Sejfi Protopapa

[Brari]

Protopapa ndryshe

Rrallë herë i ndodh një gazetari që të “shtjerë në dorë” personazhe historike, për të cilat në libra e filma është shkruar krejt ndryshe. Por kur e takon, bisedon, qëndron për aq kohë sa është e mjaftueshme t’i njohësh formatin, të duket...

Nga z.Roland Qafoku

...sikur vetë ndihmon në rishkrimin e jetës së tij. Apo më mirë, rishkrimin e CV-së, e endur mes Beratit dhe Wayland-it të Massachusetts-it. Mes Luftës së Dytë Botërore dhe një jete krejt te re në SHBA. Duke lënë pas përveç familjes, miqve, shokëve dhe një ideali të parealizuar, edhe denigrimin dhe përdhosjes që i është bërë figurës së tij.

Ky personazh “high class” quhet Sejfi Protopapa. Një burrë i shkuar në moshë, por jo në mentalitet. Një shqiptar më shumë patriot se sa të gjithë ata që menduan ndryshe si ai. Por, që fati nuk deshi ta linte atje në Beratin e tij, por ta hidhte në Itali e më pas në SHBA. Por, më shumë se jeta e tij plot tallaze dhe pse jo edhe shkëlqim, na vjen po aq interesant me një histori që dikur e kemi mësuar ndryshe. Njëfarë Sali Protopapa, në filmin “I teti në bronx”, përherë na ka lënë një shije negative teksa e shihnim të shqyente kofshën e pulës me dhëmbët e mëdhenj. Të bashkëpunonte me gjermanët kur ata kishin nevojë për të gjetur kush strehonte komisarin. Apo edhe të therte dashin e kopesë mu në mes të dhomës, pasi spërkati murin me gjak dhe i ndoti dhomën me kakërdhi.

Edhe pse i madhi Dritëro na solli një skenar të gjallë e të përqafuar edhe nga rrethanat e kohës, shumë vetë kanë menduar se janë ata Sali Protopapa. Kështu ndodhi me Maliq Dusharin, por edhe me personazhin tonë, Sejfi Protopapa.

Por, të gjitha hamendjet i shuan po Dritëroi teksa në mënyrë simbolike ka marrë pak nga të gjithë e ashtu shtruar e shtruar siç bën vetëm ai, i ka hedhur ashtu siç ka menduar. Ndërsa Sejfiu ynë, me një backgronund të cilin e kanë zili shumë shqiptarë që kanë lënë atdheun pas luftës, bën jetën e tij në një shtëpi të vetmuar në mes të një pylli në Wayland, ndoshta i bindur se për vendin e tij që vazhdon ta dojë aq shumë, ka bërë më të mirën. Ndërsa ne na mbetet të rishkruajmë në mendjen tonë një histori ndryshe. Se krejt i ndryshëm është në realitet Protopapa.


Si u largua nga Berati në vitin 1944 dhe largimi në Itali e më pas në Amerikë. Arsimimi për Fizikë Bërthamore dhe kthimi në vendlindje pas 48 vjetësh

Në shtëpinë e Sejfi Protopapës

Takimi në Massachusetts dhe rrëfimi i historisë së jetës mes Shqipërisë dhe SHBA-së


Pasaporta

Emri: Sejfi
Mbiemri: Protopapa
Datëlindja: 20 shkurt 1923
Vendlindja: Berat
Origjina: Familje bejlerësh në fshatin Protopapë të Korçës
Vendbanimi: Wayland, Massachusetts, SHBA
Larguar nga Berati më 1944
Kthyer në vitin 1992


Arsimi

Tetëvjeçar në Berat
Shkollën e Mesme Tregtare në Vlorë
Ndërpret studimet në Universitetin e Peruxhias për Financë
Diplomohet për Fizikë Bërthamore në SHBA


Aktiviteti në Shqipëri

Komandant i një çete të rinjsh të Ballit Kombëtar në zonën e Rroskovecit Karriera

Punon në Laboratorin e Famshëm në Los Alamos në New Mexico Punon në Ministrinë e Transporteve në sektorin e sistemit të komunikimit satelitor. Vetë ndoshta nuk do ta kisha menduar kurrë se takimet e mia me Sejfi Protopapën do t’i kisha botuar ndonjëherë. Kjo falë edhe një mungese dëshire nga ana e tij. Por, rrëfimi i Dritëro Agollit më tundoi jashtë mase. Më tundoi t’i kërkoja vetë 84-vjeçarit që jeton në Wayland të Massachusetts-it të shkruajë historinë e jetës së tij.

Dhe ashtu siç është ai, më shumë se i thjeshtë, pa komplekse, ka marrë penën dhe ka hedhur kujtimet e veta. Por, më parë se Protopapa të rrëfejë atë që i ka ngjarë në 84 vitet tallaze të jetës, unë po sjell të gjitha mbresat e mia nga disa takime në shkurt të vitit 2001, në Boston të Massachusetts-it. Nga telefonata nëpërmjet së cilës më kërkoi takim e deri tek vizita në shtëpi. Dhe gjatë këtyre rrëfimi i copëzave nga jeta. Nga largimi në 1994 nga qyteti i tij Berat dhe kthimi pas 48 vjetësh. Një histori sa interesante, por edhe e çuditshme. Sa komplekse, po aq edhe e qartë, të cilat vetëm kohë të tilla si ajo e Luftës së Ftohtë dhe e komunizimit mund t’i ndërtonin.

“Alo, jam Sejfi Protopapa”

Një zile telefoni më zgjon nga përgjumja në një ditë dimri amerikan. Jam në dhomën time në hotel “Longwood Inn” të Bostonit dhe jashtë bie borë. E kap telefonin dhe instinktivisht i përgjigjem në anglisht. Por shqipja e bukur e një zë burri më shkund si për të urdhëruar që duhet t’ia kthej po kështu. “Unë që po të flas quhem Sejfi Protopapa. A mund të flas me ju zoti...”. E ç’mund të mendojë një shqiptar kur dëgjon këtë emër? Doemos një personazh si Sali Protopapa. I përgjigjem me politesë se mund të fliste dhe se do ta dëgjoja me shumë vëmendje. Dhe i panjohuri me mbiemrin shumë të njohur vijon me një kërkesë për takim. Dhe kështu bëjmë. Fiksojmë ditën dhe orën. Por mendja vazhdon të më trulloset nga ky emër. Memoria më ndihmon të sjell shumicën e detajeve të filmit “I teti në bronx”. Mustaqe mbi buzë, një tip i vrazhdë, një vragë në faqe, mjaft autoritar, bashkëpunues me gjermanët dhe i urryer nga fshati. Pa të shohim si është ky Protopapa pe vërteti.

Takimi i parë: një shkrim për protestën

Natyrisht, përveç përshëndetjeve, pyetja ime e parë është nëse është Sali Protopapa i vërtetë. Dhe përgjigjja e parë është një “po”. Më tej shpjegon gjithçka. Madje, më tregon se në vitin 1991 vetë ai ka qenë në shtëpinë e Dritëroit duke iu prezantuar si i tillë. Më pas biseda merr nota humori, kur më thotë se pimë me Dritëroin më keq se në film. Por, ky njeri vetëm si Saliu në film nuk është. Të çudit me atë shqipen e tij të pastër. Të duket sikur e ka ruajtur si një fosile prej së cilës nxjerr xhevahire. E habitshme se si përdor edhe fjalë moderne. Imagjinoni, ka lënë Shqipërinë më 1944-ën dhe prej 48 vjetësh jeton në SHBA. Më tej më thotë se një grup shqiptarësh do të protestonin në New Jork dhe do të ishte shumë interesante që një gazetar shqiptar ta ndiqte ngjarjen e ta pasqyronte atë në media. Kjo për mua ishte shumë e thjeshtë, se pikërisht atë ditë unë do të shkoja në metropolin amerikan dhe gjithçka eci në vaj. Edhe protestën e ndoqa dhe shkrimin e dërgova në gazetë, në Tiranë. Edhe Protopapa mbeti i kënaqur.

Ftesa në shtëpi

Është e shtunë. Hipim në makinën e Sejfiut. Një autoveturë e vjetër, me targën MA “The Spirit of America” dhe në sediljen e shoferit me duar te timoni qendron plaku shqiptar. Shumë energjik. Rrëfen gjithçka nga jeta. Por nuk harron të kujdeset në ato që thotë. Bën shumë shaka sidomos për pesë fëmijët. Tregon se ia ka vënë vetë të gjithë emrat duke mos i lënë mundësi bashkëshortes estoneze. Përshkruajmë një pjesë të mirë të Bostonit dhe rruga për në periferi gjarpëron në ca mbikalime që vetëm Amerika ka. Në një moment më thotë se ka humbur rrugën. A nuk duhet të kesh frikë nga një njeri që nuk e njeh. Të thotë se është Sali Protopapa dhe pas gjysmë ore të thotë se humbi rrugën. I them se është e habitshme se si mund të humbasë rrugën një njeri që ka 50 vjet që jeton aty, por ai qesh. Ndalon makinën, del dhe pyet për rrugën dikë përpara një supermarketi. Është muzg dhe silueta e tij duket shumë qartë. E pabesueshme. Si vegim më vjen se ai është dora vetë Sali Protopapa. Ishte fiks ai Pirro Mani në “I teti në Bronx”. Ishte po ajo panoramë njeriu, po ai ekspresion. Po ata sy, po ajo mjekër, po ajo lëvizje e gojës. Sakaq më vetëtin në mendje që Pirro Mani është i madh dhe më tej pyes veten, a e di vetë Pirroja që e ka qarë me lot këtë rol duke i ngjasuar si pikë uji? Mbaron punë me atë anglishten e tij ekselente dhe më pas makinë rrëshqet në një rrugë pylli me pemë të larta. Nuk shkëmbehemi me asnjë makinë, ndërsa biseda rrokulliset sa nga Lufta e Dytë Botërore, të cilin e cilëson luftë civile e deri tek politika e sotme tek Nano e Berisha. Në mendje me shkon gjyshi im partizan, i cili ka vdekur 20 vjet më parë. I them Sejfiut imagjino sikur ai të ishte gjallë dhe ta dinte që unë po udhëtoja bash me Sali Protopapën, me dorën e tij do më kishte vrarë. Një shaka që për Sejfiun përkthehet një e qeshur e zgjatur. “Kohët na e kanë trazuar jetën, por idealet për Shqipërinë e dashur nuk janë trazuar kurrë”, thotë ai.

Një shtëpi arkiv

I afrohemi një drite të zbehtë. Ja kjo është shtëpia ime. Tipike amerikane. Prej druri. Në mes të pyllit. Bora rreth e rrotull e pastruar për merak, ndërsa brenda është shumë ngrohtë. Të duket sikur aty nuk ka njeri. Por një grua shumë fisnike na hap derën dalëngadalë. Është bashkëshortja e Sejfiut. Flet vetëm në anglisht dhe Sejfiu i bën shpejt e shpejt biografinë. Është estoneze. “Jam shumë i lumtur me të” dhe më tej rendit të tjera fjalë pozitive. Dhe me të vërtetë Sejfiu duket që duhet të jetë i tillë. Një grua që ndihet më shumë shqiptare teksa sillet rrotull shtëpisë, nderon miqtë, gatuan dhe më interesantja Sejfiut tonë i drejtohet me “Mister Protopapa”. Dhe në fakt, Sejfiu në atë shtëpi është një mister i vërtetë. Ka një vilë për merak. Me dhoma e oborr. Orendi me gjeografi gati nga tërë rruzulli e me piktura po ashtu. Por pjesa më interesante është studioja e tij. Një thesar i vërtetë arkivash, materialesh, fotografish, dokumentesh. Këtu punoj çdo ditë thotë njeriu ynë si të ishte 30 vjeç. Përsëri i them vetes se ku i gjen këto energji ky plak 80-vjeçar. Është me të vërtetë personazh i rrallë. Më pas nis e rrëfen copëza nga jeta. Ka studiuar për Fizikë Bërthamore. Pasi mbaroi studimet punoi në Laboratorin e famshëm të Studimeve Bërthamore në Los Amos të Neë Mexico-s. Më pas ka kaluar dhe një karrierë disi politike, kur punoi në Ministrinë e Transportit në sistemin e komunikimit satelitor. E thënë më troç vetë Sali Protopapa nuk mund të jetë ky. Si mund të jetë vallë një bej i vrazhdë urdhërues, injorant e kolaboracionist, një fizikant dhe zyrtar i Ministrisë së Tranporteve në SHBA? Jo, vetëm Saliu nuk është. Një darkë “alla amerikane” na shijon më shumë e përzier me biseda rreth Shqipërisë dhe jetës së Sejfiut. Nuk lëmë temë pa prekur, ndërsa ai vazhdon të rrëfejë e të rrëfejë. Fundja, ka shumë për të rrëfyer.

...vijon

Panorama
15 tetor 2004

[Brari]

Kujtimet e personazhit të rrallë që u detyrua të lërë Shqipërinë në vitin 1944 dhe të vendoset në Itali e më pas në Shtetet e Bashkuara të Amerikës

Sejfi Protopapa: Ju rrëfej jetën time

“Isha në një klasë me Margarita Tutulanin dhe e gjithë klasa ishte e dashuruar me të. Përse u bashkova me nacionalistët


Sejfi Protopapa

Unë linda në 1923 dhe mbarova shkollën unike në Berat, një qytet shumë i vjetër shqiptar.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Berati nuk u cek nga trafiku ushtarak përgjatë akseve rrugorë Veri-Jug, i cili përshkonte zonën bregdetare, e Lindje-Perëndim, i cili lidhte portin e Durrësit me Maqedoninë, e më tutje Detin e Zi. Si një qytet relativisht i mënjanuar dhe ndoshta pikërisht për këtë arsye, një numër ngjarjesh të rëndësishme u zhvilluan në të gjatë viteve të luftës.


Nxënës i shkollës unike në Berat

Para mbërritjes së “Këmishave të Zeza” italiane në 7 prill 1939, prefekti i Beratit ishte Qazim Bodinaku, një shërbyes besnik i Mbretit Zog, të cilit i ishte besuar të mbante nën vëzhgim të gjithë qytetarët që kishin marrë pjesë në Kryengritjen e Fierit të qershorit 1935. Informatorët e Bodinakut ndiqnin edhe disa nga miqtë e familjes sonë që na vinin për vizitë. Për shembull Ramadan Velmishi, një nga pjesëmarrësit e Kryengritjes së Fierit, i tregonte prindërve të mi se, kur vinte në Berat, nuk e merrte me vete rojen e tij personale, i cili mund të futej në sherr me informatorët e Bodinakut.

Shtëpia jonë në Berat ishte afër godinës së prefekturës, ngjitur me kishën ortodokse të Shën Gjergjit dhe rreth 200 metra nga lumi Osum. Për të shkuar në shkollën unike, e cila ndodhej rreth 2 kilometra larg, në lagjen Murat Çelepie, më duhej të përdorja biçikletën. Biçikleta ime ishte me goma të trasha, kontrapedal dhe zgarrë. Fëmijët e Qazim Bodinakut, një djalë dhe dy vajza, vinin në shkollë të shoqëruar me një roje të armatosur, i cili priste jashtë derës së klasës deri sa të mbaronte mësimi. Margarita Tutulani, Resul Dollani (Toxhari), Namik Meqemeja dhe Vangjel Myzeqari, ishin disa nga nxënësit e tjerë të klasës sime. Të gjithë djemtë e klasës ishin dashuruar pas Margaritës. Ajo ishte shumë e bukur dhe, njëkohësisht, nxënësja më e mirë e klasës sonë. Margarita Tutulani, së bashku me të vëllanë e saj Kristaq Tutulanin, u pushkatuan një natë në afërsi të Kavajës nga pushtuesit fashistë. I ati i tyre, nëpunës i lartë në qeverinë shqiptare pas pushtimit fashist, qe shquar për patriotizëm dhe ndershmëri, tipare që i kishin trashëguar edhe fëmijët e tij. E bukur, e mençur dhe trime, Margarita merr pjesë në rezistencën popullore, shkonte derë më derë për të folur dhe organizuar luftën kundër zgjedhës së huaj. Veprimtaria e saj dhe e të vëllait ranë në sy të armikut që i arrestoi dhe i pushkatoi. Vdekja e tyre tronditi thellë banorët e Beratit, bëri përshtypje të thellë në mbarë vendin dhe qe një shkëndijë e re, një thirrje e re revolte kundër fashistëve.

Në atë kohë, babai im, një ish-avokat në pension e kalonte kohën duke luajtur me letra me shokët në kafenenë që ndodhej në qendrën e qytetit, në të njëjtën godinë me Bashkinë dhe pranë lumit. Zakonisht, babai paguante një pajton për të shkuar nga kafeneja në shtëpi, një distancë prej pothuajse një kilometër. Ai dukej mendërisht i izoluar nga rrëmujërat e kohës dhe ndoshta ndjente se koha e tij kishte kaluar dhe i përkiste brezit të ri të vendoste për të ardhmen e vet.

Konfuzion politik

Pushtimi italian i 7 prillit 1939, nxiti aktivitetin ekonomik krahasuar me kohën stagnante të regjimit të Mbretit Zog. Por, krijimi i Partisë Fashiste e Ballit Kombëtar në 1939, si dhe lindja e Partisë Komuniste në 1941, (vetëm pasi ushtria gjermane sulmuan Bashkimin Sovjetik), krijoi konfuzion në preferencat politike të të gjithë shqiptarëve, e sidomos tek ata që brenda për brenda familjeve kishin anëtarë me preferenca të kundërta.

Në shtëpinë tonë, nuk ekzistonte konfuzion për sa i përkiste parashikimit se cila palë do të ishte fituese e luftës botërore. Ne ishim të bindur se kombinimi i armatës së madhe ruse me produktivitetin industrial e ushtarak të SHBA-së, eventualisht, do të dilte fitimtar mbi mentalitetin e mangët politik të udhëheqësve nazifashistë, të cilët mbështeteshin nga një numër i kufizuar burimesh materiale dhe njerëzore. Ata mund të kishin pasur një shans ta fitonin luftën, në qoftë se do të kishin qenë të zotë të prodhonin të parët armët bërthamore. Por ata e humbën atë shans, për shkak të të ashtuquajturave bindje ideologjike. Komponenti urrejtje në bindjet e tyre shkaktoi një emigrim masiv intelektual, sidomos ndërmjet çifutëve, të cilët u vendosën kryesisht në SHBA.

* * *

Pak para kapitullimit të Italisë fashiste, në gusht 1943, karabinierët arrestuan një numër të rinjsh në Berat dhe më pas, i ekzekutuan ata. Ndërmjet tyre ishte edhe Margarita Tutulani e vëllai i saj Kristaqi. Në atë kohë, unë ndihmoja Kristaqin të shtypte trakte antifashiste. Për këtë arsye, kur mora vesh për ekzekutimin e tyre, u largova nga Berati dhe u nisa në drejtim të fshatit Protopapë (krahina e Oparit, Korçë). Atje, fisi i babait mund të më ofronte një strehë të sigurtë. I lindur me një defekt në çapok, udhëtova ngadalë me ndihmën e bastunit. Gjatë rrugës për në Protopapë, ndenja një natë në teqen që ndodhet në majën e mbuluar me borë të malit Tomorr. Atje mësova për kapitullimin e Italisë dhe brenda një dite, u ktheva në shtëpinë time në Berat.

* * *

Në të njëjtën kohë, edhe dy forcat luftuese antifashiste u futën në qytet. Godina e prefekturës ishte në dorë të forcave komuniste, ndryshe të quajtura partizane, ndërsa godina e bashkisë ishte nën kontrollin e forcave të Ballit Kombëtar. Më duhet të hap parantezë këtu për të treguar se forcat e Ballit, gjatë verës, i kishin sulmuar fashistët italianë në Berat, por kishin dështuar duke lënë tre të vdekur në portat e kalasë së qytetit. Sipas burimeve të Ballit, ata i kishin ftuar forcat komuniste të bashkonin forcat në atë sulm, por ftesa e tyre nuk ishte pranuar. Dhe në vend që të bashkoheshin me Ballin në atë sulm kundër italianëve, komunistët kishin paralajmëruar mbrojtësit duke shtënë në ajër pak përpara sulmit ballist.

* * *

Bashkekzistenca paqësore midis të dy forcave të armatosura në Berat korrespondoi në kohë me marrëveshjen që u arrit në Mukje midis Partisë Komuniste dhe Ballit Kombëtar, e cila parashikonte një plan konkret kooperimi dhe organizimi në luftën kundër pushtuesve fashistë. Merita për marrëveshjen e Mukjes i takon Thoma Horogollajt dhe Hasan Dostit, të cilët iu drejtuan komunistëve me këtë fjali të thjeshtë. “Ne ju lëmë të shkruani çfarë të doni në tekstin e marrëveshjes për të ardhmen politike të Shqipërisë, me kusht që ju të pranoni një proces të mirëfilltë demokratik për zgjedhjen e përfaqësuesve të popullit, dhe që të mbështesni të drejtën e popullit të Kosovës për vetëvendosje.”

* * *

Unë mund të them me plot gojën se është një fakt historik i pakundërshtueshëm që ushtria gjermane nuk u stacionua kurrë në Berat. Për të siguruar prodhimin e naftës, ata kishin stacionuar vetëm rreth 100 ushtarë në Kuçovë.

Gjermanët ishin kaq të shpërndarë në Evropë sa nuk kishin forca për të realizuar një pushtim të plotë të Shqipërisë. Në total, gjermanët patën mundësinë të dislokonin në Shqipëri jo më shumë se 1500 ushtarë, të cilët mbronin vijat e furnizimit të forcave të tyre në Ballkanin e jugut. Për mbajtjen e një numri kaq të vogël ushtarësh në Shqipëri, pjesërisht, gjermanët ia dinin për nder Xhafer Devës, një shqiptar nazist i devotshëm, i cili arriti të qeverisë në një farë mënyre vendin, duke kontribuar kështu në mbrojtjen e arterieve të furnizimit të ushtrisë gjermane.

Në vise të ndryshme të Shqipërisë, ata kishin vendosur nga 3-5 roje në urat kryesore të vendit. Ndërsa, në Tiranë, ishte dislokuar një njësi e Gestapos. Përveç saj, ishin dhe dy batalione ekspedicionare me nga 400-500 ushtarë, të cilët kryenin fushata raprezaljesh kundër atyre zonave në të cilat mund të vritej një ushtar gjerman. Gjatë raprezaljeve të tyre, gjermanët shtinin mbi çdo civil që iu kapte syri, shkatërronin godina, vrisnin kafshët blegtorale dhe digjnin të mbjellat. Në këto operacione, ata nuk u përballën ndonjëherë me rezistencë të armatosur. Me sa di unë, vetëm një herë Brigada e Parë komuniste, e udhëhequr nga Mehmet Shehu, pati një konfrontim frontal me gjermanët në Tendën e Qypit.

Forcat e Ballit dhe sidomos ato partizane, i sulmonin herë pas here patrullat gjermane të urave dhe autokolonat me furnizime ushtarake që kalonin nëpër rrugët e Shqipërisë. Në qoftë se ndonjë gjerman vritej, batalionet e raprezaljes vinin në atë zonë dhe e shkatërronin atë. Disa e quanin këtë sekuencë ngjarjesh “proletarizim i imponuar”. (Lexuesi duhet të mbajë parasysh se përshkrimi i mësipërm rreth prezencës gjermane në Shqipëri nuk vlen për periudhën tetor-nëntor 1944, kohë në të cilën Gjermania u tërhoq përfundimisht nga Greqia. Shtëpia ime, kisha ortodokse, dhe një pjesë e lagjes “Uzgur” u shkatërruan gjatë kësaj faze të fundit të luftës në Shqipëri.)

Situata në qytetin e Beratit

Duke u kthyer në ditët e gushtit 1943, situata në Berat ishte shumë konfuze dhe e ndërlikuar. Në vazhdim të punës që kisha bërë me Kristaq Tutulanin, unë shkoja punoja në sektorin e shtypit të Partisë Komuniste në godinën e prefekturës. Ndërkohë, mbaja lidhje me degën e “Grupit të të Rinjve” të Beratit, që udhëhiqej nga Resul Dollani, Namik Meqemeja, Fatbardh Guri, Enver Karkanjozi, Neti Fuga, etj. Ky grup vendosi të nxirrte një deklaratë (të nënshkruar nga katër emrat e parë në listën e mësipërme) për formimin e Partisë Nacional-Komuniste. (Me keqardhje mund të them se të vetmen kopje të asaj deklarate ia dhashë dr. Stavro Skëndit, kur arrita në Nju Jork në vitin 1947) Kontradikta midis termit Nacionalistë dhe Komunistë në emrin e partisë ishte më se e dukshme, por ato kohë të çmendura e justifikonin një edhe një gjë të tillë.

Duhet theksuar këtu se Resul Dollani, kur kishte qenë burgosur nga fashistët italianë, u bojkotua nga shokët komunistë të qelisë ngaqë Partia Komuniste kishte vendosur të shkatërronte Grupin e të Rinjve, pasi kishte varrosur të gjallë udhëheqësin e tyre, Anastas Lulon. Gjithashtu, duhet theksuar se babai i Namik Meqemesë dhe tre ballistë të tjerë me emër (ndër ta edhe udhëheqësi i Ballit, avokat Skënder Muço, një njeri i mrekullueshëm, i cili ishte personi që mbante lidhjet midis Ballit Kombëtar dhe oficerit të Misionit Aleat në Himarrë.)

... vijon

Panorama
16 tetor 2004

[Brari]

“Pasi më ra në dorë letra e Enver Hoxhës, që udhëzonte mosnjohjen e Marrëveshjes së Mukjes, iu bashkangjita forcave nacionaliste”

Protopapa: Si kalova nga Grupi i të Rinjve në krah të Abaz Ermenjit


Sejfi Protopapa

Në një nga ditët e gushtit 1943, në zyrën e shtypit komunist, mua më ra në dorë një letër e firmosur nga “Shpati”, i cili ishte pseudonimi i Enver Hoxhës gjatë luftës. Letra bënte me dije udhëheqjen komuniste të Beratit që Partia Komuniste nuk e njihte Marrëveshjen e Mukjes dhe udhëzonte fillimin e luftës për kontrollin e plotë politik dhe ushtarak të vendit.

Pasi lexova atë letër u konsultova me xhaxhanë tim, Veli Protopapën dhe ai më sugjeroi që t’ia tregoja atë letër Abaz Ermenjit, komandantit të forcave balliste të zonës së Beratit, i cili ishte stacionuar në Bashki. Pasi bëra këtë gjë, u vendos që anëtarët e Grupit të të Rinjve të bashkoheshin me forcat e Ballit dhe unë të qëndroja në shtabin e Abaz Ermenjit.

Incidenti me partizanët

Pikërisht një ditë para se këto plane të materializoheshin, në kohën e drekës i ofrova babait që ta çoja me biçikletë në shtëpi. Babai hipi në zgarrë, ndërkohë që, për siguri, dy ballistë të armatosur na shoqëronin nga mbrapa. Nga godina e Bashkisë në atë të Prefekturës, i dhashë biçikletës ngadalë. Për t’u futur në rrugicën e shtëpisë sime më duhej t’i vija rrotull Prefekturës. M’u tek kthesa e Prefekturës, më dolën përpara një grup prej 7 partizanësh të udhëhequr nga Ceno Velmishi, një kushëri imi i largët. Ata më kërkuan që të shkoja me ta në godinën e Prefekturës për një vizitë të shkurtër. Dy ballistët e armatosur ngrinë në vend rreth 10 metra pas meje. Unë i kërkova Cenos që të çoja babanë një herë në shtëpi e pastaj të shkoja me të, por ai nuk pranoi. Babai, i bezdisur nga fakti që ky incident absurd po e vononte për ngrënien e drekës, tha: “Ju çuna keni vënë nga një dyfek krahëve dhe çoç ju duket vetja. Pa më lini të shkoj në shtëpi tani se u bëra vonë për drekë”! Pastaj, ai iu drejtua Cenos dhe i tha të hapte rrugën, ndërsa mua më urdhëroi që të vazhdoja t’i jepja biçikletës.

Sapo çova babain në shtëpi, u ktheva në Bashki duke kaluar nëpër rrugë dytësore. Ajo ditë shënoi të parën ditë në jetën time si një njeri i vënë në shënjestrën komuniste. Ajo ditë ishte zanafilla e vuajtjeve që shoqëruan arratisjen time nga Shqipëria me një motobarkë peshkimi, jetën në kampet e refugjatëve të UNRRA-s dhe arritjen në SHBA në vitin 1947.

Duke iu rikthyer ditës kur mora babain në biçikletë për drekë, në po atë ditë, Neti Fuga pothuajse u varros e gjallë, por u shpëtua nga Mehmet Shehu, dora vetë. Kjo, sepse Neti e kishte pas ndihmuar komandantin Shehu në një përplasje të mëparshme me fashistët italianë. Fatbardh Guri arriti të arratisej në Greqi në fund të luftës dhe pastaj të vinte në Nju Jork. Resul Dollani dhe Namik Meqemeja qëndruan në Berat, duke thënë se nuk kishin bërë asnjë gjë që të kishin frikë të qëndronin. Kuptohet që ata u arrestuan dhe u ekzekutuan pa një pa dy nga komunistët fill pas hyrjes së tyre në Berat.

Çdo ditë kur ngrihem në mëngjes, shikoj në mendje tabllonë e Resulit, Namikut, e të tjerëve që u tërhoqën zvarrë rrugëve të Beratit drejt vdekjes dhe pyes babanë tim të dashur se çfarë kishte ai në mendje gjatë atij incidenti me biçikletë.

Disa ditë më vonë

Pas disa ditësh, forcat komuniste u larguan nga Berati për t’u vendosur në zonat rurale të ashtuquajtura të çliruara. Kjo lëvizje ishte në zbatim të udhëzimeve të letrës së përshkruar më sipër. Ndërkohë, forcat e Ballit qëndruan edhe për disa muaj në Berat, i cili u bë një qendër e grumbullimit të të gjitha forcave më në Jug që ishin tërhequr nga presioni i komunistëve fitimtarë.

Gjatë konfrontimit të armatosur të luftës civile midis partizanëve dhe ballistëve, Partia Komuniste fitoi goxha kapital politik në territorin që ajo kontrollonte. Balli, nga nevoja, u detyrua që të mos luftonte gjermanët. Një armëpushim delikat mbizotëronte midis gjermanëve dhe ballistëve, ndërkohë që Balli Kombëtar mundohej të ruante identitetin e tij si një forcë çlirimtare.

Sulmi mbi gjermanët dhe largimi nga Shqipëria

Eventualisht, nga fundi i luftës, një grup prej 600 ballistësh, pjesë e të cilit isha edhe unë, iu atashuan oficerët e misionit ushtarak britanik kolonel McClean dhe major Julian Amery, si dhe radisti i tyre. Forcat tona zunë pozicion në malin e Lezhës. Forcat partizane nuk operonin në atë zonë të vendit. Si rrjedhim, forcat tona sulmuan me sukses një autokolonë të madhe gjermane që shkonte drejt Shkodrës.

Një muaj më vonë, misioni britanik pranë Ballit mori urdhër që të largohej nga Shqipëria. Fill pas largimit të tij, forcat e Ballit u shpërndanë. Unë përfundova në një motobarkë që transportoi rreth 100 veta drejt Italisë, në pjesën që kontrollohej nga armata e tetë britanike. Atje na vendosën në një kamp refugjatësh, në të cilin ofrohej strehë dhe ushqim për ata që deshën të rrinin.

Ekzekutimi

Gjatë luftës civile në Shqipëri, unë isha në qytetin e Beratit dhe i atashuar në komandën qendrore të guerrileve të Ballit Kombëtar atje. Pas kapitullimit të forcave italiane tek Aleatët, dy forcat kryesore të guerrileve në vend, Fronti Nacional Çlirimtar (komunistët) dhe Balli Kombëtar, zbritën në qytetin e Beratit nga zona malore në Lindje të qytetit. Në fakt, pas fillimit të luftës civile mes dy forcave guerrile, vetëm forcat e Ballit Kombëtar mbetën në qytetin e Beratit. Ushtria gjermane arriti të stacionojë vetëm 100 ushtarë në Kuçovë për të mbrojtur fushat e naftës dhe ndërtesat e uzinës së naftës në atë zonë, afro 16 km në Perëndim të Beratit. Për shkak të luftës civile, ne nuk i shqetësuam gjermanët në Kuçovë dhe ata nuk na shqetësuan neve. Ushtria gjermane nuk hyri kurrë në qytetin e Beratit gjatë luftës civile.

* * *

Në atë kohë, në fund të 1943, lideri i Ballit në Berat ishte prof. Abaz Ermenji që kishte marrë doktoratën për letërsi nga Universiteti i Sorbonës në Paris. Si një profesor antifashist i njohur në Liceun francez në Korçë, autoritetet italiane e kishin internuar atë në Ventottene, në Itali, që kur hynë në Shqipëri në 7 prill 1939. Kur u lirua nga internimi, ai u bashkua me lëvizjen e Ballit Kombëtar dhe udhëhoqi një kompleks të rëndësishëm forcash guerrile në zonën e Skraparit, përgjatë luginave në Lindje dhe Perëndim të malit të Tomorrit, në Lindje të Beratit. Kur kapitulluan forcat italiane, guerrilasit e Ballit Kombëtar hynë në qytet dhe e ngritën shtabin në ndërtesën e Bashkisë, ndërsa guerrilasit komunistë (i quajturi Fronti Nacional Çlirimtar) e ngritën shtabin në ndërtesën e Prefekturës. Të dy forcat politike mbajtën një bashkekzistencë të brishtë për një kohë të shkurtër deri në fund të 1943, kur forcat komuniste e lanë qytetin në bazë të udhëzimeve nga Shtabi i tyre i Përgjithshëm, në mënyrë që të rirreshtonin forcat për luftën civile që po vinte. Këto udhëzime gabimisht ranë në dorën time. Unë i mora ato ndërsa po punoja në zyrën e shtypit të Frontit Nacional Çlirimtar. Për shkak të lidhjes sime të kamufluar me të ashtuquajturin Grupi i Rinisë së Beratit, unë zgjodha t’ia kaloja dokumentet prof. Abaz Ermenjit dhe kështu, në atë moment, unë fillova rrugën time si një person i shenjuar nga lëvizja komuniste në Shqipëri. Unë i kisha kaluar forcave kundërshtare një dokument të shtypur që provon qartë për historianët e ardhshëm se Komunistët me qëllim, nisën luftën civile në Shqipëri dhe faktikisht e fshinë Marrëveshjen e Mukjes nga fundi i vitit 1943. Objektivi i tyre ishte të shkatërronin ushtarakisht forcat e Ballit Kombëtar, në mënyrë që të mund të ushtronin kontroll ekskluziv e diktatorial të qeverisë që do vinte pas disfatës të shtetit Nazist Gjerman. Në atë kohë, ky ishte një objektiv kryesor i Partive Komuniste në territoret e okupuara nga gjermanët, veçanërisht në Evropën Lindore e Juglindore, nën direktivat nga sovjetikët në Kremlin...

vijon nesër

Nesër do të lexoni

Si do të organizoja forcat nacionaliste të zonës së Roskovecit
Përse donim ta ekzekutonim ushtarin italian që kishte lënë shtatzënë një vajzë
Incidenti me Dane Cukalatin dhe Bajram Xebën


Panorama
17 tetor 2004

[Brari]

Shkrimtari i madh shqiptar, autor i romanit “Komisari Memo” dhe i skenarit të filmit “I teti në bronx”, tregon se si e krijoi figurën e Sali Protopapës

Dritëro Agolli: Sali Protopapa në shtëpinë time në vitin 1991

Agim Baçi

Sali Protopapa, personazhi i romanit të Dritëro Agollit “Komisari Memo”, është një figurë komplekse që i ka ngacmuar kineastët e viteve ‘70 në Shqipëri për të krijuar ndoshta rolin më të spikatur “negativ” në filmin “I teti në bronx”. Gazeta “Panorama” në lidhje me mënyrën se si u krijua kjo figurë nga Agolli dhe u realizua më pas në një film do të paraqesë në vijim një cikël shkrimesh.

Portreti i Sali Protopapës bëhet edhe më interesant në filmin “I teti në bronx”, rol i interpretuar me mjeshtëri nga aktori i mirënjohur Pirro Mani. Dritëro Agolli, i cili e hodhi në letër këtë personazh thotë se, “shumë njerëz pranonin se i kisha bërë të kuptonin diçka nga vetvetja. Mjaft prej tyre më kanë ardhur në shtëpi”. Pikërisht, ky fakt e bën edhe intrigues personazhin që është një gërshetim i disa personazheve nacionalistë të Luftës së Dytë Botërore.

Ciklin e botimeve e nisim me rrëfimin e shkrimtarit Dritëro Agolli që i “dha jetë” Sali Protopapës, i cili pretendohet se është Maliq Dushari apo Sejfi Protopapa.

“Më pati bërë përshtypje mbiemri ‘Protopapa’. Ngjante si diçka e lashtë, shumë tingëlluese”. Kështu tregon shkrimtari Dritëro Agolli historinë e ndërtimit të romanit “Komisari Memo”, i cili më pas mori një format shumë më të gjerë për të gjithë shqiptarët, për shkak të jetëzimit përmes filmit “I teti në bronx”.

Romani “Komisari Memo” është vetëm një prej krijimeve të tij, që i ka hapur punë me lexuesit që kanë marrë nga personazhet personifikimin e vetvetes apo të të afërmve të tyre. Por, moria e personazheve reale që i është dashur më pas të merret duke i sqarur, e bën Dritëro Agollin që ta mbajë mend mirë historinë që mori emrin nga fshati Protopapa në rrethin e Korçës, e që u përhap anembanë vendit prej filmit që u shfaq me qindra herë. Agolli mendon se nami ishte edhe “faji” i Pirro Manit, që luajti ndoshta një nga rolet e tij më të mira, duke e bërë figurën e Sali Protopapës një figurë tipike për të portretizuar përfaqësuesit e Ballit Kombëtar. “Të them të drejtën, nuk është se unë e nxirrja Sali Protopapën në roman si një figurë qesharake. Madje, ai edhe në film, më vonë, nuk është se merrte përsipër vetë të jepte urdhra. Ai në fakt edhe në film maksimumin e vet përkthente gjermanët. Por janë disa momente në film që e kapërcejnë rrëfimin e romanit e që e kthyen Sali Protopapën në një figurë me një sens negativ, madje disi turpërues, sidomos për atë kohë që ballistëve u ishte hapur luftë nga partia. Kjo për atë kohë nuk ishte pak dhe këtë e tregonin thumbat që i hidhnin banorët atyre që kishin këtë mbiemër”, tregon Agolli. Ai nuk ka menduar kurrë se Sali Protopapa do të bëhej pjesë e komunikimeve të tij. Natyrisht, më e çuditshme ka qenë kjo marrëdhënie deri në vitet ’90. “Kishte nga ata që i përdornin për të keq në jetën e përditshme këto personazhe”, tregon Agolli, duke kujtuar se ishte ndeshur ndonjëherë edhe me njerëz, të cilët duke iu referuar romanit apo filmit sulmonin persona të familjes apo të afërm të personazheve negativë. “Kjo ka qenë një shije e keqe edhe pse të bënin të kuptoje se ajo që kisha shkruar jetonte tek njerëzit. Është mirë që personazhi të përfaqësojë gjithnjë një shtresë, përndryshe nuk do të kishte kuptim. Por ai keqkuptim me personazhe që ndodhte shpesh nga njerëz negativë më ka lënë gjithnjë shije të keqe”, kujton Agolli, i cili jo pak herë është dashur të përgjigjet përpara të panjohurve për “x” personazh.

Keqkuptimi me miqtë

Janë jo të paktë miqtë që janë zemëruar me shkrimet e tij, sidomos me romanet. Ai është i bindur se shpesh nuk e ka patur me ata që janë zemëruar, edhe pse në mendje mund t’i ketë mbetur diçka prej tyre, prej karakterit dhe bisedave të përditshme me to. “Më ndodhte që pas ndonjë romani dikush të varte turinjtë. Mendonte se mos kisha shfrytëzuar takimet me të. Por unë nuk mund të marr e të mbaj përsipër rastësitë. Nëse diçka nga personazhet e mi përputhet me dikë, kjo nuk do të thotë se e kisha pikërisht për atë”, thotë shkrimtari Agolli. Ai i mban mend mirë njerëzit që i ka përdorur me dëshirë si personazhe. I ka ndryshuar pakëz emrin apo mbiemrin, por duke i lënë gati të kuptuar se e ka për një person konkret. “Kur e kam bërë me dashje dikë si personazh e kam lënë të kuptohet hapur një gjë e tillë”, thotë ai, duke shpjeguar se pjesa më e madhe e këtyre personazheve e ka ditur se është përdorur për krijimet e tij. Megjithatë, këto detaje, ku ai ka futur me qëllim disa persona në librat e tij, ai ka ndërmend t’i bëjë publike vetëm kur të botojë librin me kujtimet, të cilin ka vite që po e përgatit. “Por është një libër që dëshiroj të botohet vetëm pas vdekjes sime, sepse aty kam thënë shumë të vërteta që ndonjëherë janë edhe të dhimbshme”, thotë Agolli, duke rrëfyer se tashmë ka hedhur në të shumicën e kujtimeve të jetës së tij. “Dëshiroj që disa të vërteta t’i dinë të tërë ashtu siç janë, edhe pse shumë prej tyre që përmenden mund të mos gjenden mirë”, tregon Agolli, duke ripërsëritur se lutet të ketë shëndet sa të hedhë të gjitha ato kujtime që ka ndërmend t’i bëjë publike.

Përveç personazheve, aty ai ka shumicën e marrëdhënieve me aktorët kryesorë të letërsisë shqiptare. Por, jo vetëm të letërsisë. Ai ka qenë një aktor kryesor edhe në fusha të tjera, sepse detyra e kreut të Lidhjes së Shkrimtarëve ka qenë padyshim një pozicion i rëndësishëm për atë sistem. “Nëse dikush fliste për ne, kjo mund të mos bënte përshtypje. Por nëse unë ose dikush tjetër i njohur po aq sa unë, fliste për diçka apo për dikë, atëherë kishte reagime. Ndaj, dua të shpjegoj se ajo natyrë marrëdhëniesh nuk ishte kaq e lehtë dhe nuk mund të kishte këtë kuptueshmëri siç mund ta ketë sot”, tregon Agolli, i cili nuk e fsheh se, përmes kujtimeve kërkon të zbardhë shumë nga të pathënat e sferës së tij. Ai nuk e fsheh që, nëse dikush portretizohej negativisht, rrezikonte të shihej me një sy tjetër nga shoqëria, e pse jo, edhe si kundërshtar i diktaturës. Historia me Protopapët është diçka që sot, sipas tij, mund të shihet thjesht si shaka, por që në atë kohë përbënte një problem serioz.

“Thika me dy presa”

Të të jetojnë personazhet është një gjë e shumë e mirë për cilindo krijues. Por, shpesh, duhet të përballosh edhe zemërimin e atyre që shikojnë mishërimin në veprën tënde. Shkrimtari Dritëro Agolli e konsideron këtë proces si pjesë e përjetimit, i cili edhe pse ndonjëherë nuk rezulton i këndshëm për askënd, është gjithsesi i mirë për çdo vepër që kërkon t’i mbijetojë kohës. “Të gjithë tentojnë që personazhi të përfaqësojë një grup sa më të madh njerëzish. Nëse ia arrin, atëherë mund të mendosh se ke arritur të bësh një vepër të mirë”, thotë Agolli, i cili “ballafaqimin” me personazhet e veprave të tij e ka patur një shoqërues të vazhdueshëm të krijimtarisë së tij. Sipas tij, asnjë artist që kërkon të mbijetojë nuk mund t’i shmanget atyre që e rrethojnë. “T’u shmangesh atyre është si t’i shmangesh vetvetes. Pra është krejt e pamundur”, thotë Agolli, duke kujtuar se kur romanit i bashkangjitet edhe filmi i bazuar në të, ngjarjet bëhen edhe më publike, së bashku me reagimet.

Megjithatë, Agolli nuk e fsheh se përmes personazheve të tij ka bërë edhe mjaft miq. “Shumë njerëz pranonin se i kisha bërë të kuptonin diçka nga vetvetja. Mjaft prej tyre më kanë ardhur në shtëpi”, thotë Agolli, i cili derën e mban hapur për këdo që i kërkon t’i pijë një kafe.

Dritëro Agolli: Takimi në shtëpinë time me Sali Protopapën

Ajo që është e vërtetë është se mua vazhdon të më pëlqejë Protopapa. Edhe atëherë më dukej tingëlluese, diçka e lashtë. Sapo e kam dëgjuar kam vendosur t’ia vë emrin personazhit tim “Sali Protopapa” që në fakt, për mua atëherë nuk kishte lidhje me ndonjë person të vërtetë. Unë kisha dëgjuar në atë kohë për një Xume Protopapa, i cili kishte qenë eksponent i Ballit. Por, meqënëse ky ishte ende person i gjallë nuk mund ta vija këtë në romanin tim. Kur në këtë kohë, pasi ishte lexuar romani, në një vizitë timen në Devoll më vjen të më takojë një djalë. “Jam Avni Protopapa”, më thotë. Ai ishte inxhinier dhe drejtor i Fabrikës së Maliqit. Kishte vendosur të ndërronte mbiemrin. “Më thonë djali i Sali Protopapës”, më tha ai, duke më shpjeguar se kishte vendosur të ndërronte mbiemër. “Do e bëj mbiemrin Mira”, më tha dhe ashtu bëri. E pyeta nëse kishte me të vërtetë ndonjë lidhje apo emër konkret Sali Protopapa. Më tha se nuk kishte, por se në fshatin Protopapa mendonin që në roman flitej për dikë që ishte arratisur më pas nga Shqipëria për të shkuar në Amerikë.

Me Avniun u bëmë miq. Për këtë miqësi u bë shkak edhe ngjashmëria e madhe që kishte ai me Pirro Manin, që luante rolin e Sali Protopapës në film. Më vonë, ai erdhi në Tiranë. Por unë e mbaj mend mirë edhe pasi i vdiq e shoqja, u bë një leximtar i madh. Atëherë më premtoi se do e rilexonte “Komisarin Memo”. Por me fshatin Protopapa më lidhin herëpashere letrat që shkruheshin nga ky fshat për librin. Madje, mbaj mend që ishte një vajzë që dy-tri herë në vit i shkruante Komitetit Qëndror për t’i treguar se hitoria në libër nuk ishte e vërtetë dhe se shtrembërohej historia e fshatit.

Ndërsa befasia e këtij rrëfimi ka qenë padyshim vizita e Sejfi Protopapës në shtëpi. Ka qenë viti 1991, por nuk mbaj mend mirë se në ç’kohë ka ndodhur. Mbaj mend vetëm që ishte mbrëmje. Bie dera dhe e hap Sadija. Më tha që më kërkonin. “Unë jam Sali Protopapa, për të cilin ke shkruar në roman”, më tha fytyra e tij, sapo unë u shfaqa në derë. “Mund të hyj?”, më pyeti. Në fillim u stepa, por duke e ftuar të hynte brenda. Ishte i shoqëruar me një mik. I ftova të dy. Hynë dhe u ulën. Sapo u ul më tha se ai ishte i djali i Sali Protopapës. Kishte qenë kryetar i të rinjve ballistë. Mendonte se romani “Komisari Memo” përshkruante atë dhe Maliq Dusharin, të cilin unë e kisha personazh në roman. U vura në siklet për t’i treguar se ajo që kisha shkruar ishte diçka letrare dhe s’kishte të bënte me asgjë personale. I tregova se i vetmi njeri të cilit i dija ekzistencën reale me mbiemrin e tij ishte Xume Protopapa, të cilit të gjithë ia kishin dëgjuar namin. Por Sejfiu m’i lehtësoi gjërat. Ishte njeri i këndshëm dhe tregonte bukur. Sadija na mbushi tavolinën dhe rakija e batutat i zunë vendin shpjegimeve të mia për rrëfimin në libër. Fliste pa asnjë lloj mërie. Mua m’u desh pak kohë të kuptoja nëse e kishte vërtet këtë gjendje. Por ai ishte vërtet i këndshëm dhe më lehtësoi bisedën. Mbaj mend që atë natë kemi pirë deri vonë. Më tregoi shumë histori. U rrek që të shpjegonte edhe atë që kishte menduar kur ishte me organizatën e Ballit, përse kishin luftuar dhe kush kishin qenë raportet me partizanët. Por nuk u ndalëm këtu dhe kjo më shumë për meritën e tij. Mbaj mend vetëm që më pas jemi dehur që të tre dhe di që Sejfiu ka ikur duke më përqafuar së bashku me mikun e tij, të cilit nuk ia mbaj mend fare emrin. Që atëherë s’jemi parë më. Mendova më vonë se mund ta takoja në Amerikë, ku kam takuar shumë shqiptarë. Por nuk ndodhi. Ai nuk erdhi në takimet e mia. As unë nuk dija ku ta kërkoja, sepse nuk më la adresë.

vijon nesër



Jetëshkrimi
Kush është Dritëro Agolli

Dritëro Agolli lindi në Menkulas të Devollit më 1930. Pasi mori mësimet e para në vendlindje, vazhdoi gjimnazin e Gjirokastrës, një shkollë me mjaft traditë. Studimet e larta për letërsi i mbaroi në Petërburg. Ka punuar shumë kohë gazetar në gazetën e përditshme “Zëri i Popullit”, dhe për shumë vjet ka qenë kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë. Për tridhjetë vjet me radhë, Dritëro Agolli u zgjodh deputet. Krijimtaria e tij letrare është mjaft e pasur në gjini e lloje të ndryshme: poezi, poema, tregime, novela, romane, drama, skenarë filmash etj. Është fitues i disa çmimeve dhe i nderimeve të tjera. Disa prej veprave më të rëndësishme të tij janë përkthyer në Perëndim e në Lindje. Dritëro Agolli hyri që në fillim në letërsinë shqiptare (vitet’60) si një protagonist i saj, duke i ndryshuar përmasën e së ardhmes. Në veprën e Agollit e pa veten si protagonist bujku dhe bariu, fshatari dhe studenti, malësori dhe fusharaku. Agolli u bë poeti i tokës dhe i dashurisë për të, shkrimtari i filozofisë dhe i dhimbjes njerëzore. Vepra letrare e Dritëro Agollit krijoi traditën e re të letërsisë shqiptare. Ajo na bën të ndihemi me dinjitet përballë botës së madhe. Shkrimtar i madh i një “gjuhe të vogël”, ai është po aq i dashur prej lexuesve bashkëkombas, sa dhe në metropolet e kulturës botërore. Dritëro Agolli dhe brezi i tij letrar (vitet ’60) nuk u paraqitën me ndonjë poetikë të re, sido që u diskutua mjaft edhe për rimën dhe ritmin, për vargun e lirë dhe vargun e rregullt, për “rreptësinë” e poezisë. Më shumë përvoja e tij krijuese, se traktatet teorike, bëri që të ndryshohej rrënjësisht tradita e vjershërimit shqip. Dritëro Agolli u shfaq në letërsi si një autor me kërkesa të larta për poezinë. Ai synoi një poezi më të përveçme, me më shumë individualitet. Agolli krijoi poezinë e “un-it”, përkundër poezisë së “ne-ve”, që shkruhej “për të bashkuar masat”.

Agolli krijoi një model të ri vjershërimi në problematikë dhe në mjeshtërinë letrare, gërshetoi natyrshëm vlerat tradicionale të poezisë me mënyra të reja të shprehjes poetike. Thjeshtësia e komunikimit, mesazhet universale dhe shprehja e hapur e ndjeshmërisë janë shtyllat e forta ku mbështetet poezia e tij.

Në prozën e tij, Agolli solli risi jo vetëm në strukturën narrative, por dhe në galerinë e personazheve të veta. Ata janë sa të çuditshëm aq dhe të zakonshëm, sa tragjikë aq edhe komikë, sa të thjeshtë aq edhe madhështorë. Frazeologjia e pasur popullore dhe filozofia jetësore e bëjnë përgjithësisht tërë veprën letrare të Agollit, sot për sot, ndër më të lexuarën.


Veprat

“Baladë për tim atë dhe për vete”
“Çudira dhe marrëzi”
“Dështaku”
“Fletorka e mesnatës”
“Kalorësi lakuriq”
“Kambana e largët”
“Komisari Memo”
“Lutjet e kambanës”
“Lypësi i kohës”
“Njerëz të krisur”
“Njeriu me top”
Pelegrini i vonuar”
“Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”
“Shpirti i gjyshërve”
“Shtigje malesh dhe trotuare”
“Teshtimat e lirisë”
“Trëndafili në gotë”
“Vjen njeriu i çuditshëm”


Panorama
18 tetor 2004

[Brari]

Flet regjisori i famshëm shqiptar, që në vitet 70-të krijoi personazhin real negativ të nacionalistit ashtu siç ishte në të vërtetë

Viktor Gjika: Si e realizuam Sali Protopapën në filmin “I teti në bronx”

Luan Kondi

Dritëro Agolli kishte shkruar romanin “Komisari Memo” që në të vërtetë përfundonte disfatisht me vrasjen e Ibrahim Kovaçit, sapo ai dilte nga klinika e doktor Borovës. Letërsia e realizmit socialist nuk mund ta pranonte një fund të tillë të heroit pozitiv.

Dorëshkrim, romanin e famshëm Agolli, ia jep ta lexonte një mikut të tij, regjisorit Viktor Gjika, i cili e pëlqeu si fabul dhe nisi të punojë që t’ia përshtaste një filmi kinematografik. Pasi e punoi, Gjika ia ktheu përsëri romanin autorit për të parë dhe punuar ende mbi të deri sa në dritë dolën dy vepra të arrira: libri “Komisari Memo” dhe filmi “I teti në bronx”. Ajo që i kishte pëlqyer më shumë Agollit ishte përfundimi i romanit që e shpëtoi atë nga censura e kohës. Për realizimin e filmit regjisori, që më pas do të ishte dhe bashkëskenarist me Agollin, thotë se është dashur shumë punë, pasi duheshin gjetur aktorët në përputhje me personazhet dhe sidomos ata negativë. Përveç heroit pozitiv, një figurë tjetër e spikatur e filmit është edhe nacionalisti Sali Protopapa. Ja si e kujton regjisori punën për realizimin e filmit.

Në vitin 1970, pas dy vjet pune intensive u realizua filmi “I teti në bronx” me mori personazhesh interesantë ku për herë të parë vihet re një personazh negativ tepër interesant, ai i Sali Protopapës…
Ky është një personazh vërtet interesant. Për herë të parë në letërsi, ata që ne i quanim personazhe negativë u trajtuan në mënyrë realiste. Atëherë Sali Protopapa ishte një personazh i pozicionuar në krah të gabuar. Gjithnjë e parë me syrin e kohës, e vërteta ishte me ato forca përparimtare që fituan luftën. Personazhi kishte marrë rrugë tjetër dhe arsyet ishin të ndryshme. Ky personazh, edhe pse i takonte kampit tjetër, u pëlqye, sepse ishte i vërtetë, megjithëse për të nuk kanë munguar edhe reagimet popullore, madje ato ishin të shumta.

Si e konsideroni tashmë personazhin?

Për mua ka qenë një nga gjetjet më të mëdha të personazhit negativ të asaj kohe. Kam vuajtur shumë për ta gjetur aktorin që t’i përshtatej personazhit të Sali Protopapës. Në fillim zgjodha trupa të mëdhenj, të bëshëm, hamsa, sepse kështu thuhej se ishin ballistët atëherë.

Kur vendosët që këtë rol ta realizonit me Pirro Manin?

E kisha marrë Pirron në filmin “Askush kurrë nuk vdes” dhe e njihja tipin e tij, ishte shpërthyes dhe energjik. Mendova se mund të gjeja një tjetër me karakteristikat e mësipërme, trupmadh e të tjera, por nuk isha i bindur nëse ai do të arrinte ta mbante interpretimin.

Cila ishte zanafilla e filmit “I teti në bronx”?

Ky film ka një histori paksa të veçantë, pasi u realizua përpara se të dilte në qarkullim romani “Komisari Memo”. Shkrimtari i njohur, Dritëro Agolli, ma dha ta lexoja dorëshkrim romanin e tij. Ai kishte menduar që përfundimi i romanit të ishte vrasja e komisarit sapo dilte nga shtëpia e doktor Borovës. Mendoj se ndonjë mik i kishte thënë Dritëroit se fundi ishte disfatist, gjë që nuk pranohej nga letërsia e kohës. Nuk mund të kishte një fund të tillë për heroin pozitiv.

Çfarë ndodhi pas…

Menduam që ta zhvillonim edhe më skenarin dhe skena e vrasjes së Ibrahim Kovaçit të zhvendosej nga qyteti në mal. Vendosëm të zhvillonim dialogjet dhe ndryshimet ia dhashë t’i shikonte përsëri e të punonte me ta edhe më Dritëroi. Nuk mund të harroj fjalët e tij entuziaste pas bisedës për të bërë ndryshime. Menjëherë pas këtyre sugjerimeve dhe ndryshimeve Dritëroi më tha se “romani ishte shpëtuar”. Në përshtatjen që iu bë skenarit për film kinematografik, Sali Protopapës iu shtuan edhe skenat e vrasjes. Sigurisht, që pasi shkrimtari iu fut edhe më thellë romanit dhe shtoi atje edhe patriotin Rrapo Tabanin që ishte Riza Kodheli, ish-komandant i Brigadës së 20-të. Kurse në figurën e komisarit Memo, kishte mjaft gjëra nga Misto Treska, ish-komisar i po kësaj brigade.

Le t’i kthehemi edhe njëherë figurës së ballistit që mishërohet me personazhin Sali Protopapa, e cila është mjaft e arrirë apo jo…
E them sinqerisht se merita për këtë i takon së pari Dritëro Agollit, i cili duke qenë nga fshati Menkulas i Devollit, ku ka pasur edhe disa familje nacionaliste, kishte pasur mundësi që me tipin e tij, tejet popullor, të hynte kudo edhe në këto familje. Nuk e di, nëse Dritëroi ka pasur në mendje ndonjë personazh real për të ndërtuar në roman këtë personazh, por në film për të arritur deri tek realizimi i këtij karakteri nuk kemi pasur si model ndonjë person konkret.

Ku janë xhiruar skenat e filmit “I teti në bronx”?

Xhirimet e filmit janë bërë në rrethinat e Korçës dhe në Devoll. Edhe sot e them se është bërë një punë e mirë me realizimin e filmit nga grupi i xhirimit, grimi, dekori të gjithë. Për shembull, Sali Protopapës i vendosëm mustaqe, pasi ato janë një shenjë burrërore dhe ato i mbanin kapedanët kudo në vendin tonë. Xhaketa e personazhit ishte e uniformës së oficerit të monarkisë. Atëherë ishim nën presion se duhej të shquhej heroi pozitiv dhe jo ai negativ, e megjithatë mundëm të paraqesim me realizëm këtë të dytin, ndryshe nga herët e tjera ku ballistët paraqiteshin frikacakë, hajdutë, hamës e të tjera si këto.

Interesante është skena e dashit në sofrën e ballistëve…

Kjo skenë është dekor e për këtë meritë ka piktori Namik Prizreni. Kjo skenë është nga më të bukurat, pasi brenda në të ka shumë elementë. Aty mpleksen gjaku, mishi, kënga dhe pse jo edhe elementë biblikë. Në biseda që kam pasur më vonë me ish-ballistë më kanë thënë: “A ç’na ke bërë me atë film”. U jam përgjigjur sinqerisht se ashtu flitej për ta në atë kohë dhe unë ashtu i njihja e atë realizova. Dritëroi ka thënë një të fortë kur e kanë pyetur ballistët: “Më thoni një këngë që iu është kënduar ballistëve”. Ata kanë shtangur se nuk kanë ditur se çfarë të thoshin. E më pas Dritëroi është shprehur: “Unë për partizanët di me dhjetëra këngë”.


Kontributi i Viktor Gjikës

1966
Operator në filmin “Debatik”

1966
Bashkëregjisor dhe bashkëoperator në filmin “Komisari i Dritës”

1968
Regjisor dhe operator në filmin “Horizonte të hapura”

1970
Bashkëskenarist dhe regjisor në filmin “I teti në bronx”

1973
Skenarist dhe regjisor në filmin “Yjet e netëve të gjata”

1974
Regjisor në filmin “Rrugë të bardha”

1976
Regjisor në filmin “Përballimi”

1978
Regjisor dhe bashkëoperator në filmin “Gjeneral gramafoni”

1980
Regjisor në filmin “Nëntori i Dytë”

1983
Skenarist dhe regjisor në filmin “Njeriu me top”


Kinemaja shqiptare

Filmi hyri në Shqipëri në vitet 1911-1912. Shfaqjet e para publike u dhanë në qytetet Shkodër e Korçë. Filmat e parë u bënë nga të huajt dhe qenë kronika.
Ndër kronikat, e parë për ngjarje të lidhura me Shqipërinë, është ardhja e Princ Vidit në vitin 1914.

Gjatë 30 vjetëve pas Shpalljes së Pavarësisë (1912) u xhiruan kryesisht kronika, filma dokumentarë, nga shoqëri të huaja kinematografike.

Xhirimi i filmave kronikalë nisi në vitin 1948, ku u shfaq kinokronika e parë shqiptare.

Një etapë të re shënoi ngritja e së parës studio shqiptare të filmave, Kinostudio “Shqipëria e Re” (1952).

Përvoja e parë në fushën e filmit artistik qe bashkëprodhimi shqiptaro-sovjetik, luftëtari i madh i Shqipërisë – Skënderbeu (1954, regjisor S. Jutkeviç, fitues çmimi në Festivalin Ndërkombëtar të Kanës).

Filmat e parë artistikë të kineastëve shqiptarë janë filmat-diplomë “Fëmijët e saj” (1957, regj. H. Hakani), dhe Tana (1958, regj. K. Dhamo), i pari film artistik me metrazh të gjatë.

Vitet ’60 shënojnë prodhimin sistematik të filmit artistik në mesatarisht 1 film në vit dhe bënë filmat e tyre të parë regjisorët e rinj Dh. Anagnosti, V. Gjika, G. Erebara, P. Milkani.

Në vitet ’70, u shënua një rritje e ndjeshme e prodhimit, nga 5-6 filma artistikë në vit, në 8-10 për të arritur në 14 në vitet ’80, në kohën kur drejtor i Kinostudios “Shqipëria e Re” ishte Viktor Gjika. U zgjerua gama e zhanreve.

Në vitet ’80 filmi artistik shqiptar trajtoi më shumë aktualitetin si dhe ngjarje e personazhe para Luftës së II Botërore deri më 1990, nga rreth 200 filma artistikë 80 janë ekranizime nga letërsia shqiptare.

Në vitet ’90, me ndryshimin e sistemit shoqëror, u bënë reforma të thella.

Që prej vitit 1976, në Shqipëri janë organizuar Festivale Kombëtare të Filmit, në fillim një herë në dy vjet për të gjithë filmat, e më pas në mënyrë alternative.

Festivali i parë (5-11 prill 1976)
“Në fillim të verës” dhe “Beni ecën vetë” janë fituesit e parë.

Festivali i dytë (16-23 prill 1977)
Prej këtij festivali spikati filmi “Lulëkuqe mbi mure” si dhe virtuoziteti i aktores Violeta Manushi në filmin “Zonja nga qyteti”.

Festivali i tretë (21-28 prill 1979)
Lindi plejada tjetër e aktorëve të mëdhenj si Sandër Prosi dhe Bujar Lako në filmat “Udha e shkronjave” dhe “Gjeneral gramafon”.

Festivali i individualiteteve regjisoriale (20-26 prill 1981)
Fitues i kupës është Viktor Gjika, në vitin 1979 dhe Dhimitër Anagnosti, në vitin 1977. Triumfojnë edhe regjisori Kujtim Çashku dhe Pirro Milkani.

Festivali i katërt (19-23 prill 1983)
Kupën e fitoi “Njeriu i mirë” me regji të I.Muçës dhe K.Mitros.

Festivali i publikut (1-5 tetor 1985)
“Filmi “Dora e ngrohtë”, me regji të Kujtim Çashkut, bëhet i pari film shqiptar që mbulon shpenzimet e prodhimit për nga numri i spektatorëve.

Festivali i tetë (18-22 prill 1989)
Fitues janë filmat “Flutura në kabinën time” me protagoniste Luiza Xhuvani e regji të Vladimir Priftit dhe “Rrethi i kujtesës” në kryerol Marjeta Ljarja me regji të Esat Musliut.

Festivali i ankthit shoqëror (12-17 nëntor 1991)
Fikson krijime që mbeten në fondin e artë. Viti 1991, shënon kapërcimin e Kinematografisë shqiptare në një etapë tjetër për pasojë të ndryshimeve politike. Fiton filmi “Balada e Kurbinit” nga Kujtim Çashku dhe “Fletë të bardha” nga Mevlan Shanaj.

Festivali i dhjetë (10-13 maj 1995)
Në garë mbeten regjisorët e brezit të katërt. Fitojnë filmat “Dashuria e fundit” me regji të Gjergj Xhuvanit dhe “Vdekja e kalit” me regji të Saimir Kumbaros.

Festivali i bisedës me veten (23-27 prill 2000)
Ishin katër filma në bashkëprodhim me producentë të huaj. Fitojnë filmat “Kolonel Bunker” nga Kujtim Çashku dhe “Bolero” nga Besnik Bisha.

Panorama
19 tetor 2004

[Albo]

Personazhi që përfaqëson figurën e ballistit në filmin “I teti në bronx” jeton në SHBA që nga ‘44

Sali Protopapa, shkencëtari në Amerikë

Jonida PLAKU


Pasaporta

Emri: Sejfi
Mbiemri: Protopapa
Datëlindja: 20 shkurt 1923
Vendlindja: Berat
Origjina: Familje bejlerësh në fshatin Protopapë të Korçës

Vendbanimi: Wayland, Massachusetts, SHBA
Larguar nga Berati më 1944-ën
Kthyer në vitin 1992

Arsimi
Tetëvjeçar në Berat
Shkollën e mesme tregtare në Vlorë
Ndërpret studimet në Universitetin e Peruxhias për Financë
Diplomohet për Fizikë Bërthamore në SHBA

Aktiviteti në Shqipëri
Komandant i një çete të rinjsh të Ballit Kombëtar në zonën e Roskovecit

Karriera
Punon në laboratorin e famshëm në Los Alamos në New Mexico
Punon në Ministrinë e Transporteve në sektorin e sistemit të komunikimit satelitor


Historia është plot labirinthe dhe askush nuk mund të pretendojë se i shkon asaj drejt që nga fillimet për ta ndjekur me tërë hollësitë që ajo ka e mbart me vete në jetën e njerëzve. Veçanërisht, kur shtigjet e saj janë mbyllur apo në to janë vendosur pengesa nga vetë ata të cilët pasi u shpallën fitimtarë e shkruan atë ashtu siç u interesonte.
Në harkun kohor të 50 viteve, të vërtetat nuk mund të “varrosen” lehtë, e megjithatë vështirësitë për t’i përshkruar ato, ashtu siç janë përbëjnë jo një punë të lehtë për një gazetar. Por kur portreti i njërit prej atyre, që edhe pse përshkrimin ia kanë bërë kundërshtarët, e takon përsëri me madhështinë e një njeriu të rritur me kohën, ndërgjegjja dhe ndjenja e profesionit të shtyn në të panjohurat e jetës së tij dhe të të tjerëve që e rrethonin.
Askush nga fëmijët e dikurshëm nuk mund ta imagjinonte se ai, Sali Protopapa i filmit “I teti në bronz”, që ndeshej me komisarin Memo apo shpaloste përpara shikuesit burrërinë dhe karakterin e luftëtarit e të komandantit të skalitur si anadollak dhe pak të pagdhendur, do të ishte një shkencëtar i ardhshëm në institucionet më prestigjioze të Amerikës. E aq më tepër që pas shumë e shumë vitesh do të kthehej në Berat më triumfator se fituesit, jo për nga kredoja e luftëtarit, por për nga karakteri, dashuria për njerëzit e vendlindjen dhe nga dëshira për ta parë Shqipërinë më të lirë e më të civilizuar, më demokratike se propaganda që e mbajti më shumë se të pushtuar në vitet e komunizmit.
Personazhi, i cili më nxiti të rishkruaj përsëri për atë që jo njëherë kanë shkruar, quhet Sejfi Protopapa. Është ai njeri, që siç e përshkruan një kolegu ynë në një shkrim të tij të mëparshëm, CV-ja i endet mes Beratit dhe Wayland-it të Massachusetts-it, mes Luftës së Dytë Botërore dhe një jete krejt të re në SHBA. Jo nga dëshira për të përsëritur apo për të rizgjuar figurën e tij në mënyrë mekanike, por me tendencën për të shtuar diçka të re në njohuritë tona për atë njeri dhe për historinë tonë në veçanti. Nisa të zbuloj dalëngadalë portretin jo fizik të tij, se duket që regjisori e ka goditur te personazhi i filmit, por duke shkundur kujtimet dhe larguar harresën e mbështjellë me sajesa e gënjeshtra, të cilat ideali fals i mban akoma ngritur si ato perdet e dala jashtë mode, të cilat qëndrojnë në dritaren e muzeut, ku brenda ka relike që nuk të lënë t’i shikosh. Sali Protopapa i filmit “I teti në bronz”, dikujt i ka lënë një shije negative, teksa e shikonte të bashkëpunonte me gjermanët, teksa ishte një mishngrënës, që për brezin që nuk e jetoi e nuk e njohu luftën dhe aktorët e saj në hollësi, kishte një ndikim negativ, pavarësisht se autorët për nga ana e karakterit burrëror të personazhit kanë qëndruar më strikt, ndryshe nga politika e artit të realizmit socialist në ato vite.
Po pse shkrimtari i madh, Dritëro Agolli, në skenarin e tij, pavarësisht nga rrethanat e kohës, na ka dhënë një portret të gjallë, ku shumë prej ish-luftëtarëve kanë menduar se janë po ata, ai aktori që përfaqësonte Sali Protopapën? Kështu ka ndodhur me Maliq Dusharin, Avni Protopapën, madje edhe vetë Sejfi Protopapën, të cilët kanë besuar se janë vetë ata tipi dhe karakteri i personazhit në fjalë, pa veladonin artistik e ideologjik të veshur nga kërkesat e artit të realizmit apo ideja e fituesit, superioriteti ndaj humbësit. E nëse në këtë histori arti dhe realiteti njëkohësisht ka shumë hamendje dhe pikëpyetje, kërshëritë i shuan vetë regjisori Viktor Gjika, në intervistën dhe kujtimet e tij për filmin “I teti në bronz” dhe portretin e Sali Protopapës. Edhe Sejfi Protopapa në kujtimet e tij nuk harron të jap hollësi për takimin që ka bërë me shkrimtarin Dritëro Agolli dhe ku kanë pirë raki më shumë se sa tregohet që ka pirë si karakter i skalitur te filmi Sali Protopapa.
Pas 60 vitesh nga ikja e po kaq nga jeta e Sejfi Protopapës, arsimimi dhe veprimtaria e tij në SHBA, pas shkrimit dhe rishkrimit të figurës dhe portretit të tij në mendjet tona, herë të dyndura me informacione të njëanshme dhe herë të mbushura me ato të cilat nuk kemi pasur mundësi që t’i krahasojmë, tani na mbetet të shkruajmë një histori ndryshe nga ajo që na kanë mësuar, sepse krejt ndryshe është realiteti. Sali Protopapa dhe ai personazhi real, Sejfi Protopapa, i cili Beratin e vizitoi në vitin 1992 dhe sot jeton po në SHBA. Po cili është Sejfi Protopapa? Cila ka qenë veprimtaria e tij në Berat dhe më gjerë dhe cila ishte njohja e lufta e tij? Pse dhe si u largua nga Berati e Shqipëria në vitin 1944? Çfarë i ndante dhe çfarë i bashkonte Sejfiun me Kristaq Tutulanin, Bajram Xebën, Dane Cukalatin, Resul Dollanin, Namik Mehqemenë, Fatbardh Gurin, Neti Fugën etj.
Cila ishte në të vërtetë lufta ndaj italianëve dhe pse tentoi të largohej nga Berati Sejfiu, para se të kapitullonte Italia? Kur dhe si u prishën marrëdhëniet midis gupeve që vepronin në Berat dhe si u largua Sejfi Protopapa për t’i shpëtuar pushkatimit të mundshëm?


Tirana Observer
13 dhjetor 2005

[Albo]

Kujtimet e personazhit real, Sejfi Protopapa

“Jeta ime në qytetin e një mbi një dritareve”

Emri i tij është i regjistruar ndër dhjetë më të shquarit të fizikës bërthamore të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Por edhe pse ka një jetë të mirë e të standardeve të larta në vendin më të zhvilluar e më demokratikë të botës, Sejfi Protopapa nuk mund ta harrojë Beratin, qytetin ku u lind dhe u rrit. Qytetin ku krahas mësimeve të para mori edhe goditjet e para në karrierën e tij të sapofilluar në luftën për interesat kombëtare, në ato vite kur lufta botërore ishte në kulmin e saj të rënies dhe të fitores për palët ndërluftuese.
Shkak për largimin e tij u bënë bindjet e ndryshme nga ata që ishin në prag të fitores dhe se idetë e tyre nuk përputheshin me palën ku ai bënte pjesë, për mënyrën se si duhet të administrohej pushteti i ardhshëm. Për Sejfi Protopapën ishin shokë ashtu siç edhe duhej, që nga shkolla unike Resul Dollani, Namik Mehqemeja, Vangjel Myzeqeja, por edhe Margarita Tutulani, heroina që u pushkatua dhe që atij i ka mbetur në mendje për bukurinë e saj me të cilën ishin dashuruar të gjithë djemtë e klasës, siç shkruan ai në kujtimet e tij. Edhe pse i radhitur në krahun e humbësve të luftës, e Margarita pas vdekjes, në krahun e fitimtarit, Sejfi Protopapa nuk mund të mohojë të vërtetat pas më shumë se 60 vite. Për të Margarita ishte e bukur dhe luftarake, por edhe vëllai i saj, Kristaqi, e shokë të tjerë kanë mbetur në memorien e tij.
Në kujtimet e fizikanit të madh nga Berati për vitet që ka kaluar në Berat, një vend të rëndësishëm zë lidhja që ka pasur me Kristaq Tutulanin dhe ndihmën që i jepte atij për shtypjen e trakteve, gjë e cila nuk i shpëtoi syrit të fashistëve italianë dhe e arrestoi pak ditë para se të kapitullonte, duke e pushkatuar në Gosë të Kavajës së bashku me Margaritën, ndërsa Sejfi Protopapa për t’i shpëtuar arrestimit ikën nga Berati në drejtim të fshatit Protopapë të krahinës së Oparit, Korçë, atje ku kishte disa miq të të atit. Rrugës, kur ishte në teqenë e Kulmakut, mëson kapitullimin e Italisë dhe kthehet përsëri në qytetin e Beratit për të rifilluar punën dhe luftën që kishin nisur.

Nga kujtimet e Sejfi Protopapës

“Para mbërritjes së “Këmishave të zeza”, prefekti i Beratit ishte Qazim Bodinaku, një shërbyes besnik i mbretit Zog, të cilit i ishte besuar të mbante nën vëzhgim të gjithë qytetarët që kishin marrë pjesë në kryengritjen e Fierit të qershorit 1935... Fëmijët e zotit Bodinaku, një djalë dhe dy vajza, vinin në shkollë të shoqëruar me një roje të armatosur, i cili priste jashtë derës së klasës, deri sa mbaronte mësimi. Margarita Tutulani, Resul Dollani (Toxhari), Namik Mehqemeja dhe Vangjel Myzeqari ishin disa nga nxënësit e tjerë të klasës sime. Të gjithë djemtë e klasës ishin dashuruar pas Margaritës. Ajo ishte shumë e bukur dhe njëkohësisht nxënësja më e mirë e klasës sonë... Pushtimi italian nxiti aktivitetin ekonomik, krahasuar me kohën stagnante të regjimit të mbretit Zog. Krijimi i Partisë Fashiste dhe Ballit Kombëtar në 1939-ën, si dhe lindja e Partisë Komuniste në 1941-shin (vetëm pasi ushtria gjermane sulmoi Bashkimin Sovjetik) krijoi konfuzion në preferencat politike të të gjithë shqiptarëve dhe sidomos tek ata që brenda përbrenda familjeve kishin anëtarë me preferenca të kundërta. Në shtëpinë tonë nuk ekzistonte konfuzion, për sa i përkiste parashikimit se cila palë do të ishte fituesja e luftës botërore. Në ishim të bindur se kombinimi i armatës së madhe ruse me produktivitetin industrial e ushtarak të SHBA-së, eventualisht do të dilte fitimtar... Pak para kapitullimit të Italisë fashiste, më 1943-shin, karabinierët arrestuan një numër të rinjsh në Berat dhe më pas i ekzekutuan ata. Ndërmjet tyre ishte edhe Margarita Tutulani dhe i vëllai i saj, Kristaqi. Në këtë kohë unë ndihmoja Kristaqin të shtypte trakte antifashiste. Kur mora vesh për ekzekutimin e tyre u largova nga Berati dhe u nisa në drejtim të fshatit Protopapë (krahina e Oparit, Korçë). Atje fisi i babait mund të më ofronte një strehë të sigurt. I lindur me një defekt në çapok, udhëtova ngadalë me ndihmën e bastunit. Gjatë rrugës për në Protopapë ndenja një natë në teqenë që ndodhet në majën e mbuluar me borë të malit Tomor. Aty mësova për kapitullimin e Italisë dhe brenda një dite u ktheva në shtëpinë time në Berat...”

Fillimi i ndarjes së madhe

Për Sejfi Protopapën marrëdhëniet midis grupeve nacionaliste dhe atyre të Frontit Nacionalçlirimtar në Berat ishin normale me disa ndryshime të vogla deri në kohën e kapitullimit të Italisë fashiste. Pas futjes në Shqipëri të trupave gjermane, situata filloi të ndryshonte, kujton ai në shënimet e veta të viteve deri në 1944-ën, para se të largohej nga Berati. Sipas tij “...është një fakt historik i pakundërshtueshëm që ushtria gjermane nuk u stacionua kurrë në Berat. Për të siguruar prodhimin e naftës, ata kishin stacionuar vetëm 100 ushtarë në Kuçovë...”, kujton Sejfi Protopapa dhe më tej shtonë se “...gjermanët ia dinin për nder Xhaferr Devës, një shqiptar nazist i devotshëm, i cili arriti të qeverisë në një farë mënyre vendin, duke kontribuar kështu në mbrojtjen e arterieve të furnizimit të ushtrisë gjermane”. Sejfi Protopapa kujton se pas kapitullimit të Italisë fashiste situata në Berat ishte disi konfuze.
Ja si vijon z. Protopapa në kujtimet e veta për ato ditë të vitit 1943: “Në vazhdim të punës që kisha bërë me Kristaq Tutulanin, unë shkoja punoja në sektorin e shtypit të Partisë Komuniste në godinën e prefekturës. Ndërkohë mbaja lidhje me degën e grupit të të rinjve të Beratit që udhëhiqej nga Resul Dollani, Namik Mehqemeja, Fatbardh Guri, Enver Karagjozi, Neti Fuga etj. Ky grup vendosi të nxirrte një deklaratë të firmosur nga Resul Dollani, Namik Mehqemeja, Fatbardh Guri dhe Enver Karagjozi për formimin e Partisë Nacional Komuniste. Me keqardhje them se të vetmen kopje të asaj deklarate ia dhashë dr. Stavro Skëndit, kur arrita në Nju-Jork në vitin 1947. Kontradikta midis termit nacionalist dhe komunist në emrin e partisë ishte më se i dukshëm, por ato kohë të çmendura e justifikonin edhe një gjë të tillë. Duhet theksuar se Resul Dollani, kur kishte qenë burgosur nga fashistët italianë, u bojkotua nga shokët komunistë të qelisë, ngaqë PK-ja kishte vendosur të shkatërronte grupin e të rinjve... Edhe babai i Namik Mehqemesë dhe tre ballistë të tjerë me emër, ndër ta edhe udhëheqësi i ballit, avokati Skënder Muço, ishin keqtrajtuar e bojkotuar nga komunistët”. Sipas kujtimeve të bashkëkohësve të atyre viteve dhe të vetë protagonistit që ishte dëshmitar i marrëdhënieve midis grupimeve me bindje të ndryshme, brenda një qyteti të vogël si Berati, ku prania e pushtuesit gjerman mungonte, pikërisht ky ka qenë momenti i përçarjes së madhe midis tyre e kjo jo nga vetë ata, por nga liderët që udhëhiqnin këto grupime për interesa të trashëgimit të qeverisjes së ardhshme.

Sali Protopapa i filmit

Pothuaj të gjithë e mbajmë mend personazhin Sali Protopapa. Në mos e kemi lexuar te romani i shkrimtarit të madh, Dritëro Agolli me titullin “Komisari Memo”, do e kemi parë te “I teti në bronx”. Sali Protopapa është një figurë komplekse, që si karakter është ngulitur në mendjen e çdo lexuesi, ndërsa vizualisht, ai u fiksua në filmin “I teti në bronx”, në rolin e një anadollaku që dukej sikur mendjen e kishte vetëm tek e ngrëna. Roli është interpretuar me mjeshtëri nga aktori i mirënjohur Pirro Mani. Por, Sali Protopapa i vërtetë, jo vetëm emrin që e ka ndryshe, por është edhe krejt një personazh tjetër. Jeton në Amerikë ku gëzon edhe një reputacion krejt tjetër me atë që është krijuar në Shqipëri. Në rrëfimet e tij, ai është një Protopapë krejt tjetër nga ai i filmit.

Tirana Observer
14 dhjetor 2005

[Albo]

Në kujtimet e tij, Sejfi Protopapa tregon si u bë me Ballin

“Letra e Enverit që më kaloi nga komunist në ballist”

Jonida PLAKU

Eshtë një histori aq sa e panjohur dhe e pabesueshme ajo e viteve të para të 1944–ës. Pasardhësit tanë na e kanë treguar ashtu si ata e mendonin dhe se si e gjykonin që ta transmetonin në brezat që vinin pas tyre, për shkak të bindjeve apo të porosive që kishin për të ndërtuar një shoqëri që ëndërronin për brezat pasardhës. E kjo nuk mund t’i ngarkojë me përgjegjësi ata që nuk e dinin të ardhmen dhe dëmin që i shkakton asaj dhe brezave që do të vinin.
Por, pas më shumë se 60 vitesh, është një panoramë tjetër e asaj që për vite me radhë është mëkuar për bëmat e atyre viteve që u frynë me megallomaninë e fituesve të pas Luftës së Dytë Botërore. Mbase kjo për lexuesin me bindje të fiksuara nuk ka shumë vlera për të ndikuar në faktin që historia nuk është ajo që vetëm shijohet në një moment të jetës me atë që ty të servirin dhe që të pëlqen për momentin, por një shkencë që meriton vëmendje.
Pasazhet dhe shënimet e personazhit Sejfi Portopapa, i cili për nga mentaliteti dhe kushtet historike që kalonte dhe kalon nuk kanë për qëllim që të denigrojë historinë, të cilën më pak se kush mendon se mund të ndryshojë rrjedhën e jetës së tij prej fizikani të madh e nënshtetasi amerikan. Kalvaret e vuajtjeve nuk mund të shuajnë dot kujtesën në momente kthesash, pavarësisht nga retushimet e bëra e që mund t’i bëhen jetës së një komuniteti të tërë në një periudhë të historisë së tij.
Ja si e përshkruan momentin e shkëputjes nga Berati për në Roskovec personazhi Sejfi Portopapa:
“Ishte gusht 1943, dhe në zyrën e shtypit komunist (e cila ishte në Prefekturën e Beratit dhe nën komandën e forcave të frontit të komunistëve) mua më ra në dorë një letër e firmosur nga Shpati, i cili ishte pseudonimi i Enver Hoxhës gjatë luftës. Letra bënte me dije udhëheqjen komuniste të Beratit që Partia Komuniste nuk njihte marrëveshjen e Mukjes dhe udhëzonte fillimin e luftës për kontrollin e plotë politik e ushtarak të vendit. Pasi e lexova atë letër, u konsultova me xhaxhanë tim, Veli Protopapën, dhe ai më sugjeroi që t’ia tregoja atë letër Abaz Ermenjit, komandantit të forcave balliste të zonës së Beratit, i cili ishte stacionuar në bashki. Pasi bëra këtë gjë, u vendos që anëtarët e grupit të të rinjve të bashkoheshin me forcat e ballit dhe unë të qëndroja me shtabin e Abaz Ermenjit”.
Sejfi Protopapa, pavarësisht nga qëndrimi politik i kohës dhe nga përcaktimi i përbërjes së grupimeve në ato kushte, për nga mosha dhe nga momenti ndryshe, i qëndron vendimit dhe marrëdhënieve që kishte deri në ato ditë me shoqërinë e Beratit, e cila kishte fije me marrëdhëniet komuniste në këtë qytet me labirinthe të çuditshme si vetë rrugët e rrugicat e lagjeve të lashta.

Si iku Sejfi Protopapa nga Berati?

Sipas kujtimeve të protagonistit të kësaj ngjarjeje, Sejfi Protopapa, ngjarjet sa vinin dhe agravoheshin midis grupimeve në Berat. Pas nja dy-tri ditësh në Berat kthehen vetëm forcat balliste, të cilat vendosen me qendër te hoteli i Dyrmove, ndërsa fronti e kishte të vështirë që të futej në Berat. Sipas Sejfi Protopapës, askush nuk kishte ndërmend që të ndante si me thikë marrëdhëniet midis shokëve që kishin vepruar deri në atë kohë bashkë për të njëjtin qëllim po me bindje të ndryshme politike.
Për të treguar momentin e largimit të Protopapës nga Berati, po sjellim kujtimet e tij:
“Ishte kohë dreke dhe po çoja babanë me biçikletë te shtëpia. Dy ballistë të armatosur na shoqëronin nga pas. Po futesha në rrugicën time kur te kthesa e prefekturës më dolën përpara një grup prej 7 partizanësh të udhëhequr nga Cano Velmishi, një kushëri imi i largët. Ata më kërkuan që të shkoja në prefekturë, por unë i kërkova Canos që të çoja babanë në shtëpi, por ai nuk pranoi. Ndërhyri babai që e zgjidhi situatën dhe pas kësaj unë u ktheva në bashki, duke kaluar në rrugë dytësore. Ajo ditë shënoi të parën ditë të vënë në shënjestrën komuniste.

Sali Protopapa i filmit

Pothuaj të gjithë e mbajmë mend personazhin Sali Protopapa. Në mos e kemi lexuar te romani i shkrimtarit të madh, Dritëro Agolli me titullin “Komisari Memo”, do e kemi parë te “I teti në bronx”. Sali Protopapa është një figurë komplekse, që si karakter është ngulitur në mendjen e çdo lexuesi, ndërsa vizualisht, ai u fiksua në filmin “I teti në bronx”, në rolin e një anadollaku që dukej sikur mendjen e kishte vetëm tek e ngrëna. Roli është interpretuar me mjeshtëri nga aktori i mirënjohur Pirro Mani. Por, Sali Protopapa i vërtetë, jo vetëm emrin që e ka ndryshe, por është edhe krejt një personazh tjetër. Jeton në Amerikë ku gëzon edhe një reputacion krejt tjetër me atë që është krijuar në Shqipëri. Në rrëfimet e tij, ai është një Protopapë krejt tjetër nga ai i filmit.

Flet bashkëkohësi i Protopapës: Si filloi vëllavrasja në Berat

Një nga bashkëkohësit e Sejfi Protopapës në Berat, por i rreshtuar për nga bindjet e tij në frontin kundërshtar, Pelivan Nurja, tregon për “Tirana Observer” se si filloi vëllavrasja e cila në Berat deri në atë kohë as që mund të imagjinohej.

Si e ke përjetuar atë kohë dhe çfarë mund të na thuash për fillimet e luftës?

Në tetor të vitit 1943, pas rënies së Italisë në Berat, nuk kishte gjerman, sepse ata ishin në Urën Vajgurore. Nuk më kujtohet nëse ishte e diela e parë apo e dytë e tetorit, por ka qenë e diel, kur ka filluar lufta midis ballit dhe partisë apo frontit si të doni quajeni. Unë isha i vogël dhe atë ditë shkova te çiklistët, që ishin aty ku është sot busti i Margarita Tutulanit dhe mora një biçikletë me qira te dyqani i Islam Gjerovenit dhe i Nure Gjerovenit, të cilët ishin vëllezër dhe deri atëherë kishin dyqanin në Celepias, por e sollën aty për lidhjet që kishin me komunistët dhe luftën e frontin.

Po çfarë lidhje ka kjo me vëllavrasjen?

Po atë ditë, pasi kam bërë disa xhiro me biçikletën që mora me qira te dyqani i Islam Gjerovenit dhe Kahreman Gjerovenit (të dy vëllezër) në moment një partizan që ishte aty ku ndaheshin dy rrugët, ku ishte busti i Babë Dudë Karbunarës ka qëlluar Kiço Bezhanin, një nga eksponentët e ballit, i cili ishte duke udhëtuar te banka, atje ku është sot Shtëpia e Bardhë poshtë lagjes “Mangalem”. Pas kësaj vrasje, filluan që nga godina e hotel “Kollombos” dhe e bashkisë të qëllonin mitralozët e ballit, ndërsa nga godinat e prefekturës qëllonte mitralozi i frontit.

Nga qëllonin dhe si shkoi situata?

Qëllonin ku të mundnin dhe pas pak kohësh doli Myrto Qafa, i cili kërkonte nga të dyja palët që të merreshin vesh për atë që ndodhi se nuk kishte të bënte me vëllavrasjen. Pas dy orësh, situata u qetësua dhe duket se u takuan grupet që të merreshin vesh, por mbërriti skuadrilja gjermane, që deri atëherë ishte në Urën Vajgurore për të vendosur rregull. Pas kësaj lufta filloi përsëri pas nja dy orësh midis ballistëve dhe partizanëve, të cilët gjermani i vuri të dyja përpara dhe i nxori nga Berati.


Tirana Observer
15 dhjetor 2005

[Albo]

PESHKOPI JANNULLATOS, QYTETAR NDERI I TIRANES(?!)

Nga Sejfi Protopapa
Wayland, MA USA

Do te ishte shume me e arsyeshme qe Peshkopi Janullatos te behej kryetar
nderi i qytetit te Korces sepse ne ate qytet ai, si kryepeshkop i
Orthodokseve shqiptare vetem nje muaj me pare inaguroi se bashku me
ministrat Greke shkollen Greke ne Korce. Atje nuk kishte besimtare
ortodokse shqiptare. Atje Peshkopi Shqiptar i Korces, Imzot Jani bente
sehir ne distance. (shiko foton ne gazeten Shekulli ne raportimin e
ceremonise). Per me teper, Peshkopi Janullatos ishte shume i kenaqur me
kete shkollen greke ne Korce. (fjalet e tij). Ky pra, eshte nje nga aktet
e fundit te Peshkopit Janullatos per dobine e shqiptareve, gjoja. Per
aktin e fillimit te Peshkopit Janullatos ne Shqiperi mua me kujtohet
ceremonia e dorezimit te tij si Kryepeshkop i Kishes Shqiptare ne kishen
Shen Maria te Tiranes. Ne ate ceremoni nje grup i math i Ortodokesve
Shqiptare bertiste me force "ANAXIOS" qe do te thote i pa vyer. Dhe keta
shqiptare filluan te kendojne kenge kombetare dhe i kujtuan pjesemarresve
atje dhe botes mbare emrin e Imzot Noli, themeluesi i Kishes Ortodokse
Autoqefale Shqiptare. Emri dhe pikturat e Imzot Nolit jane zhdukur nga te
gjitha kishat Shqiptare me urdher nga larte, me urdher nga qendra.
Zyrtaret greke dhe prelatet greke, se bashku me Peshkop Janullatosin u
larguan nga Kisha e Shen Marise dhe vajten ne hotelin Tirana per te kryer
ceremonin e dorezimit te peshkopit Janullatos si Kryepeshkop i kishes
Shqiptare. Ne ate ceremoni ne hotel nuk kishte besimtare ortodokes
shqiptare. (Mund te shikoni videon e Televizionit Shqiptar per nderprerjen
e ceremonise ne kishen Shen Meria).

Se cfare akte te tjera ka bere Peshkopi Janullatos per Shqipta
ret eshte nje mister qe vetem ai dhe mbeshtetesit e tij ne Patrikane dhe
ne rethet shoviniste Greke i dine shume mire. Per punet greke qe ka bere
ne Shqiperi, Peshkopi Janullatos ka marre lavderime formale nga ente dhe
organizata greke. Eshte e qarte se te gjitha keto lavderime jane me vend.
Parija Heleniste lavderon helenin, Peshkopin Janullatos, per punen e
lavdishme qe ai ka bere ne emer te tyre per helenizimin e shqiptarve ne
Shqiperi, por me mbulesen e nje prelati ortodoks. Ne shqiptaret, te
coroditur, te raskapitur, te tymosur me korrupsionin qeveritar na duhet te
presim diten kur Perendia do te na ndihmoje e do te na shpetoj nga kjo
nderhyrje historike ne dem te Autoqefalise se Kishes Ortodokse Shqiptare


Koha Jone
11 gusht 2005

[Albo]

BE dhe respekti për ligjet

Sejfi Protopapa*

Struktura e qeverisjes në Shqipëri është e afërt me atë të Shteteve të Bashkuara të Amerikës. Ekzistojnë edhe aty tre pushtete, që realizojnë qeverisjen: legjislativi (Parlamenti), ekzekutivi dhe sistemi gjyqësor. Po ashtu, në Shqipëri luan rolin e tij të padiskutueshëm edhe “pushteti i katërt”, që përmbledh shtypin, radion dhe televizionin. Pra në dukje, Shqipëria i ka të gjithë përbërësit për të siguruar një qeverisje normale në logjikën e një sistemi demokratik. Megjithatë, një episod i vogël që është zhvilluar së fundi në Përmet, vë pikëpyetje serioze eficiencën e këtyre pushteteve dhe me vetë funksionimin e sistemit. Përmeti është një qytet i vogël, në juglindje të Beratit, ku unë jam lindur.

Ekziston një ndërtesë në Përmet, që prej dekadash ka shërbyer në të kaluarën si Pallat Kulture. Stërlloj aktivitetesh artistike, sociale dhe kulturore janë zhvilluar në atë ndërtesë, si një vend i pazëvendësueshëm takimi e argëtimi, ku përmetarët mblidheshin pa frikën e një shpenzimi të rëndë, siç do të ishte në të kundërtën një qendër private. Në të kaluarën e afërt, Kisha Ortodokse Autoqefale e Shqipërisë, e udhëhequr nga peshkopi grek Janullatos, ka uzurpuar ndërtesën në fjale, duke pretenduar se është pronë e Kishës. Unë nuk po e lodh lexuesin me shpjegime për të drejtën e peshkopit në lidhje me pronësinë e ndërtesës, sepse pretendimet e tij dhe çështja ligjore i ka kapërcyer të gjitha fazat e gjykimit: nga Gjykata e Shkallës së Parë e deri tek Gjykata e Lartë, madje për këtë çështje është shprehur edhe Gjykata Kushtetuese e Shqiptarisë. Kjo e fundit ka aprovuar vendimet dhe procedurat e gjykatave përkatëse dhe kështu ka deklaruar se kjo ndërtesë është “pronë e qytetit të Përmetit”.

Në këtë kuptim, nuk ka shkak e arsye për të vënë në dyshim faktin që, në pikëpamje ligjore, ndërtesa është pronë e bashkisë së Përmetit. Qyteza ka afër 4000 banorë dhe afër 24% prej tyre janë të krishterë ortodoksë. Mbi këta besimtarë, që para së gjithash janë qytetarë të Përmetit, peshkopi grek Janullatos pretendon të ushtrojë autoritetin ekskluziv të tij, për fat të keq duke instrumentalizuar për qëllime të errëta ndjenjat e tyre fetare. Për të disatën herë, më 24 prill të këtij viti, ndërsa autoritetet lokale në Përmet shkuan tek ndërtesa për t’ia dorëzuar atë qytetarëve të Përmetit, ashtu siç e do ligji, ato u ballafaquan përsëri me një grup besimtarësh (ose jo), të drejtuar nga prifti lokal, të cilët nuk pranuan të largoheshin paqësisht nga ndërtesa.

Me një fjalë, vendimi përfundimtar i pushtetit ligjor në Shqipëri nuk mund të zbatohet thjesht sepse peshkopi Janullatos pengon autoritetet lokale të zbatojnë ligjin e vendit.
Si po duket, çdonjëra nga palët e përfshira në këtë çështje ligjore i mban sytë nga Tirana. Duke iu bindur urdhrave të peshkopit, prifti i vendit përpiqet vazhdimisht të mobilizojë grupe dhe të krijojë pengesa, me bindjen jo dhe aq të pabazuar, se kryeministri Sali Berisha nuk ka dëshirë të ballafaqohet me peshkopin Janullatos. (Ironia është se vetë kryetari i Kishës, Janullatos, është në shkelje të statutit të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare, ai duhej të ishte zëvendësuar tashmë nga një peshkop shqiptar).

Meqë qeveria shqiptare përmend shpesh standardet e Bashkimit Europian, lipset thënë që ky “Bashkim” ku Shqipëria kërkon të integrohet, nuk do të pajtohej kurrë me një situatë anormale, si kjo aktualja, kur autoriteteve dhe qytetarëve të Përmetit u rrëmbehet në mënyrë të kundraligjshme një ndërtesë me rëndësi e me funksion të pazëvendësueshëm publik. Por pavarësisht nga sjellja dhe nga veprimet o mosveprimet e pushtetit ekzekutiv, mediat do të ishte dashur të përfshiheshin më seriozisht në këtë çështje. Vetëm kështu do të mund të krijohet një opinion i shëndoshë, që do t’i kundërvihet në të ardhmen çdo tentative të mundshme për të shkelur Kushtetutën dhe ligjet e këtij vendi.
Sulltani ka shkuar me kohë. Enver Hoxha ka vdekur.

Në Shqipërinë moderne nuk ka më vend për kërkesa bizantine, si ato që shtron pa pushim peshkopi Janullatos. Ndofta, në këtë drejtim peshkopit Janullatos do t’i vlente së shumti leximi i librit të Christopher Hitchens, me titullin: “Zoti nuk është i madh: Si ndodh që feja helmon çdo gjë?!”. Qeveria e Tiranës, kjo aktuale që drejtohet nga Sali Berisha apo ajo që eventualisht do ta pasojë atë, duhet ta zgjidhi këtë problem kushtetues në mënyrën më të thjeshtë e më të natyrshme: duke zbatuar vendimin e Gjykatës Kushtetuese. Po të donte z.Berisha apo pasuesi eventual i tij do ta kishte shumë të lehtë të bindte peshkopin grek, të tërhiqej nga akti antiligjor i pushtimit të Pallatit të Kulturës. Si drejtues i pushtetit ekzekutiv, ai është i detyruar të ndërhyjë në Përmet për të boshatisur ndërtesën në fjalë dhe për t’ia dorëzuar atë autoriteteve lokale.

Dy janë kushtet kryesore, që Bashkimi Evropian u ka vënë udhëheqësve të Shqipërisë, në mënyrë që ky vend të harmonizohet me modelin e tyre të qeverisjes: 1. Zbatimi me rigorozitet i standardeve demokratike, veçanërisht në lidhje me zgjedhjet, të cilat duhet para së gjithash t’i përmbahen parimit “një qytetar, një votë”; 2. Zbatimi me vendosmëri nga ana e ekzekutivit e ligjeve të vendit, sidomos kur bëhet fjalë për vendimet e gjykatës më të lartë, ato të Gjykatës Kushtetuese.

Çështja e pronësisë së Pallatit të Kulturës në Përmet, vë në provë pikërisht integritetin në raport me ligjshmërinë të qeverisë shqiptare, e veçanërisht të vetë kryeministrit Sali Berisha, apo të pasuesit të tij eventual. Këta duhet t’i japin zgjidhjen e duhur, (atë ligjore!), këtij problemi lokal, duke ia dorëzuar ndërtesën në fjalë komunitetit të qytetarëve të Përmetit. Në fund të fundit, s’bëhet fjalë për gjë tjetër, veçse për të zbatuar vetë thelbin e atij që quhet “ligji i vendit” e që ka shprehjen më të lartë në Kushtetutën e Shqipërisë. Një Shqipëri pa ligje, nuk do të pranohej në familjen e popujve evropianë.

*Autori jeton në Wayland, MA, USA

Shekulli
23 maj 2007