Kalesa enigmatike e barletit: viti 1438

[Eni]

nga Aurel Plasari

E kam vënë re edhe një herë fjalinë problematike të Barletit, që Noli e ka quajtur "kalesë enigmatike" 1, lidhur me kthimin e Skënderbeut në zotërimet e t'et dhe vendosjen aty të sundimit të tij. Fjalia në origjinal është: "Millesimus his quandringentesimus quadrigesimus nonus a Christi Nativitete computabatur anus, undecimus autem a tempore, quo Scanderbegus obtinuerat imperium, pridie idus Majas" 2. Në shqipe duhet përkthyer: "I njëmijë e katërqind i dyzetenënti që nga lindja e Krishtit ishte viti, dhe i njëmbëdhjeti qysh kur Skënderbeu kishte vendosur sundimin e vet, në Idat e Majit [14 maj]". Çfarë do të thotë Barleti me këtë fjali, mos vallë që Skënderbeu nuk paskësh kthyer në Arbëri duke ikur nga beteja e Nishit, më 1443, por ndodhej aty së paku prej vitit 1438?

Fjalia ngjan të bëjë pjesë në ngarkesën legjendare me të cilën Historia e Barletit është rënduar dhe prej të cilës nuk është e lehtë të shkarkohet. Në një disertim me titull Legjenda e Skënderbeut (1891) abati Pisani pati vërejtur: "Duke pranur se nuk është aspak e pamundur që Barleti të ketë qenë i vetmi frymëzues i të gjithë tregimeve të hartuara në vende latine, duke pranuar që Halkokondyli të mos paskësh gjetur në Bizant asnjë traditë të pavarur [mbi Skënderbeun] dhe të paskësh shkruar simbas Barletit, nuk mund të mëtohet që Barleti t'u paskësh furnizuar edhe osmanëve materialet për historitë e tyre. Pikërisht te historianët osmanë duhet kërkuar konfirmimi ose shkatërrimi i legjendës së Skënderbeut"3. Së paku prej fillimeve të shek. XX , burimet osmane nisën e u bënë të njohura falë kontributit të posaçëm të shkollës gjermane të osmanologjisë, nëpërmjet përkthimit, përmbledhjes dhe botimit të një vargu kronikash dhe historish nga autorë si Babinger4, Geise5 Taeschner6 etj., prej vetë botimeve bashkëkohore turke, ndërsa sa i takon historisë së Skënderbeut edhe nëpërmjet botimit në shqipe të përmbledhjes Lufta shqiptaro‑turke në shek. XV. Burime osmane (Tiranë 1968). Si do ta parashtroj, edhe sa i takon "kalesës enigmatike" të Barletit, lidhur me vitin 1438, prej këtyre burimeve mund të nxirren tanimë disa konfirmime.

Pohimi i kronikanit bizantin në shërbim të osmanëve, Laonik Halkokondyli7, se sulltani ia kishte dhënë Skënderbeut zotërimin e t'et, mbas vdekjes së këtij, shfaqet edhe në kronikat dhe historitë osmane. Ashik Pashazadeja, bashkëkohës i ngjarjeve: "Një të pafeu me emrin Iskender, që ishte i biri i sundimtarit të arnavudëve, sulltani ia kishte dhënë atë vilajet si timar"8. Hoxhë Saddedini, në Kurorë e historive: "Edhe padishahu i fuqishëm si Aleksandri i Madh e futi Iskenderin në radhët e shërbyesve të oborrit të lartë, të cilët kanë nderin të bëjnë shërbimet e zgjedhura. Ai u trajtua mirë nga ana e sulltanit. Kur i vdiq i ati, [sulltani] e bëri atë vali të atij vilajeti dhe i dha fronin e t'et"9. Edhe Sollakzadeja, që diket se është mbështetur për këtë të dhënë, te paraardhësit: "Kur i vdiq i ati, [sulltani] e bëri vali të atij vilajeti duke i dhënë vëndin e t'et"10. Edhe Mynexherimbashi: "I sipërpërmenduri Iskender, si gëzoi për njëfarë kohe atë fat të lumtur [të shërbimit në oborrin perandorak, A. P.], u emërua dhe u dërgua si sundimtar i viseve të Arnavudisë në vend të t'et, që kishte vdekur"11.

Për një konfirmim të ndërsjelltë të kësaj situate, që rezulton prej burimeve osmane, duhet kujtuar që ky variant del edhe prej Historisë turke (1300‑1514) të Donaldo da Lezze‑s, që mbështetej gjithashtu në burime osmane12. Por këtë variant e pohon edhe Rafael Volaterrani (1434‑1516) në "Komentarët" e Gjeografisë së tij: "Mbas vdekjes së t'et dhe të vëllait më të madh Karagus, që ishte peng në Edrené, Murati i dorëzoi atij mbretërinë atërore"13. Në Gjergj Kastrioti Skënderbeu, të 1947‑s, edhe Noli ka qenë i prirur ta pranojë këtë variant përkundër variantit të Barletit që i dukej atij si një "melodramë e keqe"14. Këtë variant duket ta ketë pranuar më 1967, qoftë pjesërisht, edhe Aleks Buda15, duke llogaritur në mbështetje edhe dëshminë e një Giovanni Maria Angiolello (të regjistruar prej Radonicit) që kishte jetuar në oborrin e sulltanit dhe që pohon se posti në fjalë iu pat dhënë Skënderbeut nga Sulltani16. Është fjala, pra, për një variant të mbështetur nga burime si lindore, ashtu edhe perëndimore.

Një mbështetje e përforcuar e këtij varianti gjendet te Regjistri i Sanxhakut Arvanid (Sûret‑i Defter‑i Sancak‑i Arvanid) transkriptuar dhe botuar nga historiografi bashkëkohor turk Halil Inalçik më 1954. Ky është regjistri i timareve të vitit 835 të hixhrit, që i përkon vitit 1431‑1432, pra kohës kur e shumta e Arbërisë, e rënë në duar të osmanëve, ishte organizuar simbas regjimit të "timareve". Regjistri në fjalë përmban timaret e vilajeteve të Arbërisë nga Gjirokastra në Akçahisar (Krujë). Të ardhurat e vilajetit të Krujës, simbas regjistrit, figurojnë në emër të subashit (guvernator ushtarak) Hazi‑beg. Por për Timarin 314 shënohet: "Fshati Marmur [Mamuras, A. P.] me 17 shtëpi iu shtua të ardhurave të t'et të haxhi Zaganosit me shkresën e Iskender‑begut, i biri i Juvanit [Kastriotit, A.P.]"17. Po ashtu në Timarin nr. 324 shënohet: "Me shkresë të kadiut të Krujës dhe të Iskander‑beut fshati Suket [Sukëth, A. P.] iu shtua t'et të Zaganosit"18. Edhe për Timarin 335 shënohet: "Edhe 9 fshatra me transferim nga Iskenderi i biri i Juvanit [Kastriotit, A. P.] iu shtuan nga vilajeti i Dhimitër Jonimës, ai timar u regjistrua në regjistrin Juvan‑ili [trojet e Juvanit, t'et të Skënderbeut, A. P.], po të jetë nevoja të shihet aty"19. Për më saktësi, nga regjistri në fjalë nuk del titulli apo funksioni që ka pasur në Krujë "Iskenderi i biri i Juvanit" në vitin 1431‑1432, kur është bërë regjistrimi; por për historinë ka peshë fakti që ai ndodhej në atë kohë në Arnavudi/Arbëri si funksionar i lartë i sulltanit.

Mbështetur në burimet arkivore osmane, Inalçiku ka zbuluar edhe se rreth vitit 842 të hixhrit Skënderbeu ishte emëruar nga sulltani "subash i Akçahisarit" (Krujës)20. Të vihet re që vitit 842 të hixhrit i takon viti 1438 i kalendarit tonë, pra viti i "kalesës enigmatike" të Barletit. Po simbas Inalçik‑ut, detyra në fjalë i është hequr Skënderbeut më 144021; historiani turk nuk jep sqarime të mëtejshme se përse heqja e detyrës ka ndodhur.

Por "kalesa enigmatike" e Barletit, lidhur me vitin 1438, gjen konfirmim, po prej burmimeve osmane, edhe nga një anë tjetër. Ky konfirmim ka të bëjë me momentin historik të "ngritjes krye" të Skënderbeut kundër sulltanit. Kronikani Ashik Pashazadé, bashkëkohës në ngjarje, e ka shënuar kështu: " Mandej ai ngriti krye kundër sulltanit edhe u bllokoi rrugët akënxhinjve që kishin mbërritur atje me Isa beun [Evrenozin]"22. Këtë ngjarje Ashik Pashazadeja e ka vendosur në vitin 846 të hixhrit, që është dhënë me vitin 1442 të kalendarit tonë, por që mund të jetë një përllogaritje e gabuar kalendarike dhe të duhet qortuar me 1443‑shin, pra vitin e betejës së Nishit. Edhe Neshriu e ka shënuar kështu: "I biri i sundimtarit të arnavudëve, i quajtur me emrin Iskender, i cili në të vërtetë kishte qenë iç‑ogllan i padishahut dhe padishahu ia kishte dhënë atë vilajet si timar, ngriti krye kundër sulltanit, u arratis dhe vajti atje. Ai u vendos në atë vend, që ishte në të vërtetë timari i tij. Po ky bllokoi rrugët e akënxhinjve, që kishin mbërritur atje me Isa beun [Evrenozin]"23. Duke ndjekur, me sa shihet, Ashik Pashazadenë, edhe Neshriu e ka vendosur këtë ngjarje në vitin 846 të hixhrit, pra më 1442‑1443. Në të njëjtin vit e ka dhënë atë edhe Kemal Pashazadeja, duke e vendosur shkëputjen e Skënderbeut nga sulltani në kontekstin e aleancës së krishterë perëndimore: "Ai [Iskenderi] i dha hijeshi shpirtit kur ngjeu gishtin e tij tregues me mjaltët e fesë [islame] dhe, si iu ëmbëlsua goja nga ata mjaltë, gjeti në njëfarë mënyre rastin e përshtatshëm, u arratis te Frëngu dhe u bë femohues [...] Kështu ai keqbërës u largua nga vendi i muslimanëve edhe vajti në tokët e të pafeve [...] Me ndihmën e frëngjve ai aspiroi pozitën e sundimtarit, shpërtheu jashtë suazës së tij edhe shtriu dorën për të marrë tokët [...] Ai vajti dhe me lehtësi hyri në vilajetin e t'et, i cili në vendin e arnavudëve njihet me emrin "nahija e ashpër e Juvanit". Populli i vendit të atyre anëve iu nënshtrua. Në këtë mënyrë pushtoi vendin e sipërpërmendur edhe u bë mbreti i tij. Trutë e këtij kryengritësi u mbushën me erën e krenarisë"24.

E thyejnë këtë informacion kronikanë dhe historinë të tjerë osmanë. Idrisi Bitlisiu, për shembull, e ka vendosur ekspeditën ndëshkimore të Isa bej Evrenozit në Arnavudi/Arbëri, ndonëse pa e lidhur këtë me Skënderbeun, në vitin 842 të hixhrit, pra më 143825. Hoxha Sadeddin e ka dhënë kështu: "Kur ky lajm [i ngritjes krye të Iskenderit, A. P.] iu njoftua padishahut të lumtur, ai caktoi si komandant të ushtrisë Isa beun, të birin e Evrenozit [...] në vitin 842 e dërgoi në vendin e arnavudëve. Kur akënxhinjtë hynë në vendin e arnavudëve dhe u shpërndanë duke rënë mbas plaçkës, Iskenderi u bllokoi atyre shtigjet edhe u mbylli rrugëdaljet si me një mur të fortë të Aleksandrit"26. Të vihet re që viti 842 i hixhrit, i dhënë këtu nga kronikani, i përkon vitit 1438. Çfarë do të thotë kjo ekspeditë e Isa bej Evrenozit kundër Skënderbeut më 1438? Ja edhe kronikani Sollakzadé: "Ishte natyrëkeq [Iskenderi], prandaj ia zuri sytë e mira. Kur ky lajm u mor vesh nga padishahu i lumtur, ai në vitin 842 dërgoi ushtri në vendin e arnavudëve, nën komandën e Isa beut, të birit të Evrenoz beut [...] Kur hynë akënxhinjtë në vendin e arnavudëve, u shpërndanë andej‑këndej duke rënë mbas grabitjes. Iskenderi u bllokoi grykat si me mur të Aleksandrit dhe synoi të shkatërronte ushtrinë islame"27. Edhe këtu viti i ekspeditës së Isa bej Evrenozit kundër Skëndeebeut del 842 i hixhrit, pra 1438. Mund të thuhet se Sollakzadeja është mbështetur, për këtë informacion, te Hoxha Sadeddin, por problemi rishfaqet edhe te Mynexherimbashi: "I sipërpërmenduri Iskender, si gëzoi për njëfarë kohe atë fat të lumtur, u emërua dhe u dërgua si sundimtar i viseve të Arnavudisë në vend të t'et, që kishte vdekur. Por, meqenëse ai më vonë tradhtoi dhe u shkaktoi dëme viseve kufitare, u caktua kundër tij Isa beu, i biri i Evrenozit [...] Ai mbërriti, hyri në vilajetin e armikut dhe, në kohën kur po merrej me plaçkitje e grabitje, Iskenderi i mori krahët dhe ia mbylli shtigjet"28. Edhe Mynexherimbashi e ka vendosur këtë ngjarje në vitin 842 të hixhrit, d.m.th. 1438.

Kemi, pra, një ekspeditë osmane kundër Skënderbeut, që udhëheq kryengritësit arbër, dhe një ndeshje të tij me trupat e Isa bej Evrenozit, që udhëheq ekspeditën kundër tij, para "dezertimit" së Skënderbeut nga beteja e Nishit më 1443. Kjo ka ndodhur, simbas kronikanëve osmanë, në vitin 842 të hixhrit, d.m.th. më 1438, çfarë përkon me "kalesën enigmatike" të Barletit: "I njëmijë e katërqind i dyzetenënti që nga lindja e Krishtit ishte viti, dhe i njëmbëdhjeti qysh kur Skënderbeu kishte vendosur sundimin e vet, në Idat e Majit [14 maj]". Në mënyrë kërshërore përputhet kjo ngjarje me situatën që del prej një dokumenti venedikas, të lexuar dhe të përmbledhur nga Jorga, dhe që i përket vitit 143829. Në të Senati i Republikës vendoste t'i përgjigjej pozitivisht kërkesës së Ivan/Jovan Kastriotit, "gjithmonë mik i Republikës", bërë me anë të një ambasadori të tij, që të shtriheshin edhe mbi bijtë e tij Stanish dhe Gjergj privilegjet që gëzonte ai vetë30; njëkohësisht Senati pranonte kërkesën e tij që proveditori venedikas në zotërimet e Republikës që kufizonin me të t'i mbante "gjithnjë rrugët hapur". Duket të jetë fjala, me sa kuptohet, për situatën e një rebelimi dhe/ose të një lidhjeje të re të Ivan/Jovan Kastriotit dhe dy bijve të tij me Republikën e Venedikut pikërisht më 1438‑n.



Ngjarja e 1438‑s, nga ana tjetër, nuk duket t'i bjerë ndesh "dezertimit" të 1443‑shit nga beteja e Nishit. Është një situatë e pakthjelluar deri në fund prej burimeve që historia ka për duarsh deri më sot, por gjithsesi merret vesh qartë që Skënderbeu të jetë "rebeluar" kundër sulltanit para vitit tradicional 1443. Nuk përjashtohet mundësia që, mbas kësaj ngjarjeje të 1438‑s, Skënderbeu të jetë falur nga sulltani, si udhëheqës ushtarak i njohur dhe me rëndësi, dhe të jetë ngarkuar me shërbime në vende të tjera, përderisa në atë ndërkohë (1438‑1443) prej burimeve osmane ai nuk shfaqet më në Arnavudi/Arbëri31.



Sa i takon Barletit, mbetet atëherë të pranohet që ai të ketë qenë, për ngjarjet dhe datat e historisë së Skënderbeut, shumë më i informuar nga sa mund ta përfytyrojmë ne. Nëse e lexojmë në këtë mënyrë fjalinë e tij problematike, është e drejtë të mendohet se ai e ka ditur që Skënderbeu, në të vërtetë, para "dezertimit" më 1443 nga nga beteja e Nishit, kishte ngritur krye kundër sulltanit së paku edhe në vitin 1438. Ka ditur, pra, atë të vërtetë historike që sot mund të quhet e konfirmuar prej kronikanëve dhe historianëve osmanë. Që Barleti ta ketë kamufluar këtë të vërtetë, cila vetëm sa i ka "shpëtuar" në "kalesën enigmatike", kjo mund të ketë ndodhur prej disa shkaqesh. Nga njëra anë, teksti i tij duhet të ketë kaluar nëpër një censurë dhe/ose autocensurë të kuptueshme për kohën dhe vendin e shkrimit dhe botimit të Historisë së tij. Nga një anë tjetër, vetë të studiuarit dhe të shkruarit e historisë është një formë ideologjie. (Specialisti i metodologjisë historiografike Moise Finlay e ka sqaruar që nuk është fjala, në këtë mes, për ideologjinë në kuptimin e saj doktrinor të Marx‑it apo Mannheim‑it, as në kuptimin familjar të legjitimimit dhe mbështetjes të një sistemi ose institucioni, por në kuptimin më të gjerë, "asnjanës", si "një sistem idesh mbi dukuritë, posaçërisht ato të jetës sociale; mënyra e të menduarit karakteristike për një klasë ose një individ".) Kështu edhe Barleti, në Historinë e tij, i është nënshktruar një forme të tillë ideologjie, që e ka detyruar të jetë përzgjedhës në të dhënat dhe i anshëm në interpretimin e tyre.

Në kohën tonë nuk janë veçse teknikat bashkëkohore të hulumtimit ato na lejojnë, nëpërmjet analizës së tekstit, ballafaqimit të teksteve, qoftë edhe "nivelit të dytë" të leximit, t'i afrohesh gjithnjë më shumë të vërtetës historike. Nëpërmjet një teknike të tillë, për shembull, pohimi i abatit Pisani më 1891 se "te historianët osmanë duhet kërkuar konfirmimi ose shkatërrimi i legjendës së Skënderbeut"32, shndërrohet në një parim për këtë rast plotësisht funksional.

1 NOLI: George, 31.

2 "Millesimus his quadringentesimus quadrigesimus nonus a Christi Nativitate computabatur anus, undecimus autem a tempore, quo Scanderbegus obtinuerat imperium, pridie idus Majas". BARLETIUS: Historia, IV, 112.

3 PISANI: La Légende, 193.

4 BABINGER: Die Geschichtsschreiber. Po ai: Die Frühosmanischen.

5 GEISER: Die altosmanischen.

6 TAESCHNER: Die altosmanische Chronik.

7 CHALCOCONDYLAS, V, 249.

8 Asik Pasazâde Tevârih‑i âl‑i 'osman, III, 1124‑125. Lufta, 68.

9 Sadeddin Tâc‑üt‑tevârih, I, 361. Lufta, 257‑258.

10 Solakzâde tarihi,168. Lufta, 300.

11 Sahâtif‑ül‑ahbâr, 353. Lufta, 313‑314.

12 Historia Turchesca, 15 etj.

13 "Extincto patre ac fratre Caragusio natu majore, qui erat obses apud Adrianopolim, Amurathes ei regnum paternum tradidit". VOLATERRANUS: Commentariorum, VIII, 188.

14 NOLI: George, 28‑31.

15 BUDA: Noli, 27‑29.

16 BUDA: Noli, 27.

17 INALÇIK: Defter‑i, 130.

18 Po aty, 117.

19 Po aty, 120.

20 INALÇIK: Arnawutluk, 675.

21 Po aty.

22 Asik Pasazâde Tevârih‑i âl‑i 'osman, III, 124. Lufta, 68.

23 TAESCHNER: Gihân‑nümâ, 167. Lufta, 91.

24 Tevârih‑i âl‑i 'osman, VII, 279. Lufta, 197‑198.

25 Lufta, 149.

26 Sadeddin Tâc‑üt Tevârih, 351. Lufta, 258.

27 Solakzâde tarihi, 168. Lufta, 300‑301.

28 Sahâif‑ül‑ahbâr, III, 352. Lufta, 313‑314.

29 JORGA: Notes, III, 33.

30 Po aty.

31 Hyrje, në Lufta, 16.

32 PISANI: La Légende, 193.


gazeta55