Arketipet Në Artin Pamor Shqiptar

[STAFER]

S t u d i m

ARKETIPET NË ARTIN PAMOR SHQIPTAR


MUSTAFA FERIZI

Kur grekët e vjetër panë shtatoren madhështore të Zeusit të gdhendur aq bukur, aq bindshëm nga skulptori Fidia, thanë: ose Fidia ishte ngritur në qiell për ta parë Zeusin ose Zeusi kishte zbritur në tokë për ta takuar Fidian. Edhe skulptorët tjerë të kohës antike, përkatësisht të antikitetit grek, do të përpiqen të portretizojnë zotin suprem, mirëpo, ai i Fidias, do të bëhet shembull i vetëm i idealit skulpturor, që ndryshe quhet prototip, ose arketip. Po në artin grek hasen edhe skulptura të tjera që mund të cilësohen si vepra arketipore, siç janë:“Diskobolusi” (Diskhedhësi) i MIRONIT, “Doriforosi (Shtizëbartësi) i POLIKLETIT por edhe shtatorja “Venera e Milosit”. Përderi sa dy skulpturat e para simbolizojnë arketipin e lëvizës dhe të harmonisë anatomike, “Venera” sintetizon idealin e harmonisë anatomike dhe të bukurisë shqisore. Në këtë skulpturë, akti i femrës paraqitet me të gjitha tiparet ideale të bukurisë fizike. Edhe në kompleksin figural “Laokoonti më të bijtë” gjejmë elemente arketipore, konkterisht, ato të ngufatjes së vuajtjeve të mbrëmshme në favor të formës së bukur, çështje këto me të cilat u morën edhe studiuesit gjerman të shekullit të XVIII-të, Vinkelmani dhe Lesingu.
Së këndejmi, edhe arti i Mesjetës shquhet me vepra arketipore dhe emblematike. Nga gjinia e skulpturës na kujtohen dy veprat e MIKELANXHELOS së madh “Moisiu”, dhe” Davidi“ Janë vepra arketipore edhe pikturat, “Lindja e Venerës “ së BOTIÇELLIT që paraqet idealin poetik të pikturës, pastaj “Mona Liza” e LEONARDOS që shpreh prototipin e bukurisë universale, “Venera e fjetur” e XHORGJONËS që simbolizon arketipin sensual e erotik të aktit të femrës,etj. Vepra paradigmatike, pra arketipore do të krijojnë në vazhdimësi edhe artistët shqiptarë e kjo, të të dy anëve të trungut kombëtar.
Motra Tone-Mona Liza shqiptare
Piktori i shquar i traditës sonë artistike, KOL INDROMENO, la pas vetes vepra të rëndësishme. Ai nuk ka opus të madh piktural, por megjithëkëtë, krijoi pikturën antologjike “Motra Tone” (l883), që më plotë gojën mund të quhet vepër arketipore e zhanrit të portretit dhe Mona Liza” shqiptare. Vërehet qartë se K. Indromeno njihte mirë traditën popullore, psikologjinë dhe mentalitetin e shkodranes, tipare këto që aq bindshëm i mishëroi në portretin arketipor “Motra Tone”, riprodhimi i të cilit gjendet në shumë albume e publikacione artistike shqiptare.
Pason fillmi i shekullit XX, ne ç’ kohë artistët shqiptarë mbarojnë studimet nëpër akademitë jashtë atdheut. Pas përfundimit të tyre, sjellin njohuri dhe përvoja të reja në artet figurative të vendit. Ndër të tillët pa dyshim shquhet skulptori ODISE PASKALI artisti i popullit, i njohur për realizimin e shumë portreteve, busteve e shtatoreve të tribunëve të Rilindjes Kombëtare, siç janë: Çerçiz Topulli, Jeronim de Rada, Fan Noli, Bajram Curri, Idriz Seferi, e për modelimin e ansamblazhit figural “Ngadhënjimtari” që sot gjendet i ekspozuar në Mathauzen. Mirëpo, para së gjithash O. Paaskali është i njohur për portretin , përkatësisht për “Bustin e Skënderbeut” të realizuar në vitin l939, të shumëzuar në shumë kopje dhe të distribuuar anekënd botës shqiptare. Me siguri se do ketë portretizime të tjera të Skënderbeut, me siguri se do të bëhen orvatje që shëmbëlltyra e tij të paraqitet në frymën moderne, mirëpo, që të gjithat do të mbesin nën hijen e Skënderbeut të O. Paskalit. Ky portret arketipor është dhënë një herë e përgjithmonë si yrnek universal i të gjitha portreteve të realizuara nga artistët para kohës së autorit, të kohës së tij e ndoshta edhe të atyre që do të vinë më pas.
Dhe kur është fjala për skulpturën dhe për personalitetin e heroit tonë, të vënë në artin plastik, të themi se edhe “Monumenti i Skënderbeut” i skulptorit JANQ PAÇO është vepër jo vetëm arketipore, por edhe emblematike. Se është kështu, provojnë Skënderbetë e shumtë që, pos në Shqipëri po gdhinë gjithandej ku jetojnë shqiptarët, e që asnjeri syresh nuk i afrohet veprës arketipore të Janq Paços, pra Skënderbeut të Krujës dhe të replikës së tij të vendosur në Prishtinë.
Gjithnjë në kontekst me skulpturën, të përmendim edhe shtatoren e vendosur në Shkodër. “Isa Boletini” të realizuar nga SHABAN HADËRI, që me plotë gojë mund të quhet vlerë arketipore. Kjo vepër impozante e tribunit tonë, (5m. e gjatë, e derdhur në bronz) shquhet për elegancë dhe monumentalitet e njëherësh dëshmon për talentin dhe invencionin e madh kreativ të autorit. Shtatorja është realizuar me saktësi anatomike e me lëvizje fare të natyrshme. Vetëm një gjeni prej krijuesi, siç është Shaban Hadëri ka mundur ta paraqesë kësisoji Isa Boletinin, pikërisht sikur “të shkelte mbi gaca”.
Ti kthemi prapë pikturës dhe të themi se vepër arketipore mund të quhet edhe “Skënderbeu” i SPIRO XEGËS, pastaj kompozicioni “Refugjatët” i ABDURRAHIM BUZËS, “Mic Sokoli” i SALI SHIJAKUT, piktura monumentale “Me shpatë në dorë” e FATMIR HAXHIUT, ku projektohet epopeja luftarake çerekshekullore e Skënderbeut, etj.
Arketipe me përmbajtje, politike, sociale,etj.
Vepra arketipore hasen edhe në artin pamor kosovar. Kur themi kështu, mendojmë para së gjithash në veprën e MUSLIM MULLIQIT “Hamalli” ku ai shpreh shqetësimin e tij për fatin e shqiptarit, në kushte dhe rrethana të caktuara historike, politike dhe sociale. Mënyra e portretizimit të njeriut tonë në këtë mënyrë, shpreh revoltën e piktorit ndaj paragjykimeve stigmatizuese të atyre që shqiptarin nuk kanë mundur ta mendojnë ndryshe, veçse si shërbëtor, pastrues rrugësh, ose si hamall.

Gjatë krijimtarisë së tij artistike piktori dhe grafiku ynë GJELOSH GJOKAJ realizoi numër të madh veprash, duke i ndarë nëpër tërësi tematike e cikle, nga të cilat shquhet cikli “i surmë” i plumbtë, i rendë si jeta, e ku dallohet piktura arketipore “Ekzodusi” Me këtë kompozicion piktori shenjëzon momentin e dhembshëm dhe të kobshëm të qenies shqiptare - momentin e deatdheshmit, që po na ndjek që nga Moti i Madh e tehu.
Krahas dy të parëve, vepër arketipore dha edhe XHEVDET XHAFA, me ciklin e pikturave kollazhiste “Autobiografia” Projeksioni vizual i këtij krijuesi që përfaqëson pikturën e kombinuar, është mozaik simbolesh etniko-sociciale, ndër më të ndryshmet. Në arnat, në kostumet e vjetra popullore, në groshët, në mesazhet e shkruara më ngjyrë të kuqe dhe të zezë, në “E”-në pazë, pra në shenjat dhe ideogramet simbolike, nuk njohim sall autobiografinë e autorit, por edhe autobiografinë kolektive, e cila nuk mund të konsiderohet e bukur, aq më pak e lumtur.
Vepra me elemente arketipore
Pos veprave arketipore dhe emblematike, arti pamor shqiptar, pra edhe ai kosovar, ka edhe sosh me elemente arketipore, siç është p.sh. piktura me përmbajte antimilitante, “Ëndrra e një gjenerali” e IBRAHIM KODRËS, e cila na përkujton atë aforizmin e Shpoenhaureti që thotë: “Shtazët kafshojnë njëra-tjetrën, kurse njerëzit vriten ndër vete”
Me premisa të arketipore dallohen edhe pikturat e REXHEP FERRIT, ku projektohet njeriun, midis dy ekstremeve: të bardhës dhe të zezës. Duke jetuar në këtë kontrast kaq të vrazhdë, njeriu vertikal i R. Ferrit jeton midis frikës dhe shpresës, midis këngës dhe lotit. Intonimet arketipore paraqiten në pikturë sintetike të TAHIR EMRËS, në kullat dukagjinase, pastaj në “Medalionet e Prizrenit” të ENGJËLL BERISHËS, në poetikën e pikturave të NEBIH MURIQIT, në “Lojën” e NYSRET SALIHAMIXHIQIT, në “Grunajat” e HYSNI KRASNIQIT, në “Fasadat” e HAMDI BARDHIT, etj.
Sigurisht se me kaq nuk përfundon spektri i veprave arketipore, as i atyre që shquhen me elemente arketipore, aq më parë kur dihet se sa është i madh dhe cilësor produksioni i arti pamor shqiptar në përgjithësi, dhe sa të fuqishme dhe të veçanta janë kreacionet pikturale e skulpturale të autorëve shqiptarë, në veçanti.