Shkenca ne Andaluzi
Kultura Islame ishte pa dyshim nje kulture e bazuar ne literature. Ne shekullin e nente, libraria e manastirit te St.Gallit ishte me e madhja ne Europe. Ajo kishte 36 volume. Ne te njejten kohe, libraria e Kordoves permbante 500,000. Por sidoqofte ky nuk ishte i vetmi mjet nga i cili u krijua kultura e Spanjes Islamike. Islami me tolerancen e tij dhe inkurajimin e te dyjave fushave te dijes, ate sekulare dhe fetare, krijoi klimen e nevojshme per shkembimin e ideve. Llogaritet se sot neper bibliotekat Perendimore dhe Lindore ka rreth 250,000 doreshkrime Arabe, perfshi ketu dhe koleksionet private. Ne shekullin e 10 kishte biblioteka private te cilat kishin rreth 500,000 libra. Duke konsideruar keto fakte mund te themi se shume libra duhet te jene zhdukur, dhe bashke me to edhe arritjet e shume shkollareve dhe shkencetareve, librat e te cileve nqs do te ishin ruajtur mund edhe te ndryshonin rrjedhen e historise. Edhe ne kohen e sotme, nje pjese shume e vogel e teksteve egzistuese shkencore Arabe jane studiuar, dhe do te duhen vite per te formuar nje ide me te sakte per kontributin e shkencetareve Muslimane ne historine e ideve.]- -- Kristianet mesjetare te Spanjes paten krijuar nje legjende sipas se ciles Rodericku, Mbreti i fundit i Vizigotheve, ishte pergjegjes per futjen e Arabeve ne Gadishullin Iberik sepse, duke thyer fjalen e tij, ai pati celur dyert e nje pallati te shenjte per te cilin qe betuar se nuk do ta prekte. Per sa i perket Perendimit, pushtimi Arab celi nje pallat te shkelqyer. Pas renies se Perandorise Romake, Vandalet, Hunet dhe Visigothet e cane me zjarr rrugen e tyre permes gadishullit Iberik, duke formuar keshtu mbreteri te dobeta, te cilat zgjaten per sa kohe kishte placke lufte, dhe u shkaterruan me njera tjetren. Me vone, ne vitin 711, pa ndonje paralajmerim erdhen Arabet, te cilet qendruan aty, rane ne dashuri me token dhe krijuan shoqerine e pare civile ne Europe qe prej kohes kur legjionet Romake u dorezuan ne luften e pabarabarte kunder hordhive barbare. Spanje ne fillim eci perpara nen pushtetin e Umayyades, e cila krijoi atje nje dinasti pasi humben chalifatin ne lindje ndaj Abbasideve. Ne fillim, kultura e oborrit Umayyad ne Kordove ishte e ardhur. Stili, jo vetem ne veshje por edhe ne letersi ishte nje imitim i atyre te kryeqytetit te Abbasideve Bagdatit. Shkollaret nga toka me te largeta te lindjes ishin gjithmone te mirepritur ne oborrin mbreteror te Kordoves, ku koleget e tyre do te degjonin me endje per gjithshka qe ishte diskutuar ne kryeqender, cfare vishnin njerezit, cfare kengesh kendoheshin, dhe mbi te gjitha, cfare libra lexoheshin. Kultura Islame pa dyshim qe ishte nje kulture librash. Futja e letres nga Kina me 752 dha nje shtytje ne mesimdhenie dhe shprehje idesh, te cilen bota kure nuk e kishte njohur me perpara. Librat u bene te zakonshem madje edhe me shume sec kishin qene ne Rome, dhe pakrahasueshmerisht me te lirese sa ishin ne Perendimin Latin, ku ende vazhdinin te shkruheshin neper materiale te shtrenjta. Ne shekullin e 12, nje burre shiti 120 pende are(nje pende e barabarte me 0,4 ha) per te blere nje Liber te Oreve. Ne shekullin e nente, libraria e manastirit te St.Gallit ishte me e madhja ne Europe dhe permbante vetem 36 volume. Ndersa ajo e Kordoves kishte 500,000. Diferenca e madhe kulturore ndermjet Lindjes dhe Perendimit ne Mesjete mund te thushet se ishte edhe per shkakune se Arabet kishin letren ndersa Perendimi jo. Sidoqofte nuk ishte vetem letra ajo qe ndikoi ne krijimin e kultures ne Spanjen Islamike. Islami me tolerancen e tij dhe inkurajimin e te dyja dijeve, ajo sekulare dhe fetare, krijoi nje klime te pershtatshme per shkembim idesh. Oborri mbreteror i Kordoves, njesoj si ai i Baghdatit ishte i hapur si per Muslimanet, Hebrejte dhe Kristianet, dhe nje bishop i mirenjohur u ankua se cunat e rinj Kristiane po studionin me teper Arabishten, sesa Latinishten. Ky eshte nje prove qe verteton faktin se Arabishtja, ne nje kohe shume te shkurter, ishte bere gjuha nderkombetare e shkences, sic eshte Anglishtja sot. Kultura Islamike ne Spanje filloi te lulezonte me teper gjate kohes se Abd al-Rahman II i Kordoves - Ne kete kohe Arabishtja u perhap gjeresisht midis jo-Muslimaneve vecanerisht neper qytete dhe coi ne nje lulezim te aktiviteteve intelektuale te te gjitha llojeve. Ne nje rend mbreteror, shijet dhe preferencat e mbretit i japin tonin shoqeise ne pergjithesi, dhe 'Abd al_rahmani II, i cili ishte shume i interesuar si ne fe ashtu dhe ne dijen sekulare ishte i vendosur qe ti tregonte botes se oborri i tij mbreteror nuk binte me poshte se oborri i Khalifeve te Baghdatit. Per kete arsye, ai vazhdimisht ftonte shkollare te ndryshem duke u ofruar atyre shuma te majme per ti bere ata qe te jetnonin ne keto toka te cilat ne Lindje konsideroheshin provinca. Si rezultat, shume poete, filozofe, historiane dhe muzikzne emigruan ne Andaluzi dhe hodhen atje themelet e tradites intelektuale dhe sistemit edukativ te cilat e bene Spanjen aq te perparuar pe 400 vjet. Nje tjeter rezultat ishte dhe formimi i nje infrastrukture te librarive - si publike dhe private - xhamive, spitaleve dhe institucioneve kerkuese. Kjo beri qe shume shkollare te famshem nga Lindja, pasi morren vesh keto gjera u nisen per ne Perendim. Ata me mbrapa terhoqen studentet e tyre, pasi ne boten Islame nuk ishte ndonje gje e jashtezakonshme qe nje student te udhetonte mijera milje per te ardhur dhe studiuar ne kembet e profesorit te tij. Nje nga me te hershmit e ketyre shkollareve ishte 'Abbaz ibn Firnas i cili vdiq ne vitin 888 A.D, i cili neqoftese do te kishte jetuar ne Florencen e Medicit do te kishte qene "Nje Rilindas" . Ai erdhi ne Kordove per te dhene msim muzike, e cila ne ate kohe konsiderohej nje dege e mathematikes - por meqe nuk ishte nje njeri qe mjaftohej me pak- shume shpejt ai iu fut mekanikes se fluturimit. Ai ndertoi nje pale krahe te bera nga pupla ne nje kornize druri, dhe u perpoq te fluturonte - duke imituar keshtu Leonardo da Vincin i cili do te bente te njejten gje pas 600 vjetesh. Fatmiresisht 'Abbazi shpetoi dhe, pa u diskurajuar, e ktheu mendjen e tij ne ndertimin e nje planetariumi ne te cilin planetet do te rrotulloheshin - do te ishte me te vertete shume interesante te diheshin detajet e ketij mekanizmi. Ai gjithashtu stimuloi fenomene te tilla sic ishin rrufete dhe vetetimat te cilat pa dyshim ishin nje sukses. Me vone 'Abbazi iu kthye problemeve matematikore te lidhura me regullsine e faqeve te kristaleve dhe krijoi nje formule per prodhimin e kristaleve artificiale. Duhet kujtuar se nje njohuri dhe arritje te tilla kane ardhur deri ne ditet tona vetem me shans. Llogaritet qe sot ka rreth 250,000 doreshkrime Arabe ne bibliotekat Perendimore dhe Lindore, perfshi ketu dhe koleksionet private. Sidoqofte ne shekullin e 10 kishte biblioteka te tilla qe kishin brenda deri 500,000 libra. Mund te thuhet se miliona libra duhet te jene zhdukur, dhe bashke me to dhe arritjet e shume shkollareve dhe shkencetareve te medhenj , librat e te cileve neqofte se do kishin shpetuar mund edhe te kishin ndryshuar rjedhen e historise. [Me 1500, me teper se nje milion libra perfshi ketu edhe pune unike te kultures Moore u dogjen ne Granda sic deshmon Kamen.] Ndersa sot, vetem nje pjese e vogel e teksteve shkencore Arabe eshte studiuar, dhe do te duhen shume vite per te formuar nje ide fikse per kontributin e Muslimaneve ne historine e ideve. Nje nga fushat me te studiuara ne Spanje ishin dhe shkencat natyrale. Megjithese shkollaret Andaluziane nuk kontribuan aq shume sa koleget e tyre ne Lindje, puna e tyre ishte ajo qe pati me teper efekt ne perparimin e shkences dhe teknikes, sepse ishte Spanja dhe shkollaret e Andaluzise ata qe cuan keto ide ne Perendim. Asnje shkolle perkthimi e krahasueshme me Shtepine e Dijes Al-Ma'mun nuk e gzistonte ne Spanje, dhe mund te kuptohet se shkollaret e Andaluzise nuk e vrane mendjen shume per shkencat natyrale derisa perkthimet e Shtepise se Dijes arriten tek ta. Interesi ne matematike, astronomi dhe mjekesi ishte gjithmone gjalle per shkak te dobise se tyre praktike - matematika per qellime tregetare, llogaritjet e ligjeve te komplikuara Islame per ndarjen e pasurise, dhe si baze per te matur distancen. Astronomia ishte e perdorshme per te percaktuar kohen e faljes dhe kalendaret, dhe po ashtu studimi i mjekesise nuk ka nevoje per ndonje koment. Hyrja e ideve Aristoteliane megjithese me nje veshje Arabe rriten dyshimin ne Perendimin konservator, dhe duhej pak kohe para se opinioni publik do te pranonste idene se Logjika Aristoteliane nuk ishte ne konflike me Fjalen e Shenjte. Nje pjese e ketij dyshimi ne idete e dala nga shkollaret e oborrit Abbasid ishte edhe dallimi i vogel qe egzistonte midis shkences dhe pseudo-shkences. Ky ishte nje dallim te cilin Muslimanet e paten bere shume me heret se sa shkollaret Perendimore, te cilet, edhe gjate Rilindjes, ngaterronin astronomine me astrologjine, kimine me al-kimine. Ibn Hazm, shkencetar Andaluzian i shekullit te 11 dhe shume konservator, eshte shprehur shume ne lidhje me kete pike. Njerezit te cilet mbronin efikasitetin e talismaneve, magjise, alkimise dhe astrologjise ai i quajti genjeshtare te pafytyre. Studimi i matematikes dhe astronomise ishte paralel. Libri i famshem i Alkhwarizmit Llogaritja e Integraleve dhe Ekuacieneve arriti ne Andaluzi shume heret, dhe u be themeli i nje spekullimi te mevonshem. Ne kete liber, Al-Khwarizmi sqaronte ekuacionet algjebrike si shumezimi, pjestimi, matjet e siperfaqes dhe ekuacione te tjera. Al-Khwarizmi ishte i pari qe futi perdorimin e numrace Indiane sic i quajti ai ose Arabe sipas nesh. Menyra ekzakte e transmetimit te ketyre numrave - dhe vlera te cilet ata permbanin - nuk dihet, por keto simbole kishin nje ndryshim shume te vogel ne Lindje dhe Perendim te trojeve Islame, dhe disa nga numrat qe perdoren sot e kane preardhjen nga ato te perdorura ne Andaluzi. Puna e Al-Khwarizmit, e cila tani mbijeton vetem ne nje perkthim Latin te shekullit te 12, dhe perkthimi i Elementeve Euklidiane u bene dy themelet e matematikes ne Andaluzi. I pari matematikan dhe astronom origjinal i Andaluzise ishet Maslama al-Majriti i shekullit te 10. Ai erdhi mbas shkencetareve te tjere shume te pergatitur si Ibn Abi'Ubaida i Valencias i cili ne shekullin e nente ishte nje astronom i famshem, po ashtu emigranti nga Baghdadi, Ibn Taimiyyah, i cili ishte po ashtu nje fizikan dhe astronom, megjithate al-Majriti mbetet i vecante. Ai shkroi nje numer librash ne matematike dhe astronomi, studioi dhe permiresoi perkthimin Arab te Almagestit te Ptolemeut dhe zgjeroi dhe korrektoi tabelat astronomike te al-Khwarizmit. Ai krijoi gjithashtu tabela konvertimi per datat e kalendrit Persian dhe atyre te Hijras duke bere te mundur keshtu qe per here te pare ngjarjet e ndodhura ne Persi te datoheshin me saktesi. Al-Zarqali, i njohur ne Perendim me emrin Arzachel, ishte nje tjeter matamatikan dhe astronom i famshem i cili punoi ne Kordove ne shekulline e 11. Ai bashkoi njohurite teorike me aftesite teknike, dhe u dallua shume ne ndertimin e instrumentave precize per matjet astronomike. Ai ndertoi nje ore uji e cila jepte kohen e sakte dhe datat e muajit henor. Ai kontriboi gjithashtu ne permbledhjen e Tabelave te famshme Toledane te cilat ishin te dhena stronomike shume te sakta. Libri i tij i Tabelav i shkruar ne formen e nje almanaku (almanak eshte nje fjale Arabe e cila do te thote klime, dhe percakton pozicionin e henes) permban tabela te cilat bejne te mundur gjetjen se ne cilen date muajt Coptike , Romane, henore dhe Persiane fillojne; te tjerat japin pozicionin e planeteve te ndryshem ne nje kohe te caktuar; dhe disa te tjera bejne te mundur percaktimin e eklipseve henore dhe djellore. Ai gjithashtu permblodhi tabela shume te vlefshme te lartesise, dhe gjatesise; shume nga punet e tij u perekthyen si ne Spanjisht ashtu dhe ne Latinisht. Nje tjeter i famshem ishte dhe al-Bitruxhi (shkollaret Latine te mesjetes e therrisnin ate Alpetragius), i cili zhvilloi nje teori te re te levizjeve yjore dhe shkroi Libri I Formes ne te te cilin ideja e tij kristalizohet. Influenca e ketyre puneve astronomike ishte shume e madhe. Sot pershembull, konstelacionet yjore ende mbajne emrat e vene nga Astronomet Muslimane - Acrab ( nga aqrab 'Akrep'), Altair (from al-ta'ir, "fluturuesi"), Deneb (nga dhanb, "bisht"), Pherkard (nga farqad, "vic") - po ashtu dhe fjale si zenith, nadir dhe azimuth jane ende ne perdorim ne ditet e sotme, fjale te cilat jane perdorur ne pune e shkollareve Anadaluziane.
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt