Dardani apo Kosovë

[besian]

Debati i “Lajm për kulturë”

Dardani apo Kosovë?

Abdullah Konushevci

Po theksojmë në krye të herës se emri Dardania do të ishte në pajtim a në frymë të plotë me sistemin toponomastik të Evropës Juglindore: Sllovenia, Kroacia, Serbia, Shqipëria, Greqia, Bullgaria, Rumunia, Hungaria, duke e bërë kështu edhe në aspektin gjuhësor shtetin e ri si ‘më vete dhe të mosvarmë’. Forma e tij Kosovë është një formë e re, prandaj edhe dallon kaq shumë nga ky sistem karakteristik emërvendesh i Evropës Juglindore.
Në anën tjetër, nëse i lejohet një popullsie sllave, siç janë maqedonasit, të trashëgojë një emër antik, madje dhe yllin shpërthyes në flamur të Lekës së Madh, atëherë, qoftë në aspektin historik, qoftë në atë etnik, qoftë në atë arkeologjik, qoftë në atë gjuhësor, qoftë në atë juridik, qoftë në atë politik do duhej t’i lejohej shumë më tepër një popullsie autoktone, rrënjëse të kthejë emrin e saj të vjetër.
Për të gjitha këto arsye bëmë një përpjekje që për lexuesit e kësaj gazete ndriçojmë këtë problem nga aspekte të ndryshme historike, gjuhësore dhe politike.

Aspekti historik dhe politik
Sipas Edith Durham: “Vetëm kohët e fundit, emri i Dardanisë është fshirë nga hartat tona. Në një që kam vetë, nga Xhon Spid i vitit 1610, e hasim këtë emër. Në një botim të Nuremburgut, më 1770, mbi një rrip toke në qendër të gadishullit shkruhet ‘Dardania deserta’. Mendoj se emri i saj nuk është shkruar në hartat e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Këta Dardanë, që luftuan kundër Maqedonisë dhe Romës dhe nga gjaku i të cilëve ishte Justiniani, a kanë lën ndonjë gjurmë në trojet e sotme?” (Brenga e Ballkanit dhe vepra të tjera për Shqipërinë dhe shqiptart, SHB “Naum Veqilharxhi”, ribotim, f. 498).
Gjatë organizimit të vilajeteve në vitin 1843, qendra e guvernatorit të Shkupit, kryeqytetit të vjetër të vendit, u shpërngul në Prizren, ndonëse titulli i tij i vjetër - Vilajeti i Shkupit -mbeti i pandryshuar. Ky vilajet përfshinte rrethet e Tetovës, Gostivarit, Shkupit, Kumanovës, Palankës, Kratovës, Istipit, Radoviçit, Gjilanit, Prishtinës, Pejës dhe Gjakovës. Prizreni është qendra e mushirit, ndërsa selitë e kajmekamëve (zëvendësguvernatorëve) ndodhen përkatësisht në Shkup dhe Pejë.
Prizreni tash bëhet edhe selia e një kryepeshkopi a arqipeshkvi katolik, i cili emërohet po ashtu, si vilajeti, me emrin e Shkupit, domethënë të kryeqytetit të mëparshëm të vendit.
Pra, deri në vitin 1843 Shkupi njihet si kryeqytet i Dardanisë, i cili në riorganizimin e ri administrativ, humb privilegjet dhe favoret që gëzonte, duke u bërë Prizreni si kryeqytet i ri (Johann G. von Hahn, "Nëpër viset e Drinit", Horizont. Tiranë, 2001, f. 204-206).
Këto të dhëna të Hanit e përforcojnë mendimin e Edith Durhamit se deri në gjysmën e dytë të shek. XIX nuk ekziston hartë ose dokument, në të cilin do të figuronte emri Kosovë, i cili fatkeqësisht, nën ndikimin e politikës ekspansioniste ruse, filloi të përdorej më vonë rregullisht në vjetarët osmanë. Kjo i jep të drejtë të ligjshme Kuvendit të Kosovës që të shpallë referendum për kthimin e emërtimit të vjetër - Dardani, sepse çdo ndërrim i përdhunshëm i një emërvendi, pa vullnetin e popullit, është e drejtë demokratike dhe e ligjshme që të korrigjohet. Duke përfillur këtë parim demokratin edhe emri i Titogradit, i imponuar nga politika, u zëvendësua prapë me emrin e vjetër Podgoricë, sikundër që Qyteti Stalin me emrin e vjetër Çorovodë, sikundër që Leningradi/Stalingradi u rithkye përsëri tek emri i vjetër Petersburg, sikundër që emri i qytetit Karl-Marx-Stadt u kthye përsëri në formën e tij të parë Chemnitz.

Aspekti gjuhësor dhe etimologjik
Një toponim, që ka tërhequr që moti vëmendjen tonë është emërvendi i fshatit Trudë, i cili, me sa duket, ka qenë bazë motivuese e kalkimit në gjuhët sllave e horonimit a emrit të krahinës Kosovë. Në dokumentet osmane përmendet trajta me metatezë Trudna < Turdna (Selami Pulaha, Popullsia e Kosovës gjatë shek. XV-XVI, ASH e RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1983, f. 670), sajuar nga shumësi i shqipes në -na (khs. ujë + -na, vaj+ -na, drith + -na), e po këtë e pohojnë edhe të ashtuquajturit studiues sllav (Atanasije Uroševic, Toponimi Kosova, SANU, Beograd, 1975, f. 142), që nuk është kurrfarë baze motivuese për një emërvend. Ekzistimi i Trudës së Vjetër, krahas Trudës së Re, me mikrotoponimet Arat e Kishës, Kroi i Kishës dhe fakti se ky vendbanim qe i banuar që prej kohësh më të lashta me shqiptarë të fisit shalë dhe se vetëm pas Serbisë së Parë në të u vendosën dy-tri shtëpi kolonistësh, tregon se kemi të bëjmë me një jo fshat, por katund të hershëm mesjetar, i cili, sikundër dhe emri i fshatit, ngjitur me të, Prugoc < Purg+ -oc, pësoi metatezën e njohur të likuideve u - r > r - u. Pra, forma e kryehershme e emërvendit Trudë qe Turdna. Forma me metatezë është më e re dhe, falë saj, nuk kemi evoluimin e grupit -rd- > -rdh- në shqipen.
Të dokumentuar për herë të parë historikisht në formën e tij të vërtetë e gjejmë në letrën e sundimtarit të Vilajetit të Kosovës, Jashar Pashë Gjinollit, këtij Justiniani të dytë shqiptar, drejtuar sulltanit më 19 shkurt 1832, në formën TORDINA (Kryengritjet popullore në vitet 30 të shekullit XIX, ASH e RPS të Shqipërisë, Tiranë, 1978 , 138).
Trajta metatetike nën ndikimin sllav Trudna, që është një trajtë me metatezë e Turd + -na, duket të jetë më e vjetër se trajta Tord + -ina, sepse Turdus është një fjalë e latinishtes klasike, kurse tordo 'mëllenjë' dhe tordela 'mëllenjëz' janë fjalë të leksikut neolatin. Po këtu do kërkuar edhe burimi i kuptimit të fshatit të Kosovës Tërdec < Turd + -ec. Errësimi i zanores /u/ ose /o/ në /ë/ u krye për shkak të zhvendosjes së theksit në rrokjen e fundit. Një trajtë gjuhësisht më e lashtë ruhet tek emërvendi Tushilë < Turdus + prap -ilë, që është një prapashtesë zvogëluese. Këtë e vërteton edhe toponimi i kalkuar i fshatit ngjitur me të Tica < Ptica. Të gjitha këto rrënjë latine dhe neolatine na shtyjnë të përfundojmë se toponimi Kosovë është në të vërtetë një kalk i toponimeve të shumta krijuar me apelativa latinë dhe neolatinë. Në traditën toponimike shqiptare ekziston edhe emërvendi Zogaj, që sipas mendimt tim duhet të ketë dalë nga togfjalëshi Zog i Zi 'turdus merula' (khs. anglisht blackbird 'zog i zi, turdus merula' po dhe emërvendin Zogu i Zi në Tiranë).
Nushiq pohon se në dokumentet latine të shekullit XIV, vendi ku mendohet se u zhvillua Beteja e Kosovës më 1389, njihet si Campus turdorum dhe Campus merularum (Branislav Nušic, Kosovo, Prosveta, Beograd, 1986, f. 10). Megjithatë, ne nuk dimë për ekzistencën e dokumenteve të tilla dhe për përmendjen e një toponimi të tillë.
Gjuhëtari kroat, P. Skok, emrin Kosovo e sheh si një emërzim të gjinisë asnjanëse nga forma mbiemërore në -ov, kosov (Petar Skok, Etimologijski rjecnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb, 1972, f. 160).
Sipas studiuesit turk Hasan Eren, si fjala gjermane Amselfeld, si ajo latine Campus Turdorum, si ajo hungareze Rigomezo janë një calque linguistique e togfjalëshit sllav Kosova Polje (www.tdk.tr).
Me këtë rast po theksojmë se në sallnamet (vjetarët) e ndryshëm osmanë, kryesisht të shekullit XIX, përdoret togfjalëshi Kosova Ovasë 'Fusha e Kosovës'.
Por, nëse e pranojmë faktin e pamohueshëm historik se shumë përpara sllavëve në këto troje ishin romakët, të cilët, pas një sundimi të gjatë, ia dolën pjesërisht të krijojnë nga popullsia autoktone, falë ndikimit të fuqishëm edhe të fesë katolike, elementë latinishtfolës, atëherë vihet re lehtë se forma shumë më të lashta janë toponimet e krijuara nga apelati latin ‘turdus’.
Ky toponim, që mori më vonë karakter horonimi a emri të krahinës, u politizua tepër shumë. Për shkallën e politizimit të tij, po përmendim një citat të profesorit të dëgjuar të së drejtës ndërkombëtare prof. dr. F. Myncel nga studimi i tij "Pavarësia e Kosovës sipas së drejtës ndërkombëtare", që tronditi përfaqësuesit e propagandës gjenocidale serbe ndaj Kosovës: "Kështu p.sh. sipas Radomir Lukic: "Rëndësia e betejës së Fushë-Kosovës”, Pravni Zivot [gazetë e fakultetit juridik të universitetit të Beogradit] 1989/6-7, fq. 957, kemi: Sipas "Mitit" heronjtë serbë të rënë në Fushë Kosovë janë kthyer në mëllenja dhe vajtojnë në këngën e tyre disfatën. Prej atje na vika edhe emri Fushë Kosovë (kos është fjala serbe për ‘mëllenjë’), që nuk paskësh asgjë shqiptare dhe kjo provuaka se Kosova qenka tokë serbe.
Sidoqoftë në "fushën e mëllenjave" nuk ka fare mëllenja, ato deri para ca kohësh nuk kishin ardhur kurrë kaq në jug, sepse janë zogj pyjesh. Kurse "fusha e mëllenjave" është një tokë e rrafshët pjellore dhe e kultivuar. Emri Kosovë ka shumë më tepër mundësi të vijë nga fjala "kosit/kositi", e cila ka pothuaj të njëjtin kuptim në të dy gjuhët. Në shqip kjo është fjalë e huazuar nga serbishtja (një provë tjetër e kontakteve të gjata mes popujve). Historia e mëllenjave tregon se "Miti" është shpikur nga persona që nuk i njihnin aspak as zogjtë e Kosovës dhe as vetë Kosovën.
Pas punimit tonë “Kosova është kalk linguistik i emërvendit Truda”, shkruar këtu e pesë vjet më parë, që u botuar edhe në Wikipedia shqiptare, si dhe në forume të ndryshme, madje dhe politike, në internet, ku pati një trajtim dhe ngjalli një debat të gjerë, edhe studiuesi shqiptar Skënder Gashi botoi një punim me titull “Rreth emërtimeve Kosova, Metohia, Dardania” në prill të vitit 2006, duke shpërfillur plotësisht punimin tonë.
Ai mendon se ky emër u imponua nga administrata e pushtuesve serbë të shek. 12, kurse më vonë pohon se në asnjërën nga shkresat e sundimtarëve serbë të shek. 13 dhe në asnjërën nga katër krisobulat e njohura të kishës serbe të shek. 14, që kanë të bëjnë me pjesë të hapësirës së sotme të Kosovës, nuk ka ndonjë dëshmi të ekzistimit të ndonjë regjioni apo vendbanimi të quajtur Kosova?!
Duke bërë fjalë për emërvendin Kosovci, pohon se ka mjaft arsye për të besuar se këtu kemi të bëjmë me katundin Kosovicë të rrethinave të Novo-Bërdos, duke u mbështetur verbërisht në faktet e shtrembëruara të shkencës serbe. Ai pohon: “Ky katund përmendet - për aqë sa dimë deri sot - për herë të parë në Librin e borxhlinjëve të tregtarit raguzas Michael de Luchari të vitit 1438 si Chosouiza (lexo Kosovica) dhe në fundshekullin 15 në trajtën Kosoviça përkatësisht Kosovica. Një dëshmi tjetër e emrit të këtij katundi rrjedh nga vitet 1566 - 1574 kur dëshmohet në trajtën Kosovic dhe tregohet se aty kishte edhe një manastir me emrin Kovaç.”
Duke shkruar për etimologjinë e fshatit Bushincë, patëm theksuar se sipas ‘studiuesit’ A. Urosheviq,.emri i fshatit flet për themeluesit e saj ardhacakë nga Zeta, ndoshta mu nga një degë e fisit të vjetër të dinastisë së Balshajve. Ndërmjet serbëve në fshat ka mjaft fise të vjetra. Shqiptarët janë muhaxhirë nga Jabllanica, kurse jetojnë në lagjen Kosovica, në të cilën deri me ngulimin e tyre (1878) kanë jetuar serbët. Kosovica (Chosoviza) në librin e Llukareviqit (f. 28, 29) përmendet si fshat më vete në shek. XV” (TK, f.20).
Në të vërtetë, në librin e Llukareviqit kemi emërvendin Kosovika (Chosouica: nën nr. 19 të detorësve, f. 28 kemi Radiç de Chosouica dhe në rreshtin e dytë të faqes tjetër, 29, Marcho de Chosouica), por jo Chosoviza, siç del në këtë libër, prandaj kemi të bëjmë me një shtrembërim të qëllimshëm, mendim ky që u rimor kështu i shtrembëruar si i drejtë edhe nga ‘studiuesi’ ynë, Skënder Gashi.

(Marrë nga "Lajm për kulturë", 5 janar 2008, f. 3)