’i kujtuar lexuesit rëndësinë e Kungatës së Shenjtë dhe për këtë arsye, përmbajtja e tij të lë të kuptosh vendin e tij fillestar. Duke qenë një epigram i tillë liturgjik, ky mbishkrim nuk mund të vendosej fillimisht në asnjë ndërtesë tjetër manastiri, përveç kishës qendrore (nuk kemi dijeni për ndonjë kishëz brenda mureve të manastirit). Për më tepër, duke pasur një përmbajtje të qartë eukaristike, ai duhej fillimisht të vendosej në altarin e kishës qendrore, në të vetmin vend ku përgatitet Eukaristia Hyjnore. Në një kohë të panjohur, mbishkrimi u zhvendos nga vendi i tij fillestar dhe u përdor thjesht si gur, për të riparuar një pjesë të dëmtuar të murit të jashtëm rrethues të manastirit.
Kjo do t’i përshtatej jo vetëm datës se aktit të zgjidhjes së mosmarrëveshjes midis Patriarkanës së Kostandinopojës dhe Dioqezës së Himarës mbi statusin stravropegjik të Manastirit të Mesopotamit (1220-1230), por edhe dy letrave të padatuara të Metropolit Joan Apokaukut të Nafpaktit (ka qenë prelat: 1199/1200-1232), adresuar Metropolitit të Durrësit. Të dyja janë gjetur në MMS Gr. 250 të Shën Petërburgut, gjetur në kodikun e Isakut, murg i Mesopotamit”

Gazeta Shqiptare