Shqipëria është një nga vendet e pakta në rajonin e Ballkanit dhe ndoshta më gjerë, ku përdorimi i fjalorit monoteist, qoftë ky Mysliman, Ortodoks apo Katolik, kalon nga goja në gojë pa vështirësi dhe kur bashkëbiseduesit janë me fe të ndryshme: një mysliman mund të përdorë fjalën «Zot» po aq shpesh sa një katolik mund të përdorë idiomën «Allah, Allah», pa u keqkuptuar.Nëse kaloni në rrugët e Tiranës, mund të dëgjoni këngën e hoxhës që vjen nga Minarja e Ethem Beut dhe tingujt e kambanave të Katedrales më të re, atë të Shën Pjetrit. Dikujt të ardhur prej vendesh me shumicë fetare të përcaktuar, kjo përplasje tingujsh aq simbolike dhe të pa përziershme, mund t’u dukej çmenduri, gati-gati blasfemi.
Por për shqiptarët që ecin rrugëve të Tiranës, përplasja e simboleve nuk shkon aq larg sa të çojë në përplasjen midis njerëzve, që i interpretojnë apo i marrin të mirëqena këto simbole.
Një shembull tjetër i veçantisë shqiptare është proklamimi i ditëve të festave fetare, qofshin këto myslimane, qofshin të krishtera, si festa kombëtare. Besimtarët e krishterë e ndajnë gëzimin e tyre për ditën e Krishtlindjes apo Pashkës me besimtarin mysliman. Krejt e njëjta gjë, anasjelltas, ndodh me Ditën e Kurban Bajramit.
E çuditshme, por e vërtetë. Populli shqiptar karakterizohet nga një tolerancë e tillë fetare.
Pa dyshim, një dukuri e tillë nuk ka ardhur kaq lehtësisht dhe gjatë historisë ka njohur edhe momente «turbulencash», megjithëse asnjëherë «stuhi». Sidoqoftë askush nuk mund të japë siguri të plotë nëse ka për të vazhduar të jetë përherë po kaq tolerant, sot në një shoqëri botërore tashmë shumë të trazuar, në qoftë se nuk do të kuptohet qartë thelbi i saj dhe nuk do të ecet me shpejtësi në rrugën që e konsolidon plotësisht këtë ambient paqësor.
Në Shqipëri gjenden 3 komunitete të konsiderueshme fetare: Komuniteti mysliman, komuniteti ortodoks, komuniteti katolik. Në komunitetin mysliman përfshihet dhe ai bektashi, që është një komunitet shumë i rëndësishëm, qoftë në planin numerik, ashtu dhe atë social.
Në ditët tona proporcioni i besimtarëve që aderojnë nëpër këto komunitete është tejet i lëvizshëm. Thuhet në disa statistika të 60 viteve më parë, se rreth 60% e shqiptarëve janë myslimanë, 20% ortodoksë dhe 20% katolikë. Në kushtet ku ka jetuar Shqipëria deri më sot, këto shifra duhen marrë me shumë rezerva. Së pari, sepse asnjëra prej tyre nuk u referohet numrit të praktikantëve të feve respektive. Së dyti, sepse referimi që bazohet mbi emrat nuk është i saktë (mos të harrojmë se në Shqipëri martesat midis partnerëve me fe të ndryshme janë krejt të zakonshme). Pra, realiteti nuk është statik. Kështu, p.sh., popullsia ortodokse gjatë viteve të fundit është rritur. Kjo edhe për shkak të emigracionit në vendin fqinj grek të rreth 500.000 emigrantë, ku jo pak shqiptarë kanë nderuar besimin e tyre. Ndërsa për sa i përket religjionit katolik, edhe ky është në rritje. Kjo është edhe e trashëgueshme si edhe e influencuar nga prirja e jo pak njerëzve, më fort e intelektualëve drejt kulturës perëndimore e identifikuar me katolicizmin. Sot ka rreth 400 mijë emigrantë që punojnë dhe studiojnë në vendet katolike, kryesisht Itali, ku një pjesë përqafojnë fenë katolike.
Nuk dua të ndaloj më gjatë në këtë pikë tepër të ngatërruar. Të gjitha më sipër u thanë vetëm për të vënë në dukje një pikëpyetje të madhe, që del sa herë propagandohen shifra të tilla te ne. Sidoqoftë, pavarësisht nga kjo, do të dëshiroja të theksoja se aspirata e plotë e shqiptarëve, ndoshta e mbi 98% e tyre, është Evropa, Perëndimi. Nga ana tjetër, shqiptarët janë po kaq evropeistë në aspiratat e tyre, sa dhe pro amerikane. Qëllimi ynë kryesor është të jemi pjesë e BE-së dhe e NATO-s. Shqipëria është ndoshta i vetmi vend në botë ku pjesëmarrja aktive në luftën kundër terrorizmit, fondamentalizmit konsiderohet si detyrë, pothuaj nga të gjithë. Ne kemi ushtarët tanë në Afganistan, Irak, Bosnje dhe kjo është e mirëpritur. Ky është realiteti shqiptar ku bashkëjetesa fetare dhe dialogu fetar është një fakt i pamohueshëm.
Si është arritur deri këtu?
Njëra nga tezat është se shqiptarët, fenë e tyre origjinale, atë më të parën të përqafuar me vetëdije e kanë krishterimin. Përkrahës kësaj teze, thonë se feja e krishterë shqiptare është më autoktonia, sepse ajo është apostolike, e ardhur ndër Ilirët e lashtë përmes fjalës së apostujve. Apostulli Pal rreth vitit 57 shkruan: “Kështu prej Jerusalemit e përqark e deri në Iliri kam kryer shërbimin e ngjalljes së Krishtit, duke u përpjekur të ungjillëzoj atje ku nuk ishte i njohur emri i Krishtit”. Ata i përmbahen faktit se përkthyesi i parë i Biblës në gjuhën latine ka qenë Heronymos nga Iliria, se Kostandini I e bëri krishterimin fe zyrtare të Ilirisë, që në shekullin e IV pas Krishtit. Ata identifikojnë heroin kombëtar Gjergj Kastriotin si mbrojtësin e krishterimit prej Otomanisë.
Theksohet gjithashtu se përpjekjet që ka bërë kisha katolike me emra të tillë si Pal Engjëlli, Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Gjergj Fishta etj., apo kisha ortodokse me emra si Papa Kristo Negovani, Fan Noli etj., kanë realizuar një evolucion të thellë kulturor e moral të ndodhur te ne në vite. Këta janë nga figurat kryesore të kulturës së shkruar shqipe, përderisa ata qenë filluesit dhe elaboruesit e gjuhës shqipe me germa latine, qoftë dhe për t’ia përshtatur shërbesave fetare të krishtera. Mos harrojmë gjithashtu se Shqipëria është vendi i iluministes së madhe, të lumnueshmes Nënë Tereza.
Gjithashtu shumë studiues e kanë quajtur përqafimin e fesë myslimane si diçka të imponuar. Kështu përmendet taksa e gjakut (ku për çdo kristian, që nuk pranonte të përqafonte fenë e re të pushtuesit, merrej një nga djemtë e familjes në shërbim të ushtrisë turke, për të mos u kthyer më pranë saj, të famshmit jeniçerë), apo ligjet e tjera joshëse të periudhës që e stimulonin këtë gjë.
Sipas tyre, janë dashur më shumë se 5 shekuj sundim, që shqiptarët të konvertohen dhe kjo kryesisht në zonat e Shqipërisë së Mesme, sepse malësitë e veriut dhe të jugut mbeten thuajse të paprekura, ngaqë nuk u pushtuan.
Nuk janë gjithashtu të pakët mendimtarët shqiptarë, që theksojnë se Sheriati i myslimanizmit nuk u bë kurrë pjesë e kodit zakonor të shqiptarëve edhe të konvertuar. Po kështu duhet të kujtojmë se bektashinjtë janë një sekt shumë i përhapur ndër myslimanët te ne. Ata janë tepër tolerantë dhe besojnë në barazinë e burrit me gruan, në përdorimin e moderuar të alkoolit dhe në mosmbulimin e grave me ferexhe. Kryegjyshata botërore e bektashinjve gjendet në Shqipëri, duke u bërë element i përhapjes së myslimanizmit më tolerant në botë dhe si një formë e afrimit të myslimanizmit me perëndimin e kristianizmin. Naim e Sami Frashëri, rilindësit më me emër ndër shqiptarët, ishin bektashi.
Një pjesë tjetër studiuesish janë të mendimit se Shqipëria ka qenë një urë kalimi e përhershme midis Lindjes dhe Perëndimit. Në të vërtetë ne kemi qenë në periferi të tre perandorive: asaj romane, bizantine e otomane. Noli dhe Konica thonë se shqiptarët i përkisnin kishës katolike dhe ishin katolikët e vetëm të Perandorisë së Bizantit. Në kushte të tilla Shqipëria mund të ishte vendi i Lindjes dhe i Perëndimit të marra së bashku e jo më të ndara. Pra kështu mund të ishte, një vend tensioni i përhershëm, por edhe një vend nga ku lindin akoma tragjeditë dhe baladat homerike, legjendat, që duan të shpjegojnë vetveten përmes të pakuptueshmes dhe simbolikes, siç thotë një ndër më të njohurit e shkrimtarëve tanë, Kadare.
Por me gjithë këto kontradikta dhe këtë kompleks realitetesh, feja në përgjithësi te ne ka qenë një aleate e pashtershme jo vetëm e dashurisë për vendin, por dhe në pjesën dërrmuese një shtytëse drejt perëndimit. Ajo nuk ka qëndruar kurrë në vetvete, si përpjekje për të legjitimizuar këtë apo atë doktrinë fetare, ajo ka pasur një vlerë të matshme pragmatike: mbijetesën e kombit shqiptar në shekuj, pavarësisht sulmeve reduktuese territoriale, përkatësinë tonë evropiane.
Kështu p.sh. katolicizmi ka ndihmuar mbijetesën në lashtësinë romake, ortodoksizmi në atë bizantine, myslimanizmi ka pasur pjesën e vet ndihmuese kur Shqiptaria i bënte ballë sulmeve asimiluese. Dhe të tria si shpeshherë, u bashkuan së bashku që të rilindte Shqipëria me 1912, për t’u shkëputur nga perandoria otomane e për t’u bërë e pavarur. Dhe pavarësia do të sillte në mënyrë të pashmangshme largimin nga lindja, rilidhjen me ambientin tonë natyral, Evropën. Personalitetet tona të mëdha të asaj periudhe, të çdo besimi fetar, ishin koshiente të këtij ndryshimi esencial e jetësor për ne. E njëjta tablo u përsërit me 1990, vit i shembjes së komunizmit, kur ringjallja e demokracisë dhe e aspiratës perëndimore, u shoqërua edhe me ringjalljen e besimeve fetare.
Ndoshta kjo formulë, që lidh fenë me atdhetarizmin dhe përkatësinë evropiane të vendit, është në gjenezë të dialogut dhe bashkëjetesës fetare. Por kjo nuk mbaron këtu te ne. Fetë shkojnë shumë mirë së bashku dhe për të mbrojtur diçka të shenjtë, që ekziston brenda familjes shqiptare, me gjuhën dhe zakonet e kësaj familjeje.
Në këtë sens me instinktin për mbijetesë shqiptarët kanë një përputhje të konsiderueshme me thëniet e Papa Gjon Pali i II: “The desire for knowledge is characteristic of all people. Intelligence enables everyone, believer and non-believer, to reach “the deep waters” of knowledge,… indissoluble unity between the knowledge of reason and the knowwledge of faith”. Por e gjitha kjo mund apo duhet të jetë në shërbim të “Human beings are not made to live alone. They are born into a family and in a family they grow, eventually entering society through their activity. From birth, therefore, they are immersed in traditions which give them not only a language and a cultural formation but also a range of truths in which they believe almost instinctively. Yet personal growth and maturity imply that these same truths can be cast into doubt and evaluated through a process of critical enquiry”. Dhe pikërisht, këtë proces vetëpërsosjeje shqiptarët mundohen ta arrijnë me mosmbylljen brenda homogjenitetit të të qenit kështu apo ashtu, vetëm dhe esencialisht, por përkundrazi me të qenit të hapur drejt të ndryshmes, për ta pranuar dhe për të marrë-dhënë me të.
Jo vetëm kaq, por shqiptarët janë edhe të vetmet qenie në botë që përjetuan sanksionimin me kushtetutë të mohimit të ushtrimit të kultit. Shqiptarët prej 1976 jetuan si ateistë, një surplus, që shton një dimension vleror në debatin inter-religjoz.
Kështu, marrëdhëniet ndërfetare për ta nuk reduktohen vetëm tek dialogu midis feve monoteiste, por dhe tek dialogu i fesë dhe jo fesë gjithashtu, mes besimtarit dhe ateistit. Kjo e bën edhe më substanciale frymën e mirëkuptimit, duke i zgjatur dorën edhe atij që nuk beson sepse nuk e di ç’është feja, duke qenë se ka lindur dhe është rritur pa të në kushtet e ateizmit, apo sepse me vetëdije ka zgjedhur të jetë i tillë.
Pra dialogu fetar dhe kuptimi ndërfetar është i qenësishëm në Shqipëri, por duhet bërë çmos për ta ruajtur të tillë, ngase është një veçori e papërsëritshme dhe një oaz qetësie në një rajon të trazuar siç është Ballkani. Dhe sot, kur edhe Ballkani po largohet nga nacionalizmat e vjetra, mjeti më i sigurt për ta ruajtur e zhvilluar këtë vlerë të pallogaritshme në vendin tonë, është përshpejtimi i atij procesi të pandalshëm, që ka qenë e është në themel të aspiratës sonë në histori, krahas ndjenjës kombëtare, i cili tashmë në fjalorin modern quhet: integrim evropian.

Tritan Shehu

26 tetor 2007
Panorama