Heronjtë çamë të Revolucionit Grek

[BARAT]

Aleancat. Trimëria çame përballë dredhisë greke

Dokumenti

Heronjtë çamë të Revolucionit Grek "Në përgjithësi dhe mbi të gjitha qenë heronjtë suliotë që iu ekspozuan sulmeve: Plaku, Noto Boçari, Kostandin Boçari, K.Xhavella, Jorgji Dhrako, Danglli, Llambro Vejko, Jani Suka, Dhimitër Maksimi, J.Vaja, Jani Gjeli, Joti Gjoni, Papa Dhimitri, A.Zerva, D.Zerva, Nikolla Zerva, Tushi Zerva...".

(August Febre, "Historie du siège Messolunghi", Paris, 1827, f.209).

Ekskluzive/ Në vazhdim, jepen pjesë nga dëshmi e dokumente arkivore të studiuesit, Hajredin Isufi, lidhur me lashtësinë e popullsisë çame në trojet e veta, zakonet, mënyra e jetesës, traditat, shfarosja shoviniste, dënimi nga qarqe përparimtare greke i masakrës mbi popullsinë çame e deri tek kalvari i largimit të dhunshëm të banorëve nga tokat e tyre.



Nga Hajredin Isufi

Çamët kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve të huaj për trimërinë dhe guximin e tyre, brenda dhe jashtë vendit. Shumë autorë, në veprat e tyre, kanë shkruar faqe të tëra duke i paraqitur çamët si luftëtarë të zotë e të guximshëm. Shpirti i lartë i luftëtarit çam dhe guximi i tij, ka tërhequr në shekuj edhe lakminë e vendeve të ndryshme të Perëndimit e të Lindjes, për t'i pasur në radhët e forcave të tyre jo vetëm si luftëtarë, por edhe si drejtues të veprimeve luftarake. "Shqiptarët, shkruan Johallas, thërriteshin nga të huajt si luftëtarë dhe sidomos si kalorës të mirë", (Johallas, P.Titos, "Mbi emigrimin e shqiptarëve në Greqi", në: AIH, Dos.A - II - 56).

Çamët, në radhët e forcave të huaja, i hasim që në dhjetëvjeçarin e parë të shek.XVI. Kështu historiani Giuseppe Valentini, autor i veprave shumë-vëllimshme, në njërën prej tyre ve në dukje se dy luftëtarë suliotë, njeri me emrin Gjokë dhe tjetri me emrin Lekë, i hasim si stratiotë që në vitin 1511, (Guseppe Valentini, "Il diretto delle comunita nella tradioline giuri Albanese", f.351).

Pukëvili tregon se tre fshatrat e juridiksionit të Filatit: Janjari, Filati dhe Koska "kanë qenë fidanishtja prej nga përzgjidheshin luftëtarët që sulmonin Rumelinë. Përpara se Ali Pasha të bëhej zot i Çamërisë, këto trupa çame bënin inkursione në grykat e maleve të Maqedonisë dhe e drejtonin vështrimin e tyre deri në Egjipt", ( Pouqueville, Voyage, vep.e përm., Vëll.I, Kap.29).

Në Konferencën Shkencore që u organizua nga Instituti i Studimeve për Çamërinë, më 26 qershor 2004 në Tiranë, në kuadrin e 60-vjetorit të shpërnguljes me dhunë të popullsisë shqiptare nga Çamëria, intelektuali dhe politikani i shquar i shqiptarëve të Maqedonisë, z.Arbën Xhaferri, në temën që trajtoi, solli të dhëna me vlerë rreth problemit që trajtojmë: "Në vitin 1806, deklaroi autori, Beogradi u çlirua nga turqit. Rol të rëndësishëm në këtë luftë luajti epiroti çam, Jani Kondo, apo siç e quanin serbët, Kondo Bimbashi, i cili bashkë me luftëtarët e tij, kryesisht çamë, hyri i pari në kala. Një tjetër luftëtar çam, Gjergj Olimpiasi, me 300 vullnetarë të tij shqiptarë luftoi për çlirimin e Serbisë, (Arbën Xhaferri, "Legalizimi i krimit", referat i mbajtur në Konferencën Shkencore të organizuar nga Instituti i Studimeve për Çamërinë, më 26 qershor 2004, në: "Çështja çame dhe integrimi evropian", Arbëria, 2005, f.98).

Historia e re e Egjiptit ka në themelet e saj kontributin që kanë dhënë luftëtarët shqiptarë kundër krimit të organizuar, që kishte lindur në Egjipt, dhe përcaktoi në mënyrë përfundimtare karrierën e shqiptarit Mehmet Aliu dhe i hapi rrugë për të ndërmarrë reforma ekonomike dhe ushtarake.

Në radhët e drejtuesve të forcave ushtarake të Perandorisë Osmane, burimet e kohës përmendin si drejtues të taboreve osmane Sulejman Çaparin, nga Luarati i Margëlliçit, në kryengritjen e Orllovit në More, përpjekjet mes forcave ruse dhe atyre turke, që përfunduan më 1769 me fitoren e forcave turke, (Sp.Mela, "To lintari...", vep.e përm., f.39).

Këtë shpirt të shqiptarëve për t'u larguar nga vendi i tyre i pushtuar dhe për të kaluar në aventura e me prirje mercenare, Dora D'Istria e motivon vetëm e vetëm për të fituar para për të mbijetuar .

Trimeria Came

Asnjë rrëfim nuk do të ishte i plotë për vetitë luftarake të shqiptarëve çamë, pa përmendur luftërat heroike që kanë bërë suliotët në mbrojtje të të drejtave dhe lirive të tyre. Mënyra më e mirë për të njohur heroizmin legjendar të çamëve, është t'u referohemi vlerësimeve që kanë bërë studiuesit e huaj në periudha të ndryshme historike. Pukëvili, duke qenë Kryekonsull i Francës në Janinë, më 1806 njohu nga afër cilësitë e çamëve, si dhe vetitë luftarake të tyre, që i dallonte ata. Francezi, në veprën e tij disavëllimëshe bëri vlerësime që meritojnë vëmendje. Suli dhe suliotët, Filati dhe filaqotët, Margëlliçi dhe margëlliçotët, u bënë epiqendra e vëzhgimeve të tij në qëndresën heroike të çamëve, të cilët "donin të jetonin të lirë si të parët e tyre", (Jurien de la Craviere, "La station de Lavarit", Paris, 1876, Vëll.II, f.89).

Pukëvili, vuri re tek shqiptarët çamë disa veçori dalluese, si: luftëtarë të maleve, që lidhej me origjinën e tyre antike, trima, të cilët në veprimet luftarake zgjidhnin pozicione, zinin qafa për të kontrolluar lëvizjet e kundërshtarit. Pukëvili, në shënimet që ka lënë për çamët, shkruan me admirim për trimëritë e qëndresën e tyre për të mos rënë nën sundimin e Pashait të Janinës: "Filaqotët, shkruan Pukëvili, ndryshe nga korfiatët, shquheshin gjatë mbrojtjes për guximin e madh dhe këta ishin të pathyeshëm. Ali Pasha nuk ka qenë në gjendje të matej e të ndeshej seriozisht me ta", (Po aty, vep e përm., Vëll.I, Kap.29).

Këto cilësi të larta të shqiptarëve çam bënë që Pukëvili, megjithëse nuk kishte qenë një dashamirës i shqiptarëve, të miqësohej me çamët dhe në ditë të vështira, kur në kazanë e Filatit më 1813 kishte rënë kolera dhe vdekja merrte qindra jetë njerëzish çdo ditë, ai ishte mes çamëve.

Pukëvili nuk e fshihte atëherë admirimin për çamët, që i cilësonte: "Një popull të shquar për zotësinë e vet, një popull që s'mund ta gjesh më të mirë, më fisnikët e farës shqiptare, si për nga guximi, ashtu dhe shëndeti, që janë përkujdesjet e tij kryesore", (po aty).

Kur flitet për vlerësimet që u bëjnë autorët e huaj cilësive luftarake të çamëve, nuk duhet lënë pa përmendur historiani anglez, Çajrël, për shënimet që ka lënë në veprën e tij. Ai, ndër të tjera shkruan: "…Natyra ka qenë një memece e rreptë për shqiptarët, por të paktën ajo iu pat dhënë zemër të qëndrueshme dhe muskuj penjëzor të fortë për të luftuar. Ali Pasha, megjithëse kishte ndërtuar një kështjellë madhështore për të vënë nën kontrollin e tij malësorët trima, kurrë nuk kishte arritur t'i nënshtronte plotësisht, (po aty, f.234).

Çajrël qëndroi mes çamëve në kazanë e Margëlliçit me javë të tëra. Ai, kur flet për trimërinë e margëlliçiotëve, përmend edhe suliotët legjendarë, të cilët i karakterizon si "një racë të fortë shqiptare, të krishterët e malësive, të cilët me trimëri e mbajtën gjatë shekullin e XIX, supremacinë e padiskutueshme në këto kështjella dhe i detyruan kundërshtarët e tyre të thyheshin në terren malor, në fushë e në det, madje dhe në portat e Janinës, (po aty, f. 205-206).

Në përshkrimin e luftëtarëve suliotë, Çajrel do të veçonte si tipar dallues të tyre në veprimet luftarake, shkathtësinë e tyre në ngjitjen nëpër male e shkrepa, nëpër monopate e shtigje, që viheshin kurdoherë nën kontrollin e tyre. Ndërsa Liku shkon edhe më tej, duke treguar se suliotët kishin një taktikë origjinale në veprimet e tyre luftarake: kur forcat armike ishin të shumta në numër, suliotët i sulmonin në befasi, ndërsa kur shihnin se forcat e kundërshtarit ishin të shumta e të pabarabarta me të tyret, synonin t'i zinin rob ose t'i asgjësonin plotësisht .

Prijësit çamë në Revolucionin Grek

Ndonëse pjesëmarrja e shqiptarëve (çamëve) për pavarësinë e Greqisë është e njohur gjerësisht, në burimet greke anashkalohet apo minimizohet ky kontribut.

Ishin kapedanët shqiptarë të Çamërisë në shërbim të Ali Pashës, që i dhanë Greqisë së re trimat më të shquar në luftë për pavarësi: Noti Boçari, Kostandin Boçari, Marko Boçari, K.Xhavella, Jorgji Dhrako, Danglli, Llambro Vejko, Jani Gjeli, Tushi Zerva, (August Febre, "Historie du siège de Messolonghi", Paris, 1827, f.209). Fatkeqësisht, disa historianë e publicistë grekë ia atribuojnë vetëm helenëve Revolucionin Grek e nuk theksojnë që në atë revolucion shumë shqiptarë luftuan trimërisht për pavarësinë e Greqisë. Kjo nuk ishte një rastësi. Gjithmonë popullin shqiptar dhe atë grek i ka lidhur miqësia.

Engelhardt-i, duke folur për kontributin e shqiptarëve në Kryengritjen Greke për pavarësi, shkruan se në Shqipërinë e Poshtme "lindi pavarësia greke, se Boçarët, Karaiskaqët, Miaulët (...) ishin shqiptarë", (Tarih-i, Lufti, CIS, 13; "Enciklopedie de Islam", Vëll.I, f.229-264).

Në prag të Revolucionit Grek, kapedanët e Sulit, me forcat e tyre dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë ishin në radhët e forcave osmane, të joshur nga premtimet që kishin marrë nga Porta e Lartë se suliotët, pas fitores së osmanëve mbi Ali Pashën, do të ktheheshin në vatrat e tyre në Sul dhe bejlerëve çamë do t'u ktheheshin çifligjet që u kishte grabitur Ali Pasha. Megjithëse të krishterët shqiptarë të Sulit, si dhe bejlerët myslimanë ishin skeptikë ndaj premtimeve me të cilat i joshte Porta e Lartë, ata i mbante një shpresë e vogël dhe kjo i bënte të luftonin përkrah forcave osmane, kundër forcave të Ali Pashës, armikut të tyre të vjetër, që ishte drejt një fundi tragjik. Ndërkohë, pabesia e Portës nxori krye. Kryegjenerali turk thërriti kapedanët e Sulit dhe u komunikoi se Porta e Lartë, pas fitores ishte e gatshme t'' kthente suliotët dhe familjet e tyre në fshatrat e Frarit, në çifligjet e bejlerëve të Margëlliçit e të Paramithisë dhe nuk do t'i lejonte kurrë të ktheheshin në Sulin e tyre të dashur, në vatrat e tyre, që e kishin braktisur që në dhjetor të vitit 1813, (Spiro Mela, "To lintari tis Ipirou Ali Pasias, qe Suoli...", Parames 21 Athinë, 1970, f.388).

Kapedanët çamë braktisin Turqinë për Revolucionin Kjo deklaratë bombë e kryegjeneralit osman i dëshpëroi shumë kapedanët e Sulit, si dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë. Ali Pasha, që njihej si një mjeshtër i përsosur për të shfrytëzuar lëkundjet e kundërshtarit, ndërhyri me anën e njerëzve të tij, për të njoftuar kapedanët e Sulit dhe bejlerët myslimanë të Çamërisë që të krijonin një aleancë kundër forcave turke, që përditë e më tepër po i afroheshin portave të Janinës. Pashai u ofronte aleatëve të rinj, jo vetëm premtimet që u kishte dhënë Porta, por luftëtarëve edhe rroga më të mira sesa ato që merrnin nga Turqia... Pas shumë hezitimesh, suliotët pranuan. Ata, më 3 dhjetor 1820, u larguan nga forcat sulltanike, duke braktisur pozicionet, dhe kaluan në anën e forcave të Ali Pashës. Suliotët, sapo kaluan në anën e Aliut, më 4 dhjetor, ndërmorën sulme të forta kundër forcave osmane duke u shkaktuar humbje të mëdha. Fitoret e suliotëve përkuan me shpërthimin e Revolucionit Grek, prandaj ato patën jehonë të gjerë në të gjithë Greqinë dhe u bënë burim frymëzimi i popullit helen për pavarësi. Ndërkohë, Ali Pasha urdhëroi që më 12 dhjetor 1820 të hynin në Sul. Ky lajm i gëzoi shumë suliotët dhe kthimi në vatrat e tyre pas 13 vjetësh, ishte një ngjarje e shënuar. Ata tashmë do të shkelnin pragjet e shtëpive të tyre, do të preknin me dorë çdo pëllëmbë toke, që e kishin larë me gjak.

Ali Pashë Tepelena mashtron çamët e Sulit

Për fat të keq, gëzimi dhe ndjenja e kënaqësisë që përjetuan suliotët në vatrat e tyre, nuk zgjati shumë. Koha tregoi se Aliu, si gjithmonë, nuk i mbajti premtimet që u kishte dhënë suliotëve, që tashmë ishin dhe aleatë të tij. Ai lejoi të futeshin ata në Sul, por pikat më të rëndësishme strategjike, siç ishte Kështjella e Qafës, nuk e lëshoi të vihej nën kontrollin e suliotëve, por u mbajt nga 60 forca të përzgjedhura të Ali Pashës . Në gjuhën e thjeshtë, kjo donte të thoshte se Ali Pasha i kishte mashtruar edhe këtë herë çamët e krishterë të Sulit.

Tashmë suliotët, pas mashtrimeve të Portës së Lartë, provuan edhe një herë pabesinë e vezirit plak. Në këto rrethana suliotët, pa asnjë hezitim, u bashkuan me forcat kryengritëse greke, aleat i të cilave ishte edhe Ali Pasha, kundër Hurshit Pashës, që tashmë kishte ardhur në krye të forcave turke në Greqi.

Çamët manifestonin ndjenja dashurie dhe solidariteti ndaj helenëve, ndërkohë që sundimi shekullor osman kishte kultivuar thellë tek shqiptarët çamër ndjenjën e pavarësisë. Në vigjiljen e Revolucionit Grek, kur Hurshid Pasha vazhdonte ta ngushtonte rrethimin e Janinës. Perovoji arriti në Sul, i cili në emër të Ipsilantit, kryetar i Revolucionit Grek, i ftonte suliotët të luftonin për liri dhe të ndikonin tek muhamedanët shqiptarë të kalonin në anën e Revolucionit Grek, se edhe Ali Pasha ishte mbështetës i revolucionit. (K.Biris, vep.e përm., f.345)...

Në Revolucionin Grek

Të besëlidhurit nisën veprimet e përbashkëta kundër forcave osmane. Ato, më 25 prill 1821, nisen për në Prevezë, ku forcat e të besëlidhurve bashkohen me çetën e Janaq Jorgjit. Me veprime të përbashkëta, suliotët dhe forcat e bejlerëve çamë vunë nën kontrollin e tyre shumë territore të Shqipërisë së Poshtme dhe pas këtij suksesi, suliotët kthehen në Sul .

Dhimitër Ipsilanti mësoi sukseset e aleancës së suliotëve me muhamedanët çamë dhe u entuziazmua për fitoret e tyre. Për Ipsilantin kjo aleancë nuk ishte e mjaftueshme që çamët muhamedanë të bashkëpunonin me suliotët. Komandantit të Revolucionit Grek i interesonte që çamët, me forcat që kishin dhe trimërinë që i karakterizonte, dhe që përbënin një potencial të fuqishëm ushtarak, të bashkoheshin përkrah forcave kryengritëse greke, në luftë kundër forcave osmane. Ipsilanti vlerësonte jo vetëm bejlerët e Çamërisë për ta mbështetur Revolucionin Grek, por edhe krerët e krahinave të tjera të Shqipërisë së Jugut. Komandanti i Revolucionit Grek, ndjenjat e pastra për një aleancë me shqiptarët kundër armikut të përbashkët, i shpalosi hapur dhe pa hezitim në dy letra që u nisi krerëve shqiptarë, në të cilat i ftonte të luftonin përkrah grekëve.

Letra e parë (nga tre të tilla) e Dhimitër Ipsilantit, që iu drejtua parisë së Çamërisë, mban datën 26 qershor 1821... Rrethimi i Tripolicës, në shtator të vitit 1821, gjendej në pikën më kritike. Qyteti ishte i rrethuar nga forcat e shumta osmane. Uria dhe sëmundjet po i sfilitnin të rrethuarit helenë. Forcat osmane synonin t'i detyronin të rrethuarit ose të dorëzoheshin, ose të vdisnin të gjithë nga uria. Në radhët e taborëve osmanë ishin edhe rreth 2000 ushtarë shqiptarë me rrogë dhe komandantët e tyre si, Jaho Demi, nga Filati i Çamërisë e Sali Çami, nga fshatrat e rrethinave të Gumenicës. Ata nuk pajtoheshin me vendimin që kishte marrë komandanti osman, që të rrethuarit të vdisnin nga uria e sëmundjet, që po kthehej në një epidemi të vërtetë masive. Komandantët e forcave shqiptare, nuk kishin asnjë lidhje kombëtare e solidaritet me forcat osmane, por ndjenin një dhembje të thellë për fatin tragjik që përjetonin helenët e rrethuar. Kjo situatë e rëndë bëri që komandantët e forcave shqiptare në radhët e forcave turke, të bien në kontakt me Kollokotronin e t'i deklaronin se ishin gati të braktisnin pozicionet, me kusht që forcat kryengritëse greke t'i linin të lirë të ktheheshin në atdheun e tyre. Kollokotroni e mirëpriti propozimin që iu bë dhe i mori në konsideratë të plotë kërkesat e palës shqiptare.

Shtabi i komandës osmane në Tripolicë, kur pa se shqiptarët me komandantët e tyre, Jaho Demi, Sali Çami, Elmaz Meçi etj., braktisnin pozicionet ku ishin dislokuar, u dëshpëruan dhe u detyruan t'u propozojnë grekëve kryengritës armëpushim. Komandantët shqiptarë gjatë tërheqjes nxjerrin nga rrethimi gjithë klerikët grekë dhe parinë helene, që mbaheshin të izoluar në Tripolicë, dhe dolën bashkë me armët e tyre. Komandantët shqiptarë gjithashtu ishin marrë vesh me kryengritësit grekë, që kur të largoheshin forcat shqiptare, të bëhej një mësymje e fortë kundër pozicioneve osmane, ( N.Spiladou, "Kujtime", Vol.A, f.243; K.Biris, vep.e përm., f.350).

Ja si i përshkruan shqiptarët që dolën nga Tripolica, francezi Vutie: "Ishte një pamje prekëse t`i shikoje këta ushtarë trima të dobësuar nga privacionet, por krenarë të kalonin përmes grekëve".

Kollokotroni për t'u siguruar nga çdo incident gjatë udhëtimit të forcave shqiptare për në atdheun e tyre, caktoi 500 luftëtarë të zgjedhur kryengritësish grekë, që i drejtonte komandanti i shquar i Revolucionit Grek, Z.Pllapoutas. Në vendin e quajtur Mitika, Daljanenjtë, një fis i madh grek, kishin bërë një pritë të fortë për të sulmuar forcat shqiptare e t'i vrisnin të gjithë, në shenjë hakmarrje të vrasjes së vëllait të tyre, Theodhorit, nga forcat osmane, pak kohë më parë. Kollokotroni u njoftua nga njerëzit e tij për pritën që ishte përgatitur dhe menjëherë urdhëroi Daljanenjtë të tërhiqeshin nga planet që kishin stisur dhe të mos krijonin asnjë incident . Daljanenjtë u tërhoqën dhe kolona e shqiptarëve, më 30 shtator arriti në Egjio dhe prej andej do të vazhdonin udhën për në vendin e tyre. Egjio ishte edhe vendi ku forcat greke do të ndaheshin nga shqiptarët, të bindur se ndaj tyre nuk kishte më rrezik rrugës. Jaho Demi, Sali Çami dhe Elmaz Meçi i dorëzuan Pllapoutës një parashtresë falënderimi, në të cilën shprehnin mirënjohje për Kollokotronin si dhe komandantëve të trupës greke, që i shoqëruan në mbrojtjen e jetës së tyre. Peticioni nënshkruhej nga Jaho Demi, Sali Çami, Elmaz Meçi e Lalush Perpani, (N.Spiladou, "Kujtime", po aty).

Në tetor të atij viti, çamët, suliotët e toskët, në bashkëpunim edhe me forcat kryengritëse helene, ndërmorën disa aksione të përbashkëta e të suksesshme kundër forcave osmane në Arahthit, si dhe në rrethimin e komandantit turk në Artë.

Lidhja e aleancës së çamëve me luftëtarët grekë

Forcat shqiptare në këto aksione, siç shkruan historiani grek, Dionis Kokinoi (Dionis Kokinou, "Revolucioni grek", Vëll.IV, f.68, 74; K.Biris, vep.e përm., f.346.), ishin rreth 1500 vetë. Veprimet e përbashkëta greko-shqiptare tregonin se në fakt aleanca ishte krijuar. Tanimë pritej vetëm akti formal për t'u zyrtarizuar aleanca nga pala greke. Me ndërhyrjen e suliotëve, edhe kjo pikë që kishte mbetur pezull, u zgjidh.

Pala e udhëheqësve të kryengritjes greke ftoi krerët myslimanë shqiptarë në Peloponez, në vendin ku ishte caktuar për t'u zyrtarizuar aleanca. Palën shqiptare në atë takim e përfaqësonte Tahir Abazi. Ndërkohë forcat çame, nën drejtimin e Pronjos dhe Çaparit, ishin dislokuar në rrethinat e Artës dhe menjëherë pas nënshkrimit të aleancës, prisnin sinjalin për të kaluar në radhët e kryengritësve grekë, që ishin më të organizuar dhe më të përqendruar në veprimet luftarake…

Tahir Abazi, i revoltuar nga djegia e fshatit, prishja e xhamive dhe e teqeve, si dhe i keqtrajtimeve të myslimanëve arvanitas, hoqi dorë nga vazhdimi i udhëtimit drejt Peloponezit dhe u kthye në Artë. Aty ai u bëri të njohur bejlerëve çamë dhe drejtuesve të tjerë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme, veprimet e dhunshme që kishin ndërmarrë kryengritësit grekë ndaj familjeve myslimane dhe institucioneve të kulteve fetare myslimane. Ky lajm i kobshëm, mjaftoi që krerët shqiptarë të hiqnin menjëherë dorë nga aleanca me kryengritjen greke e të bashkoheshin me Hrushit Pashën, (K.Biri, "Arvanites oi dories tou neotorou elenizmou", Athinë, 1961., f.346).

Por vuajtjet çame në këtë betejë qëndrese e më pas, mbeten të pashoqe. Ja si shkruan Dora D'Istria: "Për fat të keq, asnjë pjesë e Shqipërisë nuk ka vuajtur aq sa Çamëria nga fanatizmi mysliman dhe ky është një konstatim mëse i drejtë, i cili herë pas here në momente kritike ka nxjerrë krye dhe është bërë pengesë serioze në progres, siç ishte rasti në mbrojtjen e alfabetit latin e shkollës shqipe", ( Dora d'Istria, vep.e përm.).

Prishja e aleancës

Hrushit Pasha, kryegjenerali turk, e shfrytëzoi pa humbur kohë konfliktin që kishte plasur mes drejtuesve të kryengritjes greke dhe bejlerëve myslimanë shqiptarë të Shqipërisë së Poshtme. Ai gjeti terren të favorshëm për t'u bërë thirrje myslimanëve shqiptarë të largoheshin përfundimisht nga aleanca, duke u thënë se kryengritja greke ishte vepër e Rusisë cariste dhe se ajo ishte drejtuar kundër myslimanëve dhe se do të ishte një dënim qiellor, po qe se myslimanët do të bëheshin me të krishterët. Propaganda e Hrushit Pashës synonte që bejlerët myslimanë çamë të bashkoheshin me forcat osmane. Të gjitha këto presione nga brenda e jashtë nuk mund të mos ndikonin në tronditjen nga themeli të aleancës dhe prishjen e saj. Jetëgjatësia e saj qe vetëm 12 muaj: Janar 1821- Dhjetor 1821, (Pouqueville, "Histoire de la rigeneration de la Grece", f.199-200).

Prishja e aleancës dhe fushata e reprezaljeve që kishte nisur ndaj myslimanëve shqiptarë, i preku shumë suliotët dhe kreykapedanin e tyre, Marko Boçarin, edhe për faktin se kishte qenë Marko Boçari nismëtari për krijimin e aleancës mes bejlerëve të Çamërisë dhe kryengritjes greke.

Madje, Marko Boçari shihte se ftohja e bejlerëve myslimanë të Shqipërisë së Poshtme ndaj kryengritjes greke, kishte nisur të ndjehej edhe tek shqiptarët e krishterë suliotë. Këto pasoja të paparashikuara nga krerët e kryengritjes, kishin krijuar tensione alarmi tek qeveria greke.

-----

gazeta shekulli

[BARAT]

Çelo Picari me fustanellë në parlamentin grek, në foltore kryeministri Harilao Trikupi

Celo labi ishte me emer ne Greqi, ashtu si dhe shqiptaret e mesiperm, te cilet u harruan e quajten "grek", kur dolen nga rrenje gjaku 100% shqiptare

[iliria e para]

Ndryshimi i dhunshëm i besimit fetar, drama e parë e Çamëve

Në vazhdim, jepen pjesë nga këto dëshmi e dokumente arkivore të studiuesit Hajredin Isufi, lidhur me lashtësinë e popullsisë çame në trojet e veta, zakonet, mënyra e jetesës, traditat, ndryshimi i dhunshëm i besimit fetar, toleranca fetare, shfarosja shoviniste e deri tek kalvari i largimit të dhunshëm nga tokat e tyre.


Referuar dokumenteve arkivore të kohës, konstatohet se edhe popullsia shqiptare e Çamërisë nuk i shpëtoi ndërrimit të dhunshëm të besimit fetar. Në vështrimin e parë të listave emërore të fshatrave vihet re se kthimi i të krishterëve në myslimanë është i papërfillshëm. Për shembull në Gurrëz, Imlahor, Nehor etj., nuk figurojnë të krishterë të konvertuar. Ndryshe nga këta fshatra, fshati Koskë ka një dukuri tjetër. Në atë fshat defteri osman i vitit 1583 shënon 48 persona të islamizuar, të cilët në raport me popullsinë e fshatit përbënin 27 për qind të saj. Ndërsa fshati Gardhiq i Paramithisë nga gjithsej 112 kryefamiljarë, në regjistrimin osman shënohen vetëm dy prej tyre të kristianizuar.

Në gjysmën e dytë të shekullit XVI, në krejt zonën e Çamërisë, të krishterët përbënin mbi 90 për qind të numrit të përgjithshëm, kurse myslimanët nuk i kalonin as 10 për qind. Kështu, raporti i popullsisë kristiane me atë myslimane, në përqindje, ishte kryekëput në favor të të krishterëve.

Forcat osmane, shkruan Dora D'Istria, e shkatërruan Janinën në vitin 1424 dhe kthyen në skllevër një pjesë të banorëve të saj. Turakani ngriti para qytetit një piramidë prej dy mijë kokash. Megjithatë, Thesprotia e lashtë u ngrit mbi rrënojat e saj. Pushtuesit osmanë pasi mposhtën rezistencën e vendasve, një pjesë të forcave, nën komandën e Sulejman Haxhi Beut e dislokuan në kështjellën e qytetit të Paramithisë.

Ishte në traditën e Perandorisë Osmane që sapo pushtohej një territor, për nder të sulltanit ngrihej një xhami në qendër të këtij territori. Kështu, në vitin 1490, në Paramithi u ndërtua xhamia e parë e madhe, që u pagëzua Xhamia e Sulltan Bajazitit I-rë. Ajo njihej edhe me emrin Xham-i Sherif (Xhamia e Shenjtë). Kjo ndërtesë kulti, fillimisht, do të shërbente për të kryer ritet fetare ushtria dhe oficerët turq të dislokuar në qytet dhe rrethina, por, nga pushtuesit e rinj, shihej në perspektivën e afërt dhe si një qendër fetare për të krishterët, që do të ndërronin fenë në atë rajon. Ndërkohë, edhe në qytetin e Margëlliçit, një lagje, e banuar kryesisht nga ushtarë dhe oficerë osmanë, mori emrin Lagjja e Sulltan Bajazitit.

Pushtuesit osmanë në territoret shqiptare gjetën një popullsi të krishterë ortodokse e katolike. Predikuesit e fesë islame patën një terren të favorshëm edhe në zonën e Çamërisë. Ata nuk hasën ndonjë kundërpërgjigje të vendosur nga kleri dhe kisha.

Të krishterët shqiptarë, para e pas pushtimit osman të shek.XV-XVI, kishin një kler të papërgatitur e të paorganizuar për të përballuar presionet e pushtuesit. Gjithashtu edhe disiplina kishtare ishte e shthurur, aq sa në faltore nuk kryhej asnjë ceremoni fetare (Enkyklopedia Eleftheroundaqi, vëll.V, f.306).

Dobësinë që manifestonte kleri dhe kisha në këtë kohë, studiuesi Ferdinand Braudel e shpjegon me faktin që, sipas tij, "krishterimi në këtë vend nuk kishte hedhur rrënjë të thella" .

Perandoria Osmane u përpoq të bënte sa më pasiv rolin e dobësuar të kishave ndaj çdo veprimi që do të merrte kundër kishave, manastireve dhe besimtarëve të tyre. Administrata osmane u dha të kuptonin priftërinjve dhe klerit të lartë se, po të afroheshin me qeverisjen e pushtetit osman, ata do të kishin mbështetjen e saj. Klerikët, duke mos pasur as forcë e as mbështetje për të kundërshtuar strategjinë e pushtuesit të ri, pranuan më mirë të bëheshin përkrahës të pushtetit osman dhe të gëzonin privilegjet që i ofronte ai sesa të deklaroheshin kundërshtarë të tij .

Kleri i krishterë, jo vetëm që nuk reagonte, por përkundrazi, nisi të heshtë ndaj dhunës, e sidomos ndaj përpjekjeve të pushtuesit për islamizimin e popullsisë së krishterë përmes rrugëve të ndryshme si: vështirësitë ekonomike, presioneve etj. Madje, ai u bë propagandues i flaktë i nënshtrimit ndaj së keqes, duke iu drejtuar besimtarëve të tij, "që ta pranonin pa keqardhje nënshtrimin dhe taksat e rënda" . Ndërkohë klerikët e krishterë të fshatrave e të rajonit të Çamërisë, sa herë që hasnin në qëndresën e fshatarëve për të mos paguar taksat që i detyroheshin kishës, për shkak të varfërisë së tyre, u drejtoheshin për ndihmë pushtetarëve osmanë, për mbledhjen me dhunë të tyre.

Diskriminimi i popullsisë krishtere nga pushtuesi turk

Ndërkohë, administrata osmane vuri në zbatim një politikë diskriminuese fiskale, sidomos për të krishterët. Vendin kryesor të taksave në këtë kohë e zuri tributi i xhizjes. Popullsia e krishterë përballej me taksa të rënda, të cilat pushtuesi, gjatë fundit të shek.XVI e gjatë shek.XVIII i rriste vazhdimisht. Shto këtu edhe faktin se shlyerja e taksave kërkohej të bëhej me flori, vështirësonte akoma më shumë gjendjen ekonomike të shqiptarëve të krishterë, e cila nuk ishte në gjendje t'i lante. Kjo u ndie në mënyrë të veçantë nga popullsia e krishterë, që kishte të ardhura të pakta nga prodhimet bujqësore.

Të krishterët, për të ruajtur fenë e tyre duhej të paguanin këtë taksë dhe kush nuk e shlyente ose nuk ishte në gjendje ta paguante, burgosej menjëherë. Nëse i krishteri e mohonte fenë e krishterë e kthehej në mysliman, barra e tatimeve i hiqej menjëherë, po kështu edhe familjarëve të tjerë. Një nga format e qëndresës ndaj depërtimit të fesë së re ishte krishterimi i fshehtë (kripto-kristianizmi). Ai përfaqësonte një gjendje kalimtare dy-besimesh, përmes së cilës, individë të krishterë e pranonin Islamin vetëm formalisht, me qëllim që të shmangnin pagesën e haraçit dhe të gëzonin barazinë me popullsinë myslimane në jetën shoqërore. Në publik, këta individë paraqiteshin si myslimanë që mbanin emra në besimin Islam e shkonin në xhami, në familje, fshehtas, ushtronin ritin kristian .

Në shumë raste, në një familje e pranonte fenë islame vetëm kryetari i saj, përfaqësuesi i familjes në marrëdhëniet me pushtetin osman, ndërsa pjesëtarët e tjerë mbeteshin kristianë .

Shteti osman kishte si parim bazë, në strategjinë e vet, sigurimin e nëpunësve dhe funksionarëve në të gjitha nivelet e administratës nga kontigjentet e islamizuara vendase që kishte, por të përgatitur në Stamboll (robër lufte, të kapur në beteja të ndryshme të ushtrisë osmane). Këta robër, pasi islamizoheshin, edukoheshin në kolegjet osmane me një frymë të lartë devotshmërie ndaj islamit dhe Sulltanit.

Të tillë kishte edhe nga krahina e Çamërisë. Këta, pasi kishin braktisur besimin e krishterë, siç thuhet në burimet historike të kohës, hynin si drejtues të administratës osmane në Çamëri. Njëri prej tyre është edhe i krishteri nga fshati Vica i Zagorisë, djali i të krishteres së ve, Bunës. Ky djalë, i islamizuar dhe i përgatitur në kolegjet e Stambollit, ishte pagëzuar me emrin muhamedan Ali dhe në vitin 1580 ishte vendosur në një nga postet më të larta në Paramithi: Shef i Xhandarmërisë osmane. Në burimet e kohës përmendet me emrin Ali Pasha.

Në vitet që pasuan, dhe veçanërisht në fillim të shek.XVII, emrat e të islamizuarve që kishin zënë poste të larta në administratën osmane ishin shtuar edhe më shumë. Dy prej tyre në këtë kohë kishin marrë titullin e lartë "Pasha": Osman Pasha dhe vëllai i tij, Ali Pasha, të dy paramithiotë të islamizuar.

Cili ishte Osman Pasha? Një i krishterë me origjinë nga fshati Zavrus ose Turkogranicë i Paramithisë . Ai, në fund të shek.XVI, u emërua Sanxhakbej* i Delvinës dhe i Paramithisë (Ajdonatit), ndërsa vëllai i tij, Aliu, u bë Sanxhakbej i Vlorës. Osman Pasha, më 26 qershor të vitit 1606, u transferua në Vlorë për të zëvendësuar të vëllanë, i cili kishte marrë një detyrë tjetër nga Porta e Lartë: të kryesonte një ekspeditë turke kundër forcave hungareze, ku mbeti i vrarë në vitin 1608. Osman Pasha, dy vjet më vonë, në vitin 1610 emërohet qeveritar i Paramithisë dhe në marsin e vitit 1611 transferohet në postin e Sanxhakbeut të Janinës .

Në dhjetëvjeçarin e parë të shek.XVII, kur të krishterët dukeshin se nuk kishin më asnjë mbështetje, pati edhe klerikë të lartë ortodoksë që dolën në mbrojtje të popullsisë së shtypur të krishterë, si dhe për të kundërshtuar islamizmin, që kishte nisur dalëngadalë të shtrihej në çdo fshat e qytet të Çamërisë. Reagimet qenë të ashpra. Ato arritën deri në kryengritje të armatosur. Si vatra të qëndresës anti-osmane ishte Paramithia, Margëlliçi dhe Suli. Dionis Filozofi nga Paramithia, asokohe kryepeshkop i Larisës dhe i Tërhallës, u bë vetë frymëzuesi dhe udhëheqësi i kryengritjes. Ajo nisi në ditët e para të shtatorit të vitit 1611 dhe arriti kulmin e saj më 10-11 shtator të vitit 1611. Vendi ku u zhvilluan ngjarjet e vjeshtës së atij viti, ishte territori i Çamërisë, nga Bastia e Sajadhës, në bregdetin Jonian, në Paramithi e Margëlliç, duke përfshirë këtu edhe banorët e fshatrave të malësisë së Sulit.

Sipas burimeve të kohës, ishin ngritur në këmbë rreth 70 fshatradhe numri i kryengritësve arrinte në rreth 1 100 vetë . Kryengritja kishte tiparet e një lëvizjeje të gjerë popullore dhe mbështetej jo vetëm nga të krishterë, por edhe nga elementë vendas të islamizuar kundër dëshirës së tyre.

Sanxhakbeu i Janinës, Osman Pasha, sapo mësoi se në Çamëri kishte shpërthyer kryengritja, i nisi një raport të gjatë Portës së Lartë në Stamboll, ku ndër të tjera akuzonte banorët e Çamërisë për rebelim, madje, sipas tij, kishin krijuar lidhje edhe me spanjollët kundër madhërisë së tij, Sulltanit.

Së fundi, Osman Pasha kërkonte urdhër nga Stambolli se si të vepronte . Kuptohet se përgjigja nga Porta qe e shpejtë dhe e prerë: të shtypej me zjarr e hekur dhe kundërshtarët e Divanit të ndëshkoheshin ashpër, që të merrnin mësim edhe banorët e tjerë të vendit.

Osman Pasha u nis vetë, nga Janina, në krye të forcave të shumta osmane për të shtypur kryengritjen. Ai, marshimin drejt Çamërisë e shihte si një inkursion me rreziqe të mëdha për atë dhe forcat e tij. Këtë frikë, që përjetonte pashai i islamizuar nga Paramithia, ia shprehu hapur njërit prej shoqëruesve të tij, duke i thënë se ishte rrezik i madh të udhëtojë nëpër këto vende për shkak të kryengritësve, që ishin ngritur me armë në dorë nëpër male dhe që kishin zënë të gjitha shtigjet dhe qafat . Përballë forcave të shumta osmane, dhunës dhe presioneve që ata ushtruan, kryengritja u shtyp. Kjo edhe sepse organizimi i kryengritjes nuk mundi t'i përgjigjej kësaj lëvizjeje, ndaj dhe masakrat e ushtrisë së Osman Pashës ishin çnjerëzore ndaj popullsisë së pafajshme. Rreth 200 kryengritës i dogjën të gjallë, bashkë me udhëheqësin e tyre, Dionis Filozofin .

Pas shtypjes së kryengritjes, ai u kthye në Janinë si triumfator, duke lënë pas një tmerr dhe përgjakje në popullsinë çame . Ndërkohë, vatrat ku kishte shpërthyer kryengritja: Margëlliçi, Paramithi e Pargë u përforcuan me trupa të shumta ushtarake, ndërsa administrata e lartë osmane në Janinë dërgonte herë pas here inspektime për të vëzhguar nga afër situatën në rajonin e Çamërisë, që për disa vjet u mbajt nën një kontroll të fortë.

Administrata osmane me seli në Janinë, kur u bind se qëndresa vendase ishte ulur ndjeshëm, largoi një pjesë të forcave nga Çamëria dhe emëroi në vitin 1624 si kryeadministrator të Çamërisë, me qendër në Paramithi, Mehmet Pashën, një tjetër timariot të islamizuar nga rrethinat e Paramithisë .

Mehmet Pasha njihej në fshatrat e krishtera të Çamërisë jo vetëm si pronar i madh çifligjesh, por edhe si një njeri që, pas shtypjes së kryengritjes të vitit 1611, ishte sjellë shumë keq me popullsinë vendase dhe kishte bërë shumë presione të dhunshme, për të detyruar shumë të krishterë të islamizoheshin…

Burimet e kohës tregojnë se, kur ai bëri një inspektim nëpër fshatrat e krishtera nga Paramithia në Pargë të Çamërisë, kudo ku kalonte, me forca të shumta që e shoqëronin, bënte presione të shumta dhe ushtronte dhunë mbi të krishterët, për t'i detyruar të bëheshin muhamedanë .

Nga statistikat e vitit 1875 del se shumica e fshatrave në Çamëri, si Grava, Galbaqi, Karbunari, Rrëzanji, Kurtesi, Dramësi, Spatari, Koska, Lopsi e të tjera ishin islamizuar plotësisht. Por jo kudo ishin të njëjtat raporte. Kështu p.sh., qyteti i Filatit, nga 600 familje që kishte, vetëm 100 familje ishin të krishtera, ndërsa në qytetin e Paramithisë, nga 900 familje që kishte, vetëm 300 familje ishin të krishtera.

Në Çamëri kishte dhe fshatra të përziera, si Grikohori, Njihori, Gurrëza, Picari, Minina etj. Ndërkohë kishte fshatra me popullsi të pastër të krishtera, si Malluni, Rehania, Spasharati, Morfati, Shenica, 24 fshatrat e Fraritetj. Është me interes të vihet në dukje se nga 189 fshatra që kishte Çamëria, në 124 prej tyre, pa marrë parasysh besimin fetar, flitej në familje vetëm gjuha shqipe, ndërsa vetëm në 55 fshatra flitej greqishtja.

Nxitja e konflikteve ndërfetare nga pushtuesi

Një konflikt tjetër i dhunshëm në mes të krishterëve e myslimanëve, ishte ai që ndodhi në fshatrat Dushkar e Guralesh. Në këto dy fshatra, të krishterëve u bëhej presion nga bashkëfshatarët e tyre të islamizuar, nga spahinjtë e fshatrave të rajonit, që të bëheshin myslimanë. Kjo bëri që në mes të bashkëfshatarëve të shpërthente një konflikt i ashpër mes myslimanëve dhe të krishterëve e për pasojë, të mbeteshin të lënduar nga të dyja palët .

Në vitet 30 të shek.XVI, spahinjtë shqiptarë, shkruan Aravantinoi, kishin mbushur radhët e taborëve osmanë. Ai përmend se në betejën kundër persëve, në radhët e ushtrisë osmane ishin mijëra spahinj myslimanë e të krishterë. Në këtë kohë Sulltan Murati IV, për të shtyrë edhe më tej strategjinë e fushatës së islamizimit nxori një dekret, sipas të cilit spahinjtë shqiptarë, pavarësisht nga lidhjet që kishin treguar me pushtetin osman, për t'i mbajtur e trashëguar pronat e tyre, duhet të ktheheshin në islamë . Ky dekret sulltanor jo vetëm që nuk gjeti kundërshtim te spahinjtë vendas, por ata u treguan sa të bindur, aq dhe të vendosur në mbështetje të administratës osmane, në realizimin e planeve të saj dhe në islamizmin e tyre pa ngurrim.

Ndërkohë, spahinjtë jo vetëm që arritën të legalizojnë pronat që kishin fituar nga shërbimet që kishin kryer, por një pjesë e tyre, duke fituar pushtet, i zgjeruan pronat dhe morën shumë pushtet. Kështu p.sh., Shahin Beu nga Paramithia, në vitin 1642, arriti të bëhej një pushtetar i lartë në Paramithi dhe kishte nën administrimin e tij, një territor që shtrihej nga Paramithia deri në Lefkade…Në vitin 1644 ishte një ndër titullarët e lartë të administratës osmane në brigjet e detit Jon dhe kontrollonte çdo lëvizje të anijeve veneciane në Korfuz, të cilat sapo ankoroheshin në brigjet e Frarit, menjëherë tatoheshin me një taksë arbitrare.

Ndër ushtarakët e lartë të islamizuar të Çamërisë përmendet edhe Bejko Beu nga Paramithia. Ai rridhte nga një timariot i islamizuar nga rrethinat e Paramithisë qysh në shek.XVI. Emrin e Bejko Beut e hasim për herë të parë në postin e ushtarakut të lartë, në ndërmarrjen e forcave osmane për të pushtuar Pargën, që ishte nën zotërimin e venecianëve. Bejko Beu, në krye të forcave turke, në vitin 1657, e rrethoi Pargën, por për shkak të një moti të keq, që filloi në vjeshtën e tretë të atij viti, u detyrua të largohet për të filluar sulmin kundër venecianeve disa muaj më vonë, më 18 shkurt të vitit 1658, pasi mori edhe përforcime të shumta edhe nga garnizonet turke në Vlorë.

Bejko Beu organizoi e drejtoi operacione të suksesshme kundër venecianëve në Pargë, por u kap rob nga kundërshtarët e tij dhe që nga ky moment, mori fund karriera e tij ushtarake, edhe pse u lirua më pas nga venecianët…

Ky spahi taksambledhës, arriti që çifligjet e tij t'i shtrijë deri në fshatin Koron të Frarit.

Këta çifligarë të rinj, si Hysen Xhelepi, Mujo Xhelepi dhe Bejko Pashai, të tre nga Paramithia, i përmend edhe Evlia Çelebi, që me sa duket i ka njohur kur ka vizituar Paramithinë në vitin 1670.

Qëndresa e Suliotëve

Islamizimi në Çamëri mori përmasa të mëdha dhe arriti kulmin në 30 vjetët e para të shekullit XVIII. Në vitin 1732, me urdhër të Portës së Lartë, u nis një ekspeditë ndëshkimore kundër suliotëve të "pabindur" e të rebeluar ndaj pushtuesit osman, dhe agallarëve myslimanë vendas. Suliotët, qysh në fillimet e pushtimit osman ishin larguar nga ultësirat e Çamërisë, për të ruajtur fenë e tyre të krishterë dhe ishin vendosur në lartësitë e maleve të Sulit, ku kishin krijuar vendbanimet e reja të tyre. Suli, një krahinë malore, bënte pjesë nga pikëpamja administrative në kazanë e Paramithisë. Ai ndodhej në juglindje të saj. Pushtuesit osmanë u orvatën t'ua hiqnin suliotëve venomet tradicionale. Kjo ekspeditë u nxit edhe nga venecianët. Ndërmarrja e forcave osmane nuk qe e suksesshme. Qëndresa e vendosur e suliotëve bëri që forcat e shumta ushtarake osmane të zmbrapsen, duke lënë nëpër honet e grykave e gërxheve të Sulit shumë të vrarë. 12 vjet më vonë, në vjeshtën e vitit 1759, Komanda e Lartë e ushtrisë osmane në Janinë, ndërmori një ekspeditë të re kundër suliotëve.

Disfata që pësuan osmanët në ekspeditat ushtarake kundër Sulit e suliotëve, bëri që të ndërmarrin veprime të dhunshme ndaj fshatrave të krishtera në Çamëri, (konfirmime të historianëve P.Aravantino, Spiro Muselimi, V.Krapsiti, K.Perovoi etj.). Këto veprime bënë që shumë fshatra të krishtera në krahinën e Margëlliçit të pranonin fenë myslimane . Islamizimi në Çamëri njohu shtrirje të dukshme pas ngjarjeve të Orllovit (1768-1774), Traktatit të Kyçyk-Kajanxhisë (1774) midis dy shteteve ndërluftuese, Rusisë dhe Perandorisë Osmane, si dhe pas ngjarjeve me Kaconin (1787-1791) dhe nënshkrimit të paqes së Jasit (1792).

Toleranca fetare në Çamëri

Dokumenteve arkivore të kohës dhe dëshmitë e autorëve të huaj, që e kanë vizituar Çamërinë në fillim të shekullit XIX, dëshmojnë për tolerancë fetare të shqiptarëve çamë dhe indiferentizmin e tyre ndaj fesë. Lidhur me këtë, Bartoldy shkruan se shqiptarët e islamizuar nuk ishin në gjendje të shpjegonin se si kishin kaluar në fenë islame. Ai nënvizon se myslimanët e Paramithisë kanë shumë pak njohuri për fenë e tyre, gratë nuk i mbajnë të mbuluara me ferexhe, ata pinë verë e nuk e kanë për zor të bëjnë lidhje martesore me të krishterët (Eteria Ipirotikan Spoudon, Janinë 1079, Faqe 208). I njëjti autor shton se, në qoftë se bashkëshortët janë të feve të ndryshme, gruaja, në të njëjtin tigan, skuq një copë mish dashi për njërin dhe një copë mish derri për tjetrin (Po aty).

Hjuz, një klerik anglikan që ka shëtitur nëpër Çamëri në fillim të shekullin XIX, ka dhënë disa shpjegime që shprehin qartë tolerancën fetare në atë krahinë. "Shqiptarët muhamedanë, me fenë e re që morën, nuk i respektojnë doktrinat fetare islamike. Myslimani merr për bashkëshorte një grua të krishterë, i çon djemtë në xhami dhe i lejon vajzat ta shoqërojnë nënën e tyre në kishë. (T.G.Hughes, "Travels in Greece and Albania", Londër, botimi i vitit 1830, vol.2, faqe 105).

Përfundimet që kishin arritur nga afër dy studiuesit dhe vrojtuesit që përmendëm më sipër, i shpie edhe më tej një autore tjetër, Montagy, e cila, duke shpjeguar lidhjet dhe tolerancën fetare mes myslimanëve e të krishterëve tek shqiptarët, shkruan se myslimanët e të krishterët shqiptarë nuk ishin në gjendje të përcaktonin se cila prej feve të tyre ishte më e mira, prandaj të premten ata shkonin në xhami e të shtunën në kishë (T.G.Hughes, po aty).

Një aspekt tjetër të indiferentizmit fetar na e jep edhe oficeri francez, Adolf Carber (A.Carber, "Kujtime për Ali Pashën"). Ai ka qëndruar për shumë kohë pranë Ali Pashë Tepelenës. Ai shkruan se ata që njihen si muhamedanë, nuk dinë gjë tjetër, nga pikëpamja fetare, veçse të deklarojnë se janë turq, se fjalën mysliman nuk e njohin dhe akoma më shumë nuk njohin Islamin. Ndërsa ata që e konsiderojnë veten të krishterë, vazhdon më tej ky autor, mjafton ta quajnë veten kaurë…

Në Çamëri, si në mbarë trojet shqiptare, marrëdhëniet midis myslimanëve e të krishterëve, nuk u karakterizuan asnjëherë nga urrejtja mes tyre. Në ditë feste, shkruan historiania greke Toula Mallakata, në veprën e saj "Margariti", "myslimanë e të krishterët festonin bashkë: Xhemua me violinë, Fantasi me lahutë, Xurri me def dhe Pulisi me klarinetë ekzekutonin melodi të bukura të këngës së "Minushit" e këngë të tjera çame e të gjithë së bashku kalonin çaste të gëzuara".

Kjo studiuese, në këtë vepër, sjell një të dhënë interesante që tregon marrëdhëniet e mira mes myslimanëve e të krishterëve çamë. Ajo tregon se në vitet '30 të shekullit të shkuar, në një kishë greke në periferi të Margëlliçit kishte rënë një zjarr. Ndërkohë, burrat ishin të gjithë në fusha e në pazar. Në kohën kur flakët dhe tymi doli nga çatia e kishës, të parat që i dalluan ishin gratë myslimane. Ato nisën menjëherë fëmijët për në pazar e në fusha, të lajmëronin banorët e fshatit se kisha kishte marrë flakë. "Të parët që mbërritën për të shuar flakët dhe luftonin me zjarrin, thotë autorja, ishin myslimanët e Margëlliçit", mes tyre ajo përmend Hasanin dhe Osmanin, nga lagjja "Driza". Më pas arritën edhe të tjerë, si Taqi e Nikolla, dhe që të gjithë së bashku, si vëllai me vëllanë, luftuan me flakët dhe arritën të shpëtonin kishën nga djegia .

Ajo gjithashtu tregon se, në ditët e Krishtlindjeve, në meshën festive në kishën e fshatit Margëlliç, merrnin pjesë edhe shumë myslimanë margëlliçiotë si dëgjues në atë ceremoni të shënuar fetare. Gjithashtu, autorja ve në dukje se të krishterët për pashkët zienin dhe ngjyrosnin shumë vezë të kuqe, se në shtëpitë e të krishterëve shkonin për urim shumë myslimanë dhe të gjithë qeraseshin, veç të tjerave, dhe me vezë të kuqe, jo vetëm për ata myslimanë që ishin për vizitë, por edhe për pjesëtarët e familjes.

Kur flitet për procesin e islamizimit në Çamëri, është e rëndësishme të theksohet dhe një dukuri tjetër interesante: të islamizuarit e dinin jo vetëm prejardhjen e tyre, por edhe origjinën e fshatit e të qytetit të tyre, lidhjet fisnore që kishin me të islamizuarit, madje përafërsisht dhe kohën kur ishin bërë myslimanë . Dinin dhe lidhjet farefisnore që kishin shumë familje myslimane e të krishtera midis tyre…


Dora D'Istria: Dhuna fetare në Çamëri

Forcat osmane, shkruan Dora D'Istria, e shkatërruan Janinën në vitin 1424 dhe kthyen në skllevër një pjesë të banorëve të saj. Turakani ngriti para qytetit një piramidë prej 2 mijë kokash. Megjithatë, Thesprotia e lashtë u ngrit mbi rrënojat e saj . Pushtuesit osmanë pasi mposhtën rezistencën e vendasve një pjesë të forcave, nën komandën e Sulejman Haxhi Beut e dislokuan në kështjellën e qytetit të Paramithisë.

Ishte në traditën e Perandorisë Osmane që sapo pushtohej një territor, për nder të sulltanit ngrihej një xhami në qendër të këtij territori. Kështu, në vitin 1490, në Paramithi u ndërtua xhamia e parë e madhe, që u pagëzua Xhamia e Sulltan Bajazitit II . Ajo, njihej edhe me emrin Xham-i Sherif (Xhamia e Shenjtë). Kjo ndërtesë kulti, fillimisht, do të shërbente për të kryer ritet fetare ushtria dhe oficerët turq të dislokuar në qytet dhe rrethina, por, nga pushtuesit e rinj, shihej në perspektivën e afërt dhe si një qendër fetare për të krishterët, që do të ndërronin fenë në atë rajon. Ndërkohë, edhe në qytetin e Margëlliçit, një lagje e banuar kryesisht nga ushtarë dhe oficerë osmanë ,mori emrin Lagjja e Sulltan Bajazitit.

(AQSH. Dora D'Istria, "Rinia e një shqiptareje", Tiranë, f.31)

http://www.shekulli.com.al/news/51/A...007-12-24.html
Mendova qe mund te jete interesante te lexohet edhe kjo. Eshte pjesa e dyte kjo e publikuar ne te perditshmen Shekulli. daton nfa 24-12-2007

[iliria e para]

Ankesa çame në Lidhjen e Kombeve

Shpërngulen 5000 çamë, në vend të tyre 5000 grekë

Një marrëveshje mes qeverive greke e turke, lajmëron nisjen e dëbimit të dhunshëm të 5000 çamëve nga trojet e pasuria e tyre, për t'u sistemuar në vend të tyre 5000 grekë që do të silleshin nga Turqia. Ky fakt i dhimbshëm sjell alarmimin e qarqeve intelektuale e popullsisë çame, por zëri i tyre, fatkeqësisht, neglizhohet nga Komuniteti Ndërkombëtar. Ja dëshmi të arkivave të kohës për këtë fakt: "Qeveria Greke, në marrëveshje me Qeverinë Turke, ka vendosur shkëmbimin e 5000 çamëve , të cilët do të dërgohen në Turqi dhe në vend të tyre, në Çamëri do të instalohen 5000 grekë të ardhur nga Turqia.

Qeveria, duke parë alarmimin e popullit dhe veprën e qeverisë greke, që ashtë kryekëput kundra zotimeve për të drejtën e minoritetit shqiptar, menjëherë iu drejtua ligës, prej së cilës kërkoi respektimin e të drejtave të minoritetit të racës shqiptare dhe mos shkëmbimin e çamëve me asnjë mënyrë. Ashtu, kërkoi nga Lidhja e Kombeve që çështja e Çamërisë të vihet në rendin e ditës të Këshillës që do të mblidhet në Dhetuër.

Masa e qeverisë greke ka tronditur opinionin publik, i cili është i alarmuar për së tepri dhe pret prej qeverisë masa efikase e të shpejta", (ASH, Dosja "Vuajtjet e çamëve", 4 nëntor 1925).

Me gjithë zvarritjet e qeverisë shqiptare të kohës, shqetësimi çam është përcjellë në Lidhjen e Kombeve dhe që andej vjen dhe reagimi: "Lidhja e Kombeve, në përgjigjen e qëndrimeve të Qeverisë Shqiptare, telegrafisht njofton se ka demarshuar për mbrojtjen e minoriteteve shqiptare në Greqi dhe ka lajmëruar Komisionin Mikst në Stamboll dhe anëtarët e Lidhjes së Kombeve. Çështja e Çamërisë u shënua në rendin e ditës së mbledhjes së dhjetorit sipas kërkimit shqiptar, (ASH, "Dajti", Nr.106, 20 nëntor 1925).

Kujtim Boriçi


Pukëvil / Nga arkivat

Dashuria e çamëve për vendlindjen

"Çamët, vendin e tyre e duan me entuziazëm. Kur flasin për të, e vënë mbi vendet e tjera. Vështrimi i tyre vete kurdoherë mbi malet e Epirit".

...Kombësia i bashkon shqiptarët shumë më tepër se ndjenja fetare.

(Pukëvil, në "Voyage", vëll.I, Kap.29)

Kërkesa e çamëve për bashkimin me Shqipërinë

Nga Hajredin Isufi

(Vijon nga numri i kaluar)

Nisur nga rrethanat gjeo-historike, përballja me asimilimin e dhunshëm deri në masakra makabre, për popullsinë çame, dashuria deri në vetëmohim për vendlindjen ka qenë gjithmonë evidente. Këtë e dëshmojnë qartë arkivat e kohës dhe dëshmi të shumta. Ndërsa për studiues e shkencëtarë të huaj, mënyra e ndërlidhjes çamë-vendlindje, është ndër më të veçantat në Ballkan dhe Europë.

Të huajt për dashurinë e çamëve për vendlindjen

Të huajt, kanë vërejtur te çamët një veçori esenciale: dashurinë për vendin e tyre. Lidhur me këtë, Pukëvili thotë: "Çamët, vendin e tyre e duan me entuziazëm. Kur flasin për të, e vënë mbi vendet e tjera. Vështrimi i tyre vete kurdoherë mbi malet e Epirit", (Pouqueville, "Voyage", Vëll.I, Kap.29, vep.e përm., Vëll.III).

Ndërsa Bartholdy, që ka qëndruar pranë çamëve në ditë të vështira, tregon se "...çamët nuk ishin nënshtruar kurrë nga Turqia e në çdo kohë në Paramithi e rrethinat e saj mund të dilnin 2000 luftëtarë", ( Bartholdy, "Voyage en Grece", (1803-1804), vëll.II, f.243).

Ka shumë shembuj e vlerësime që shprehin lidhjet e shqiptarëve çamë me fatet e vendit të tyre, pa marrë parasysh vështirësitë dhe rreziqet, vendet ku ndodhen dhe funksionet që kryejnë. Le të kujtojmë se shqiptarët e Çamërisë, të emigruar pas pushtimit të vendit të tyre nga qeveria greke (1912-1913), nisen të zhvillojnë një veprimtari të dendur patriotike e politike, për të sensibilizuar diplomacinë e Fuqive të Mëdha për çështjen e Çamërisë. Kjo kërkonte një organizim të ri dhe një strategji të qartë politike, madje dhe gjetje të figurave më të spikatura e më të përkushtuara të politikës e të çështjes çame.

Viti 1918. Organizimi i parë i Çamërisë

Hapin e parë drejt një organizimi të ri, çamët e hodhën në Ëorçester Mass të SHBA, në fillim të vitit 1918, duke formuar Shoqërinë "Çamëria" dhe u inkuadruan në Partinë Politikeose siç quhej ndryshe, Partia Kombëtare Shqiptare. Në krye të Shoqërisë "Çamëria" u zgjodhën patriotë me zë të Ëorçesterit, si Haxhi Murat Çami, nga Spatari i Filatit, Mesut Çami, Beqo Kushi (Izeti) nga Spatari, Jasin Isufi nga Filati, nipi i Haxhi Muratit, Mit`hat Margëlliçi, Malo Çeço nga Filati etj. Degë simotra të saj u krijuan nga çamët, brenda një kohe të shkurtër, edhe në qytete të tjera të Amerikës, (gazeta "Albania", Ëorçester Mass, dt.18 shkurt 1918).

Hapjen e Konferencës së Paqes në Paris (janar 1919) Partia Politike dhe Shoqëria e Çamërisë në SHBA e shihte si një moment të favorshëm për të sensibilizuar administratën amerikane dhe për të influencuar në qëndrimet që do të merrte ajo në Konferencën e ardhshme të Paqes, në favor të zhdukjes së padrejtësive të bëra në kurriz të popujve që ajo kishte marrë përsipër mbrojtjen e tyre...

Ndërkohë, drejtuesit e Shoqërisë së Çamërisë në SHBA i drejtuan një notë presidentit Uillson, ambasadorëve të Anglisë, Francës e Italisë në Uashington, në të cilën u bëhej prezent situata e rëndë që përjetonin çamët shqiptarë nga dhuna që ushtronte qeveria greke dhe u kërkonin të ndërhyhej për çlirimin e tyre, (ASH, gazeta "Albania", Ëorçester Mass, dt.18 shkurt 1918).

Kërkesa çame Uillsonit: "Çamëria të bashkohet me Shqipërinë"

Në vijim të kësaj letre, disa nga drejtuesit e Shoqërisë "Çamëria", Beqo Kushi (Izeti) nga Spatari, Isuf Hyseni nga Gumenica, Omer Bako nga Paramithia, Refo Çapari nga Luarati, Gazali Dino nga Preveza, në emër të popullsisë çame, me 24 janar 1919, i drejtuan një letër presidentit Uillson, kryetarit të delegacionit japonez, Aojanit, Kryetarit të Konferencës së Paqes, Klemansonit dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxhit, me anën e të cilës shprehnin dëshirën e popullsisë çame që "Çamëria të bashkohej me Shqipërinë", (ASH, gazeta "Albania", Ëorçester Mass, dt.18 shkurt 1918).

Të njëjtën përmbajtje kishte edhe një parashtresë tjetër, që u hartua nga një përfaqësi çame: Asaf Çami, Ahmet Çamëria, Qamil Preveza dhe A.Ajdonati, drejtuar Kryetarit të Konferencës së Paqes, (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42. Një kopje e kësaj letre iu dërgua presidentit Uillson dhe kryeministrit anglez, Lloyd Xhorxh).

Shqiptarët çamë, tërë shpresat e tyre në mbrojtje të çështjes çame i kishin varur tek presidentit amerikan, Uillson. Në kohën kur kishte filluar Konferenca e Paqes në Paris, Shoqëria Çame, nëpërmjet kryetarit të saj, Beqo Kushi (Izeti) i dërgoi një letër të gjatë presidentit të SHBA, Uillson, në Paris, ku ndër të tjera i lutej që të përdorte tërë autoritetin e Shkëlqesisë së Tij mbi bazën e parimeve të shenjta të kombësisë dhe të vetëvendosjes, që të korrigjoheshin vendimet e padrejta të Konferencës së Londrës. Në vijim, Beqo Kushi i bënte të njohur Presidentit amerikan se krahina e Çamërisë banohej prej një popullsie që ishte me autoktoni shqiptare dhe së fundi, i lutej z.Uillson që kjo popullsi të çlirohej nga zgjedha greke dhe të bashkohej me shtetin amë. Beqo Kushi e përfundonte letrën, duke i vënë në dukje Presidentit amerikan domosdoshmërinë e zgjidhjes së problemit të Çamërisë, se "nëse për një arsye apo një tjetër kërkesat e drejta të përfaqësuesve të Çamërisë. nuk do të merren parasysh dhe Çamëria do të mbetej nën zgjedhën greke, nuk do të kishte kurrë paqe në Ballkan derisa të rrojë edhe shqiptari i fundit", (AQSH, Fondi 251, viti 1919, Dos.14, fl.42)…

Gjithashtu, në të njëjtën kohë, iu dërgua edhe një telegram tjetër nga shqiptarët e Amerikës përfaqësuesve të Treshes më të madhe në Paris . Ndërkohë edhe Haxhi Murat Çami, duke shfrytëzuar lidhjet e tij miqësore me një mik të presidentit Uillson, i cili ato ditë do të nisej për në Paris, i dërgoi një letër në emër të çamëve të emigruar në SHBA, ku kërkonte mbrojtjen e çështjes çame, (po aty…).

Gratë çame, letër bashkëshortes së presidentit Uillson

Lejla Dino, e bija e Rasih Dinos, që në atë kohë ishte Kryetare e Grave Shqiptare Jashtë Vendit, duke shfrytëzuar njohjen personale me zonjën e presidentit Uillson, i drejtoi një letër gjatë qëndrimit të çiftit presidencial në Paris. Lejla Dino, e para grua çame që njohim deri sot u drejtohet figurave më në zë të politikës botërore, për mbrojtjen e çështjes shqiptare në përgjithësi e të asaj të Kosovës e të Çamërisë në veçanti. Bija e Çamërisë, në atë letër, ndër të tjera shkruante: "...Hidhërimet e tmerrshme dhe mizoria që nënat shqiptare, gratë dhe bijat duruan duke parë gjakun e të dhimshurve të tyre të rrekullohet nën zgjedhën e shtypësve të huaj, kanë natyrisht për të tronditur ndjenjat tuaja të larta njerëzore dhe do t'na ndihmoni për të fituar lirinë tonë të dashur. Në këto çaste, shtetet fqinje të Shqipërisë duan t'i aneksojnë vende të tokës sonë të dashur ose që të marrin prej nesh indipendencën tonë politike, por jemi të sigurt se lavdia e ndjenjave të larta dhe njerëzore të shoqit tuaj, dhe me ndihmën tuaj, këto gjëra nuk do të bëhen dot dhe se do të kemi për së afërmi Indipendencën tonë, me anën e së cilës do të marrin fund vuajtjet tona". Dhe më tej, vazhdonte: "Qindra-mijëra prej punëtorëve shqiptarë, të cilët u shtrënguan të lenë shtëpitë e tyre dhe të refugohen në Amerikën tuaj të lirë, shpresojmë nxehtësisht se atdheu i parë i tyre, provinca e Kosovës dhe e Çamërisë, të cilat u ndanë padrejtësisht nga Shqipëria, më 1913... do të lirohen..., (ASH, Publikuar në "Albania", 1 janar 1919).

Ide të njëjta si ato të letrës së Lejla Dinos, përcillte edhe një memorandum i hartuar nga figurat më të spikatura të mbrojtjes së çështjes çame, që iu dërgua Konferencës së Paqes në Paris, ministrave të Punëve të Jashtme të të katër fuqive fituese: SHBA, Anglisë, Francës dhe Italisë.

E veçanta e këtij memorandumi, ishte se ai bënte edhe një histori të shkurtër të Çamërisë: shtrirjen, kufijtë, si dhe popullsinë autoktone të asaj krahine shqiptare. Memorandumi nënshkruhej nga Dr.Asaf Çami, Mazar Dino nga Paramithia, Rexhep Plaku dhe Aqif Plaku nga Konispoli, Muharrem Rushiti nga Koska e Filatit, Mehmet Sejko dhe Hamid Braho nga Filati. Ky memorandum u përcoll më 25 tetor 1919, (po aty).

Shpërngulja e myslimanëve, forcon lidhjet e komunitetit çam

Një ndjenjë e fuqishme e lidhjeve të çamëve me fatet e Çamërisë dhe të vëllezërve të tyre çamë, u shpreh fuqishëm në vitet '20-'30 të shekullit të kaluar. Qeveria greke, pas Traktatit të Lozanës (janar 1923), përhapi lajme se do të dëbonte nga krahina e Prevezës dhe e Janinës aq myslimanë, sa i nevojiteshin për të sistemuar refugjatët grekë që vazhdonin të vinin nga Azia e Vogël. Në këtë kuadër qeveria greke planifikoi me anën e Ministrisë së Punëve të Jashtme shpërnguljen, fillimisht të dhjetëra-mijëra myslimanëve shqiptarë çamë, dhe në shtëpitë e tyre do të vendoseshin po aq refugjatë grekë.

Ndërkohë nga ana e autoriteteve lokale greke kishte filluar një fushatë propagandistike, veçanërisht në kazatë e Paramithisë, Margëlliçit, Filatit e Gumenicës, për t'i detyruar myslimanët shqiptarë të linin trojet e tyre dhe të shkonin në stepat e thata të Anadollit...

(Vijon nesër)