Princ Vilhelm Vidi - Sundimtar i Shqiperise, ne vitin 1914

[Nertili]

94 vjet më parë:

SUNDIMI I PRINCIT GJERMAN VILHELM VID NË SHQIPËRI

7 MARS - 3 SHTATOR 1914


· Foto: Princi Vilhelm Vid

· Foto: Ardhja e Vidit në Shqipëri 7.III.1914

· Foto: Pritja e princ Vidit në Durrës

· Foto: Princ Vidi me kabinetin qeveritarë të Turhan Pashës

· Foto: Kryeministri i qeverisë së Durrësit Turhan Pasha

· Foto: Oficeri holandez Tomson



Shkruan: Sheradin BERISHA

14 Mars 2008

Hyrje


Dihet mirëfilli se Lufta e Parë Ballkanike e vitit 1912 solli ndryshime të mëdha politike e gjeostrategjike në hapësirat e Gadishullit Ballkanik. Për t´i shqyrtuar ndryshimet e bëra me luftë, e cila ende s´kishte përfunduar si dhe për të vendosur një ”rend të ri drejtësie dhe paqeje në këtë rajon” më 17 dhjetor 1912 në Londër u organizua një konferencë në nivel ambasadorësh nga gjashtë Fuqitë e Mëdha: Anglia, Franca, Gjermania, Austro-Hungaria, Rusia dhe Italia.

Lidhur me të ardhmen e Shqipërisë, konferenca vendosi që të krijohet një Shqipëri autonome nën sovranitetin e Turqisë, pa e përfillur Pavarësinë e saj të shpallur më 28 Nëntor 1912 në Vlorë. Pra, konferenca e Londrës nisi shqyrtimin e kufijve të Shqipërisë, nga ”fakti” se ajo ishte pjesë e Turqisë së mundur në luftë. Konferenca që në seancën e parë në parim vendosi që Shqipëria autonome të kufizohej në veri me Malin e Zi e në jug me Greqinë, ndërsa më 25 mars 1913 ajo përcaktoi kufijtë verilindorë, duke lënë jashtë Kosovën dhe viset tjera etnike, të cilat kaluan nga pushtimi osman, nën robërinë serbo-malazeze. Derisa i zhvillonte punimet konferenca, shtetet e “Aleancës Ballkanike” (Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia) kishin pushtuar me forcë pjesën më të madhe të tokave shqiptare.

Pas marrjes së Janinës nga forcat greke dhe të Shkodrës (22 prill 1913) nga forcat malazeze, Austro-Hungaria dhe Italia duke e parë se sundimi osman nuk mund të mbahej më në Shqipëri, para konferencës paraqitën një projekt të ri për pavarësinë e plotë të Shqipërisë. Duke u mbështetur në këtë projekt, pas një lufte të ashpër diplomatike, konferenca më 29-31 korrik 1913 përfundimisht vendosi, që Shqipëria të bëhej shtet i pavarur, asnjanës dhe të vihet nën kontrollin e Fuqive të Mëdha.Tashmë Turqia nuk do të kishte asnjë lloj suvereniteti mbi Shqipërinë. Fuqitë e Mëdha për të ndërtuar një administratë civile dhe financiare, krijuan një Komision Ndërkomëtar të Kontrollit (KNK) dhe në tetor 1912 e dërguan në Shqipëri. Gjatë kësaj kohe, për të vënë rendin dhe sigurinë në vend nisi krijimi i një xhandarmërie të huaj. Organizimi i xhandarmërisë fillimisht iu la në duar Suedisë, por pas refuzimit të saj, në Shqipëri u dërguan xhandarë holandez. Gjithashtu në mbledhjen e 31 korrikut u vendos që në krye të shtetit shqiptar të caktohet një princ i huaj, brenda 6 muajve nga vetë Fuqitë e Mëdha.


Pretendentët për fronin princëror në Shqipëri

Pretendentë për fronin princëror në Shqipëri ishin të shumtë, nga disa oborre mbretërore evropiane. Pretendenti i parë për këtë fronë ishte princi francez: Franz Ferdinand Bourbon-Orleans, duka i Montpesier. Duka ishte i afërm me familjet më të rëndësishme që qëverisinin Evropën. Ministria e jashtme franceze e mbështeti synimin e dukës për fronin princëror shqiptar, por kërkoi që të fitonte përkrahjen edhe të fuqive tjera evropiane. Për këtë qëllim ai vizitoi Shën Petërburgun ku u prit nga vet car Nikolla II, por nuk mori ndonjë siguri për pretendimin e tij. Edhe autoritetet vjeneze nuk e mirëpritën synimin e tij për t´u bërë princ i Shqipërisë edhe pse ai kishte përkrahjen e një numri aristokratësh shqiptar. Në vitin 1913 duka i Montpesierit në Londër vazhdimisht ishte i shoqëruar nga Isa Boletini, në përpjekjet e tij për të siguruar mbështetjen e kancelarive evropiane, për çështjen shqiptare.

Për këtë fronë pretendonin edhe dy pasardhës të heroit kombëtar Gjergj Kastriotit –Skënderbeut : markezi italian Di Aluetta dhe fisniku spanjoll Don Juan Aladro Castriota y Perez y Velasco. Një tjetër pretendent ishte princi Albert Gjika, i cili rridhte nga një derë bujare rumune me origjinë shqiptare, që kishte mbështetje kryesisht ndër kolonitë shqiptare në Rumani dhe Bullgari.1 Nga princi trashëgimtar austriak Franc Ferdinanti dhe nga Vatikani mbështetej kandidatura e dukës Wilhelm Herzog von Urach. Por, kjo figurë nuk gjeti përkrahjen nga Italia, e cila së bashku me Rusinë nuk dëshironin si princ një katolik dhe sigurisht asnjë favorit të Vjenës,që do ta kthente Shqipërinë në një protektorat austriak dhe një bastion kundrejt shteteve sllave në Ballkan.2

Poashtu edhe familja Bonaparte për fronin shqiptar vuri tre kandidat: princ Viktorin, princ Louisin dhe princ Roland Bonaparten. Princin Louis e mbështeste Vatikani, ndrërsa kontestoheshin nga Italia,pasi ishin katolikë. Pretendentë të tjerë për fronin mbretëror në Shqipëri ishin edhe gjermanët: Mauricio i Schonbourg-Lipe, duka Karl von Urach, princi Karl Von Hohenzllern dhe princi Wilhelm Friedrich Heinrich Von Wied; anglezi Arthur of Connaught; suedezët-duka Vilhelm Soedermanland dhe duka Karls Westgothland; princi danez Aksel;...3.

Një familje pretenduese për fronin princëror kishte edhe ajo e fisit katolik në Shqipëri: familja e Prenk Bib Dodës. Një ide e kreut të Mirditës ishte kthimi i vendit të tij në një ”Piemont” të Shqipërisë katolike. Por horizonti i Prenk Bib Dodës nuk shkonte me tej se Shqipëria e veriut...!!!



Xhonturqit parashikonin në Shqipëri të shkaktonin trazira

Shpresa për të marrë fronin shqiptar kishte edhe Mbreti Nikolla i Malit të Zi. Madje ai mbajti kontakte me disa banorë të Shqipërisë së Veriut të cilët e vizituan në Cetinje dhe si dhuratë për mbështetjen e tyre morën para dhe armë. Mirëpo Fuqitë e Mëdha dëshironin një Shqipëri të pavarur e të kontrolluar nga ata e jo një Mal të Zi të zmadhuar.4

Përveç këtyre dy kandidatëve me sfond ballkanik dhe kandidaturave tjera nga shtetet evropiane, për fronin shqiptar pretenduan edhe kandidatë myslimanë.

Duke pasur parasysh konfesionin fetar mysliman të një pjese të madhe të popullsisë së Shqipërisë, si dhe lidhjet e vjetra të feudalëve shqiptarë me elitën e ish-perandorisë osmane, Porta e Lartë, për fronin princëror shqiptar propzoi: Abdyl Mexhidin, Burhan Meddinin dhe ministrin e Luftës gjeneralin Ahmet Izet Pashën me prejardhje shqiptare nga Manastiri. Xhonturqit parashikonin në Shqipëri të shkaktonin trazira, për t´i qetësuar më pas me thirrjen e vendosjes së një princi mysliman në Shqipëri. Mirëpo Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (KNK) i vendosur tashmë prej Fuqive të Mëdha në Shqipëri,u informua prej ambasadës gjermane në Stamboll mbi planin xhonturk dhe mori menjëherë masa kundër tyre. Një nga figurat më të preferuara për princ të Shqipërisë ishte edhe ajo e princit egjyptian: Ahmed Fuad Pashës, pasardhës i derës së familjes së Mehmet Ali Pashës, i cili ishte themelues i Egjiptit modern. Ahmed Fuadi kishte zhvilluar edukimin e tij ushtarak në Torino dhe konsiderohej si mik i madh i Iltalisë dhe ky fakt ishte i mjaftueshëm për Austrinë të kundërshtonte kandidaturën e tij.5

Këto kandidatura u refuzuan edhe nga fuqitë tjera evropiane, për faktin se nuk dëshironin që fronin princëror në Shqipëri ta merrte një mysliman.

Përfundimisht në tetor 1913 me propozimin e Austro-Hungarisë dhe të Italisë e të miratuar edhe nga shtetet tjera evropiane, u pranua që në fronin shqiptar të vihej një gjerman: princi Wilhelm Friedrich Heinrich von Wied, i cili si protestan nuk i përkiste asnjë besimi ekzistues fetar në Shqipëri dhe ky ishte fakti kryesor ndikues në vendimmarrjen e Fuqive të Mëdha.

Princi Wied u lind më 26 mars 1876 në Neuwied am Rhein dhe i përkiste një prej familjeve më të vjetra të Evropës që kishte lidhje me familjet mbretërore të kohës. Ai ishte oficer i ushtrisë prusiane dhe deri para kandidimit të tij nuk kishte njohuri madje as mbi ekzistencën e popullit shqiptar.6 E ëma e princit ishte me origjinë holandeze, vet princi ishte kusheri i Kaizerit gjerman dhe nip i mbretëreshës rumune Elisabet, e cila e mbrojti dhe mbështeti kandidaturën e tij për fronin shqiptar. Mbi detajet e propozimit të tij si princ i Shqipërisë nuk dihen shumë hollësi, por është fakt i njohur se ishte dëshira e shprehur e mbretëreshës rumune, Ministrit të Jashtëm austriak Kont Berchtoldit që bëri zgjedhjen e tij në këtë fron. Ndrësa personalisht Kaizeri gjerman Wilhelm II ishte deri në momentin e fundit kundër kandidaturës së tij për fronin shqiptar. Meqenëse gjendja në Shqipëri ishte delikate, në fund të tetorit, princ Widi pranon këtë ofertë dhe më 1 nëntor bëhet shpallja e kandidtaturës së tij si princ i Shqipërisë.7


Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit dhe përpjekjet për minimin e shtetit

Shqiptarë nga lëvizja ”Vorio-epirote” në jug të Shqipërisë


Në fund të vitit 1913 dhe në fillim të vitit 1914, Shqipëria në pikëpamje politike ishte në një pozitë të mjeruar, sepse nuk kishte një qeverisje unike në gjithë vendin. Në të vërtet asokohe në Shqipëri sundonin shumë qeveri lokale qëllimi i të cilave ishte se si të pasuroheshin dhe për t´i siguruar vetes pozita në shtetin e ri. Përve Qeverisë legjitime të Vlorës e kryesuar nga Ismail Qemali, në Shqipëri vepronin edhe këto miniqeveri lokale: në Durrës nga 12 tetori 1913 vepronte ”pleqësia e Durrësit” e Esat Pashë Toptanit; në Orosh të Mirditës qeveriste Prenk Bib Doda; në Fier e Myzeqe sundonte qeveria e Aziz Pashë Vrionit; në Elbasan vepronte Aqif Pasha, në Lezhë e Shëngjin Dedë Coku e Vat Marashi; në Shkodër qeveriste një detashment i ushtrive ndërkombëtare nën kryesinë e kolonelit anglez Filips; në Himarë qeveriste agjenti grek Spiro Milo; në Gjirokastër qeveria e Jorgji Zografos; në Mat Ahmet Zogu dhe shumë grupe mercenarësh që vepronin përgjatë kufijve verilindorë si: Arif Hiqmeti, Jusuf Beu etj.8

Meqenëse Fuqitë e Mëdha caktuan princ Vidin për të qeverisur në Shqipëri, Qeveria e Vlorës me Ismail Qemailin në krye, dha pëlqimin për ardhjen e tij në vend. Për t´i hapur rrugë një zhvillimi të ri politik të Shqipërisë si dhe sigurisë së saj në të ardhmen, më 22 janar 1914, Ismail Qemali dha dorëheqjen dhe pushtetin ia dorëzoi Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit /KNK/. Pas dorëheqjes ai u largua nga shqipëria për në Zvicër, por nuk hoqi dorë kurrë nga përpjekjet në interes të vendit. Ato ditë KNK-ja administratën qendrore të Vlorës e shndërroi në një administratë lokale të varur prej tij dhe në vend të 8 ministrive u krijua një drejtori e përgjithshme dhe pesë degë me kompetenca të kufizuara.

Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit (KNK) i kërkoi edhe Esat Pashë Toptanit, që ta shpërndante "Pleqësinë e Durrësit”, dhe ai këtë e bëri më 12 shkurt 1914, pasi mori premtimin nga KNK-ja se më 21 shkurt do ta kryesonte delegacionin shqiptar në Gjermani, për t'i dhënë kurorën Princ Vidit në Kështjellën Neiwied në emër të shqiptarëve. Po kështu edhe qeveritë tjera lokale në shqipëri(përveç në jug të Shqipërisë),u shpërbënë njëra pas tjetrës dhe u detyruan ta njohin princ Vidin si të vetmin sundimtar të Shqipërisë.

Me përqëndrimin e administratës shtetërore shqiptare në duart e KNK-së, gjendja e brendshme e Shqipërisë nuk u përmirësua dot, përkundrazi ajo u keqësua edhe më tepër nga lëvizjet që po përgatiteshin brenda e jashtë vendit, kundër sovranitetit dhe tërësisë tokësore të saj, të cilat po minonin nga themelet ekzistencën e shtetit shqiptar. Ajo që kërcënonte shtetin shqiptar në fund të vitit 1913 dhe në fillim të vitit 1914, ishte lëvizja për autonominë e ”Vorio-Epirit” në Jug të Shqipërisë. Pas caktimit të kufirit shqiptaro-grek, me protokollin e Firencës më 17 dhjetor 1913, fuqitë e mëdha i kërkuan Greqisë t´i tërhiqte trupat e saj nga jugu i Shqipërisë. Kryeministri grek Elefter Venizellos në fund të dhjetorit, e kushtëzoi tërheqjen e ushtrisë me zgjidhjen e ishujve të Egjeut në favor të Greqisë. Për t´i kënaqur kërkesat e palës greke, më 13 shkurt 1914, Fuqitë e Mëdha i deklaruan Qeverisë greke me një notë kolektive se çështja e ishujve të Egjeut do të zgjidhet pozitivisht pasi të jenë larguar trupat e saj nga tokat shqiptare që përfshiheshin brenda kufijve të caktuar me protokollin e Firencës. Qeveria greke formalisht i pranoi këto kërkesa dhe nuk pushoi së bëri deklarata mashtruese se po merrte masa për të qetësuar ”Vorio-Epirin”.

Më 1 mars 1914 pasi u largua ushtria greke nga Korça aty u futën repartet e xhandarmërisë shqiptare dhe menjëherë u ngritë një administratë shqiptarë nën varësinë e KNK-së. Ndërsa Korça u bashkua me atëdheun, në krahinat tjera të jugut (Gjirokastër, Sarandë, Delvinë dhe në Përmetë) autoritetet greke, duke e shfrytëzuar mungesën e një qeverie të plotfuqishme shqiptare me qëllim që t´i jepnin një bazë ”të ligjshme” lëvizjes ”vorio-epirote”, më 2 mars në Gjirokastër organizuan një ”kongres epirot”, ku u shpall ”autonomia e Vorio-Epirit” me një ”qeveri të përkohshme” të kryesuar nga Jorgji Zografos, ndërkohë majori i ushtrisë greke himarioti Spiro Milo shpalli gjithashtu ”autonominë e Himarës” në një zonë që përfshinte 7 fshatra të bregdetit të banuar me shqiptarë.9 Në këto rrethana qeveria greke mendonte t´i përdorte këto krahina si një bazë për pushtimin, në kushte më të favorshme, të pjesës tjetër të Shqipërisë së Jugut.



Ardhja e Princit Vilhelm Vid në Shqipëri

Pas një udhëtimi nëpër kryeqytetet evropiane për t´u njohur dhe promovuar si princ i Shqipërisë, Vidi niset për në Shqipëri dhe më 7 mars 1914 me anijen austriake ”Taurus” të shoqëruar edhe nga tri anije luftarake italiane, angleze dhe franceze, zbarkon në portin e Durrësit. Me këtë rast çifti princëror(Princ Vidi dhe princesha Sofia) u pritën “me brohoritje entuziaste nga popullsia, ndërsa të shtënat e mirseardhjes zbrazeshin nga porti” 10 . Në portin e Durrësit kishin ardhur edhe shumë përfaqësues shqiptarë nga të gjitha krahinat e Shqipërisë me bindjen se ai do t´i realizonte aspiratat e shqiptarëve.

Për kryeqytet të Shqipërisë Princ Vidi zgjodhi pikërisht Durrësin, ku edhe kishte ndikim të fortë Esat Pashë Toptani. Akti i parë i Princ Vidit ishte emërimi i Esad Pashës Ministër lufte dhe si Kryegjeneral i Shqipërisë, gjë që sigurisht ishte një gabim fatal për te, për faktin se Toptani ishte i padëshirueshëm për bashkatdhetarët, gjë që emri i tij ngjalli pakënaqësi dhe përçmim në popull. Esat Pasha zyrtarisht deklaroi se e mirëpret caktimin e Vidit për princ të Shqipërisë, por fshehurazi vazhdoi tërë kohën, të nxiste lëvizjen për një princ mysliman në vend. Luftërat e brendshme dhe trysnitë e jashtme, mungesa e strategjive politike dhe e projekteve me frymëmarrje të gjerë diktojnë zgjedhje fatale për Princ Vidin. Për rrjedhim, më 17 mars Vidi, duke u mbështetur kryesisht te feudalët, formoi qeverinë e re shqiptare, në krye me Turhan Pashë Përmetin, një diplomat i vjetër që kishte qenë ambasador i perandorisë Osmane për 25 vjet rresht në Shën Pietërburg të Rusisë.

Kabinetin e tij qeveritarë e përbënin:

1. Esat Pashë Totani - Ministër i Luftës dhe i Punëve të Brendshme;

2. Aziz Pashë Vrioni - Ministër i Bujqësisë dhe i Tregtisë;

3. Myfit bej Libohova - Ministër i Drejtësisë dhe i Kultit;

4. Dr.Mehdi bej Frashëri - Ministër i Financave;

5. Hasan Bej Pristina - Ministër i Postë - Telegrafikeve;

6. Dr.Mihal Turtulli - Ministër i Arsimit;

7. Prenk Bib Doda - Ministër për Punët Botore.11

Regjimi i Vidit u sanksionua nga Statuti Organik i Shqipërisë, (ligji i parë themelor i shtetit shqiptar), i cili u përgatit nga KNK dhe bazohej kryesisht në vendimet themelore të marra nga Konferenca e Ambasadorëve në Londër më 29 korrik 1913.

Sipas nenit 1 të këtij Statuti shqipëria shpallej: ”Principatë kushtetuese e pavarur dhe e trashëgueshme”, nën garancinë e Fuqive të Mëdha. Me nenin 2, Fuqitë e Mëdha garantonin gjithashtu tërësinë dhe paprekshmërinë e tokave të Shqipërisë në kufijtë që kishin caktuar ato. Me nenin 3 shteti shqiptar do të ishte asnjanës dhe kjo asnjanësi garantohej po nga Fuqitë e Mëdha. Sipas nenit 7 në fronin e Shqipërisë njihej me të drejta sovrane princi Vilhelm Vid, i cili ishte kryetar i administratës civile e ushtarake dhe kishte të drejtë të emronte Këshillin e Ministrave. Organi legjislativ i Shqipërisë ishte Asambleja kombëtare. Gjuhë zyrtare dhe e detyruar në shkolla ishte shqipja. Nga ana administrative, Shqipëria ndahej në 7 sanxhaqe (prefektura) të cilat ndaheshin në kaza (nënprefektura) dhe kazatë në nahije (komuna). Statuti Organik i Shqipërisë caktoi institucionet e larta të shtetit, përbërjen e forcave të armatosura, të administratës, të financave, të drejtësisë,të arsimit dhe garantonte ushtrimin e lirë të veprimtarisë ekonomike, shoqërore e politike.12


Bisedimet me qeverinë “vorio-epirote”

Me tu vendosur në fronin e Shqipërisë, princ Vidi u përpoq të zgjidhte problemin më urgjent dhe më të ndërlikuar të vendit, atë të largimit të trupave greke nga Shqipëria e jugut dhe të vendosjes së administratës shqiptare në këto vise. Por qysh në fillim ai tregoi se nuk ishte i vendosur të mbronte deri në fund, pa kompromis interesat e shtetit shqiptar. Për të zgjidhur këtë çështje ai hyri në bisedime me qeverinë ”vorio-epirote” të shpallur në Gjirokastër. Për këtë qëllim Vidi caktoi si komisar të jashtëzakonshëm për shqipërinë e Jugut oficerin holandez Tomson, i cili kishte ardhur në Shqipëri për të ristrukturuar xhandarmërinë shqiptare. Ky shkoi në Korfuz dhe më 10 mars zhvilloi bisedime me përfaqësuesin e ”vorio-epirotëve” Karapanon. Tomsoni, duke ditur se Fuqitë e Mëdha, KNK dhe vet princ Vidi nuk donin të kishin shumë kokëçarje, u premtoi grekëve disa të ”drejta të veçanta”për popullsinë e ”Epirit të Veriut”.

Kompromisi i Tomsonit ngjalli protesta të ashpra në rrethet patriotike shqiptare. Edhe qeveria e Durrësit e Turhan Pashës poashtu nuk e pranoi këtë kompromis, prandaj e shkarkoi Tomsonin nga detyra e komisarit dhe u shpreh kundër çdo lloj autonomie për krahinat e jugut. Në këto rrethana trupat greke për t´i realizuar planet e veta (pasi ishin tërhequr nga Korça më 1 mars) natën duke gdhirë 2 prilli 1914 bënë një komplot të armatosur më qëllim të pushtimit të Korçës.13 Mirëpo xhandarmëria shqiptare nën komandën e majorit holandez G.Sneller dhe korpusi i vullnetarëve me qindra fshatarë nën udhëheqjen e Themistokli Gërmenjit, ndërhynë shpejt dhe brenda një kohe të shkurtër e shtypën puçin e komplotistëve grek.

Repartet e xhandarmërisë shqiptare më pas vazhduan marshimin e tyre për të marrë në dorëzim Kolonjën, Leskovikun, Ersekun etj. Dështimi i puçit të Korçës, vendosmëria e forcave shqiptare për të kundërshtuar çdo veprim shovinist e antishqiptar si dhe qëndrimi i ftohtë i Fuqive të Mëdha ndaj planeve aneksioniste greke që shkelnin edhe vendimet e Londrës, e bindën më në fund qeverinë greke dhe Jorgji Zografin, se nuk ishte e lehtë të sigurohej ”autonomia” e plotë e krahinave jugore. Prandaj ata fuqive të mëdha u paraqitën kërkesa më të zbutura, duke pranuar tani autonominë e Korçës dhe të Gjirokastrës pa i shkëputur ato nga Shqipëria, por me kusht që të administrohen nga një governator me origjinë të huaj, xhandarmëria të formohej nga popullsia vendase nën komandën e oficerëve grekë me origjinë ”epirote” etj. Në të vërtet qeveria greke e bëri këtë për të fituar kohë në përpjekjet e saj për pushtimin e Shqipërisë jugore.

Qeveria shqiptare e Durrësit i hodhi poshtë këto kërkesa dhe për më tepër ajo mori vendim që të organizoheshin sa më parë reparte të reja të armatosura për të dëbuar nga krahinat e jugut pushtuesit grekë dhe për të vendosur atje administratën shqiptare. Ndonëse përballë aleancave politike ushtarake evropiane (Antantës dhe Bllokut Qëndror) Greqia mbante ende një qëndrim të papërcaktuar, ajo përkdhelej nga të dy palët sepse ato lakmonin pozitën e saj strategjike.


Marrëveshja e Korfuzit dhe interesat italiane për Vlorën

Më 24 prill 1914 fuqitë e mëdha njoftuan Venizellosin se ishin të gatshme t´u bënin lëshime ”vorio-epirotëve” dhe se mund të pranonin rishikimin e kufirit greko-shqiptar në favor të Greqisë. E ndodhur nën një presion të gjithanshëm, qeveria shqiptare u detyrua më në fund, më 5 maj, t´ia besonte KNK-së zgjidhjen e konfliktit shqiptaro-grek. Siç duket KNK-ja asokohe luante rolin e një qeverie paralele me atë të qeverisë së Turhan Pashës. Bisedimet ndërmjet KNK-së dhe përfaqësuesve ”vorio-epirot” u mbajtën në Korfuz. Ato filluan më 10 maj dhe përfunduan më 17 maj me nënshkrimin e një protokolli që u quajt ”Protokolli i Korfuzit”

Nga pala shqiptare si delegat i KNK-së në këto bisedime ishte caktuar Mehdi Frashëri. z.Frashëri lidhur me zanafillën dhe negociatat për këtë çështje problemore shkruan në një letër të datës 31 janar 1960 dërguar mbretit Ahmet Zogu.Ai ndër të tjera thotë:

“Në Konferencën e Londrës më 1913, me qenë se ishte vendosur që Korça e Gjirokastra t'i mbeteshin Shqipërisë, Greqia nuk mund t'i sulmonte hapur këto dy prefektura, të cilat i quante Epiri i Veriut. Prandaj ajo kërkonte që indirekt të gjente një shkak që këto vende fillimisht t'i bënte autonome, dhe më vonë, në një fazë të dytë, t'i aneksonte. Për këtë qëllim, guvernatori grek i Janinës mendonte që derisa ishin trupat greke atje, të shtynte të krishterët ortodoksë të asaj krahine në formën e një xhandarmërie kryengritëse, që kur të tërhiqeshin trupat greke, vendin e tyre ta zinte xhandarmëria, e cila do të luftonte me xhandarmërinë shqiptare po të shkonte ajo atje. Kjo fuqi kryengritëse me shpirt grek kishte nevojë për një qeveri që ta quante veten epiriote. Kështu, një person i quajtur Gjergj Zografi, i biri i Kristaq efendiut, nga Lunxhëria e Gjirokastrës, me të kunatin e tij, Karapanon, dhe një oficer grek me origjinë shqiptare i quajtur Dhulis, formoi një qeveri autonome të Epirit të Veriut (Shqipërisë së Jugut).

Në këtë kohë popullsia myslimane e këtyre dy prefekturave shqiptare i hapi luftë xhandarmërisë epiriote. Nisur nga fakti se fuqia e xhandarmërisë shqiptare ishte e pamjaftueshme dhe popullsia myslimane nuk ishte e organizuar, xhandarmëria epiriote filloj të digjte katundet myslimane, për të detyruar atë popullsi që të linte vendin dhe aty të mbeteshin vetëm ortodoksët. Për këtë ngjarje, qeveria e Princ Vidit me kryetar Turhan Pashën u detyrua t'i drejtohej Komisionit Ndërkombëtar që përbëhej prej delegatëve të gjashtë fuqive të mëdha, ku bënin pjesë: Britania e Madhe, Franca, Italia, Gjermania, Austria dhe Rusia. Për të bashkëpunuar me këtë komision, nga ana e Shqipërisë ishte caktuar si delegat Mehdi Frashëri. Në këtë kohë, në Shqipërinë e Mesme pjesa fanatike myslimane filloi një lëvizje në favor të Turqisë, me parullën: "Duam Baba Dovletin". Nisur nga kjo gjë, Qeveria e Princ Vidit mbeti në një pozitë shumë të vështirë, pasi fanatikët myslimanë kërkonin në vendin e Princ Vidit një princ nga Turqia. Pas kësaj Komisioni i Kontrollit Ndërkombëtar lajmëroi Zografon se do të vinte në Korfuz dhe do të bisedonte me qeverinë epiriote.

Në mbledhjen e Korfuzit delegatin shqiptar nuk e mbështeti asnjë nga fuqitë e mëdha, në mënyrë që ai ta detyronte Komisionin e Kontrollit për të marrë vendime në interes të Shqipërisë. Si rezultat i kësaj, Komisioni Ndërkombëtar vendosi që prefekturat e Korçës e Gjirokastrës të formonin një qeveri autonome nën juridiksionin e qeverisë shqiptare, ku oficerët e xhandarmërisë së Epirit Autonom do të përbëheshin prej oficerësh grekë, me qenë se ortodoksët shqiptarë të vendit në kohën e Turqisë nuk kishin pasur oficerë. Kisha ortodokse e vendit do të drejtohej prej klerit grek të emëruar prej Patriarkanës së Stambollit. Gjuha e mësimit nëpër shkolla të veçanta të ortodoksëve do të ishte greqishtja. Siç shihet, të gjitha këto masa parashikonin greqizimin e një pjese të madhe të Shqipërisë së Jugut. Pas kësaj, vendimet e Konferencës së Korfuzit iu paraqitën Konferencës së Ambasadorëve në Paris për t'u miratuar. Në këtë kohë qeveria epiriote e Zografos kishte bërë një pakt me myslimanët fanatikë të Shqipërisë së Mesme, gjë e cila e detyroi Princ Vidin të largohej nga Shqipëria. Në këtë kohë epiriotët e thyen armëpushimin që ishte lidhur midis fuqisë shqiptare dhe tyre, dhe vendin e qeverisë epiriote të Zografos, siç edhe parashikohej, e zuri Greqia. Këto ngjarje përkuan me fillimin Luftës së Parë Botërore.“14

Siç vihet në dukje, në këtë protokoll parashikohej që dy prefekturat në jug të Shqipërisë, ajo e Korçës dhe e Gjirokastrës, ndonëse formalisht do të bënin pjesë në shtetin shqiptar, do të kishin një administratë më vete pothuajse autonome, organizimi i së cilës i lihej në dorë Këshillit Ndërkombëtar të Kontrollit. Protokolli i Korfuzit sanksiononte në fakt ndarjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme nga ajo e Jugut. KNK-ja pranoi gjithashtu edhe kërkesën e Spiro Milos për t´i njohur krahinës së Himarës, në një zonë që shtrihej tani në 14 fshatra të bregdetit të Jonit.

Meqenëse Italia luftoi energjikisht për arritjen e marrëveshjes së Korfuzit, për shkak të interesave të veta në Vlorë, Venizellua e kënaqi kërkesën e saj duke i paraqitur parlamentit grek më 18 maj, projektligjin mbi lëshimin e Sazanit shtetit shqiptar dhe ky projektligj u miratua më 27 maj. Protokolli i Korfuzit do të fuqizohej pasi të ratifikohej nga qeveria shqiptare (më 23 qershor 1914) dhe nga qeveria ”vorio-epirote” si dhe pasi të miratohej formalisht nga gjashtë fuqitë e Mëdha. Njoftimi mbi nënshkrimin e marrëveshjes së Korfuzit e cila ishte plotësisht në kundërshtim me Statutin Organik të Shqipërisë dhe shkelte hapur sovranitetin e shtetit shqiptar, shkaktoi një indinjatë të thellë në tërë Shqipërinë.15


Shpërthimi i kryengritjes në Shqipërinë e Mesme

Në këto rrethana gjendja e brendshme e Shqipërisë u ndërlikua shumë edhe nga shpërthimi i kryengritjes së armatosur në Shqipërinë e Mesme, kundër regjimit të Vidit. Në të vërtet kreu i kryengritësve ishte i larmishëm. Në të u rreshtuan ithtarë të ndryshëm si: partizanët e një princi mysliman, antividistët, xhonturqit, panturkistët apo panislamistët siç u quajtën ndryshe antifeudalët. Pas këtij koalicioni laraman qëndronin qarqe të huaja serbe, franceze, ruse, greke, turke, italiane, të cilat ishin të interesuar për një gjendje sa më kaotike në Shqipëri. Pra bartësit kryesor të së keqes në Shqipëri në atëkohë qenë reaksioni feudal proserb, progrek, proitalian i udhëhequr nga Esat Pashë Toptani, reaksioni grekoman i udhëhequr nga peshkopët grekë (Jakovi e Germanos) J.Zografos, Spiro Milo etj, reaksioni turkoman i kryesuar nga myftiu i Tiranës Musa Qazimi etj.

Kryengritja e Shqipërisë së Mesme ose e rebelëve, siç u quajt ndryshe, filloi në rrethin e Tiranës. Më 17 maj 1914 u sulmua te ura e Limuthit afër Tiranës batalioni i vullnetarëve tiranas që ishte nisur në drejtim të Durrësit për të shkuar në jug, në frontin kundër shovinistëve grek. Pasi shpartalluan batalionin e vullnetarëve kryengritësit hynë në Tiranë. Të nesërmen grumbuj fshatarësh të armatosur zunë Shijakun dhe iu drejtuan Durrësit, mirëpo në hyrje të qytetit hasën në rezistencë të forcave qeveritare të Vidit. Drejtuesit e kryengritjes me këtë rast dolën hapur kundër princ Vidit dhe kërkuan një princ turk.16

Për vendosjen e një princi mysliman prej kohësh angazhohej edhe Esat Pashë Toptani. Ai edhe pse kishte dy ministri më të rëndësishme në qeverinë e Durrësit, me kohë u shpërndau armë mercenarëve të vet kinse për t´iu bërë ballë fqinjëve, ndërsa fshehtas propagandonte nëpërmjet njerëzve të vet kundër V.Vidit, duke i këshilluar ”me kërkue një mbret prej Stambollit, me qëllim që këto pështjellime e trazime t´i sillnin fitim për ta shtënë në dorë pushtetin” .17

Qeveritarët në oborrin e princit në kohën kur po përballeshin me sulmet e kryengritësve, duke menduar se prapa kërkesave të kryengritësve qëndronte Esat Pasha, më 19 maj 1914 organizuan xhandarmërinë e Durrësit dhe e arrestuan atë në shtëpinë e tij. Goditja kundër Esat Toptanit u konsiderua nga Italia si një grusht që i jepej ndikimit të Romës në Shqipëri. Brenda qeverisë dominonte mendimi që E.Toptani duhej të gjykohej, mirëpo princi atë as nuk e denoi as nuk e nxori të pafajshëm, gjë që u indinjoi shumë besnikët e tij. Pas ndërhyrjes energjike të ministrit italian në Durrës, baronit Alioti, Vidi ia dorëzoi E.Toptanin legatës italiane e cila e mori me një luftanije dhe e dërgoi në Itali. Para se të largohej nga Shqipëria, Esati firmosi një premtim se ai nuk do të kthehej më në shqipëri dhe se nuk do të përzihej më në politikën shqiptare ose në intrigat kundër fronit, mirëpo ai nuk do ta mbajë premtimin e dhënë.18

Pas largimit të Esatit pasuan ndryshime në qeverin e Vidit. Disa ministra më 22 maj dhanë dorëheqje nga postet e tyre ministrore me arsyetimin se”nuk durojnë të përdoren më si kukulla në duar të oficerëve holandezë dhe të marrin përsipër gabimet trashanike dhe keqbërjet e tyre”.19

1. Turhan Pasha sërish mbeti kryeministër;

2. Preng Bib Doda-ministër i punëve të Jashtme;

3. Aqif Pashë Elbasani-Ministër i Brendshëm dhe i Luftës;

4. Filip Noga-Ministër i Financave;

5. Dr.Mihal Turtulli-Ministër i Arsimit;

6. Mithat Frashëri-Ministër i Punëve Botore dhe i Postë-telegrafave dhe

7. Abdi Toptani-Ministër i Bujqësisë.20

Edhe pse largimi i Esat Pashës u konsiderua si një fitore e madhe, kryengritja e nisur nuk u ndërpre dot, zjarri i kryengritjes u përhap edhe në krahinat tjera.

Duke shfrytëzuar sukseset e kryengritjes, krerët e saj me 3 qershor 1914 në Shijak organizuan një mbledhje, ku u zgjodh ” Këshilli i Parë i Përgjithshëm” me këtë përbërje: Mustafa Ndroqi-kryetar; Xhenabi Adili.-nënkryetar, Musa Qazimi-anëtarë etj, dhe Qamil Haxhi Feza-u emrua komandant i përgjithshëm i kryengritësve. Në këtë mbledhje u miratua edhe një program politik thellësisht antikombëtar, që iu paraqit përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në KNK. Programi përmbante kërkesa për largimin e princ Vidit, për kthimin e Shqipërisë nën administrimin Turk ose sjelljen e një princi turk të varur nga Sulltani, për ngritjen e flamurit të Turqisë, për përdorimin e alfabetit turko-arab në gjuhën shqipe, zgjedhjen e kryemyftiut të Shqipërisë nga Sheih-ul-Islami i stambollit etj.21

Kryengritësit edhe pas disa përpjekjeve për ta shtirë në dorë Durrësin nuk patën sukses, andaj iu drejtuan qyteteve tjera dhe gjatë muajit qershor ata morën Kavajën, Krujën, Peqinin dhe Elbasanin. Mbas pushtimit të Elbasanit, Qermenika, Quksi dhe Mokra, njëra pas tjetrës bashkohen me kryengritësit, kurse në veri ata u shtrinë deri në Milot, buzë lumit Mat. Më 15 qershor 1914 vritet koloneli hollandez Tomson dhe me këtë rast u therën qindra njerëz në kënetë.22 Në fillim të korrikut kryengritësit marshuan drejt jugut dhe brenda pakë ditëve morën Lushnjën, Fierin, Beratin dhe nga lindja arritën deri në Pogradec, ku aty më 11 korrik nënshkruan edhe një marrëveshje të përkohshme me “vorio-epirotët” të cilët ato ditë kishin pushtuar Kolonjën, Korçën,Tepelenën dhe kishin arritur deri në Berat.23


Largimi i princit Vilhelm Vid nga Shqipëria

Duke e ndjerë rrezikun nga sukseset e kryengritësve, princ Vidi bëri thirrje për ndihma nga të gjitha anët, por vetëm nga veriu mundën të vinin disa forca të pakta, ndërsa Shqipëria e jugut duke qenë përballë ndjekjeve, mizorive e shpërnguljeve nga forcat greke, nuk mundi të jepte ndihmë. Për rrjedhojë, në fund të korrikut 1914 dhe në pragun e shpërthimit të Luftës së Parë Botërore, Shqipëria ishte në gjendje të rëndë politike.

Pushteti i qeverisë Shqiptare tashmë ishte kufizuar vetëm në Durrës e në Vlorë ( deri më 1 shtator kur ajo ra në duart e kryengritësve ); në Shqipërinë e Mesme shtrihej pushteti i kryengritësve; viset e jugut ndodheshin nën shtypjen e forcave greke, krahinat e verilindjes nën presionin e vazhdueshëm të serbëve, ndërsa Shkodra ndodhej nën administrimin e forcave ndërkombëtare.

Princ Vidi bëri përpjekjen e fundit për të shpëtuar qeverisjen e tij. Ai iu drejtua edhe Fuqive të Mëdha me kërkesën për të zbatuar zotimin që kishin marrë në Konferencën e Londrës për të garantuar bashkërisht pavarësinë dhe sovranitetin e Shqipërisë dhe për këtë qëllim kërkoi formimin prej tyre të një force ndërkombëtare prej 3 mijë vetësh për të shtypur kryengritjen. Por Fuqitë e Mëdha duke qenë në konflikt me njëra-tjetrën, premtuan se do të ndihmonin për të shpëtuar vetëm jetën e princit dhe të familjes së tij por jo edhe intervenimin ushtarak atje.

Në këto rrethana, kur edhe kishte filluar lufta e parë botërore, princ Vidi u detyrua të largohej nga Shqipëria, më 3 shtator 1914 pas plot 181 ditësh sundimi të pasuksesshëm.

Vilhelm Vidi dhe suita e tij e lanë Durrësin në orën 8 të mëngjesit dhe me anijen italiane të luftës ”Mizurati” niset për në Veneci të Italisë. Së bashku me të u larguan edhe ministrat e qeverisë, anëtarë të tjerë të oborrit mbretëror si dhe udhëheqës të lëvizjes patriotike shqiptare, të cilët u vendosën pjesërisht në Shkodër e një pjesë kaloi në vende të ndryshme të Evropës. Menjëherë pas largimit të V.Vidit, më 5 shtator në Durrës hynë kryengritësit dhe aty u vendos selia e ”këshillit të përgjithshëm”.24

Aktet ndërkombëtare të viteve 1913-14 kishin caktuar pozitën neutrale të Shqipërisë dhe garancinë e Fuqive të Mëdha për këtë statut të saj. Megjithatë Shqipëria u përfshi në planet ushtarako-strategjike të fuqive ndërluftuese, veçanërisht të Austro-Hungarisë e Italisë dhe të shteteve fqinje: Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë dhe Greqisë, të cilat që nga tetori 1912 nuk rreshtnin përpjekjet për ta coptuar atë.



***

Cilat ishin ankesat e princit Vilhelm Vid, që sollën dështimin e misionit të tij në Shqipëri?

Princi gjerman Vilhelm Vid, në kujtimet e tij, të botuara për herë të parë në gazetën “Klan”, Tiranë 1999, me titull: ”Si ma nxiu jetën Shqipëria”, për dështimin e misionit të tij në Shqipëri bën këto ankesa:

- Mungesa e ushtrisë, pra e themelit të çdo vendi...;

- Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit(KNK) përbënte për mua një tjetër qeveri paralele;

- Antagonizmi mes Fuqive të Mëdha ishte fare i hapur. Kjo pengoi edhe fiksimin e drejtë të kufijve të Shqipërisë;

- Fqinjtë serbë, malaziasë, dhe grekë nuk rreshtnin së sulmuari teritoret e lakmuara prej tyre dhe vazhdonin t´i plaçkisnin ato;

- Përpjekjet e shqiptarëve për t´i dalë zot vendit pengoheshin nga politika e Italisë, Serbisë dhe Greqisë;

- Nga këto interesa lindi edhe kryengritja në Shqipërinë e Mesme;

- Esati (Toptani) tradhtari i Shqipërisë dhe agjent i Italisë, nuk u përzu me kohë, pra para mbërritjes sime në vend;

- Xhandarmëria shqiptare ishte tepër e re dhe e vogël për të mbajtur rendin në vend;

- Territore të tëra të pasura të Shqipërisë, ranë në dorë të Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë;

- Mungonin kushtetuta dhe ligjet, mungonin zyrtarët e arsimuar për të gjitha degët e një administrate të rregullt;

- Mungonin fondet për zhvillimin e bujqësisë dhe të industrisë;

- Mungesa e parave më la pa mundësi për të luftuar me sukses kryengritësit, pas fillimit të luftës (së parë) botërore.

…………………………..



Referencat


1 Peter Bartl-“Albanian”- Garat e Fisnikëve evropianë për të marrë fronin princëror shqiptar, Albanovaonline - 14 shtator 2004.

2 Po aty

3 A.Puto: Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914, Tiranë 11978, fq.566, / G.Shpuza: Kuvendime për historinë kombëtare,Tiranë 2000, fq.156/157, /Dr.Xh.Shala: Marrëdhëniet Shqiptaro-serbe 1912-1918, Prishtinë 1990, fq.185

4P.Bartl: vepra e cituar

5 Po aty

6 Po aty

7 Po aty; A.Tare-Mbreti i Shqipërisë mund të ishte një anglez, Zëri - 9 korrik 2002, fq.14.

8 K.Frashëri:Kryengritja e fshatarësisë së Shqipërisë së Mesme (1914-1915), buletin për shkencat shoqërore,nr.1, Tiranë 1954, fq.23 /R.Fiçorri:Ushtritë e huaja në Shqipëri 1912-1922, Tiranë 2002, fq.144 , Dr.Xh.Shala:Vepër e cituar, fq.186.

9 Historia e popullit shqiptar, (vëllim i dytë), Prishtinë 1979, fq.403.

10 Elsa Demo: Kristo Dako Shqipëria Çelësi i Lindjes së Afërme, “Shekulli“, 29.12.2003

11 Kujtimet e sekretarit të Princ Vidit-anglezit Heatorn Armstrong- « Gjashtë muaj mbretëri « Zëri -18.03.2002, fq.19; /A.Puto:Pavarësia shqiptare dhe diplomacia e Fuqive të Mëdha 1912-1914, Tiranë 1978, fq.580-581; /Dr.Xh.Shala:Vepër e cituar, fq187; /U.Butka:Gjeniu i kombit, Drier 2000, fq.90.

12 Historia e popullit shqiptar, vepër e cituar, fq.405; /Historia e Shqipërisë dhe e shqiptarëve, Prizren 2001, fq.182.

-/”Më 10 prill 1914 në Vlorë KNK-ja miraton përfundimisht Statutin e Shqipërisë. Ai përbëhet prej 216 nenesh të ndarë nëpër kapituj, përkatësisht: Shqipëria dhe territori saj (nenet 1-6); Sovrani (nenet 7-21); popullsia (nenet 22-39); legjislacioni (nenet 40-71); organet e qeverisjes (nenet 72-140); financat (nenet 141-143); punët publike (nenet 144-148); forcat e armatosura (nenet 149-158); drejtësia (nenet 159-169); feja(nenet 170-177); arsimi public (nenet 178-182); prona e tokës (nenet 183-194); bujqësia, tregtia dhe industria (nenet 195-208); postat, telegrafët dhe telefonat (nenet 209-210); marrëdhënie me jashtë (nenet 211-212); e drejta administrative (nenet 213-216) /.Antonello Biagini: Historia e Shqipërisë-nga zanafilla deri në ditët tona, Tiranë 2000, fq.120./

13 Kristo Dako në një dëshmi të publikuar në librin e tij” Shqipëria Çelësi i Lindjes së Afërme“, lidhur me masakrat greke mbi Shqiptarët shkruan: “Pasi shtinë në dorë fshatin Kodër pranë Tepelenës, grekërit iu bënë thirrje të gjithë fshatarëve, burra, gra e fëmijë që të mblidheshin tek kisha. Kur u mblodhën të gjithë, 230 gjithsej, oficerët grekë iu dhanë udhër ushtarëve të hapnin zjarr mbi ta me mitralozë. U vranë të gjithë; ua prenë kokat dhe i varën në muret e kishës. Gjenerali De Weer, i misionit hollandez, shkoi vetë në atë fshat dhe pa me sytë e tij këtë mizori greke të tmerrshme.” (Elsa Demo: Kristo Dako Shqipëria Çelësi i Lindjes së Afërme,“Shekulli“, 29/12/2003)

14 Nga Letërkëmbimi i Mbretit Ahmet Zogu(20 janar 1960) me Mehdi Frashërin(31 janar 1960), të botuara në “Gazetën Shqiptare”

15 Historia e Popullit Shqiptarë, Prishtinë 1999, fq.226/227; /Historia e popullit shqiptar,vepër e cituar, fq.406/409. G.Shpuza: vepër e cituar, fq.159/166; /Historia e Shqipërisë dhe e shqiptarëve,vepër e cituar, 182/183.

16 Historia e shqiptarëve dhe e Shqipërisë, vepër e cituar, fq.184.

17 Dr.Xh.Shala: vepër e cituar, fq.193 /citat i marrë nga libri i Gaspër Mikelit: Njoftime historike për Shqypni, Shkodër 1932, fq.55/56.

18 Esat Pasha nga Italia më 18 gusht shkoi në Greqi e pastaj në Serbi dhe me një forcë të rekrutuar në territorin serb, sërish më 2 tetor 1914 do të kthehet në Durrës. Këtu ai e detyroi “Këshillin e Përgjithshëm” ta kalonte pushtetin në duart e tij dhe shpalli veten kryetar të ”qeverisë së përkohshme” dhe komandant të përgjithshëm të ushtrisë.

19 George Fred Williams: Shqiptarët, Tiranë-botoi shtypshkronja ”Dielli” 1934, fq.44-45

20 Historia e shqipërisë dhe e shqiptarëve, vepër e cituar, fq.405.

21 Historia e popullit shqiptar (vëllim i dytë), vepër e cituar, fq.412-413.

22 George Fred Williams: Shqiptarët, Tiranë-botoi shtypshkronja ”Dielli” 1934, fq.47

23 “Në fund të qershorit “Lëvizja e Esatit” i arriti grekërit dhe filloi një sulm i përgjithshëm, por më 6 korrik 1914 shqiptarët u detyruan të tërhiqen. Së bashku me nënpunësit e qeverisë 350 mijë njerëz ikën për të shpëtuar jetën. 50 mijë u grumbulluan në Berat, 100 mijë gjetën strehim në Elbasan, të tjerët u endën për ca kohë dhe pastaj shkuan të fshihnin kokën nën ullinjtë e Vlorës.”-Kështu shkruan Kristo Dako në librin e tij”Shqipëria Çelësi i Lindjes së Afërme”. Ndërkaq George Fred William në librin e tij”Shqiptarët, Tiranë-botoi shtypshkronja ”Dielli” 1934, fq.50-51) lidhur me këtë ngjarje të dhimbshme shkruan:”Mëse 100 000 barij dhe bujq, gra, burra, fëmijë dhe foshnje lanë shtëpitë e tyre, të cilat u dogjën e u shkatërruan dhe emigruan në Vlorë…Nga këta 100 000 emigrantë 30. 000 kishin vdekur unit dhe prej se s´kishin as mbulesë e as kasollë ku me shti kryet.”

24 Historia e popullit shqiptar, vepër e cituar, fq.417-419; Dr.Xh.Shala: vepër e cituar, fq.200 - 201 / S.Vllamasi - shënim i cituar, fq.16-23.


E huazuar nga pashtriku.org.

[Conquistador]

Wilhelm Vidi ishte nje komandant ushtarak qe mori pushtetin ne nje kohe jashtezakonisht te veshtire per Shqiperine, kohe ne te cilen Shqiperia kishte fituar nje pavarsi ende te brishte. Ardhja e tij stabilizoi sadopak mardheniet e jashtme te Shqiperise me fuqite e medha.

[white-knight]

Nuk besoj se Princ Vidi i takon elites Kombetare por i takon historise.Per mua ai eshte nje figure e ndritur edhe pse nuk ishte shqiptar,por ai ngeli perhere nje mik i shqiptarve dhe nje pro-shqiptar ne c eshtjen tone ne arenat nderkombetare

[koli20]

VIDIN MUND TA AKUZOJME VETEM SE NUK BERI DOT MBREKULLIRA - ka thene NOLI

[fegi]

Libri “Princi i shqiptarëve” dhe ekspozita “Trashëgimia e një princi” sjellin 270 fotografi, skica, dokumente, kartolina e karikatura, midis të cilave rreth 80 botohen dhe ekspozohen për herë të parë

Mbretërimi jetëshkurtër i Princ Vidit ishte përpjekja e parë serioze për t’ia ringjitur Shqipërinë Europës moderne. Përmes imazheve, të botuara në librin “Princi i shqiptarëve”, koleksionisti Artan Lame përpiqet të dokumentojë këtë përpjekje të princit jetëshkurtër të shqiptarëve, duke ia lënë lexuesit të drejtën dhe detyrën të pajtohet ose jo me përfundimin e mësipërm. Lame sjell imazhe të panjohura të Princit, që i ka siguruar pikërisht nga arkivi i tij personal, por dhe foto që ndodhen në pronësi të koleksionistëve shqiptarë. Ai ka gërmuar gjithashtu në Arkivin e Shtetit për të sjellë një panoramë më të qartë të asaj periudhe. Janë 270 fotografi, skica, dokumente, kartolina e karikatura, midis të cilave rreth 80 që botohen për herë të parë. “Libri nuk përqendrohet thjesht te figura e Princ Vidit, por jep në mënyrë të zgjeruar gjithë situatën kaotike të Shqipërisë së sapokrijuar, intrigat e brendshme dhe të jashtme, rrymat e ndryshme që vepronin, përplasjen e qytetërimeve, protagonistët e kohës, pamje intriguese nga Shqipëria dhe vetë qyteti i Durrësit që u bë kryeqytet i Shqipërisë, përpjekjet e Princit dhe të patriotëve shqiptarë për të shpëtuar vendin nga kolapsi etj.

Nuk funksionoi, për njëmijë arsye, por mbi të gjitha për shkak të humnerës kolosale të krijuar ndër qindra vjet midis qytetërimit europian ku po i fusnin shqiptarët dhe atij otoman prej nga po dilnin. Mënyra më e thjeshtë për ta kuptuar këtë gjë me sa më pak fjalë, është imazhi. Pikërisht përmes imazheve, ky libër përpiqet të dokumentojë këtë përpjekje”- thotë autori i librit, Artan Lame. Libri në fakt është konceptuar si album, ku çdo foto ka shpjegimin përkatës. Për albumin autori ka shfrytëzuar materiale nga koleksioni i tij personal, Arkivi Qendror Shtetëror, Arkivi Qendror Teknik i Ndërtimit, Arkivi i familjes Wied, Neuwied, koleksionin e Misionit Ushtarak Holandez (publikuar nga Robert Elsie), koleksioni Fuli Kalivopulli dhe koleksioni Nikolla Xharos.

Libri ka një parathënie nga Nikolaus Roth, kryetar i Bashkisë të Neuwied, që është qytet në Gjermani, i cili ka qenë kryeqyteti i Principatës mesjetare të qeverisur nga familja e Princ Vidit që nga shekulli XII. Gjithashtu, ka edhe një parathënie nga Petraq Gramo, i cili ka mundësuar kontaktet me pasardhësit e princit të shqiptarëve. Përmes tij u bë e mundur të silleshin në Shqipëri një pjesë e fotografive dhe disa dokumente të tjera të Arkivit të Familjes Vid. Ai ka bërë të mundur dhe botimin e librit mbi Princin e shqiptarëve. Libri është në shqip dhe në anglisht. Libri “Princi i shqiptarëve” do të promovohet sot në Muzeun Historik Kombëtar. Promovimi do të vijojë me ekspozitën “Trashëgimia e një princi”.


vidio linku.


http://noa.al/3/noa-video.php?id=632

[land]

princ Vidit i nxorem perballe haxhi qamilet tane, qe per fat te keq jane me shumice akoma ne ditet e sotme.
por sot nuk e kemi me nje princ Vid, kemi...keta te pd-se dhe te ps-se mo.



dhe greket kishin nje mbret gjerman qe u themeloi shtetin, po ashtu dhe bullgaret.

[Albo]

Syrja Vlora: Largimi i Vidit dhe grabitja e pallatit nga Esat Pasha

Ikja pas 6 muajsh drejtimi të dështuar e Princit gjerman.

Vlera e mobilieve dhe e çdo sendi tjetër, që u mor dhe u grabit nga banesa në Durrës, arrin shumën prej 2 milionë markash”


Syrja Bej Vlora

Princi i krishterë, Vilhelm von Vid, i zgjedhur nga Fuqitë e Mëdha për Shqipërinë, më shpejt iku sesa erdhi. Qëndrimi i tij u bë i pamundur. Shqipëria ishte përfshirë nga një valë kryengritjesh rebele, të cilat i egërsonte edhe më shumë prania e tij. Pas 6 muajsh qëndrimi, Princ Vidi bashkë me familjen u largua nga Shqipëria. Kjo ngjarje vjen përmes kujtimeve të një prej figurave më të njohura të kohës, Syrja Bej Vlorës, i cili asokohe ishte ambasador në Vjenë. “Kujtime-Nga fundi i sundimit osman në luftën e Vlorës”, i përgatitur për botim nga Instituti i Historisë dhe botuar nga shtëpia botuese “Iceberg”, i hedhur së fundmi në treg, tregon për ngjarje që përfshijnë një hark kohor gati 10-vjeçar. Një periudhë e ngjeshur me ngjarje shumë të rëndësishme për Shqipërinë. Veç largimit të Vidit, letrës që ai u drejtoi shqiptarëve, Syrja Vlora tregon edhe për grabitjen e pallatit të tij. Një grabitje me një vlerë prej 2 milionë markash, pjesa më e madhe e së cilës u përvetësua nga Esat Pashë Toptani.

Në shtator të vitit 1914, situata e qeverisë qendrore ishte tepër e keqe. Ajo nuk ishte e zonja për asgjë dhe ishte e zhveshur nga çdo lloj ndihme. Qarku i Durrësit po digjej nga zjarri i kryengritjes. Nga lajmet e rreme që merrte, populli nuk i bindej autoritetit të qeverisë. Kryeqyteti nga çdo pikëpamje tregonte një boshllëk të tmerrshëm. Asnjëri nuk merrte informata për mosmarrëveshjet që ndodhnin mes rebelëve. Edhe ata që dinin diçka, nuk lajmëronin Sovranin. Anëtarët e qeverisë ishin në kundërshti dhe në mosmarrëveshje me njëri-tjetrin. Oficerët holandezë, duke u bashkuar me personalitetet qeveritare, nuk merrnin pjesë në shërbim. Malësorët, që ruanin Pallatin Mbretëror, ishin gati të shkonin e të bashkoheshin me rebelët, në çast, me t’u bërë shenja e parë. Një pjesë e tyre vuante nga ethet. 50 ushtarët e flotës që dolën në tokë ishin të detyruar të ruanin vetëm Sovranin dhe familjen e tij. Në një qoshe të qytetit ishin vendosur karakollët e rebelëve. Në rast nevoje, duhej gjysmë ore që ushtria e huaj të dilte në tokë nga vaporët, kurse rebelët kur të donin mundeshin në pesë ose dhjetë minuta ta okuponin qytetin, madje edhe Pallatin Mbretëror.
Ditën e parë të shtatorit, rebelët i paraqitën përfaqësuesve të Mbretërive të Mëdha në Durrës, propozimin e fundit: Sovrani duhet të largohej. Në rast se kjo pranohej, shmangej gjakderdhja. Në rast të kundërt, le të bëhet ç’të bëhet: Durrësi do të sulmohej. Të krijohej përshtypja se ata ishin në gjendje ta dëbonin Sovranin dhe t’i shtypnin kundërshtarët e tyre. tashmë, qeveria nuk ishte e zonja të përgatiste ndonjë fuqi ushtarake dhe as që mundej të gjente ndonjë rrugë tjetër për të shpëtuar. Jo vetëm që nuk kishte fuqi e të holla por edhe të kishte nuk kishte mundësi të mblidhte një ushtri të bindur për ta vënë kundër rebelëve. Nga ushtarët që mblodhi, të gjithë njerëzit e panjohur dhe me qëllime të ndryshme, jo vetëm që nuk patën dobi, por mbase pikërisht këta, u bënë shkak për të shtuar rrezikun. Xhandarmëria nuk bindej, nuk njihte vetveten. Ushtarët myslimanë që premtuan se do dërgoheshin nga Shkodra, duhej kohë që të organizoheshin dhe të vinin.


Esat Pashë Toptani duke pritur Princ Vidin në Portin e Durrësit

Nuk kishte rrugë tjetër veçse t’ia lije administrimin Komisionit të Kontrollit dhe Sovrani të largohej. Këtë pikëpamje e përkrahën shumë njerëz, meqenëse ajo mbështetej nga Ismail Qemali që ndodhej në Vlorë. Në çap të parë kjo masë dukej e përshtatshme dhe ishte e ditur se materialisht dhe moralisht ajo do të bënte përshtypje të mirë te rebelët. Por kjo nuk mjaftonte për të shpëtuar Shqipërinë nga fatkeqësia. Nuk kishte mundësi që vendi të qetësohej, mbasi populli në shumicë ishte kredhur në revolucione, në telashe e në trazira. Komisioni i Kontrollit dhe krerët e administratës nuk zotëronin ndonjë forcë që të zbatonte urdhrat dhe të siguronte qetësinë. Si edhe më parë, rebelët do të vepronin dhe do të qeverisnin ashtu si u tekej. Ismail Qemali me shokë dhe të gjithë ata që zotëronin fuqi, duke përfituar nga situata, do të ngrinin autoritete qeverisëse aty-këtu. Kundërshtarët e tyre, ose do të bashkoheshin me rebelët ose do të shtypnin rivalët dhe to të merrnin qeverisjen në dorë si t’ua donte qejfi. Sido që të ndodhte, nuk kishte mundësi të unifikohej administrata dhe të sigurohej qetësia e përgjithshme.
Në mes të anëtarëve të Komisionit të Kontrollit, dikush shfaqi mendimin që të sillej nga jashtë një forcë e rregullt ushtarake. Por në mes tyre nuk kishte mbetur bashkëpunim. Nuk u pa e nevojshme as që mendimi i mësipërm të diskutohej, jo më të pranohej e të zbatohej. Në këtë situatë nuk kishte mbetur rrugë tjetër veçse të liheshin punët të rridhnin natyrshëm dhe Princi të largohej. Anëtarët e Komisionit të Kontrollit, përfaqësuesit e Mbretërive të Mëdha në Durrës, së bashku me Këshillin Ministror u mblodhën disa herë në Pallat dhe, më në fund, vendosën që Sovrani të largohej.
Sovrani u bind se nuk kishte mundësi për shpëtim dhe në rast qëndrimi jeta e tij rrezikohej. Duke lënë në Pallat gjithë mobiliet, gjithë gjërat e vlefshme dhe artistike, si edhe administratën në duar të Komisionit të Kontrollit, amanet të kombit shqiptar, më 3 shtator rreth orës 11, hipi në jahtin ‘Misurata’ të marinës italiane dhe u nis për Venecia. Së bashku me të ndodhej edhe e nderuara, e shoqja, djali dhe vajza, kryeadjutanti Eqerem Beu dhe suita e tij. Bashkë me të udhëtonin edhe Turhan Pasha, Aqif Pasha, Sami Bej Vrioni, i biri i Vaso Pashës, Selim Beu dhe prof. Kraja nga Shkodra. Atë ditë Princi bëri këtë shpallje:
“Shqiptarë! Atë ditë që erdhën delegatët dhe më propozuan kurorën dhe fronin e Shqipërisë, unë ju binda thirrjes së kombit bujar dhe fisnik dhe vendosa të shërbej për ekzistencën kombëtare dhe për lumturinë e përgjithshme tuajën. Erdha me dëshirën e flaktë të bashkëpunoj për realizimin e qëllimit tuaj kombëtar. Që kur arrita këtu, u përpoqa me tërë fuqinë time për t’i siguruar vendit tuaj një administratë të mirë. Por, për fatin tonë të keq, në këtë vepër patriotike, që filluam bashkërisht, na u shfaqën pengesa. Disa njerëz të verbuar nga fanatizma, të rrëmbyer e të gënjyer nga intrigat e armiqve tanë nuk kuptuan qëllimin dashamirës dhe nuk u afruan për zbatimin e organizimit dhe reformës që ju kishit nevojë. Këta nuk deshën të zinin besë regjimit të ri dhe u ngritën e luftuan në dëm të vendit të tyre. Nuk e kuptuan që Lufta e Përgjithshme që filloi në Evropë, e keqësoi edhe më shumë gjendjen tonë kombëtare. Për të ndaluar gjakderdhjen midis bashkatdhetarëve dhe për të mos lënë të pakryer veprën kombëtare, të cilën unë dëshiroj ta përfundoj bashkë me ju, pashë nevojën të largohem nga Shqipëria për një kohë të shkurtër. Por, ta dini se afër ose larg, kudo që të ndodhem, do përpiqem me gjithë shpirt për të mirën e Atdheut tonë. Gjatë kësaj kohe, administratën e Shqipërisë do ta marrë përsipër Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit që është emëruar nga Fuqitë e Mëdha të Evropës.
Wilhelmi I-rë”
Durrës, më 3 shtator 1914


Princ Vidi me familjen ne Durres

Grabitja
Vlera e mobilieve dhe e çdo sendi tjetër, që u mor dhe u grabit nga banesa e Princ Vidit në Durrës, të cilat më vonë u kërkuan zyrtarisht nga legata jonë, sipas shënimeve të marra nga lista, që u dërgua nga Valdenburgu dhe iu dorëzua Ambasadës së Italisë në Vjenë, arrin shumën prej 2 milion markash, e barabartë me jo më pak se 125 mijë copë flori. [...]
Shumicën e këtyre sendeve tepër të bukura, të cilat i mori Esat Pasha, e shoqja i solli në Napoli, ku edhe qëndroi për disa ditë. Thirri një koleksionist antikash nga margëlliçi, që ndodhej në rrugën Gaja. Pasi u vuri çmimin i mori dhe shkoi në Zvicër. Më vonë, kur zonja shkoi në Stamboll, disa sëndukë i solli dhe i mbante në shtëpi. Një pjesë e tyre, megjithëse ishin të stolisura me armën dhe emrin e Princit, i përdorte nëpër gosti të mëdha. këto gjëra kaq të rralla në vleftë e në bukuri, Esat Pasha i mbajti haptazi në sy të botës kur ishte në Gjenevë. Kur ndonjë e pyeste për to, i përgjigjejk se i kishte marë nga princ Vidi, përkundrejt ndjekjeve të padrejta që Princi i kishte bërë dhe dëmit prej 40 mijë napolonash që ai i kishte shkaktuar. Kur Esat Pasha vdia, dhëndri i tij Haki Beu, me vendim gjyqi, në emër të trashëgimtarëve në mungesë, i vulosi sëndukët, që ndodheshin në banesën e zonjës, por ajo ia gjeti anën dhe i hapi. Kësisoj u doli për zot.
Ato sende, transportimi i të cilave ishte i vështirë, për shkak se ishin të rënda apo tepër delikate, Esat Pasha i vendosi në një shtëpi në Korfuz. Ato edhe sot ndodhen aty, nën kujdesin e qeverisë së atjshme. Tablotë e bukura dhe lapsi i zi me 6 stampa, të cilat Princi i kishte të trashëguara nga gjysh-stërgjyshi, vlenin 90 mijë marka. Por, Esat Pasha nga të tilla karta nuk kuptonte dhe nuk kishte dijeni për vlerën e tyre. Edhe dy copë dyfekë historikë, dëgjova se ia dha Baron Aliottit si shpërblim për shërbimet që ai i bëri. Banjat, pasqyrat, gardërobat, qelqurinat, fronet, kanapetë, etj., shumë të vlefshme dhe të stilit, ranë në dorë të atij e të këtij dhe humbën. Kalin e racës së Princit, Esat Pasha ia dhuroi Mbretit të Malit të Zi. Shalën, takëmet e karrocës, automobilin, karrocat dhe kuajt, i mbajti për vete. Veç këtyre, në kuzhinë, në qilar dhe në vende të ndryshme të Pallatit ndodheshin 200 mijë franga ari, lloj-lloj pijesh dhe gjëra të tjera.

Lista
Sendet e grabitura nga Esat Pasha
• Lista e sendeve që u grabit prej Esat Pashës, nga pallati i Princ Vidit, është si më poshtë:
• Komplete buke prej argjendi për 48 veta;
• Komplete për mezeri e vakte të ndryshme, të veshura me flori për 24 veta;
• Takëm për çaj prej argjendi për 24 veta;
• Një takëm për qepje, shumë i vlefshëm, përzierje me floririn dhe argjendin;
• 4 copë vazo të argjendta për të vënë biskota, në formë pate,
• 20 zogj e të tjera prej floriri e argjendi të qëndisura me gurë të çmuar;
• Dy thika të mëdha të stolisura;
• Rroba të qëndisura, me material nga saksonia dhe Sevra;
• 8 çifte shandanësh;
• 6 copë armë të vjetra, të stolisura me flori dhe argjend;
• 25 copë armë të reja;
• 40 copë statuja të vogla dhe të mëdha prej tunxhi;
• 400-500 copë peceta dhe mbulesa tryeze prej linoje;
• 300 copë jastëkë linoje, çarçafë dhe mbulesa shtrati;
• 10 copë mbulesa shtrati, leshi e mëndafshi të punuara;
• 20 copë mbulesa tryeze antike të punuar në Europë;
• Shumë mbulesa dhe jastëkë të punuar në Rumani;
• 2 shalle për gratë e moshuara;
• Më shumë se 2 mijë copë pjata buke, porcelani;
• Enë të bukura për lloje të ndryshme pijesh;
• Sirtarë të stolisur argjendi dhe tunxhi të punuara në Sevër;
• Rreth 20 vazo lulesh shumë të bukura e shumë të vlefshme;
• Rreth 20 miniatura;
• 50 copë tablo të vlefshme;
• 40 valixhe dhe sëndukë;
• Shumë komplete petkash vetjake dhe për zonja.

Panorama

[Albo]

Pse u sakrifikua Princ Vidi në Shqipëri?!

Nga: MARENGLEN VERLI

Pse u sakrifikua Princ Vidi në Shqipëri?!Është e njohur historia 6-mujore e qeverisjes së Shqipërisë nga princi gjerman Vilhelm Vid në periudhën 7 mars - 4 shtator 1914. Me konsensusin e Fuqive të Mëdha edhe për shtetin më të ri të Ballkanit, Shqipërinë, u caktua një monark i huaj, ashtu sikurse më parë ishte vepruar me Greqinë, Rumaninë apo Bullgarinë. Por në rastin e fundit eksperimenti dështoi. Sot e kësaj dite jepen argumente për faktorët e brendshëm e të jashtëm që e penguan gjermanin pedant e korrekt të konsolidonte Shqipërinë dhe pushtetin e tij duke krijuar një dinasti të qëndrueshme. Pa dyshim të gjithë studiuesit dhe analistët konvergojnë në një pikë: shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, hodhi në erë konsensusin e të mëdhenjve, status-quonë në rajon e më gjerë dhe natyrisht, nuk i la më asnjë pikëmbështetje edhe pushtetit të Vidit. Por ky fisnik gjerman që e kanë kritikuar për mosnjohje të realitetit shqiptar, për inteligjencë mesatare, për mungesë vendosmërie, për paaftësi për të zgjidhur “nyjen gardiane” me veprime energjike etj., por që më e drejtë do të kishte qenë të fajësohej vetëm se nuk mundi të bënte mrekulli (siç është shprehur Fan Noli), u largua dinjitoz, shpenzoi për Shqipërinë e nuk fitoi materialisht nga Shqipëria, sakrifikoi moralisht dhe e la asnjanëse Shqipërinë ndaj konfliktit botëror, sikurse ishte vendosur në Konferencën e Londrës, kur shumëkush do ti servilosej përkrahësit më të fuqishëm (në rastin konkret Austro-Hungarisë) dhe do të riskonte të pozicionohej për të fituar kapital politik për të ardhmen duke e ngarkuar Shqipërinë me “kredi të dyshimta” në mos “kredi të këqija”.
Një vështrim i vëmendshëm i dokumentacionit të kohës, madje edhe i dokumentacionit të vetëm ndonjërës nga Fuqitë e Mëdha, me interesa të veçanta në rajon i konfirmon vlerësimet e mësipërme.
Më poshtë po publikojmë tre dokumente të diplomacisë austro-hungareze të periudhës 4 prill 5 qershor 1914 ku Shefi i Shtabit të ushtrisë austro-hungareze Conrad, ambasadori në Romë, Merey dhe konsulli në Durrës Lowental u relatojnë eprorëve vlerësimin dhe pikëpamjen e tyre për situatën në Shqipëri, për Princ Vidin, për Kryeministrin Turhan Pasha dhe anëtarët e kabinetit të tij, për shkaqet dhe nxitësit e rebelimeve në Shqipërinë e Jugut dhe Shqipërinë e Mesme për forcat e armatosura që kishte në dispozicion Vidi për të stabilizuar situatën, e të tjera, e të tjera.
Nga këto dokumente që janë hartuar nga përfaqësues të lartë të diplomacisë austro-hungareze të kohës , e pakënaqur ndërkohë nga mosbindja pa kushte e Vidit për të zbatuar direktivat e Vjenës, del qartë që edhe subjektiviteti vlerësimeve të këtyre diplomatëve por njëherësh edhe vështirësitë e jashtëzakonshme që kishte Shqipëria dhe Vidin në krye të saj për të siguruar qeverisjen dhe normalitetin.
Po i paraqesim dokumentet sipas kronologjisë, përkatësisht sipas datave kur janë hartuar raportet e sipërpërmendura.

***
Rekomandime të Shefit të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë austro-hungareze, Conrad* për krijimin e një ushtrie shqiptare nën drejtimin e ushtarakëve të Perandorisë dhe për presionin që i duhej bërë Princ Vidit që të mos bëhej pengesë për politikën e Vjenës në Shqipëri

Nr. 1131 Ref.I Regjistruar: 16 maj 1914
Shefi i Shtabit të Përgjithshëm

Lënda: Krijimi i një ushtrie shqiptare Vjenë, më 4 prill 1914

Unë i jam drejtuar shpeshherë Shkëlqesës Suaj, më në fund edhe me shkresën e Shtabit të Përgjithshëm nr. 680, datë 3 mars të këtij viti, duke vënë në dukje interesin që ka Perandoria Austro-Hungareze, për krijimin dhe organizimin në Shqipëri, pa humbur kohë, të një ushtrie ku influenca prevalonjëse të na takojë ne.
Ngjarjet e ditëve të fundit hodhën një dritë të fortë në gjendjen e vajtueshme të paaftësisë së princit të Shqipërisë për tu mbrojtur.
Nga nota e Shkëlqesisë Suaj nr. 1331, datë 30 mars 1914, unë nxora përfundimin se prej ministrit perandorak dhe mbretëror në Durrës [Loventalit] ishte marrë, siç duket pa kundërshtim, observacioni i Esad Pashës, se instruktorët holandezë, që ndodhen sot atje, mund të konsiderohen të mjaftueshëm.
Kjo deklaratë mund të cilësohet vetëm si refuzim për një organizim të shpejtë të një ushtrie, e cila në asnjë mënyrë nuk mund të zëvendësohet prej një xhandarmërie. Veçanërisht e thënë karshi ministrit austro-hungarez, kjo është baraz me refuzimin e një misioni eventual ushtarak.
Para kësaj çështje i lutem përsëri urgjentisht Shkëlqesisë Suaj që, pa humbur kohë, të veprohet me të gjithë vendosmërinë e duhur për të zgjidhur çështjen e krijimit sa më parë të një ushtrie shqiptare, e cila është me rëndësi të madhe për ne, me pjesëmarrjen e një misioni ushtarak austro-hungarez, në formën e propozuar shpeshherë.
Nuk do të jetë shumë vështirë për tia bërë të qartë princit të Shqipërisë, se pa iniciativën e monarkisë ai nuk do të mund të realizojë kurrë krijimin e principatës dhe pavarësinë politike të vendit të tij.
Këtij princi mund ti thuhet açik se do ta linim atë që të binte krejtësisht (të humbiste pushtetin red.) dhe politikës do ti jepnim një drejtim tjetër, në qoftë se ai do të tregohet i pabindur.
Conrad
Arkivi i Institutit të Historisë (më tej AIH), Fondi: Haus und Hof Staats Archiv, Wiwen, Politisches Archiv, Albanien (më tej: HHSTA.PAA), Vj. 24.22.2226

***

Raport i ambasadorit të Austro-Hungarisë në Romë von Merey-t*, dërguar më 4 qershor 1914, ministrit të Punëve të jashtme, kontit Berchtold në Vjenë, lidhur me situatën në Shqipëri, shkaqet dhe nxitësit e rebelimeve në Shqipërinë e Jugut dhe në Shqipërinë e Mesme, tiparet dhe veprimet e Princ Vidit dhe të qeverisë së tij, shfaqjet e rivalitetit midis Fuqive të Mëdha, interesat dhe ndërhyrjet e Perandorisë Osmane dhe shteteve të Ballkanit në Shqipëri etj.

Ambasada Perandorake dhe Mbretërore [e Austro-Hungarisë] në Oborrin Mbretëror të Italisë
No. 27/P, A D Situata në Shqipëri Ref. I.A.V.

Romë, më 4 qershor 1914
Shkëlqesisë së Tij, zotit Ministrit të Shtëpisë perandorake dhe mbretërore dhe të Punëve të Jashtme, Kontit Berchtold !

Në çastin e tanishëm të ngarkuar me shumë punë, do të ishte për kohën e Shkëlqesisë Suaj, si dhe për timen, një angazhim i madh sikur tu bëja një shqyrtim të imtë ngjarjeve shqiptare të javëve të fundit. Raportimi im i hollësishëm telegrafik, më shkarkon mjaft prej kësaj detyre.
Por unë besoj se më duhet të kufizohem vetëm në riprodhimin e përshtypjeve të përgjithshme, të cilat rezultojnë prej ngjarjeve në fjalë dhe që, veçanërisht, janë të rëndësishme për raportet tona me Italinë.
Pyetja e parë, e cila kërkon përgjigje është ajo që ka të bëjë me origjinën e lëvizjes aktuale në Shqipëri.
Në bazë të gjithë informatave ekzistuese, besoj se nuk gabohem të supozoj se në prapaskenë, në radhë të parë, duhet të kërkohen intrigat turke. Vlerësoj se kjo nuk ka të bëjë me ndonjë dëshirë të Turqisë për të fituar përsëri Shqipërinë. Një iluzion i tillë nuk besoj të ekzistojë te ajo. Por e gjithë politika turke më duket se aktualisht ndodhet para një problemi. Ajo dominohet prej çështjes së ishujve dhe kështu, prej kësaj, prej kontradiktave me Greqinë.
Duke e parë nga ky prizëm, Shqipëria fiton një rëndësi për Turqinë dhe ka probabilitet që ti duket e dëshirueshme, edhe në qoftë se jo për ta poseduar këtë vend, të krijojë mundësinë për të fituar influencë, me anë të një regjimi mysliman atje.. Kështu në rast se do ta lypte nevoja, edhe prej kësaj ane, do të mund ta shqetësonte dhe ta kërcënonte Greqinë. Pas dështimit të puçit të Beqir Agajt (major Beqir Grebenesë red.) në Vlorë, duhej parashikuar se pala turke nuk do të hiqte dorë prej aksioneve identike, eventualisht të një stili edhe më të madh. Por deri në çmasë operohet tani prej Stambollit me agjitatorët dhe oficerët e saj në Shqipëri, ose lejohet të veprohet për princin Burhanedin ose, më në fund, bashkëveprohet me agjentë serbë dhe madje me tradhtarë shqiptarë të tipit të Esad Pashajt (Esat Pashë Toptani red.), këto gjëra mund të konstatohen me siguri vetëm e vetëm në vend (në Shqipëri red.).
Në kryengritjen e tanishme (Rebelimi i Shqipërisë së Mesme red.) në një lidhje ndofta të jashtme me këto manovra të turqve, merr pjesë me siguri edhe Serbia, por në esencë duke ndjekur qëllime të tjera, domethënë atë të krijimit të kushteve katastrofike në Shqipëri. Përforcimet e trupave serbe në kufirin shqiptar, të konstatuara me çudi në këto kohët e fundit nga ne dhe Italia, e paraqesin të afërt fillimin e ndonjë aksioni.
Të dhëna shumë interesante dhe karakteristike mbi përgatitjet relative serbe, përmban relacioni i Konsullatës së Manastirit, i datës 11 të muajit kaluar, nr. 27/P. Le për të dyshuar edhe fakti që Serbia nuk ka paraqitur ndonjë ankesë pranë Fuqive të Mëdha, mbi dëmet dhe rreziqet e kësaj situate, sadoqë territori i kryengritjes arrin deri në kufirin e saj.
Se deri në çpikë ka gisht edhe Greqia në këtë lojë, unë nuk e kam të qartë, sadoqë pretendohet shumë në këtë drejtim.
Duke përjashtuar këto ndikime të jashtme, ka probabilitet që lëvizja të posedojë një karakter autonom dhe të paraqitet si një nga manifestimet tradicionalë të kushteve anarkike të atjeshme, si një protestë kundër taksave, shërbimit ushtarak dhe “dhuratave” identike të kulturës evropiane, të cilat janë të urryera në mënyrë të posaçme prej shqiptarëve.
Çfarë roli kanë luajtur faktorët e ndryshëm zyrtarë, shqiptarë dhe të huaj në përgatitjen dhe shpërthimin e kryengritjes?
Sipas përshtypjes që kam krijuar unë dhe kjo për mua nuk erdhi e papritur, princi (Vilhelm Vidi red.) këtu, për ta thënë sa më butë, nuk u tregua në lartësinë e situatës. Që ai nuk i zbuloi më parë dallaveret që kishin depërtuar deri në rrethin e tij më të afërt, që ai e la Esad Pashën të vepronte lirisht deri në çastin e fundit, që nuk e kuptoi komplicitetin e italianëve, por madje i ka preferuar ata në të gjitha punët, që ai nuk copëtoi qysh më parë nyjen gordiane dhe nuk tentoi, me anën e ndonjë veprimi energjik dhe të guximshëm, ti afrohej më pranë popullit të tij, (si p.sh. me rastin e Kryengritjes Epirote) dhe në këtë mënyrë të siguronte një përkrahje të konsiderueshme në vend, të gjitha këto janë gabime të hidhura. Gjithsesi ato mund ti kishte bërë dhe një burrë më i mençur dhe më energjik se ai. Por pasi atij, më në fund, i ra perdja nga sytë dhe filloi të lëvizë, duke marrë masa gjysmake, të cilat pjesërisht i prapsoi vetë më vonë, (si rasti kur Esad Pashën e internoi por nuk çeli gjyqin kundër tij dhe lejoi që ti iknin nga dora provat e tradhtisë së tij), duke mos treguar guxim dhe duke u arratisur për disa orë madje mbi një luftanije, duke disponuar ardhjen e malësorëve katolikë [për mbrojtjen e Durrësit] dhe pastaj duke urdhëruar që ata të largoheshin dhe më vonë duke kërkuar që të vinin përsëri, duke lejuar të bëhej kundër kryengritësve një sulm i dobët, i pamjaftueshëm dhe që dështoi; të gjitha këto, të cilat si seri fatkeqësish mund edhe të vazhdoheshin më tej, ishin gabime të rënda. Ato e kanë dëmtuar rëndë, madje ndoshta e kanë varrosur fare pozitën e tij në Shqipëri, dhe gjithashtu dhe në botën e jashtme.
Qeveria shqiptare, që për veprimtarinë e saj të derisotme është ndjerë përgjithësisht aq pak, e ka përjashtuar në realitet veten vullnetarisht deri tani nga zgjidhja e krizës. Punët e saj të vetme duket se kanë qenë dorëheqjet, rishpërndarja e portofolave dhe rimarrja e funksioneve. Mufit Beu [Libohova-red.] na del mjaft i komprometuar, Preng Bib Doda, figuron gjithnjë si ministër vetëm në letër, më të shumtit e anëtarëve të tjerë të kabinetit janë zero dhe kryeministri është bërë një figurë komike me mosdijen e tij absolute. Për më tepër ndërmori edhe një udhëtim krejtësisht të kotë nëpër Europë duke prezantuar si këtu [në Itali], ashtu edhe tek neve [në Austro-Hungari], në mënyrë optimiste gjendjen në Shqipëri, princin, Esat Pashën etj.
Së fundi, siç e dini dhe Shkëlqesia e Juaj, kjo gjë korrespondon me gjykimin tim të atëhershëm, të shfaqur për Turhan Pashën. Për pazotësinë e tij dhe për mungesën e energjisë së tij, unë kam qenë në dijeni.
Esad Pasha është një kapitull më vete. Duke e njohur princin si një “quantite négligeable”, duke konspiruar me turqit, serbët dhe ndoshta edhe me grekët, ose me probabilitet edhe duke qenë i blerë prej tyre, duke koketuar me italianët, të cilët duan të bazohen te ai dhe te elementi mysliman, pashai ushqeu dhe përkrahu kryengritjen. Qëllimi i tij, sigurisht, ishte njëherë për të eliminuar princin dhe për të sjellë në fuqi një regjim mysliman, por, ndoshta, ka shpresuar që më tej, me anë të kësaj rruge, herët ose vonë, të dalë vetë në krye të vendit. Megjithë rënien e tij të tanishme, edhe për shkak të dobësisë së princit, roli i tij në Shqipëri akoma nuk ka marrë fund.
Dhe tani po vij tek organet italiane.
Për mua nuk ekziston asnjë dyshim se, qysh me formimin e Shqipërisë, qeveria e këtushme [italiane] ndjek idenë që të mbështetet mbi elementin mysliman. Dhe kjo për arsye se numerikisht ai element përbën tre të katërtat e popullsisë së përgjithshme, përfaqëson traditën e vendit dhe, më shumë ose më pak, paraqitet më i afrueshëm ndaj Italisë antikishtare*. Por gjithashtu edhe për arsyen se, për shkak të protektoratit të kultit, katolikët shikohen si partizanët tanë dhe, duke joshur myslimanët, Italia dëshiron që të verë një kundërpeshë përkarshi përkrahësve tanë. Ka probabilitet se po këtë qëllim ndjek edhe tentativa e saj për tu miqësuar me Esad Pashën, influencën e të cilit e çmon shumë lart.
Gjithsesi, duke u fokusuar te qeveria italiane, sipas gjykimit tij, realizimi i kësaj ideje politike është menduar si një evolucion i ngadalshëm, suksesiv dhe aspak të realizueshëm me anë të forcës. Në këtë mënyrë mund të evitohet shumë më shpejt edhe konflikti me ne, se sa, bie fjala, sikur Italia të kishte hyrë në rajonin tonë dhe atje të kishte tentuar që të formonte partinë e saj midis katolikëve.
Organet italiane, që funksionojnë në vend, duket tani, se prej ambicies, zellit dhe dyshimit kanë tentuar që këtë tendencë të qeverisë së tyre, të cilën e kanë të njohur, ta realizojnë në një mënyrë aspak të pastërt dhe duke qëlluar përtej objektivit. Para të gjithëve [kështu ka vepruar] përfaqësuesi italian Baron Aliotti. Qëkurse doli kandidatura e tij për këtë post, para më shumë se një viti, unë ia kam bërë të ditur si Shkëlqesisë Suaj, gjithashtu edhe Markeze di San Xhuljanos, mendimin tim negativ për këtë diplomat të njohur mirë prej meje. Prandaj asgjë nga veprimet e tij nuk më çudit. Me inteligjencën e tij dominonjëse ka probabilitet që ai të ketë bërë vegla të aksionit të tij edhe organet e tjera italiane në Shqipëri, madje edhe vetë kapitenin Kastoldi, të konsideruar përgjithësisht si të ndershëm, dhe të ketë krijuar një aparat, që është duke funksionuar sipas direktivave të tij.
Unë dëshiroj që të shënoj këtu se, qysh prej javësh, jam duke u munduar që të bind gradualisht Markeze di San Xhuljanon, (i cili Baron Aliotin nuk e konsideron aspak si një kristal, - por ka një ide të lartë për zotësinë dhe veprat e tij), se ky përfaqësues [i Italisë] nuk ka dëmtuar vetëm Shqipërinë dhe princin [V.Vid] dhe ka rënë në një pozitë të keqe ndaj nesh, por, ai ka operuar keq duke e parë edhe nga pikëpamja e interesave të vendit të vet. .
Ministri po tregohet dalëngadalë i afrueshëm ndaj pikëpamjes time, por ai e shikon veten të ndodhur para vështirësive të pashmangshme dhe, hëpërhë, të pakapërcyeshme, sepse Baron Alioti, duke shfrytëzuar me mjeshtëri lidhjet e tij me shtypin, ka bërë aktualisht për vete të gjithë opinionin publik të Italisë. Prandaj, brenda një kohe të afërme, nuk duhet të mendohet për tërheqjen e tij. Kur të ketë mbaruar kriza shqiptare dhe në qoftë se vera kalon e qetë, ndoshta eventualisht në vjeshtë, mund të mendohet për largimin e Baron Aliotit. Këtë situatë nuk do ta ndryshonte aspak edhe eventualiteti i pretenduar prej disa gazetave, se ne kemi ndërmend që të bëjmë një ndryshim në personin e të Dërguarit tonë në Durrës [Loventalit].
Deri në çpikë është marrë vesh Italia me Esad Pashën, sa e ngushtë është lidhja e Baron Aliotit dhe e satelitëve të tij me kryengritësit, deri në cilën gradë punohet nga ana e Italisë kundër princit, i cili këtu [në Romë] konsiderohet si i humbur, të gjitha këto janë pyetje që mua, për tiu përgjigjur atyre, më mungojnë këtu të dhëna konkrete.
Mbi veprimtarinë dhe qëndrimin e organeve tona (austro-hungareze red.) në Shqipëri, unë besoj se nuk duhet të guxoj që të jap një gjykim. Markeze di San Xhuljano, i cili tregon kujdes që të mbajë në këtë drejtim një rezervim të kuptueshëm karshi meje dhe që veten e tij nuk e identifikon me sulmet e gazetave të këtushme kundër agjentëve zyrtarë dhe jo zyrtarë të atjeshëm, në deklaratat e tij, megjithatë, lejon, që të depërtojë dyshimi se të paktën personalitete të ndryshëm, që konsiderohen si partizanët tanë, e kanë vënë në skenë grushtin kundër Esad Pashës*.
E parë nga larg, mua më duket, se situata e tanishme në Shqipëri, nga pikëpamja e një rivaliteti me Italinë, është më tepër në favorin tonë. Loja italiane është zbuluar deri diku, dhe pranë Oborrit, Qeverisë, Komisionit të Kontrollit dhe te një pjesë e popullit shqiptar, italianët nuk kanë fituar përsa i përket simpatisë dhe prestigjit.
Mua më duket se ndonjëri nga politikanët e këtushëm ka për të dhënë llogari për këto veprime dhe një pjesë e zemërimit të tanishëm kundër nesh do ti atribuohej këtij konstatimi. Por unë po flas këtu vetëm për situatën e tanishme, sepse ajo mund të ndryshojë në çdo çast sipas zhvillimit të mëtejshëm të ngjarjeve dhe madje mund të kthehet dhe në të kundërtën e saj.
Duke përjashtuar ndryshimet katastrofale, problemi aktual është sot për sot, se si duhet kapërcyer kriza e sotme:
Për parlamentin, qeverinë dhe shtypin këtu [në Itali] konsiderohet e mundshme dhe e dëshirueshme vetëm një zgjidhje: internacionalizmi dhe mundësisht sa më parë i të gjithë problemit shqiptar.
Efektivisht me rëndësi determinonjëse në këtë drejtim është, në radhë të parë, përshtypja se rivaliteti midis nesh dhe Italisë në rastin e tanishëm del në dukje më tepër se sa mendohej dhe se, prandaj, mundësia për një diferencim më serioz nuk është për tu përjashtuar dhe ky rrezik mund të mënjanohet vetëm duke afruar shtetet e tjerë të mëdhenj.
Sikurse dihet kjo ide ka predominuar këtu qysh në fillim dhe prej saj u hoq dorë pjesërisht vetëm për shkak të kundërshtimit tonë. Sipas mendimit tim ka për të qenë e vështirë që të evitohet një internacionalizim i moderuar, eventualisht në formën e dërgimit në Durrës të një detashmenti të vogël dhe duke zgjeruar kompetencat e Komisionit të Kontrollit. Për zgjidhjen e krizës këto ka probabilitet që të mjaftojnë.
Shpërthimi i një anarkie të plotë në Shqipëri, sidoqoftë nuk mund të shihet qetësisht. Princit dhe qeverisë i mungojnë mjetet e nevojshme për ta përballuar me forcë situatën. Një intervencion austro-italian, që këtu në Romë nuk e dëshirojnë, sikurse edhe në Vjenë, duhet të evitohet po të jetë e mundur. Mbetet pra shpresa tek operativiteti i prestigjit evropian, edhe në qoftë se nga jashtë ai manifestohet me përdorime të vogla të forcave. E ardhmja e mëtejshme e Shqipërisë, që mua më duket shumë e errët, me këtë masë, nuk është garantuar natyrisht akoma, por, megjithatë [siguron] një pushim të vogël sa për të marrë frymë.
Këtë relacion unë nuk mund ta mbyll pa bërë këtu konstatimin se ngjarjet e fundit në Shqipëri kanë hedhur dhe një hije jo thjeshtësisht të përkohshme edhe në relacionet tona me Italinë, tek e cila vendi i shqiptarëve formon tanimë “pars minoris resistentiae”. Fushata e gazetave, sikur rezulton prej artikujve bashkangjitur, të “Tribunës” dhe të “Giornale dItalia-s”, për kohën prej 19 deri në 28 të muajit të kaluar, nuk është regjistruar kurrë ndonjëherë, as edhe përafërsisht, në këto katër vjetët e qëndrimit tim këtu. Këtyre u shtohen dhe fjalimet parlamentare, për të cilat po raportoj veçanërisht dhe të cilat tregojnë një tronditje të ndjeshme të besimit [në Parlament] ndaj qeverisë.
Edhe në qoftë se disa prej këtyre [reagimeve të sipërpërmendura] hyjnë në llogarinë e spekulacioneve të dëshmuara të baron Aliotit, dhe të një ndërgjegjeje të keqe, prapëseprapë [vërehet se] edhe mosbesimi kundër nesh është bërë përsëri i math, pjesërisht tek markez di San Xhulianoja vetë, por, para së gjithash, edhe te të gjithë ata, të cilët, edhe pa këtë situatë, e kritikojnë politikën e tij sepse mbështetet shumë te ne. Në se do të arrihet për ta shpërndarë përsëri këtë mosbesim kjo gjë do të varet më shumë prej rrjedhës së ngjarjeve se sa prej nesh vetë.
Dura tempora currunt!
*
Ambasadori Perandorak dhe Mbretëror
Merey

AIH, Fondi: HHSTA,PAA, Vj. 24.28.2858

***
Telegram i ministrit austro-hungarez të akredituar në legatën në Durrës. Löventhal*, për Vjenën, me informacion për forcat e armatosura që dispononte qeveria e V.Vidit për të përballuar rebelimet në Shqipërinë e Jugut dhe në Shqipërinë e Mesme

Telegram shifër, nr. 549 prej fon Lovental

Durrës, më 5 qershor 1914

Në lidhje me telegramin tim të datës 3 të këtij muaji nr. 538
Nga deklaratat e princit [V.Vid] dhe të kryeministrit [Turhan Pashë Përmetit] unë kam nxjerrë [të dhëna] se për shtypjen eventuale të kryengritjes [së Shqipërisë së Mesme] mbështetja bëhet në forcat që vijojnë:
Në afërsisht 1100 vetë, që ndodhen aktualisht në Durrës, në 800 vetë të Prekës [Prek Bib Dodës] në Lesh, 2000 vetë të Ahmet Bej Matit, dhe në afërsisht 1000 toskë të Azis Pashës, në Lushnjë.
Sipas informatavet të mia mbi këta të fundit nuk duhet mbështetur, përsa iu përket atyre të Matit të shihet telegrami im nr. 527, i datës 2 të këtij muaji (Abdurrahman Krosi* u kthye pardje përsëri).
Trupat e ngritura kundër Epirit, sot për sot, nuk janë akoma të disponueshëm. Po të pritet, ekziston rreziku që kryengritësit [e Shqipërisë së Mesme] të shtërngojnë Elbasanin dhe vendet e tjera për tu bashkuar me ata.... (Disa fjalë të dokumentit janë të palexueshme)

AIH, Fondi HHSTA,PAA, Vj.24-25-2571
(Footnotes)
*Conrad von Hötzendorf (1852-1925), Baron (nga viti 1918) (Count Franz) Shef i Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë të Austro-Hungarisë, 1906-1911; 1912-1917.
*Kajètan Mérey von Mère-Kapos, ambassador i Austro-Hungarisë në Romë, 14 mars 1910-23 maj 1915.
*Qeveria italiane kishte probleme me shtetin Papal dhe përpiqej për të ulur autoritetin e Papës në Itali.
*është fjala për arrestimin e tij me forcë më 18 maj 1914 nga xhandarmëria.
*Heinrich Ritter, L
öwenthal von Linau (1870-1915), ministër në legatën e Austro-Hungarisë në Shqipëri (Durrës), 25.II.1914
15.VIII.1915.
*A Krosi ishte takuar me Vidin për ti ofruar mbështetjen e A.Zogut.

(er.nu/Milosao/BalkanWeb)

[Albo]

PRINC VIDI, MBRETI ME HIMN E ME MARSH MUZIKOR

nga Vasil S. Tole

Historiografia shqiptare dhe jo vetëm ka ndriçuar rrethanat, kushtet, aktorët dhe faktorët që ndikuan në zgjedhjen dhe në qeverisjen e shkurtër 6-mujore të Shqipërisë, në vitin 1914, nga Princ Vidi, gati dy vjet nga shpallja e Pavarësisë, pas dorëheqjes së themeluesit të shtetit shqiptar, ish-kryeministrit Ismail Qemali. Fokusi im lidhet ngushtë me trajtimin e rolit thelbësor që ka kultura dhe arti, posaçërisht muzika, gjinitë e saj, posaçërisht himni dhe marshi, e sidomos raporti mes pushtetit dhe muzikës në rastin e Mbretërisë Shqiptare gjatë qeverisjes së princit europian Vid.

Historia botërore e ajo europiane provojnë se muzika ka qenë gjithmonë e lidhur dhe pjesë e superstrukturës, qoftë kjo fetare, shtetërore republikane apo monarkike. Në thelb, muzika ka qenë përdorur si një formë identifikimi, por dhe si një shenjë sundimi. Në Greqinë e lashtë, katër gjinitë kryesore muzikore të kohës ishin të lidhura ose me besimin fetar (siç është rast i gjinisë së Himnit), ose me ato të figurave të perëndive a familjeve mitologjike, pra të pushtetit si: gjinia e “Peanes” për nder të Apolonit dhe për fitimin e luftërave, gjinia e “Ditirambit” për nder të Dionizit, si dhe gjinia e “Hiporkeme”-s, si një krijim i përcjellë me valle për kutin e Apolonit etj. Te “Bibla”, muzikën e gjejmë të lidhur ngushtë me mbretërimin. Në të mbretërit krijojnë muzikë dhe bëjnë muzikë dhe, sigurisht, që mbretërit edhe këndojnë[1]. Në mesjetë e më pas, veçanërisht gjinia muzikore e himnit[2] u lidh me monarkitë europiane, ku i pari himn është ai i Holandës, i cili i përket vitit 1572, me titullin “Wilhelmus van Nassouwe”[3] etj.

Roli shumë i rëndësishëm i muzikës në paraqitjen e Princ Vidit u duk që ditën që ai preku tokën shqiptare, më 7 mars 1914. Më herët, më 3 mars 1914, siç njofton “Kalendari Kombiar”: … madhëri e tij princ Wiedi, që ka pranuar tronin e Shqipërisë do të mbajë emrin mbret Wilhem i Parë, i telegrafon kryetarit të kontrollit se më 7 të këti muaji do të dalë në Durrës[4]”.

Njoftimi i KK për titullin e Mbretit që Princ Vidi do të mbante është shenja më e qartë se një protokoll mbretëror do të ndiqej e zbatohej për pritjen e tij, fillimisht në Itali e më pas në Shqipëri. Faik Konica në një kujtesë me shkrim të datës 9 dhjetor 1913, dërguar Princ Vidit i sugjeronte: … për sa i përket karakterit prestigjioz, zbarkimi i Princit duhet të shoqërohet me shumë shkëlqim dhe pompozitet. Êshtë shumë e domosdoshme gjithashtu, që anijet austriake dhe italiane të shoqërohen të paktën nga një luftanije angleze[5]. Dhe ashtu ndodhi.

Siç shkruante gazeta në gjuhën angleze “Straits time”, që botohej në Singapor, në shënimin e datës 6 mars 1914, me titull “Prince of Wied sails for Durazzo”: … banda luante himnin shqiptar i shoqëruar nga ovacionet e të pranishmëve. Princi vizitoi përpara nisjes skuadronin ushtarak austriak dhe kruizjerat angleze dhe francize[6]. Një orkestër frymore italiane priti mbretin në datën 7 mars 1914 në Durrës, fakt që pohohet edhe nga korrespodenca e gazetarit Gustave Babin për revistën “Illustration”: … një orkestër e shkëlqyer e thirrur nga Bari ekzekutoi mbi podium himnin shqiptar. Gazetat gjermane pohojnë gjithashtu se: “banda muzikore që mbërriti nga Bari bëri një paradë nëpër qytet dhe luajti disa marshe”, “pas këtyre fjalëve, banda muzikore luajti himnin kombëtar”[7]; “banda muzikore luante këngë kombëtare, të cilat turma i ndiqte me entuziazëm”[8]; “një turmë e madhe njerëzish enden rrugëve, duke kënduar këngë kombëtare dhe duke brohoritur për Princin”[9]; “në mes të sheshit, banda muzikore italiane luan himnin kombëtar në tribunën e ngritur për ta”[10], apo sot iku edhe banda italiane e muzikës dhe, për momentin, nuk do të dëgjohet më himni kombëtar shqiptar, i cili në fakt është shumë i bukur”[11]!

Cili ishte ky “himn shqiptar” që u interpretua dhe u bë pjesë e ardhjes dhe qëndrimit të Princ Vidit në Shqipëri, përveç Himnit Kombëtar të Shqipërisë?

“Himni shqiptar” ishte një krijim i ri, i cili i ishte dedikuar Mbretit Vid, himn i kompozuar nga kompozitori i njohur italian Evemero Nardella (1878-1950), me fjalët e patriotit Loni Logori[12] (1871-1929). Sipas studiuesit Muner: … dy ditë më pas kur mbërriti në Durrës, më 7 mars, princi u prit prej autoriteteve dhe banda luante himnin kombëtar kompozuar prej maestros italian Nardella-s[13]. Banda që kishte ardhur nga Bari drejtohej prej maestro Enrico Annoscias. Partitura origjinale u publikua nga “Capolongo-Feola” e Napolit, më 1913-n[14].


Partitura e himnit kushtuar Princ Vidit nga Nardela dhe Logori

Referuar artikujve të kohës kur himni u krijua, Muner përmend, ndër të tjera, se ishte Komiteti Shqiptar i cili iu drejtua Nardella-s, që ai t’u vishte me harmoni luftarake poezinë e një poeti të Mbretërisë së re. Më 22 janar 1914 bie qeverisja e Ismail Qemalit dhe Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit[15] kishte emëruar 5 zyrtarë të lartë shqiptarë për qeverisjen e vendit. Ndër ta, Mehdi Frashëri-prefekt, Hajdar Kolonja-drejtor i policisë, Nazir Leskoviku-drejtor i financave, Mashar Aslllani Nepravishta-drejtor i drejtësisë dhe arsimit. I pesti ishte autori i tekstit të himnit mbretëror, Loni Logori, i ngarkuar si drejtor i punëve të jashtme. Pra periudha janar-shkurt 1914 është koha kur kompozitori Nardella dhe poeti ynë Loni Logori i japin jetë “Himnit Mbretëror”.

Kompozitori Nardella ishte një krijues i njohur në Italinë e dhjetëvjeçarit të dytë të shek. XX. Autor i shumë krijimeve, ndër to i këngëve napolitane që janë edhe sot e kësaj dite shumë të njohura, si “Che t’aggia di”[16], “Chiove”[17] etj., ai ishte kandidatura e duhur për një himn të thjeshtë, solemn dhe të qartë njëherësh. I ndërtuar në tonalitetin Lab +, me strofë dhe refren (të përbëra nga fjali e fraza muzikore me nga 8 masa secila, të tipit 2+2+2+2), melodia i përshtatet shumë mirë tekstit poetik të Loni Logorit, i cili ka në thelb pranimin e Mbretit Vid nga shqiptarët, mbështetjen e tij pa kushte, bashkimin e shqiptarëve rreth tij dhe deri në sakrifikimin e jetës: O burra s’duhet kursyer, as gjaku as rrojtja jonë!

Ardhi koha e bekuar
Për Shqipërinë të lëftojmë
Mbretin t’onë t’a nderojmë
Dhe të vdesim të gëzuar

O burra s’ duhet kursyer
As gjaku as rrojtja jonë
Port’ e qiellit duhet thyer
T’i vemë fronë Mbretit t’onë.

Edhe mëmat po na thonë
Përpiquni për Shqipërinë,
Për nder’ e saj, për lirinë
Vdisni dhe për Mbretin t’onë

O burra s’ duhet kursyer
As gjaku as rrojtja jonë
Port’ e qiellit duhet thyer
T’i vemë fronë Mbretit t’onë

Për liri për Mbretin t’onë
Tërë botën të çuditim
Dhe çdo dit duhet t’i ngjitim
Një vitore në kurorë.

O burra s’ duhet kursyer
As gjaku as rrojtja jonë
Port’ e qiellit duhet thyer
T’i vemë fronë Mbretit t’onë

Princ Vidi[18] dhe princesha Sofia ishin në aspektin kulturor e intelektual përfaqësuesit më emblematikë europianë në Shqipërinë që sapo kishte dalë nga Perandoria Otomane. Me gjak blu, të shkolluar e zotërues të gjuhëve, të pasionuar pas arteve e muzikës, ata reflektuan me sjelljen e tyre, në fund të fundit me atë që ishin në të vërtetë, modelin më ideal të drejtuesve për qeverisjen e Shqipërisë (që ata e quanin “Atdheu i ri”), ndoshta jo më pragmatikët, por të duhurit. Në takimin që Princ Vidi kishte pasur me perandorin gjerman para ardhjes në Shqipëri, i kishte pohuar se ai e shikonte këtë detyrë si një sfidë dhe se ishte përzgjedhur të ishte realizuesi i një misioni kulturor për një vend tepër të pacivilizuar. Edhe gruaja e Vidit ishte shumë entuziaste për këtë projekt dhe mezi priste të vinte në Shqipëri e të fillonte punën për civilizimin e vendit[19].

Zgjedhja e tyre u konsiderua përgjithësisht nga shqiptarët si një rikthim i vendit në gjirin e familjes europiane, kjo mishëruar përmes drejtimit të vendit nga një princ europian, pas gati 500 vitesh nën Perandorinë Osmane. Provë për këtë ishte larmia e festimeve që shqiptarët zgjodhën për ta festuar, prej mitingjeve publike, koncerte me muzikë kombiare dhe tradicionale, grumbullime spontane me brohori e me të shtëna armësh etj., e deri te kryerja në kishë ose jashtë saj e ceremonive fetare orthodhokse[20] dhe katolike[21], të paraprira nga Flamuri e Himni Kombëtar, nën titullimin “Për hipjen në fron të Shqipërisë të Lartmadhërisë së Tij, mbretit Wilhelm”! Sipas kronikave të kohës: …. i tërë qyteti ishte në festë. U bë një pritje fort e bukur: kishin ardhur delegatë prej çdo qyteti dhe jashtë Shqipërisë. Natën u bënë procesione me flamur dhe me fenerë: Mbreti në krye të shkallës së pallatit u epte të fala botësë. Gjithë shtëpitë ishin zbukuruare me fenerë[22].

Shpesh të kritikuar se ata janë shumë mbretërorë, se që të dy mbajnë një oborr dhe se ideja e vetme e Sofisë është të luajë një zonjë bujare, të shpërndajë lule, të vendosë medalje mbi të plagosurit dhe të bëjë bluza të vogla me qëndisje vendëse, ishin opinione që vinin nga ata që prisnin gjithçka prej tyre, ose që nuk kuptonin atë që ata realisht përfaqësonin.

Faik Konica pohon se sa e kulturuar ishte princeshë Sofia kur gjatë një takimi Konica i propozoi asaj idenë për ngritjen e një “theatre në Shqipëri në vitin 1914. Konica shkruan se, princesha i tha se ishte e bindur që është gjëja e duhur, por lipset të bindim dhe ministrin e Financës. I vajta Aziz Pashait, thotë Konica, i cili, me të dëgjuar, u hoth dhe më tha: Aman se mos na dëgjojnë, se do t’na zërë populli me gurë, kur të marë vesh se duam të harxhojmë mijëra lira nga hazineja e Mbretërisë, për ç’punë? Për çingitë!?

Pjesë e sjelljes së tyre europiane ishte edhe kujdesi që, në “Statutin organik të shtetit shqiptar”, të aprovuar më 10 prill 1914, të legjitimoheshin data e shpalljes së Pavarësisë (neni 22), gjuha shqipe si gjuha zyrtare e vendit (neni 24), krijimi i arsimit publik (nenet 178-182) dhe kujdesi për trashëgiminë kulturore të vendit përmes mbështetjes së zejeve (neni 200). Një tjetër aspekt për ta ishte edhe përpunimi i mentalitetit shqiptar, referuar tri parimeve: çdo shtetas i aftë për të punuar duhet të japë kontributin e tij për mbarëvajtjen e vendit; puna ka vlerë kur bëhet në kohën e duhur; dhe se njeriu është gjëja më me vlerë e shtetit. Nga përmbushja e këtyre tri parimeve, mund të thuhet se kemi të bëjmë me një shtet kulturor edhe në rastin e Shqipërisë[23].

Dëshiroj të theksoj se, princeshë Sofia zotëronte aftësi në instrumentet muzikore dhe në këndim. Aftësitë e saj muzikore ranë në sy të shtypit ndërkombëtar gjatë kohës që kandidatura e Princ Vidit flitej në kancelaritë perëndimore. Në shtypin amerikan, në artikullin “Quajini shqiptarët afganët e Europës”, të botuar në New York Times më 14 dhjetor 1913, thuhet: … z. Wolf e përshkruan zgjedhjen e Fuqive të Mëdha si një “mister i pashpjegueshëm”. Ai i referohet komentit plot humor të një korrespondenti të gazetës Le Temps, që sugjeroi se suksesi i koncertit muzikor të Princeshës “Në shtëpi’, frymëzoi Fuqitë e Mëdha se ajo dhe bashkëshorti i saj do të ishin shumë të përshtatshëm për të sjellë pak harmoni në “dizonancat shqiptare”. “Sidoqoftë”, thotë Z. Wolf, “do të ishte një përsëritje kurioze e historisë, që traditat shqiptare hapen me mitin e Kadmusit dhe Harmonisë, nga të cilët lindi stërgjyshi eponim i gjithë popullit Shqiptar.”

Figura e dashur e mbretëreshës Sofi, e quajtur edhe si “Queen Sophie of Albania”[24], u bë më pas edhe personazh letrar në letërsinë shqipe, në veprën “Viti i mbrapshtë” të Ismail Kadaresë. Anipse e shkruar dhe e botuar gjatë komunizmit, kohë kur monarkitë dhe monarkët ishin të dënuar e të anatemuar, pena e Kadaresë ka pikturuar një princeshë të vërtetë europiane, shumë afër tipareve dhe sjelljes jetësore të mbretëreshës Sofia, e cila ishte e dashuruar me muzikën, artin dhe trashëgiminë kulturore.

Ja si i përshkruan Kadare përgatitjet e saj, pak para ardhjes në Shqipëri: …. kisha me vete dy kostume popullore si të qëndisura me borimë, që mendoja t’i vishja në ceremoninë më të afërt, pllaka gramafoni me këngë e balada të vjetra, vegla muzikore tradicionale dhe një metodë për mësimin e gjuhës. Bëra një plan vizitash në kryeqytet, pjesëmarrje në ceremoni fetare të tri feve, në përurimin e themeleve të kishës protestante, pastaj të një institucioni bamirësie. Fill pas tyre dhashë një pritje për konsujt dhe gazetarët e huaj[25]. Mbretëreshë Maria e Rumanisë komentoi ëndrrën e parealizuar të Sofisë si mbretëreshë e Shqipërisë, kur tha: … Sofia e ka ruajtur dashurinë e saj për Shqipërinë dhe shqiptarët; romanca e atij vendi të egër u fut në shpirtin e saj dhe ende jeton atje, dhe flaka e entuziazmit nuk është djegur! Ajo vdiq në vitin 1936.

Ndër të parët që e kuptuan dhe e mbështetën këtë standard drejtuesish të shtetit shqiptar ishin shqiptarët e Amerikës dhe Federata Vatra. Në një letër që Fan Noli i dërgonte Faik Konicës, i shkruante:… Mbreti i Shqipërisë është shumë popullor në mest të shqiptarëve të Amerikës, si i pari mbret i Shqipërisë pas Skënderbeut, dhe i idealizuar aq shumë sa ç’do goditje kundër tij, do t’i lëndojë shumë atdhetarët tanë të padjallëzuar[26]. Sipas gazetarit Ilir Ikonomi, Át Fan Noli erdhi vetë nga Amerika në Durrës ku mbajti një meshë shqip më 10 mars 1914, tri ditë pas arritjes së Princ Vidit. Shërbesa u mbajt në Sheshin e Jallës, buzë detit, afër Konakut, siç quhej pallati i Vidit, siç provohet nga fotoja e asaj dite. Vetë mbajtja e meshës në nderim të Princ Vidit ishte një shenjë e qartë e respektimit të autoritetit dhe lidhjes së besimit me mbretërimin.

Njoftimin për ardhjen e Át Fan S. Nolit e jep edhe “Kalendari Kombiar” me fjalët: … At Fan S. Noli bëri një shërbesë fetare në shesh përpara pallatit për nder të Mbretit: u ndodhë shumë njerëz, por despoti kish porositur që të mos gjendet as një i krishterë vendas[27].


Át Fan S. Noli në Durrës, 10 mars 1913

Lutja e Nolit ishte historike, sepse për herë të parë mbahej në shqip. Kishte ardhur garnizoni holandez, myftiu me hoxhallarët dhe qytetarë të tjerë të Durrësit. Përpara ceremonisë, Dervish Hima foli për bashkimin e tri feve në Shqipëri. Sipas gazetës Ushtimi i Krujës, përfaqësuesit e feve hipën në tribunë bashkë me Át Nolin dhe me Át Damianin e Beratit, të cilët nisën t’i luten Perëndisë për Mbretin dhe Mbretëreshën në gjuhën amtare. Kur Fan Noli i lutej Perëndisë, shkruante gazeta, përfaqësuesit e feve katolike dhe myslimane, hoxhët dhe priftërinjtë, me një ulësi të madhe drejtonin lutjet e tyre para Perëndisë… Gjindja thoshte Amin dhe entuziazmi rritej kur gjindja shifte nji bashkim ndërmjet hoxhëve dhe priftënve… Korrespondentët e huej habiteshin kur shikonin në tribunë priftën e hoxhë të bashkuem për mbushjen e nji akti të shenjtë. Pas lutjeve, Fan Noli mbajti një fjalim, ku ndër të tjera tha: … të gjithë e me gjithë zemër e me zell të madh, të bashkuar tok t’i japim ndihmë mbretit dhe bashkë me të të luftojmë për lumturinë e kombit shqiptar[28].

***

Adhurimi i shqiptarëve në përgjithësi dhe i atyre të Amerikës në veçanti për Mbret Vidin dhe mbretëreshën nuk mbaron me kaq. Në vitin 1914, Andon Zako Çajupi kishte botuar në shtypin e kohës poezinë e gjatë me titull “Mbretit të Shqipërisë” kushtuar Princ Vidit. As më pak e as më shumë edhe ai shkruante se: Erdhi mbret’i i Shqipënisë/Dhe zu vend’ e Skënderbeut.

Në vitin 1915, pak pas largimit të tyre nga Shqipëria, në Xhejmstaun, Nju-Jork, SHBA, krijohet banda muzikore “Queen Sofia”, në nderim të mbretëreshës Sofi. Banda kishte dirigjent Thoma Vishnjën. Patrioti Koço Grameno, vëllai i patriotit Mihal Grameno, ish-pjesëtar i saj e kujton kështu momentin e krijimit:…në krye të vitit 1915 së bashku me shokët propagandojmë në kolloninë tonë të Jamestownit, që të formojmë një Bandë muzikore, po ish e pa mundur që ta formonim atë po të mos ynja dhe unë me disa shokë si mua, kështu që të mos e umbasim këtë rast yra edhe unë, Gaqi Bellos, Isuf Gjata, Petraq Ngjala, Ali Take, Qani Saraçi, Thoma Vishnja e t. tjerë dhe formojmë Bandën “Mbretëresha Sofia” me 28 anëtarë. Blemë ystrumentat, pajtuam profesorin Josephe dhe filluam nga mësimet. Kur pas tre muaj ishim në gjendje të dalim në për rugët të marshonim me 4 – 5 marshë. Si kupëtova se banda u formua dhe nuk ka si të përçahet, në vëndin tim futa Vançi Trako Boboshticën e unë u largova[29]. Princeshë Sofia, bashkëshortja e Princ Vidit (Sophie Helene Cecilie of Schönburg-Waldenburg (zu Wied), mbetet ende ndër të rrallat monarke emrin e së cilës e mbante një formacion muzikor.


Banda muzikore “Mbretëreshë Sofia”, USA, 1915

Më 1916, për të parën herë botohet nga Spiridon T. Ilo[30], teksti i plotë i këtij himni në librin “Dëshirat e Zemrës”, USA 1916. Në parathënien e tij, Spiridon Ilo shkruan se: … duke parë mungesën e një koleksioni të plotë të këngëve kombëtare, disa atdhetarë më këshilluan t’i mbledh gjithë këngët që këndoheshin në Shqipëri në kohën e Turqisë dhe në kohën e çlirimit dhe t’i botonj në një vëllim të vogël, të cilën t’a ketë cilido shqiptar këngëdashës. Sot po u jap bashkatdhetarëve këtë libër me një çmim popullor dhe besoj se me këtë botim mbush një dëshirë të nxehtë të tyre[31]. Teksti i himnit të Ligorit, renditet i pari në radhën e teksteve të botuara që përfshihen në libër.

Dy vjet më vonë, Spiridon T. Ilo publikon partiturën e “Himnit Mbretëror” kushtuar Princ Vidit, me shënimin: … muzikuar si e këndon Spiridon T. Ilo. Ky është një variant i ndryshuar i melodisë së Nardella-s i bërë në kohën kur liria për të ndryshuar ende nuk ishte kufizuar nga ligjet për të drejtat e autorit.

Me mbështetjen e Thoma Nassit dhe Spiridon Ilos, “Himni Mbretëror” këndohet dhe regjistrohet në Amerikë në firmën diskografike në “Viktor”, diskun 10 n. 72187, në vitin 1918. Orkestra e të cilit drejtohej nga Nathaniel Shilkret-i, klarinetist, kompozitor e drejtor i një orkestre amerikane, dirigjent i “Victor Talking Machine Company” (më pas: RCA Victor).









Rreth mesit të viteve 1920, në Shqipëri kemi të botuar edhe një variant të melodisë së “Himnit Mbretëror” të harmonizuar për kor SATB, të shoqëruar me fjalët poshtë melodisë dhe më vete. Nga stili i harmonizmit, mendojmë se duhet të jetë dora e Thoma Nassit, në atë kohë drejtues i Bandës Kombëtare Vatra.

***

“Marsh Wied” u kompozua nga Lec Palok Kurti[32] (1884-1948), më 30 dhjetor 1913, në kapërcyell të vitit 1914, në Venecie, Itali, ku ai ishte me studime për kompozicion. Pjesa është shkruar për piano, e më pas edhe në dy variante i orkestruar edhe orkestër frymore, që mbajnë datat 10 mars dhe 2 prill 1914. Ekzistenca e këtij krijimi duhet parë si shenja më e qartë e ndikimit dhe peshës së caktimit të Princ Vidit si mbret i Shqipërisë te kompozitori[33] i ri. Në kopertinën e partiturës në dorëshkrim, për orkestër frymore të 2 prillit 1914, shkruhet: Marchs-Wied, Madhërisë së Tij, Gulielmit t’parë, Mbret i Shqypniës, Përvujtësisht Krishten, Kol Kurti.

Marshi kushtuar Princ Vidit është ndërtuar në tonalitet maxhor, në metër dy pjesëtues, tipik për gjininë e marshit, me natyrë solemne e parakaluese, në formë trepjesëshe, me reprizë dhe me CODÊ, ku pjesa e mesit është “Trio” e tipit kontrastues. Konceptin e “Trios”, brenda gjinisë së marshit e gjejmë edhe te një tjetër marsh për piano, me titullin “Marshi i Aqif Pashës”, i kompozuar në Shqipëri në vitin 1915 nga oficeri austriak Anton Cimfl, ku melodia e trios është “Himni Kombëtar” i Shqipërisë. Nuk kemi të dhëna nëse ky marsh kushtuar Princ Vidit ka pasur interpretime gjatë kohës së shkurtër të qeverisjes së tij.

Ky krijim i llojit të marshit për piano kushtuar Princ Vidit është ndër të parët në të gjithë muzikën shqiptare, ndërkohë që marshet muzikore për orkestër frymore kishin një traditë më të hershme. Palok Kurti, babai i Lec Kurtit mbahet si autori i të parit krijim për bandë me titullin “Marshi i Bashkimit të Shqipërisë”, i kompozuar në vitin 1881, në Shkodër.

Siç e theksuam më sipër, Lec Kurti kreu shkollën e kompozimit në Itali në vitet 1909-1916, fillimisht në Pesaro dhe pastaj në Venecie. Një pjesë e madhe e krijimtarisë pianistike[34] e Lec Kurtit mbështetet në traditat muzikore popullore të Shkodrës, qytetit të tij të lindjes. Në nivel kombëtar, Lec Kurti u bë shumë i njohur në vitin 1913 me kompozimin e këngës “Porsi fleta e engjëllit të zotit”, mbështetur në poezinë e Gjergj Fishtës nga “Mrizi i Zanave”.

***

Nëse Princ Vidi dhe princesha, për shumë arsye, e humbën betejën për të konsoliduar një shtet të ri shqiptar me tipare e standarde europiane, fryma që ata sollën në vend, pas qindra vitesh qeverisjeje jodemokratike e në përballje me sjelljet barbare të “dumbabistëve” e të qarqeve antikombëtare, reflektoi për mirë në shumëçka në mjedisin shqiptar. Për të kuptuar fatalitetin që e shoqëroi atë kohë, na vjen në ndihmë një përshkrim i bërë nga Mehdi Frashëri (1872-1963): ... fati i Shqipërisë, që ishte ndarë prej kulturës europiane gati 5 shekuj rresht, e deshi që, atëherë kur u kujtua se Shqipëria mbërriti në bregun e shpëtimit, nga injoranca, nga fanatizmi, nga propagandat e huaja, ra në rrebeshin e luftërave vëllazërore për prishjen e pavarësisë së vet.

Pas shpalljes së Pavarësisë, ardhja e Princ Vidit ishte përmbushja e një aspirate shekullore të shqiptarëve. Ishte kthimi i Shqipërisë drejt Europës, pjesë natyrale e së cilës ajo ishte. Askush më mirë se Ismail Qemali nuk e ka përshkruar rëndësinë e Princ Vidit në këtë aspekt, me gjithë kontradiktat që ai kishte me të. Sipas tij: ..mirënjohja i drejtohej Evropës, e cila kishte konfirmuar Shqipërinë dhe qenien kombëtare të saj, duke i dhënë edhe një Sovran, që ajo vetë e kishte zgjedhur[35].

Princ Vidi dhe investimi i tij shtetformues në Shqipëri, sado afatshkurtër që ishte, krahas të tjerash provoi se sa i vështirë ishte ndërtimi i një shteti demokratik në Shqipëri. Vetëm synimi për të kthyer timonin e Shqipërisë nga Europa, nxiti ashtu si në një reaksion kimik, reagimet e gjithë atyre forcave, në thelb antidemokratike, për të cilat Syrja Vlora, protagonist i kohës shkruan se: ….qëllimet që ata ndiqnin, ishin larg të qenurit kombëtare, ishin thjesht interesa personale. Me këto sjellje barbare bënë botën të mendojë se kombi shqiptar nuk ka të drejtë të jetojë dhe nuk është i pjekur për pavarësi. Ata i dhanë rast armiqve tanë të gjenin atë që kërkonin[36]. Ishin ata të cilët Kadare i përshkroi me “Himnin e Dumbabistëve”, te romani “Viti i mbrapshtë”:

Për Xhenet u nisëm, sosëm në Xhehnem
Shqipëri moj kuçkë ç’na bërë verem,
500 vjet rehat, ç’doni more djem,
Shqipëri moj kuçkë, ç’na bëre verem.
Thuaj sikter Europës si den baba den,
Shqipëri moj kuçkë ç’na bëre verem

Pavarësisht kësaj, vlera më e madhe e tij është se, nga ana tjetër, Princ Vidi frymëzoi dhe mobilizoi nacionalistët dhe europeistët shqiptarë, ata që shihnin te Princ Vidi një figurë të respektuar, që sipas Eqrem bej Vlorës: … të linte mbresën e një personaliteti të shquar dhe fisnik, të një njeriu të formuar, serioz, të ndershëm, mbase për Shqipërinë më tepër sesa duhej[37].

Pjesë e personalitetit të Princ Vidit ishte dhe reflektimi në muzikë i asaj çka ai synonte të bënte, një shtet të vërtetë, ku diversiteti ia linte vendin unitetit, ku himni, marshi, flamuri si simbole përbashkuese tregonin se marrëveshja, ndryshimi i madh ishte bërë dhe tash e mbrapa ne shqiptarët do të ishim si të gjitha vendet e tjera europiane.

Periudha e qeverisjes së Princ Vidit është koha kur shteti shqiptar u njoh nga gjashtë Fuqitë e Mëdha: Gjermani, Angli, Francë, Rusi, Austro-Hungari dhe Itali, por edhe periudha kur u përdorën dhe u pranuan ndërkombëtarisht nga ana e tyre e më gjerë edhe simbolet e tij zyrtare e kombëtare: himni. dhe flamuri! Kjo ishte një arritje e madhe, posaçërisht për Princ Vidin, i çmuar si një “grand seigneur”, për shkak të etikës së lartë aristokrate që ndiqte në jetën personale dhe atë zyrtare. Konica shton se, në Shqipëri bukuria është e përbuzur dhe e shkelmuar, por s’ka dyshim se fisnikëria, një nga virtytet e vjetra të popullit shqiptar është edhe e gjallë dhe merr një fuqi të re nga shembulli i atij që duhet të jetë dhe është pasqyra e shpirtit e të sjelljeve[38].

Mbret Vidi, mbretëreshë Sofia dhe fëmijët e tyre, të pagëzuar me emrat Skënder dhe Donika ishin të tillë!

Amin!

© 2024 Akademik Vasil S. Tole. Të gjitha të drejtat janë të autorit.



[1] Këngët shoqërojnë kurorëzimin gjatë gjithë Biblës në disa raste: kur Davidi ngre fronin e arkës së Zotit në Jerusalem, ka muzikë (1 Kron. 16); kur lavdia e Zotit mbush dhomën e fronit të tempullit, ka muzikë (2 Kron. 5:11–14). Kur Qengji ngjitet për të marrë librin nga i Fronësuari, ka muzikë (Zbul. 5). Davidi është këngëtari dhe muzikanti më i madh mbretëror i Izraelit, “psalmisti i ëmbël” i Izraelit (2 Sam. 23:1). Po Davidi organizon një orkestër dhe kor për të ofruar një flijim lavdërimi përpara faltores së arkës dhe në tempull etj.
[2] Për më shumë mbi himnet shih Vasil S. Tole “Himni kombëtar”, Tiranë, 2013.
[3] Dutch National Anthem – “Het Wilhelmus” (NL/EN) (youtube.com)
[4] Shih “Kalendari Kombiar”, 1915, f. 36. Dokument i cituar.
[5] AQSH, Fondi Wilhem Wies, Dosja 246. Letër e cituar.
[6]Artikull i cituar nga gazeta “Stratis time”.
[7] Shih Neue Freie Presse, 7 mars 1914, te Kasmi Marenglen, “Wilhelm zu Wied dhe Shqipëria”, mars-shtator 1914, Tiranë, 2023, f. 162. Artikull i cituar.
[8] Shih Berliner Lokalanzeiger, 8 mars 1914, te Kasmi Marenglen, “Wilhelm zu Wied dhe Shqipëria”, mars-shtator 1914, Tiranë, 2023, f. 165. Artikull i cituar.
[9] Shih Vossische Zeitung, 9 mars 1914, te Kasmi Marenglen, “Wilhelm zu Wied dhe Shqipëria”, mars-shtator 1914, Tiranë, 2023, f. 162. Artikull i cituar.
[10] Shih Berliner Lokal-Anzeiger, 26 prill 1914, te Kasmi Marenglen, “Wilhelm zu Wied dhe Shqipëria”, mars-shtator 1914, Tiranë, 2023, f. 192. Artikull i cituar.
[11] Shih Leipziger Neue Nachrichten, 20 mars 1914, te Kasmi Marenglen, “Wilhelm zu Wied dhe Shqipëria”, mars-shtator 1914, Tiranë, 2023, f. 173. Artikull i cituar.
[12] Sipas FESH, botim i ASH: LOGORI Loni (1871–1929). Poet atdhetar. Lindi në Korçë. Fare i ri mërgoi në Egjipt, ku kreu shkollën e mesme. Mori pjesë gjallërisht në lëvizjen patriotike të shqiptarëve të atjeshëm dhe bashkë me A. Z. Çajupin, F. Shirokën etj., u bë një nga veprimtarët më aktivë të saj. Më 1929 u kthye përfundimisht në Shqipëri e u vendos në Durrës, ku edhe vdiq. Është autor i një vargu vjershash patriotike, si: “Papa Kristonë na e vranë”, “Spiro Kosturit”, “Një sulm për Shqipërinë” etj., të cilat shquhen për dashurinë e zjarrtë për vendin dhe notën elegjiake. Është autor i këngës së njohur lirike “Drenovarja”. Ka përkthyer poezi lirike, si dhe tragjedinë “Sidi” të P. Korneit, botuar më 1927. Përgatitur nga Th. Gjika.
[13] Paolo Muner, “Jo vetëm “Hymni i Flamurit”, botimet Jozef, Durrës, f. 85. Libër i cituar.
[14] Po aty, f. 85.
[15] I krijuar në 29 korrik 1913 nga Konferenca e Ambasadorëve, me synim organizimin e shtetit shqiptar.
[16] Shih Jose Carreras, “Che t’aggia dì!”, by Evemero Nardella (youtube.com)
[17] Shih Roberto Murolo canta Chiove (youtube.com)
[18] Për Princ Vidin shih https://encyclopedia.1914-1918-onlin...lhelm_prinz_zu
[19] Shih Kasmi Marenglen, “Marrëdhëniet shqiptaro-gjermane në shek. XX”, Tiranë¸ 2023, f. 111. Libër i cituar.
[20] “Lavdurimi në kishën orthodhokse”, gaz. “Përlindja e Shqipëniës”, nr. 17, mars 1914.
[21] “Te deum në kishën katolike”, gaz. “Përlindja e Shqipëniës”, nr. 18, mars 1914.
[22] Shih Kalendari Kombiar” 1915, f. 36. Dokument i cituar.
[23] Shih Kasmi Marenglen, “Marrëdhëniet shqiptaro-gjermane në shek. XX”, Tiranë¸ 2023, f. 64. Libër i cituar.
[24] Për më shumë mbi Mbretëreshën Sofi shih https://theesotericcuriosa.blogspot....ie-of.html?m=1
[25] Tek Ismail Kadare, “Viti i mbrapshtë”, te “Koha e shkrimeve”, f. 321, Tiranë 1986. Roman i cituar.
[26] Fan S. Noli, “Vepra 6”, Tiranë, 1996, f. 393. Letër e cituar.
[27] Shih “Kalendari Kombiar” 1915, f. 37. Libër i cituar.
[28] Fotografia është marrë nga libri italisht “Albania: un regno per sei mesi”, me autor diplomatin Ferdinando Salleo. Autori shkruan se kishte gjetur rastësisht në një treg vjetërsirash një koleksion me foto nga Durrësi. Koleksioni kishte qenë pronë e ministrit të Jashtëm italian, Markezit San Giuliano. Libri është botuar edhe në shqip, me përkthimin e Virgjil Muçit.
[29] Shih: Koço Grameno. Në udhën e shqiptarizmës: kujtime historike, përgatitur sipas dorëshkrimit nga Niko Kotherja. Tiranë, 2018, f. 94.
[30] Spiridon Tasi Ilo lindi më 30 shtator 1876 në Korçë. Aty kreu shkollën fillore dhe gjimnazin grek përpara se të emigronte me prindërit, motrën e vëllanë në Bukuresht. Pas Rumanisë emigron në SHBA, ku u bë edhe një ndër themeluesit e shoqërisë patriotike “Malli i Mëmëdheut” e “Besa-Besë”. Në vitin 1908 u rikthye në Korçë pas shpalljes së Hyrjetit dhe menjëherë vijon veprimtarinë grupet përparimtare e patriotike të qytetit, si anëtar te “Klubi i diturisë shqip” dhe muziktar i “Bandës së Lirisë”. Në 14 shkurt 1910 ishte ndër organizatorët aktivë të “Mitingut të Alfabetit” në Korçë. Largohet nga Korça në 23 prill 1910 në Manastir, e më pas në Bukuresht, ku hap një punishte shtypshkrimesh dhe mban kontakte me figurat e shquara të kolonisë së shqiptarëve. Ishte një nga pjesëmarrësit në takimin e Ismail Qemalit me shqiptarët e Bukureshtit më 5 nëntor 1912, në hotel “Kontinental”, në prag të shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. I bashkohet delegacionit të kolonisë së shqiptarëve të Rumanisë në ngritjen e flamurit në Vlorë edhe si përfaqësues i Korçës. Në Aktin e Shpalljes së Pavarësisë në 28 nëntor 1912 ka firmosur nën siglën “Spiro T. Ilo”. Në 1916 emigron në USA ku themelon edhe të parën shoqëri diskografike shqiptare “Albanian Phonograph Records”, më 1923. Me kthimin në Korçë në vitin 1926, Spiridon Ilo punoi taksambledhës në bashki. Vdiq aty në vitin 1950. Në 1972 u dekorua me urdhrin “Për veprimtari patriotike”– Klasi II. Më pas, në 80-vjetorin e shpalljes së Pavarësisë, u dekorua me urdhrin “Për veprimtari patriotike”-Klasi I, me motivacion: “Atdhetar i dalluar i Lëvizjes Kombëtare që ka dhënë një kontribut të madh për forcimin e shtetit të pavarur shqiptar”. Më 7 mars 2006 iu dha titulli “Qytetar nderi i qarkut të Korçës” “Pas vdekjes”.
[31] Libër i cituar.
[32] Sipas FESH, botim i Akademisë së Shkencave: KURTI Lec (1884-1948). Kompozitor, diplomat dhe veprimtar politik. Lindi në Shkodër në familjen e Palokë Kurtit. Studioi për muzikë në Pezaro (Itali) dhe mandej në Akademinë e Arteve të Bukura në Venecie për kompozicion. Krijimtaria muzikore e tij shtrihet gjatë viteve 1909-1916 dhe përfshin vepra të gjinive te ndryshme: sonata, variacione, trio, romanca, kuartete, muzikë dhome, muzikë korale, muzikë simfonike etj. Në vitet 1918-1939 shërbeu në diplomaci: funksionar i Ministrisë së Punëve të Jashtme (1918-1920), më pas në përfaqësitë diplomatike shqiptare në Bari dhe në Romë (1920-1924), i ngarkuar me punë ad interim në legatën shqiptare në Athinë (1926-1929), ministër fuqiplotë i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë (1930-1935), ministër fuqiplotë i Shqipërisë në Britaninë e Madhe (1935-1939), ku denoncoi i pari botërisht pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste. Në maj 1939, me ftesë të Faik Konicës, shkoi në SHBA dhe u zgjodh kryetar i Federatës panshqiptare “Vatra”. Më pas u kthye në atdhe; në vitin 1942 ishte ndër themeluesit e organizatës Balli Kombëtar dhe u zgjodh kryetar i saj për prefekturën e Shkodrës. Me rikrijimin e Ministrisë së Punëve të Jashtme (tetor 1943) hyri përsëri në shërbimin diplomatik. Në nëntor 1944 emigroi në Itali, ku u bë një nga veprimtarët kryesorë të emigracionit politik shqiptar. Për më shumë shih zërin e përgatitur nga Eno Koço dhe Uran Butka.
[33] Krijimtaria e Lec Kurtit nuk ishte publikuar deri në vitin 2008, kohë kur botohet libri me dorëshkrime që ruheshin pranë familjes së tij me titullin Lec Kurti, Vepra të zgjedhura “Musica Albanica”, studime dhe dokumente, III, Tiranë 2008, ku në shënimin e botuesit Sokol Shupo, në faqen VI përmendet edhe “March Wied”. Më herët, në vitin 2005 Nestor Kraja e përmend Lec Kurtin në shkrimin “Muzika instrumentale shqiptare”. Për Lec Kurtin shih gjithashtu Nikolli Fatmira, “Lec Kurti, zbulohen partiturat e panjohura të himnit për Princ Vidin”, te “Gazeta Shqiptare”, datë 19 gusht 2012; Shuteriqi Zana “Muzika shqiptare”, pjesa e parë (1878-1940), Tiranë, 2019, f. 118-135 etj.
[34] Ndër krijimet e tjera për piano përmendim: Gavotte, në sib maxhor, Venecia, 24 shkurt 1912; Scherzo, në mib maxhor, Venecia, 17 dhjetor 1913; Scherzo, në la minor, Venecia, ?; Preludio, në la minor, Venecia, 20 mars 1913; Andante, në lab maxhor, ?; Presto, në do minor (faqet e fundit mungojnë), ?; Marsh Wied, 30 dhjetor 1913; Romanza senza parole, në fa minor, Venecia 19 dhjetor 1913; Romanza senza parole, në fa minor, Venecia 24 dhjetor 1913; Pjesë për piano (pa titull)?; Tema con variazioni, në la minor, ?; Allegro molto moderato, në do minor, Venecia 27 janar 1914; Sonata për piano, në do minor, Venecia, 19 mars 1914 (një dorëshkrim tjetër i plotë mban datën 30 prill 1915); Preludio, në re maxhor, për piano, Venecia, 20 mars 1914; Berceuse, në la Maxhor, Venecia, 12 janar 1914; Preludio (sostenuto), për piano, Venecia, 29 janar 1914; Minuetto, në la maxhor, Venecia, 6 dhjetor 1914; Preludio, në sol minor, Venecia, 20 dhjetor 1914; Preludio, në sol minor, 11 maj 1914; disa fuga me katër zëra etj.
[35] Shih Ismail Qemali, “Kujtime”, Tiranë, 2009, f. 428. Libër i cituar.
[36] Shih Syrja Vlora, “Kujtime”, Tiranë, 2013, f.109. Libër i cituar.
[37] Shih Eqrem Bej Vlora, “Kujtime”, Vëllimi 2, Tiranë, 2001, f. 54. Libër i cituar.
[38] “Shqipëria si mu duk”, “Vepra 2”, Tiranë, 2001, f. 35.