Bilal Xhaferi, si e denonconte regjimin e Hoxhës

[EDLIN]

........

"Shqipéria socialiste" éshté sot njè fletè e verdhè e képutur qè dridhet né ere né théllimin vjeshtak. Ajo éshtè e rrethuar me armiq, jo me armiq imagjinarè, - me kapitalizmin dhe me revizionizmin dhe me "izma" té tjerè té fjalorit té Enver Hoxhès, - pò me armiq té vèrtetè bash atje te kufijté me tela, dhe nuk ka asnjè mik, asnjé aleat. Ajo ka mbetur krejt e izoluar. Ekonomia e vendit èshtè e rrénuar. Populli èshté i lodhur e i déshpèruar deri te pika e fundit. Ushtria èshté e pajisur me mjete ushtarake dhe me armatime té demoduara, qè nuk figurojnè né arsenalin e asnjé ushtrie né Evropé. Modelet e vjetra té tankseve kineze né Zall té Herrit janè per né muze. Per né muze jané dhe MIG-et sovjetiké qè disponon forca ajrore e Shqipèrisè: afa jané tipa té vjetér, té prodhuar njé cerek shekulli me pare ose té riprodhuar né Kinè me voné sipas patentave sovjetiké té njè cerek shekulli té kaluar. Modele té vjetér, té demoduar, janè bateritè e artilerisè, stacionet e radarit, tipat e raketave, mjetet e transportit ushtarak. Me prishjen e marrédhènieve me sovjetikét dhe me kinezèt éshté prerè burimi i furnizimit té pjesève té kèmbimit per té gjitha mjetet luftarake té forcave ushtarake, per industrinè e vendit, per mjetet e transportit, per makineritè né çdo sektor té ekonomisé dhe sidomos per automjetet ne sektorin e bujqésisè, dhe kjo e ka rrèzuar né dy gjunjét forcén mbrojtése ushtarake dhe fuqiné ekonomike té vendit toné. Njé ekspert ushtarak e di mire se cdomethènè té mos kesh pjesè kémbimi per té mbajtur gjallè makinén ushtarake té njé ushtrie moderne. Po nuk i duhen shumé njohuri ushtarake njeriut qé té formojè njé ide té pérgjithshme rreth késaj cèshtjeje. Mjafton té shikojé se c'ndodhi né Iran, i cili ishte i pajisur me mjetet me moderne luftarake té arsenalit té armève amerikane, pò kur piasi lufta me Irakun, fuqia ushtarake e Iranit mbeti e bllokuar se Amerika ja preu furnizimin e pjesève té kèmbimit.
Né garèn e ethshme te armatimeve qè ka pérfshirè gjithè botèn, dhe sidomos fuqitè dhe superfuqitè e mèdha, perfeksionimi i modeleve té armève éshtè kèrkesa me imediate e kohès. Modelet e reja té armatimeve ndèrrohen cdo vit, per té arritur njè nivel sa me té lartè, té cilin té mos e ketè kundèrshtari, kèshtu qè ato arme te cilat ishin té avancuara dy-tre vjet me pare sot kalojnè né njè kategori té dytè e té tretè, té zèvendésuara me armatime té reja me té sofistikuara; vendei qè nuk i prodhojnè dot vetè kéto arme ultramoderne, té orès sé fundit, mundohen fi shtien né dorè me çdo kusht.
Né kété drejtim, Shqipéria ka mbetur prapa té gjithè vendeve té tjera evropiane. Ajo éshtè shndèrruar né njé garazh hekurishtesh te vjetèruara. Kètu qèndron arsyeja pèrse, ndèrsa né Kosovè ishte shpallur shtetrrethimi dhe ushtria serbe ndiqte studentèt dhe punètorèt kosovaré rrugè me rrugè e derè me deré dhe i shtrinte pèrdhe me plumba, nga ana e Tiranès nuk u bè asnjè ièvizje. Ata nuk lèvizèn se nuk lèviznin dot. Bile dhe gjuha e tyre Ilafazane u mbeti mbèrthyer né qielléz té gojès per dy muaj té tèré.
"...dhe Shqipéria Socialiste as nuk béri ndonjè protesté zyrtare", vazhdon "Zèri i popullit" né paragrafin té cilin kemi né analizè kètu. Kur té ve poshtè i dobèti, frikacaku, nuk té léshon kurrè. Popullin toné sot e ka véne poshtè klika e njé skote frikacakèsh. Frika se mos humbasin frenat e pushtetit ka pèrcaktuar çdo veprimtari té asaj klike per 36 vjet. Ata e ndiejné frikén larg. Kur bie shi né malet e Transilvanisé ata lagen né Tirane dhe u hyn drithma e ftohtè deri né palcè. Po késaj radhe frika e tyre ishte njè tmerr i vèrtetè.

[EDLIN]

............

Aq shumè e humbén ata mendjen nga frika késaj radhe, sa qè nuk ditèn té pérmbahen e té kontrollohen por ashtu sic e demaskuan veten me veprimet e tyre prej frikacakèsh ashtu e demaskuan edhe me fjalèt dhe me deklaratat ne shtyp pèrpara gjithé botès.
Nuk ka shembull ne historinè e marrédhénieve ndérkombètare qè njè qeveri té mos guxojè te protestojè zyrtarisht, qofté edhe sa per forme, pranè njè qeverie tjetèr né raste kaq violente, kaq ekstreme, sic èshtè rasti i sulmit te ushtrisè serbe mbi popullsinè civile shqiptare né Kosovè. Sikur té ishte njè qeveri nacionaliste né Tirane, né vend té qeverisè sé regjimit té Enver Hoxhés, Shqipéria do té kishte paralajmèruar Jugosllaviné qè té tèrhiqte trupat nga Kosova brenda 24 oréve, pèrndiyshe trupat shqiptare do té hynin brenda. Pa vonesèn me té vogél do té thèrritej nga Shqipéria mbledhja urgjente e Kèshillit té Sigurimit té Kombeve té Bashkuara dhe me shpejtèsinè qé e kèrkon situata né raste té tilla aleatèt me té cilèt vendi ynè do té ishte i lidhur me traktate ushtarake do té paralajméronin Belgradin per gatishmèrinè e tyre per té ndèrhyrè né konfliktin midis Shqipérisé e Jugosllavisè, duke i ardhur né ndihmè Shqipérisé sipas obligimeve ushtarake qè ata aleatè do té kishin rne vendin tonè.
Ndérkaq gjithé Shqipéria do té ishte ngritur né kèmbé. Anembanè vendit, qytet me qytet e fshat me fshat, do té gjèmonte toka e qielli nga demonstratat antijugosllave, do té shpallej gjendja e jashtézakonshme dhe mobilizimi i pèrgjithshém i popullsisé dhe né kufirin me Jugosllaviné do té dèrgoheshin njè gjysém milion ushtaré shqiptare, sipas thirrjes shekullore "Shtatè e shtatèdhjetè".
Ne sot jemi njè komb prej 6 milionèsh dhe, né kushte té lira, do té ishim té zot fi rnbronim té drejtat tona kombétare si me té mire ashtu dhe me té keq, si né mènyrè paqèsore ashtu dhe me forcén e armève kur té vinte nevoja.
Sot nevoja erdhi dhe ne u treguam té pafuqishèm, se né krye té shtetit shqiptar qèndron klika e "baca" Enverit,e cila ka ndrydhur dhe ka paralizuar energjité dhe potencialin e popullit shqiptar, duke ndjekur njè politikè jo kombétare por politikè klike, duke mbajtur popullin té pèrçarè, té sunduar me terror, duke e shkèputur dhe izoluar vendin dhe popullin tonè nga e tèrè bota.
Èshté pikèrisht dobèsia e Tiranès ajo qè i jep fuqi Belgradit te luaj arush mbi popullin shqiptar né Kosovè sot. Serbève nuk do tu shkonte kurrè ndèr mend qè té suleshin per gjueti njerèzish neper rrugèt e Kosovès, sikur shteti shqiptar té ishte qeverisur nga njè qeveri e popullit dhe sikur populli té ishte i lire. Jo vetèm kaq, pò cèshtja e bashkimit té Kosovès me Shqipèrinè do té ishte zgjidhur prej kohésh, me té mire ose me té keq, sikur populli ynè te ishte i lire dhe té ishte i qeverisur nga njè qeveri nacionaliste, nga njè qeveri e dalè nga gjiri i popullit.
E keqja e kombit shqiptar sot èshtè né Tirane. Atje èshtè koka e gjarprit qè duhet shtypur. Andej i vjen e keqja edhe Kosovès soné. Se ne nuk mund té kemi kurrè Kosovè té çliruar, pò nuk patèm Shqipèri te lire. Vetèm nèqoftése njeriut i kanè plasur té dy sytè e ballit nuk e kupton dot kètè té vèrtetè. Vetèm nèqoftése njeriut i kanè plasur té dy sytè e ballit nuk e shikon qè politika qè luan klika e Enver Hoxhés né lidhje me Kosovèn èshtè njè politikè antikombètare, politikè me dy faqe, ndryshe me fjalé e ndryshe me vepra.

"Krahu i Shqiponjes", qershor, 1981

[EDLIN]

Historia fillon vetèm kur ata futèn hundèt ne histori

Per ata historia fillon vetém né momentin kur ata futèn hundèt ne histori. Piktura e tyre ka vetèm dy ngj'yra: Pèrpara se t'ja hipnin ata kalit, cdo gjè ishte skèterrè e zezè; qè kur ata morèn frerèt né dorè dhe vuné majèn e çizmes né yzengji, zbardhi njè dite qè nuk ka té ngrysur kurrè.
Kujt j'a tregojnè kètè pèrrallè?
Shqipéria pèrpara Luftès sé Dytè Botèrore, ndonése ishte shteti me i ri i Evropès se gjysmès sé pare té shekullit té njèzet, kish formuar me shpejtèsi tiparet e njé vendi modern. Sot ministrai komunisté i kanè zyrat né pò ato pallate luksoze ku i kishin dje ministrat borgjezè, kryetarèt e komiteteve ekzekutive dhe té komiteteve té partisè i kanè zyrat né pò ato ndèrtesa moderne ku i kishin dje kryetarèt e bashkive. Njè shqiptar i ikur nga atdheu pèrpara luftès, nèqoftèse do té mund te kthehej sot atje, nuk do té kish nevojè té pyeste ku ndodhen bankat, hotelet, kinematè, teatrot, kafeneté e mèdha publike dhe restaurantet, bibliotekat dhe shkollat, se ato ndodhen atje ku ndodheshin dhe kryejnè pò ato funksine qè kryenin. Nèqoftèse do té donim té jepnim njè tablo té ndèrtimeve qé janè bére né atdhe pèrpara luftès, do té na duhej té pérmendnim mijéra objekte: ura, rrugé automobilistike, porte detare dhe aeroporte, miniera dhe puse nafte, fabrika e punishte, pallate e bulevarde, qytete té tèra té ngritura atje ku me pare dremiste ndonjé bina e vetmuar qé nga kohè e qyqes. Dhe nèqoftèse né anén tjetèr, per krahasim, do té donim té jepnim njè tablo té ndèrtimeve qè jané bére né atdhe pas luftès, meqenèse nuk mund ta dijmé se çdo té ishte bére sikur ta sundonte vendin njè regjim tjetèr né vend té regjimit té sotèm, le té hedhim njè sy rretherrotull né botè, dhe, per hir té krahasimit, té shohim c'éshté bére gjatè kèsaj periudhe.
Dua té me tregoni vetèm njè vend té dheut ku gjaté kètyre tridhjetè vjetève nuk janè bére ndèrtime kolosale, tregomèni vetém njè vend té vetém - me té humburin ishull té Oqeanisé, me té shkretuarèn shkretétiré té Afrikès, me té errtèn skutè té Azisè, - tregomèni njè vend ku jetojnè njeréz té organizuar né shoqèri njerèzore dhe ku nuk janè bére ndèrtime, nuk jané shfrytézuar pasuritè natyrore, nuk jané hapur toka buke. Dhe, tregomèni, né té njèjtén kohé, vetém njè vend né Evropé ku zhvillimi ekonomik ka mbetur kaq prapa dhe ka kushtuar kaq shumè sakrifica njerèzore, kaq shumè gjak e lot, kaq shumè vuajtje e mjerim sa né atdheun toné, i cili, i qeverisur né njè ményré té paaftè nga njè grusht xhelatèsh, pò zvarriset plot agoni né bisht té qytetèrimit evropian.

"Krahu i Shqiponjes" nr. 1 1977

[PLAKU]

http://www.albdreams.net/wp-content/...l_xhaferri.jpg




Debati mes dy shkrimtarëve, Kadare: U bëre dhe ti Bilal të flasësh!... dhe vrasja e Havzi Neles


13:45, March 24, 2012 by Pafragje
Shkrimtari kritikon Kadarenë për romanin “Dasma”, persekutohet nga regjimi komunist

Një ndër figurat më të shquara të letrave shqipe është Bilal Xhaferri. Ai njihet si një antikomunist, që ka dalë hapur kundër regjimit. Është një personazh shumë i rrallë dhe i veçantë për llojin e tij. Për këtë njeri është folur shumë pak në Shqipëri, por fama e tij është e njohur edhe përtej kufijve të Sipërisë. Për të folur për këtë figurë të shquar të letrave shqipe në studion e Nebil Çikës, në emisionin “Rrno për me tregue”, ka qenë i ftuar Shefki Hysa, kryetari i shoqatës “Bilal Xhaferri”, publicist dhe shkrimtar i njohur. Gjithashtu Namik Mana, shkrimtar, njeri i afërt me Bilal Xhaferrin.

- Normalisht nuk mjafton koha jonë për të folur për një figure si Bilal Xhaferri. Për ti dhënë opinionit publik atë çka përfaqëson ky njeri, kjo figurë e letrave shqipe, e popullit shiqtar. Vjen nga një familje e madhe, nga një familje nacionaliste jo vetëm në Çamëri, por dhe më gjer. Mund të na thoni diçka më tepër për këtë familje, si një qendër e lëvizjes kombëtare shqiptare?

Shfki Hysa – Dihet që Bilal Xhaferri ishte nip i Hasan Tufinës. Një dijetar i shquar, me të cilin është krenuar jo vetëm Shqipëria, por dhe perandoria turke. Ka qenë rektori i parë i Universitetit të Stambollit. Familja e tij ka qenë një nga familjet më të persekutuara në kohën e komunizmit. Babai i Bilal Xhaferrit u pushkatua nga regjimi komunist. Ai ishte kundër qëndrimeve të forcave greke, kundër dhunës që ato ushtronin me në krye Napolin Zervën. Para vitit 1922 janë edhe pjesë si Çamëria, duke filluar me Konispolin, Markatin, pa u shtrirë deri në Krumovë, që u sulmuan nga forcat greke. Kjo është arsyeja pse ishte një familje kaq e madhe nacionaliste. Ndaj prej këtij qëndrim antishovinist grek partizanët grekë u kërkuan partizanëve shqiptar që të arrestonin babain e Bilal Xhaferrit dhe ta pushkatonin. Partizanët zbatuan këtë lloj urdhri të fshehtë dhe e dënuan pa gjyq. Kjo ka qenë një nga aktet më kriminale të komunistëve shqiptarë. I ati i Bilalit i ndihmonte trupat nacionaliste me ndihma monetare dhe me strehim. Madje, ai ka ndihmuar edhe njerëzit e varfër grekë që ishin në krahinat e Çamërisë. Fakti që ai ishte nacionalist e bënte atë kriminel nga komunistët.

- Zoti Mana, sa ndihej krenar Bilali për origjinën e tij. Ju keni qenë edhe mik i afërt i tij?

Namik Mana – Ai ndihej shumë krenar për këtë origjinë. Në të gjitha shkrimet e tij ai ka vënë emrin e babait të tij. Ai emrin e ka Bilal Hoxha dhe në shkrimet e tij vuri emrin Bilal Xhaferri.

- A dihej kjo në rrethet letrare ose në rrethet politike?

Namik Mana – Natyrisht që dihej origjina e tij. Unë di një rast. Dhimitër Fullani ka qenë zv.drejtor i ndërmarrjes botuese dhe i kanë thënë Bilalit për një vjershë. Për vjershën që flet për betejën e Torviollit, ku thuhet se një djalë pas betejës del dhe kërkon trupin e babit të tij. Ata i kanë thënë që mos të e shkruante këtë vjershë, pasi e dinin që ai fliste për varrin e babait të tij. Por as sot e kësaj dite nuk dihet se ku është trupi i babait të tij. Por ishte talenti i Bilalit që u bë një vesh shurdh dhe një sy qorr. Ai e ka ngritur në piedestal emrin e babait të tij.

- Përveç kësaj historie për babain dhe familjen e tij nga inserti që pamë pak më parë vumë re se ai ka pasur një jetë të vështirë. Që në moshë të vogël e futën në punë, i vunë pengesa për tu arsimuar…

Namik Mana – Bilali ngeli vetëm me gjyshin e tij të verbër. Ai ishte pa sy. Bashkë me gjyshin ai kishte edhe tri motra më të vogla. Në moshën 12-vjeçare ai shkon në Sarandë dhe punon si korrier. Ai bëri një shkollë njëvjeçare për gjeometër. Veprat e tij ai i ka shkruar nëpër vendet që ka punuar. Në një vjershë që ai ka shkruar në fermë thuhet “tërë verës prashita me shat, / tërë verës diellin e mbajta mbi kurriz”. Që në vjershat e para u dallua talenti i tij i madh për të shkruar poezi, megjithëse pati një jetë shumë të vështirë.

- Në dokumentet e partisë komuniste, në dokumentet e lidhjes së shkrimtarëve që unë kam gjetur, thuhet që ai ka pasur një jetë shumë të vështirë, që nuk e lanë të shkollohet. Sa ndikonte kjo në formimin e tij, në krijimtarinë e tij?

- Vështirësitë që u dalin talenteve, i japin ushqim. Ai shkruante me një formë tepër artistike. Atij i ngarkuan një herë të bënte një reportazh për klasën punëtore. Kur e bëri, ia dha Vath Koreshit që ta lexonte, pasi ai ia kishte lënë si detyrë. Ai ka qenë një nga reportazhet më të bukura të asaj kohe.

- Si u zbulua si talent Bilali? Është një pyetje për të dy ju zotërinj.

Namik Mana – Bilal Xhaferri shkruante shkrimet e tij dhe i çonte për botim nëpër gazeta dhe revista të kohës. Asnjë nuk e njihte atë personalisht për shkrimet që kishte shkruar. Kur iu botua romani “Rrugë dhe fate” në 1963, u bë i njohur talenti i tij për letrat. Gjithsesi, nuk duhet harruar që ai gjithë kohës ka qenë rrugëve. Nuk ka pasur një vend të caktuar që të qëndronte dhe ti përkushtohej talentit të tij. Kur ai erdhi në Durrës, punonte në Shijak. Në një mbledhje të shkrimtarëve në atë kohë vjen Dashnor Mamaqi dhe thotë se “në rrethin e Shijakut është një shkrimtar shumë më i talentuar se ju”. E kishte fjalën për Bilalin.

Shefki Hysa – Në strukturën e komunistëve ka pasur edhe njerëz shumë të mirë, që ishin të detyruar të qëndronin në ato struktura. Një ndër ta është edhe shkrimtari i talentuar Vath Koreshi. Ky ka qenë i pari person që ka botuar poezitë e Bilal Xhaferrit. Një nga kritikët tanë të kohës së komunizmit, Dalan Shapllo, ka ndikuar shumë për ngritjen e figurës së Bilal Xhaferrit. Por më së shumti ai u ngrit nga talenti i tij i madh për letërsinë. Krijimtarinë e tij filluan ta pëlqejnë menjëherë edhe njerëzit e komunizmit. Miti i Bilal Xhaferrit u krijua nëpërmjet djersës së tij. Ai shkonte nëpër redaksi shumë rrallë për të dërguar shkrimet e tij dhe njerëzit habiteshin me shkrimet e tij. Kur prezantohej me krerët e redaksive të asaj kohe, ata habiteshin. Thoshin “si ka mundësi që një njeri me kaq pak klasë shkollë të shkruaj kaq bukur”. U dukej një lloj absurdi dhe iu imponua që ata të pranonin krijimtarinë e tij. Gjithashtu Bilali iu shmang me shumë zgjuarsi censurës komuniste. Ai evokonte lavdinë e kohës së shkuar.

- Edhe në ato pak shkrime që i janë botuar Bilal Xhaferrit vihet re një lloj krijimtarie ndryshe nga shkrimet tjera të asaj kohe, nuk e kuptonin personat e censurës së komunizmit këtë ndryshim?

Shefki Hysa – Njerëzit e komunizmit e dinin shumë mirë origjinën e tij, por nuk i bënë asgjë. Kjo pasi ai i imponoi nëpërmjet talentit letrar që edhe ta pëlqenin krijimtarinë e tij. Gjithashtu ai nuk e kishte shfaqur disidencën e tij hapur. Nëpërmjet një kamuflazhi figurativ që ai përdorte në veprat e tij, nuk u dallua direkt disidenca e tij. Revokimi që u bënte figurave të lashtësisë, siç bëri me Skënderbeun, ishte e pranueshme edhe për komunizmin. Por ai e bëri në një formë tjetër, në një formë shumë më të pranueshme edhe për njerëzit e thjeshtë. Ai u thoshte njerëzve të thjeshtë se stërgjyshërit tani ishin shumë më ndryshe se komisarët komunistë.

- Shefki, kjo lloj dashamirësie ka zgjatur shumë pak. Rreth katër vjet. Mehmet Shehu i ka çuar një letër diktatorit Enver Hoxhës për Bilal Xhaferrin. Pra, siç shihet, me Bilal Xhaferrin janë marrë edhe majat më të larta të diktaturës, kryeministri dhe vetë diktatori. Në letër thuhet “biri i një çami që ne e kemi pushkatuar”. Duket një lloj cinizmi, sikur nuk kishte të bënte me një shqiptar. Duket si një racizëm. Sa ka ndikuar origjina çame në persekutimin e tij?

Letër nga Mehmet Shehu

Shoku Enver,

Më ranë në dorë këto dy materiale, të cilat po jua dërgoj që ti lexoni, po patët kohë.

1. Një “artikull” me titull “Luftëtarë artizanë të artit”, shkruar nga Qani Çollaku (i vëllai i Reshit Çollakut) dërguar redaksisë së “Zërit të popullit” për botim.

2. Një material “Diskutim mbi romanin “Dasma”, që është diskutimi i Bilal Xhaferrit në mbledhjen që u organizoi këto ditë Lidhja e Shkrimtarëve për të marrë në shqyrtim romanin e Ismail Kadaresë me titull “Dasma”.

“Artikulli” i Qani Çollakut është një sulm i egër, i shfrenuar dhe i hapët kundër vijës së Partisë në art e letërsi dhe kundër vetë Partisë. Qani Çollaku është armik i njohur i Partisë. Ka qenë mësues, është demaskuar e hequr nga puna si mësues në Berat, por tash na qenka prapë mësues në Pogradec! Thuhet se ka hedhur votën kundër Frontit në zgjedhjet e fundit. Mendoj që, duke përdorur këtë material, të mbledhim mësuesit e Pogradecit, ta demaskojmë gjer në fund dhe ta çojmë në gjyq (me dyer të mbyllura), sepse me këtë material i ha gjer 15 vjet burg, ose ta internojmë në fermën e Lushnjës, ku të punojë me kazmë. Është jashtëzakonisht i poshtër!

“Diskutimi” i Bilal Xhaferit është gjithashtu një sulm kundër Partisë, por i tërthortë – godet egër dhe në mënyrë të poshtër Ismail Kadarenë drejtpërdrejt dhe nëpërmjet tij godet rëndë dhe vijën e Partisë në art e letërsi. Ky “shkrimtar” është i biri i një çami, të cilin ne e kemi pushkatuar si kriminel lufte, ka bërë shkollë vetëm 7-vjeçaren a të mesmen, pastaj organet tona nuk e kanë lejuar të vazhdonte më tej studimet dhe tash punon si punëtor krahu në fermën e Sukthit. Ka talent si shkrimtar, ka studiuar vetë dhe gjuhë të huaja, shkruan shumë, i ka dërguar Lidhjes së Shkrimtarëve shumë shkrime, por nuk i janë botuar, si bir armiku dhe sepse shkrimet e tij kanë përmbajtje armiqësore. Më kanë thënë se i kanë botuar një roman dhe e kanë popullarizuar bile dhe me fletë volante në stadium në një lojë futbolli dhe se Dhimitër Shuteriqi e paska propozuar për tu futur në Lidhjen e Shkrimtarëve, ku u shqyrtua romani i Ismail Kadaresë. Është enigmë: ai dihej se ishte bir armiku dhe vetë me qëndrim të poshtër, por ja që mori pjesë në diskutim para qindra intelektualëve dhe foli kundër vijës së Partisë! Në atë mbledhje ndodhej edhe Thoma Deliana, Fadil Paçrami e të tjerë, dhe Fadili, Dhimitri e shumë të tjerë e goditën si provokator. Por fakti është që ai mundi të fliste. Kush e pruri në mbledhje? Nuk dihet! Dihet që dhe Qamil Buxheli “ka punuar” për shumë kohë në Sukth.

Është interesant se si Qani Çollaku, ashtu dhe Bilal Xhaferi, megjithëse njëri në Pogradec e tjetri në Sukth, në ato që shkruajnë të dy u referohen: Majakovskit, Kafkës dhe Heminguejit. Mejtoj që çështjen e Bilal Xhaferit ta çojmë gjer në fund për të gjetur dhe shokët e tij midis Lidhjes së Shkrimtarëve, pastaj ta demaskojmë si duhet po në atë mbledhje ku ka folur e ta internojmë.

më 8.4.1968

Mehmeti

- Kjo është një letër e shkruar nga Mehmet Shehu 36 vjet më parë kundër dy shkrimtarëve: njëri Qani Çollaku dhe tjetri Bilal Xhaferri, që kanë kritikuar rëndë veprën e Ismail Kadaresë “Dasma”. Letra i drejtohet Enver Hoxhës dhe në fund të saj kërkohet demaskimi dhe internimi i Bilal Xhaferrit.

Namik Mana – Një nga arsyet se pse ai u persekutua është origjina e tij çame. Goditja e parë që i erdhi atij ishte bllokimi i veprave për Çamërinë. Pas kësaj edhe redaksitë filluan të botojnë gjithnjë e më pak veprat e tij. Vetë “Balada çame” është një lloj rizgjimi i çështjes çame. Nuk është vetëm vepër poetike, por dhe historike.

Shefki Hysa – Poezia “Balada Çame” ishte një ndër kryeveprat e Bilalit. Me botimin e kësaj vepre ai zgjoi zilinë dhe censurën keqdashëse të regjimit komunist. E gjithë lufta që ai pati me komunistët filloi me botimin e librit “Lirishta e kuqe”. Ky libër kishte poezi shumë të mira, por nuk e kishin frymën e partisë komuniste. Është diçka tepër komike. Përpara se ti botohej libri, iu kërkua nga redaksia si parakusht që ti botohej një poezi për komunizmin, për Partinë. Në atë kohë Bilali e bëri një poezi dhe iu botua libri. Po kur shkoi në Komitetin Qendror, iu mohua e drejta për të qarkulluar librin. Kjo sepse, pasi botohej një libër, merrej leja që ai të qarkullonte nëpër biblioteka.

- Do të kalojmë në një çështje tjetër. Flasim për romanin “Dasma” të Ismail Kadaresë. Ky roman pati një kritik të fortë nga ana e Bilal Xhaferrit, kritikë profesionale. Por ky roman u kthye në fatkeqësi të Bilal Xhaferrit.

Namik Mana – Romani i Ismail Kadares bëri jehonë shumë të madhe në gazeta dhe radio. U tha se do të dilte një libër për klasën punëtore. Ishte bërë shumë propagandë për këtë libër. Unë me Bilalin e lexuam këtë roman, por ai pati guximin ti dilte kundër këtij romani.

- A diskutuat me Bilalin se çfarë do të thoshte ai për këtë vepër?

Namik Mana – Bilal Xhaferrit nuk i bënë ftesë. Ai ishte anëtar i lidhjes. Ai merr ftesën e një poeti të kohës dhe ikën e bën një diskutim të romanit. Kur u kthye, më tha se nuk kishte ndonjë gjë me Ismail Kadarenë personalisht, por vepra e tij ishte me të meta. Mbas Bilalit e kritikoi edhe një student veprën Kadaresë.

- Nga biseda që keni bërë me Bilalin, ju ka thënë se kush e sulmoi atë? Si u zhvillua ajo mbledhje?

Namik Mana – Unë nuk mund të them asgjë se çfarë ka ndodhur në mbledhjen e Lidhjes së Shkrimtarëve. Unë mund të flas për atë që ka ndodhur pas saj, pasi nuk kam qenë atje.

- Çfarë ju tha Bilali për mbledhjen, si e perceptoi ai atë?

Namik Mana – Ai prapë ishte shumë koshient për atë që kishte thënë. Më shumë keq i kishte ardhur kur i kishte folur keq dhe Ismalil Kadareja. “U bërë dhe ti Bilal të çohesh dhe të flasësh!” – i kishte thënë Kadareja. Ai nuk kishte asgjë personale me Ismailin, por me veprën e tij. Për faktin që kishte bërë shumë bujë ky libër, nuk u prit mirë nga organet e komunizmit kjo kritikë. Pas asaj mbledhjeje filluan ta kontrollojnë Bilalin në çdo hap që bënte. Nuk kaloi as një muaj dhe atë e sollën në Hamallaj, ku isha dhe unë.

Shefki Hysa – Bilali mbajti një qëndrim parimor. Bota e brendshme e tij nuk mund ta pranonte një vepër të tillë, ku gruaja shqiptare dilte pa dinjitet. Ndërsa Bilali kishte mendim tjetër për gruan shqiptare. Për atë gruaja shqiptare ishte shëmbëlltyrë e Norës së Kelmendit, e Teutës, mbretëreshës ilire. Të gjitha këto heroina shqiptare ishin pasqyrimi i gruas shqiptare për Bilalin. Pasqyrimi që i kishte bërë Ismail Kadareja nuk mund të pranohej kurrsesi nga Bilali.

- Një shkrimtar vlerësohet nga vepra e tij. Në këtë rast Bilali dhe kushdo tjetër gjykoi se kjo vepër e këtij shkrimtari ishte e dobët. Pra, vlerësohet ky guxim që pati Bilali për të folur kundër një ikone të realizmit socialist, siç thoshte edhe Mehmet Shehu te letra. Pra, siç e thotë Mehmet Shehu, “duke goditur Ismail Kadarenë ka goditur vijën e Partisë”. Si vazhdoi më vonë historia e Bilalit?

Namik Mana – Që mbas asaj dite Bilali merret dhe internohet. U bë një mbledhje e Lidhjes së Shkrimtarëve në Durrës dhe Rita Marko e kritikon ashpër Bilalin. Ai përjashtohet automatikisht nga Lidhja. Ai i tha se ishte një pseudoshkrimtar. Atëherë Bilali nxori shpatullën e tij dhe i tregoj shenjat që i ishin krijuar duke mbajtur shinat në kurriz. “Unë ditën mbaj shinat në kurriz dhe natën shkruaj. Si mund të jem një pseudoshkrimtar?” – i tha Bilali. I gjithë propozimi që ishte bërë në letrën e Mehemet Shehut u realizua në mbledhjen që u zhvillua në Durrës nga Rita Marko.

-Diskreditimi që iu bë në atë mbledhje u bë nga kjo kritikë apo iu gjet ndonjë material tjetër?

Namik Mana – Në atë mbledhje u ngrit Rita Marko dhe e kritikoj hapur Bilalin vetëm për veprën e Kadaresë. Madje, kritikoi edhe drejtorin e ndërmarrjes ku punonte Bilali, pasi e mbante mirë atë. Drejtori ishte një shkrimtar i ri dhe i pëlqenin shkrimet e Bilalit. Ishte një lexues i veprave të tij.

- A përndiqej nga Sigurimi i Shtetit gjatë kohës së internimit?

Namik Mana – Bilali punonte nëpër fusha duke prashitur rrushin. Atë e dënuan më 1000 lekë dhe i mbanin çdo muaj nga 100 lekë. Por në atë kohë një shumë e tillë parash ishte shumë e madhe. Këtë gjobë ia vunë me pretekstin se ai nuk kishte dorëzuar shtëpinë ku kishte banuar më parë. Kjo ishte një absurditet, pasi atë e internuan dhe nuk i lanë kohë që të bënte të tilla procedura.

- Mendoni se jeta e Bilalit ishte e rrezikuar seriozisht nga këta armiq që i kishin vënë pas? Ndonjë rrezik që e detyroi të arratisej jashtë vendit?

Namik Mana – Bilali e dinte shumë mirë që përndiqej nga Sigurimi i Shtetit. Të gjithë e dinin atë kohë se, kur të vihej Sigurimi nga pas, çdo gjë mund të ndodhte. Kur ishin të internuar në Hamallaj, Bilali takon një grua, që ishte mësuese në Sukth. Atë e kishte caktuar Sigurimi që të përgjonte Bilalin. Ajo i thotë vetë Bilalit se e kishin caktuar për ta përgjuar.

- Ishte ndonjë presion që i bënin apo ndonjë provokim?

Namik Mana – Ishte një provokim që i bënin Bilalit që të shikonin se çfarë qëndrimi do të mbante ai. Edhe arratisja e tij është kurdisur nga vetë ai dhe ne personat që kishte afër.

- Si është arratisur Bilal Xhaferri?

Namik Mana – Përpara se të arratisej, ai bëri një fejesë me një vajzë në Sarandë. Mbasi u fejua, erdhi në Durrës për të punuar. Punoi disa kohë dhe më pas iku me pretekstin se do të martohej me vajzën që ishte fejuar në Sarandë. Ai shkoi në degën e Durrësit që të merrte leje se do të martohej, pasi, kur internoheshe në atë kohë, nuk lejohej që të lëvizje nga vendi që ishe i internuar.

- Ju e dinit që Bilali do të arratisej?

Namik Mana – E dinim shumë mirë, madje ne kontribuuam në para që ai të arratisej jashtë vendit. Kishte njohur një person, që i kishte garantuar se do ta dërgonte në Greqi.

- Shefki, ju keni qenë në Konispol në kohën kur ai ka ikur në Greqi. Keni studiuar edhe jetën e Bilal Xhaferrit. Si është arratisur ai në atë kohë, kur kufijtë ishin të stërkontorlluar?

Shefki Hysa – Ai ishte shumë i vendosur për tu larguar nga Shqipëria. Nuk mund të rrinte, pasi e dinte që do ta arrestonin. Ai sajon një fejesë. Madje mori pjesë edhe në një festë që u organizua në Sarandë dhe bëri të ditur se do të martohej. Të nesërmen, pasi mbaroi festa, iku në vendlindjen e tij. Shkoi në Janier, në kufi me Greqinë. Në këtë zonë kufiri ishte më pak i kontrolluar, pasi presupozohej se ishte një zonë besnike e Partisë dhe nuk do të largohej as një njeri. Bilali, duke qenë i zonës aty, e njihte mirë rrugën për tu arratisur. Kështu së bashku me kunatin u arratisën për në Greqi. Në kufi ai la një letër, e cila është gjetur edhe te dosja e tij. Në të thuhej se largohej nga Shqipëria pasi sistemi komunist ishte shumë i papranueshëm dhe diskriminues. Pasi kaloi kufirin, ai ndenji në Janinë për gjashtë muaj në kamp internimi.

- Shumë e dhimbshme kjo histori! Një çam që ikën në Greqinë e asaj kohe, disa vjet mbasi kishte ndodhur masakra e shovinizmit grek!

Shefki Hysa – Pikërisht këtu ndodh edhe tragjedia më e madhe e jetës së Bilal Xhaferrit. Kur largohet nga atdheu, merr një qëndrim tjetër. Po të shohësh ciklin e botimeve që ka shkruar në Janinë, shihet një hije trishtimi. Ai e dinte se, po të bëhej me dije nga forcat greke se cili ishte, do të përfundonte më keq se në Shqipëri. Ndaj ai shkon në zyrat e OKB-së në Greqi dhe kërkon që të largohet në SHBA. Për gjashtë muaj ai ikën dhe shkon në SHBA.

- Shefki, ju ishit një ndër organizatorët kryesorë për sjelljen e eshtrave të Bilal Xhaferrit në atdhe së bashku me presidentin e asaj kohe, Sali Berisha. Është një amanet i mbajtur i Bialit kthimi në atdhe. Si e kujtoni këtë ngjarje?

Shefki Hysa – Në radhë të parë është për tu falënderuar ish-presidenti Berisha dhe Pjetër Arbnori për kontributin që dhanë për kthimin e eshtrave në atdhe. Duke qenë një disident, ndihmoi jashtëzakonisht shumë për këtë përmbushje. Duke qenë anëtar i parlamentit, ai u përkushtua shumë për gjetjen e fondeve.

- Jemi në kohë demokracie. Figura e Bilal Xhaferrit duket e vakët në librat shkollorë dhe në medie. Mendoni se përplasja që pati me Ismail Kadarenë pengon në promovimin e tij si shkrimtar në letërsinë shqipe sot?

Namik Mana – Nuk besoj se është kjo. E para, Bilal Xhaferri është çam, por nuk i përket Çamërisë, po të gjithë Shqipërisë. Nuk mund të them se në çfarë pozicioni mund ta vesh atë.

- Për çarsye nuk e pranojnë sot Bilal Xhaferrin si shkrimtar të talentuar?

Shefki Hysa – Janë disa arsye. E para është se vazhdon trashëgimia komuniste e letërsisë. Janë disa ikona të komunizmit që e mbajnë veten e tyre në piedestale dhe nuk e lejojnë Bilalin që të ngrihet në piedestal. Në qoftë se do të bëjmë një krahasim të letërsisë së Bilal Xhaferrit me letërsinë ekzistuese, do të shohim se ndryshon si nata me ditën. Është shumë më e pasur letërsia e Bilal Xhaferrit. Është një letërsi tejet brilante, që shkon direkt e në zemër, që pëlqehet shumë nga lexuesi.

- Namik, në kontekstin historik a vazhdon ende persekutimi i Bilil Xhaferrit?

Namik Mana – Po. Në Kosovë vlerësohet shumë herë më tepër figura e Bilal Xhaferrit sesa në Shqipëri.

Shefki Hysa – Vazhdon pasi në letërsinë shqiptare ekziston vetëm një poezi të tij. Vetëm “Balada çame”, ekziston në tërë tekstet e letërsisë shqipe. Madje, as në orët letrare nuk përmendet figura e tij.

- Zoti Shefki, ju si kryetar i shoqatës a keni bërë ndonjë përpjekje për ta futur figurën e tij në tekstet e letërsisë shqipe?

Shefki Hysa – Disa herë zyrtarisht jemi marrë me Ministrinë e Kulturës dhe Arsimit për të futur disa shkrime të Bilal Xhaferrit në librat shkollorë. Na kanë dhënë një përgjigje pozitive, por është zvarritur shumë. Mund të them se kështu po ndodh me Kasem Trebeshinën, Pjetër Arbnorin etj.

Siç e ka thënë edhe vetë Bilali, ai është shkrimtari i njohur i të panjohurve.

Namik Mano – Bilali është një shkrimtar çam. Figura e tij po vlerësohet më shumë në Kosovë sesa në Shqipëri. Kjo për arsye se kanë pasur të njëjtin fat.





Shefi i degës së brendshme përdhosi trupin e pajetë të Havzi Nelës

Intelektuali i varur nga diktatura në vitin 1988, si u inskenua gjyqi dhe më pas varja e poetit

Krimet e komunizmit në Shqipëri janë nga më të tmerrshmet në Evropën Lindore. Më e tmerrshme bëhet situata kur dënohet me varje një poet. Por më e dhimbshme bëhet gjendja kur ky poet dënohet me varje vetëm një vit e gjysmë përpara se të binte komunizmi në Shqipëri. Bëhet fjalë për Havzi Nelën, poet dhe ish-i burgosur politik, një njeri që u dekorua nga demokracia, por që në të njëjtën kohë u dekoruan edhe vrasësit e tij. A mund të dekorohet nga demokracia vrasësi me të vrarin? Ai ishte një kundërshtar i njohur i regjimit komunist që në moshë të vogël e deri kur e dënuan me vdekje. Vrasja e tij bën bujë edhe sot e kësaj dite në retorikën e politikës sonë. Ai është dënuar me varje në kundërshtim të plotë të ligjeve të vet komunizmit. Mund të cilësohet si krim kundër njerëzimit. A mund të dënohet një njeri nëpërmjet miratimeve të dhëna me telefon? Për të trajtuar këtë çështje kam ftuar në studio dy persona të njohur për publikun: Bedri Çoku, ish-i burgosur politik, një shkrimtar i njohur dhe bashkëvuajtës me Havzi Nelës; zotin Petrit Palushi, gazetar, shkrimtar, studiues, një nga njerëzit që është marrë më së shumti me Havzi Nelën, me historinë e tij dhe me vlerat që ai ka dhënë.

- Zotërinj jemi përball një prej ngjarjeve më makabre. Historia e Havzi Nelës është shumë e gjatë. Zoti Palushi, po filloj me ju. Mendimi juaj për jetën e Havzi Nelës. Një jetë që ka bërë një kundërshtim të hapur, të fortë kudër komunizmit. Është një rast i rrallë i përballjes së tillë me komunizmin.

Petrit Palushi – Fillimisht do të thosha se data 10 gusht 1988 ka qenë një ditë e errët për të gjithë qytetin e Kukësit. Madje, jo vetëm për qytetin e Kukësit, por e gjithë Shqipërinë, kur mësuan ngjarjen e Havzi Nelës. Them kështu se u aplikua një metodë e mesjetës së hershme, kur duhej dhe pak kohë që të shembej “Muri i Berlinit”, duheshin edhe 2 vjet që të binte komunizmi në Shqipëri. Vrasja e Havzi Nelës, ose marrja e frymës nëpërmjet varjes në litar, është një nga aktet më mostruoze të asaj bande shtetërore. Është një krim makabër, që dëshmoi se, kur diktaturat janë në çastet e fundit, arrijnë të kryejnë krime nga më të tmerrshmet. Po të shikojmë dy segmentet e diktaturës, fillimin dhe fundit, do të shikojmë krime nga më të tmerrshmet në qarkun e Kukësit. Përmend këtu krimet e njohura të Shefqet Peçit në këtë zonë. Në një intervistë të tij 6 muaj përpara se të vdiste ai (Shefqet Peçi) do të thoshte se “po të më jepej përsëri rasti, përsëri do t’i vrisja ata njerëz”. E njëjta gjë ndodhi edhe me bandën shtetërore që ekzekutoi Havzi Nelën, e cila, pasi kaloi 24 vjet nga varja e tij, nuk ka shfaqur asnjë shenjë të pendesës. Mosshfaqja e shenjës së pendesës tregon se nuk kemi të bëjmë me një reflektim ose për një përpjekje për ta transferuar krimin diku tjetër. Ne do të vazhdojmë me këtë mision. Dua të them se Havzi Nela ka qenë një kundërshtar i hapur i regjimit komunist.

- Zoti Çoku, pashë se u prekët nga inserti që transmetuam më parë. Është normale, se ju e keni njohur Havzi Nelën nga afër. Keni qenë bashkëvuajtës më të. Ju keni qenë shok burgu, keni shkruar për të në mënyrë të mrekullueshme. Një refleksion të parë doja nga ju.

Bedri Çoku – Faktikisht, u preka nga inserti që pamë, nga ato fotografi të gjalla. Havziun e kam njohur në burgun e Burrelit. Ishte një njeri i qetë, i heshtur. Rrinte gjatë gjithë kohës duke u menduar. Kur dilnim në ajrosje, ai rrinte duke folur me veten e tij. Kjo gjë më bënte përshtypje. Një ditë i shkova dhe i futa krahun. I thashë se “jam Bedri Çoku” dhe e pyeta nëse kishte ndonjë gjë që e mundonte. Ai më tha se më njihte dhe se kishte dëgjuar për mua dhe për familjen tim. “Unë, – më tha, – bisedoj më veten ngaqë përsëris poezitë që shkruaj me mendje.” Problemet e burgut janë shumë të mëdha. Është thënë dhe stërthënë që burgjet shqiptare në kohën e komunizmit kanë qenë nga më çnjerëzoret. Trajtimi që u bënin të burgosurve, trajtimi që u bënin familjarëve të të burgosurve janë nga më çnjerëzoret. Sidomos po të shpreheshe hapur ndëshkimet ishin nga më të jashtëzakonshmet. Në qoftë së do të flasim për karakterin e Havziut, duhet përmendur se e dënuan disa herë me burg. Ai ka qenë një idealist revolucionar. Ai kërkonte ndryshim. Ishte shumë aktiv për atikomunizmin. E shprehte me gjithë ndjenjë atë që ndiente

- Zoti Palushi, Havziu vinte nga një familje antikomuniste që përpara se komunistët të vinin në pushtet. Familjen e tij e kanë internuar në Tepelenë, vetë Havziun e burgosën, disa persona të familjes së tij i kanë pushkatuar. Por ka një momet që e deklaron Havziun si antikominist. Është një mbledhje për kolektivizimin që e shpreh atë.

Petrit Palushi – Kur flasim për jetën ë Havzi Nelës, krijohet përshtypja se kemi të bëjmë me një rrëfim real. Po t’i referohemi që nga viti 1967, kur filloi kalvari i vuajtjeve për Havzi Nelën, krijohet përshtypja se ne kemi të bëjmë me një njeri që ka refuzuar sistemin komunist që në fillim.

- Në një intervistë që ka dhënë i vëllai i tij thotë se Havziu ishte antikomunist që kur ishte fëmijë. Që në moshën 12-vjeçare ka pasur një lloj revolte, që ishte e rrallë për moshën.

Petrit Palushi – Ai nuk i ka duruar ato rregullat strikte. Që në konviktin e shkollës së Kukësit ai filloi të rebelohej. Por po t’i referohemi raportit të Havzi Nelës me pushtetit, ka qenë raport rebelimi. Në vitin 1967 në Shishtavec ai në një mbledhje të komunitetit të Partisë së Punës ngrihet dhe del hapur. Ai i kërkon që të mos prishen xhamitë dhe kishat. Thotë se “unë jam besimtar dhe besoj te Zoti, ndaj dua të falem”. Ai kërkonte që veshja tradicionale e zonës të mos ike. Këtu kemi të bëjmë me atë reagimin e madh të partisë ndaj tij. Këtu mendoj se Havzi Nela ka qenë i pari person që ka kërkuar publikisht që të mos hapeshin kooperativat. Me sa kam lexuar për historinë e tij, nuk kam gjetur një të dytë që të shprehet kaq hapur kundër komunizmit. Në dënimin e fundit të tij komunistët thanë se “ky është armik i betuar i Partisë së Punë”. Po të flasim për Havzi Nelën, duhet të përmbahemi në tri pika: në dosjen e vet; në rrëfimet e bashkëvuajtësve dhe në dhimbjen e tij. E kam parë me sytë e mi të varur. Trekëmbëshi ishte punuar shumë hijshëm. Pra, banda shtetërore ishte kujdesur shumë mirë për këtë masakër.

- Zoti Çoku, ka një ngjarje shumë të rëndësishme në jetën e Havziut: ridënimi i tij në burg për propagandën antikomuniste.

Bedri Çoku – Havzi Nela pati fatin e keq që përfundoi në Spaç. Pas revoltës që u bë në Spaç, shteti në atë kohë u vu në gjendje lufte. Siç dihet, burgu u mor nën kontroll nga të burgosurit. U ngrit flamur lart pa yllin komunist. Kjo pati tronditje, jo vetëm në Shqipëri, por në të gjithë kampin komunist. Aq më tepër ajo u ngrit në kuadrin e fazës përfundimtare të Bashkimit Europian. Në shkurt të 1983 Byroja Politike deklaroi publikisht se nuk do të merrte pjesë në Komisionin Europian. Kjo qe në goditje jo vetëm për ne të burgosurit, por për të gjithë popullin shqiptare. Prandaj revolta pati jehonë. Havzi Nela u frymëzua shumë nga kjo ngjarje. Në ato kushte të flisje për revoltën e Spaçit ishte një gjë shumë e rëndë për komunizmin.

- Zoti Palushi, në shënimet që ju keni dhe në ato që kam parë në dosjen e Havziut thuhet se akuza e ridënimit rrotullohet rreth Organizatës së Sigurimit Europian. Kam idenë se kjo është arsyeja?

Petrit Palushi – Avzi Nela ka pasë dënime përgjatë gjithë jetës. I pari kur ka qenë në shkollën e mesme. Kjo sepse një nga nxënësit e shkollës deklaroi se ai bënte poezi kundra regjimit. Gjithsesi, ai mundi ta vazhdonte shkollën e lartë me korrespondencë. Ky ishte dënimi i parë. Dënimi i dytë ka të bëjë me vitin 1967, kur u arratis. Dënimi i tretë ka të bëjë me dënimin e Rrëshenit. Dënimi i katërt ka të bëjë me dënimin në Arrën. Një nga studentët e dhjetorit e ka takuar Avziun dhe i ka thënë: “Nuk ka më keq. Këtu në Arrën edhe me bishat nuk më lejnë të bisedoj.” Cili është dënimi i pestë? Dënimi i pestë është i vendimit fatal. Këtu do të shtoja një dënim tjetër. Është ai i mosnjohjes së krimit që iu bë. Ju e kishit me dënimin e Rrëshenit. Për këtë ka të drejtë Aleks Sabata, ku në një shënim të tij ai thotë: “Havziu ka qenë i pari poet shqiptar që i ka kënduar frymës së Helsinkit.” Unë kam shfletuar dosjen hetimore të vitit 1985. Aty thuhet se ky është një person antikomunist dhe i thotë bashkëvuajtësit se në Shqipëri nuk ka standard. Sipas tij, standard ka Austria, Franca, por mbi të gjitha standard ka Amerika. Ai kishte një simpati të veçantë për Austrinë. Që më 1962-shin sipas një deklarimi që ai ka bërë është shprehur se do të arratiset dhe do të shkojë në Austri dhe të studiojë , “të shkollohem mu aty ku ka studiuar edhe Eqrem Çabej”. Në vitin 1975, për fat të keq, Sigurimi i Shtetit kishte arritur të depërtonte edhe te disa të burgosur, të cilët e spiunuan. Ata i tregun se ai ishte pro Këshillit të Sigurimit, që është OSBE-ja e sotme. Pra, ky thotë që në Shqipëri nuk ka standard jetese. Ai thotë se burgjet në sipëri janë më keq se burgjet e Hitlerit.

- Zoti Çoku. si e morët vesh varjen e Havziut?

Bedri Çoku – Na erdhi një letër, që na thoshte se ishte varur Havzi Nela. Neve nuk ka besohej, se bëhej fjalë për 1988, kur gjithçka po vinte drejt fundit. Regjimi komunist ishte gati në fundin e tij. Ishte me ditë të numërua regjimi komunist. Ne u prekëm shumë. Disa ditë nuk e besuam, derisa erdhi konfirmini nga disa persona të afërm. Ai edhe kur u largua, atë e vriste sedra. “Unë po çuditem, – më thoshte, – se si ka mundësi që mua duan të më transferojnë në këtë periudhë.” Unë përpiqesha që të qetësoja. Edhe kështu që ai njeri u kujtua që të linte diçka. Kur dola nga burgu i Burrelit, mora sendet e tij. Të gjithë të burgosurit morën nga një copë jorgan si kujtim për Havziun

- Zoti Petrit, një nga momentet më të bukura të librit tuaj është moment i vrasjes së Havzi Nelës. Ju e kemi parë të varur. Jo vetëm për këtë moment, por ju e keni studiuar. Çfarë mund të më thoni për këtë?

Petrit Palushi – Unë jam një nga 20000 banorët e Kuksit që e kemi parë atë të varur. Më 10 gusht 1988 në orën nëntë kam parë një njeri të varur dhe ky ishte Havzi Nela. Unë dua të rikthehem një ditë më përpara. Më 9 gusht 1988, në orën pesë deri në shtatë të pasdites organizohej në stadiumin e lojërave me dorë festa e grurit. Unë këtu dua të përmend një fakt të çuditshëm. Në emër të Komitetit Qendror, fjalimin e ka mbajt Rahman Haku. Në dosjet e Havziut shohim që një nga firmëtarët e dënimit të tij është edhe Rahman Haku. Është firmëtar në presidiumin popullor. Ky ishministër i asaj kohe ka ardhur me mandatin e zi të asaj kohe. Di një fakt që 10 ditë para se të varej kanë qarkulluar fjalët që shteti e ka dënuar vetëm me pesë vjet e jo me varje. Jo më kot e përmenda atë, sepse ai kishte mandatin e vdekjes. Unë e kam marrë vesh që ai u var në orën nëntë. Një ish shoku im i klasës më thotë që “kanë varur Havzi Nelën”. Ishte një lajm tronditës. Pothuajse fytyra ishte e verdhë. Kishte një palë pantallona doku dhe një këmishë që s’ishte holluar komplet. Kishte dhe një palë atlete të llastikta. Unë e kam përjetuar shumë atë lloj drame. Atë skenë e ka parë edhe nipi im, se ajo pamje makabër ishte për të gjithë. Nipi më ka thënë: “Dajë, mos më sill më këtu”. Ai ishte fëmijë në atë kohë. Kur e kamë analizuar këtë frazë më kujtohet një fjalë e çuditshme të poetit Ali Podrima për Havzi Nelën, ku thuhet: “Martir të fundit asnjë herë nuk patëm. Martirët e Shqipërisë kanë vazhduar me shekuj, kohë mbas kohe.” Dhe ndodhi ajo që ndodhi që unë do ta huaja një veprim stalinist. Raporti imi me Havzi Nelën ka qenë jo informues. Atë kohë punoja mësues dhe kam qenë larg familjes. Kur kam shkuar në Kukës, u informuam që është dënuar më varje. Dhe të nesërme ai u var.

- Ngjarja ishte e organizuar apo ishte spontane?

Petrit Palushi – Ka qenë ditë e mërkurë. Njerëzit kanë qenë në punë. Shkolla nuk ka pasur sepse ka qenë Gusht. Njerëzit vinin rrotull të organizuar. Mua më ka mbetur në mendje organizimi i punëtorëve të artizanatit. Rreth 200 gra të rreshtuara për dy, njëlloj si nxënësit e shkollave. Vinin rrotull, por nuk afroheshin. Regjimit të Ramiz Alisë po i vinte fundi. Unë do të thosha se, po ta donin aq shumë regjimin e tij, trupin e pajetë të Havziut do ta qëllonin me gurë ose do ta duartrokisnin atë akt, por kjo nuk ndodhi. Qyteti i Kukësit atë ditë ra në një zi. Unë them banorët e qytetit e ngritën në një piedestal. Ata krijuan simpati për atë person. Në orën 11:00 një nga shefat e policisë së qytetit (që për mendimin tim me atë është vepruar shumë gabim sepse deri në 1994 ai ishte ende shef policie), ka prerë litarin me gërshërë. Kur u munda ta priste herën e parë, gërshërët nuk e prenë. Herën e dytë litari u pre dhe trupi i Havzi Nelës ra në karrocën e makinës që ishte poshtë tij. Ai e ka shtyrë kufomën me këmbë sepse kishte dalë jashtë karrocerisë. Kjo ishte më shumë se përdhosje, sepse kufomat zakonisht nuk preken. Atë ditë nuk u ndjeva mirë. Ishte hera e parë që pashë një njeri të varur. Nuk më besohej ajo që kisha parë. Më dukej vetja si në teatrin e kukullave. Kujtim Allaraj, që ishte shoku im, më thotë për Havziun: “Ky është martir dhe shkuar martiri”. Ishte hera e parë që dikush më fliste ndryshe për Havzi Nelën. Në vitet 1992-1993 presidenti i asaj kohe filloi të merrej seriozisht me çështjen “Nela”, sepse dolën dokumentet dhe mori dekoratat përkatëse.

- Zoti Çoku, një koment për këtë momnet shumë të shëmtuar për historinë e politikës shqiptare, për historinë e diktaturës shqiptare më saktë?

Bedri Çoku – Për mendimin tim kjo është një vrasje e pastër politike. Kjo nuk ishte e as e para as fundit. Ne po nuk arritëm që ta shpjegojmë qartë se çfarë ishte kjo diktatura shqiptare ne do të shpjegojmë enigmën e 45 vjetve. Partia Komuniste ka lindur në atë kohë kur pushtuesit Italian e bashkuan Kosovën me Shqipërinë. Komunizmi ishte pro ideve serbe për copëtimin e Shqipërisë. Ata duke ia shkëputur Kosovën Shqipërisë krijuan Partinë Komuniste.

- Ju keni qenë për disa kohë drejtor i burgjeve në kohën kur bllokmenët u dënuan për gjenocid. Keni pasur ndonjë përballje me ta, ndonjë konflikt?

Bedri Çoku – Unë, të them të drejtën, ndryshe nga bashkëvuajtësit e mi, pata një kënaqësi. Unë pashë persekutorët e mi të binin në burg. Në kohën kur unë të kaloja në korridoret e birucave, ata ngriheshin të gjithë më këmbë. Kur shkova për inspektim në burgun 313, kalova te qelia e Ramiz Alisë. “Keni ndonjë ankesë?” – i thashë dhe ai m’u përgjigj direkt se po, duke thënë se nuk kishte dritare për ajrosje. Ai vazhdoi duke më thënë se kishte qenë në burg për një muaj në kohën kur ishim pushtuar nga Italia. Aty iu ktheva dhe i thashë: “Po të kishte qen ti në burg, do të kishe shkruar 100 romane, se nuk rrinit ju pa shkruar për gjëra pa vlerë, që ju i quani të mëdha.” Probleme të tjera mund t’i tregoj në ndonjë rast tjetër.

-Ajo që ju thatë e nxjerr qartë mendimin e asaj që kishin komunistët mbas rënies së diktaturës. Zoti Çoku e përmendi faktin e shkëmbimit të shqiptarve me shqiptarë në Jugosllavi. Ka një moment që nuk pranon këtë bashkëpunim Havzi Nela. Çfarë mund të na thoni për këtë gjë zoti Palushi?

Petrit Palushi – Fillimisht do të thosha se Havzi Nela do të mbetet kualitet njerëzor, nga më të çuditshmit në historinë e Shqipërisë në 50 vitet e fundit. Në vitin 1967 ai u arratis. Qëllimi i tij ishte të ikte në Austri. Siç dihej, kufiri në atë kohë ishte shumë i kontrolluar nga ushtarët e Enverit. Para se të kalonte kufirin, nxjerr nga xhepi një letër dhe shkruan: “Lamtumirë atdhe i dashur, po të lë më zemër të plasun!” Ai do të largohej nga vendi në këto rrethana. Gjithë ajo dhunë që u krijua në vite dhanë efektin e saj. Kur shkoi në Prizren, e marrin forcat jugosllave dhe i thonë që “ti do të punosh në UDB-Jugosllave”, por ai nuk pranoi kurrsesi dhe u kthye përsëri në atdhe. Në atë kohë ka qenë një marrëveshje shumë cinike. Njerëzit që largoheshin nga Jugosllavia do të ktheheshin në këmbim të njerëzve që do të largoheshin nga Shqipëria.

- Do të kalojmë në një pikë tjetër shumë të rëndësishme. Është fjala për debatin 23-vjeçar për vdekjen e Havzi Nelës. Debati vazhdon edhe nga kryetari i PS-së. Ai ka kërkuar falje sepse babai i tij ka qenë një nga firmëtarët për varjen e tij. Këtu krimet e komunizmit vazhdojnë të përbëjnë pjesën më të madhe të debatit politik. Këtu nuk ka ende asnjë përgjegjës për këto krime. Zoti Bedri, ç’mund të më thoni?

Bedri Çoku – Nuk mund të ndërtohet një shtet me eshtrat e njerëzve të pafajshëm. Ende nuk dihet se ku janë eshtrat e 5000 njerëzve. Gjërat duhen filluar nga e para. Krimet monstruoze të komunizmit nuk i ka kaluar koha. Janë krime 45-vjeçar, që janë të pashembullt në botë. Këto nuk mund të harrohen. Duhet bërë një operacion zbulimi për këto krime. Debati është dhe do të jetë. Këtu nuk ka për t’u ndërtuar as një demokraci reale, po u bërë as një falje morale së paku. Dy gjërat që ndërtojnë themelet e demokracisë është zbardhja e krimeve dhe kthimi i pronave. Në Shqipëri nuk është bërë as njëra. Këta që kanë qenë në krye të komunizmit janë ende.

- Zoti Palushi, jemi 20 vjet demokraci, si ju duket ky rast?

Petrit Palushi – Kur kemi të bëjmë me Havzi Nelën, nuk kemi të bëjmë vetëm më një viktimë të komunizmit. Ai është dekoruar, por nuk mund të dekorohet edhe i vrari edhe vrasësi. Kur flasim për Havzi Nelën, problemi duhet kapur që në fillim. Gjyqi i tij është komplet i montuar. Ai u arrestua dhe u mblodh direkt çështja hetimore e cila zgjati 7 ditë. Cila është çështja hetimore në botë që ka zgjatur 7 ditë. Edhe Sadam Hysenit i zgjati çështja 1 vit e 3 muaj. Është një deklaratë ku thuhet se me datë 24 është thënë se Havzi Nela do të dënohet me vdekje. Ka një vendim partie. Por këtu ka një problem. Nga 7 anëtar që kishte presidiumi, vetëm 6 kanë hedh firmën. Njëri nga anëtarët e dha dhënë firmën nëpërmjet telefonit. Është rasti më unikal në botë që ka ndodhur kjo. Kjo është një shkelje ligjore e vetë ligjeve të komunizmit. Është një vendim që është 7 me 7 vota. Dhe kështu nuk mund të dënohet. Formalisht në shumë nga gjyqet komunizmat kanë qenë në rregull. Këtu kemi të bëjmë me një rast të paprecedent. Ky është një krim kundër njerëzimit. Ky është i faktuar.

Bedri Çoku – Nuk është trazicioni i dhimbshëm yni. Nuk ka një burg simbol për të parë njerëzit si kanë vuajtur. Që të dalin këto të vërteta, duhen hapur arkivat.

Petrit Palushi – Më falni që po bëj një ndërhyrje. Ligjet e asaj kohe nuk kanë pasur të caktuar terrorizmin. Ka një shkelje të një operative që thotë se mua më ka thënë Havzi Nela se do të arratisej jashtë vendit. Kaq zemër mirë ka qenë hetuesi, sa nuk ua ka thënë direkt krerëve komunist që ai do të arratisej, por e tha ditën e gjyqit.

- Mendoj se kjo pjesa ka dalë. Kemi disa fakte, akuza kundër kauza. Kemi edhe një fakt që janë bërë shkelje edhe në ligjet e asaj kohe. Doja një koment tuajin.

Petrit Palushi – Jam munduar që ta jap çështjen hap pas hapi, përmes dokumenteve, rrëfimeve. Por fatkeqësia e madhe në Shqipëri nuk pati një gjyq si ia i Nurembergut. Një gjyq i tillë do të lehtësonte familjet e të gjithë përndjekurve. Unë i referohem bandës shtetërore, që dënoi Havzi Nelën. Nuk është zhvilluar një gjyq për Havzi Nelën. Jam i bindur se i gjithë ky gjyq do të nxirrte shumë veta që nuk që duhen të dalin patjetër. Si ka mundësi që të gjitha ato intervista që i janë bërë Ramiz Alisë nëpër televizione nuk ka përmendur as njëri çështjen e Havzi Neles. Asnjë nuk ia ka drejtuar një pyetje lidhur me këtë gjyq. që ka shkelur vetë ligjet e komunizmit. Asnjë nuk i ka bërë një pyetje Ramiz Alisë për masakrën e Tivarit. Të mos harrojmë se në parlament më 1991 u fut Fehmi Avdiu, një vrasës në parlament. Tani kemi një gjë shumë të çuditshme. Fehmi Avdiu dekorohet nga ish-presidenti Moisiu. Si mund të bashkëjetojë në dekorata vrasësi dhe i vrari?

- Në insertin që transmetova më parë ishte një grup të ish-të burgosurish që takonin Ramën, Ruçin e të tjerët. Sa besoni te këto zhvillime politike?

Bedri Çoku – Shumë qesharake! Veprimet që po bëjnë njerëzit të PS-së janë të papjekura. Të burgosur të tillë edhe mund të gjesh, por nuk besoj se janë të gjithë dakord që këto veprime.

Petrit Palushi – Ju përmendët pamjen. Ajo ishte një pamje surrealiste. Prania e njerëzve atje ishte pak surrealiste. Ne do të vazhdojmë të përkujtojmë figurën e Havzi Nelës. Do të botojmë një libër me fotografitë e Havzi Nelës, do të botojmë një libër tjetër me poezitë e Havzi Nelës. Gjithashtu edhe një libër me mendimet e shkrimtarëve të tjerë për Havzi Nelën.
AlbDreams.Net



Bilal Xhaferri
Fotografitë e Bashkëngjitura