Nako Spiru

[Albo]

Presidenti i Republikes Alfred Moisiu, dekoroi me urdherin e larte "Nderi i Kombit", 46 vjet pas vdekjes, nje nga figurat me te shquara te Levizjes Antifashiste te Rinise Shqiptare, Nako Spiru. Ne nje ceremoni te organizuar ne Muzeun Historik Kombetar, Presidenti Moisiu beri te njohur motivacionin e ketij nderimi, sipas te cilit, Nako Spiru vleresohet "Organizator, frymezues dhe drejtues kryesor i Rinise Antifashiste Shqiptare, nje nga udheheqesit me te shquar te Levizjes Antifashiste Nacional Clirimtare ne Shqiperi. Luftetar i vendosur per ruajtjen e pavaresise se vendit pas luftes dhe per futjen e tij ne rrugen e progresit. Intelektual i shquar, publicist i talentuar, qe gjithe dijen e tij e vuri ne sherbim te nje te ardhmeje me te mire e me te drejte". Nako Spiru vrau veten me 1946, vetem dy vjet pas vendosjes se qeverise se popullit te dale nga lufta.

[Pasiqe]

Nako Spiru nuk vrau veten.

[Brari]

Nako Spiru, i biri i nje biznesmeni te mirenjohur Durrsak, ja kushtoj jeten e tije idealit te rinise se viteve 30.. emancipimit e progresit te popullit te shume vuajtur shqiptar e atdheut te tije qe ai e donte shume.

Ndonse shume i ri Ai u be simboli i Rinise antifashiste shqiptare..fale inteligjencies se tije te rralle e shpirtit human.

Nako Spiru ishte nji Bir i kohes, nji Model i aristokratit te kulturuar shqiptar.. e qe ndonse asgje nuk i mungonte ne jeten e tije personale.. i flaku te tera per hir te nji aspirate qe kishte rrembyer mendjet dhe zemrat e shume idealisteve te brezit te viteve 30-40..
Ai donte nji Bote te Re, te bukur .. pa te varfer e te Shtypur..
Ai donte nji Shqiperi te lulezuar..

Por endrrat e Nakos mbeten endrra..
Ate e vrane 3 here..

E vrane zemren e tije fisnike kur ja vrane te Dashuren..vajzen e mrekullueshme Beratase..Ramize Gjebrene..kokmushkat e Gerxheve me yll te kuq qe zbrazen plumba mbi ate lule te bukur..

E vrane ne zyren e tije kur punonte nat e dite me mish e shpirt per rimekembjen e Shqiperise se dale nga lufta..

E vrane perseri ne vitet 80 kur "duar te zeza" ja thyen mizorisht Bustin ne lulishten e nji shkolle..e ne sheshin e nji fabrike..






Presidenti me kte dekorim ka kryer nji veper Fisnike..

[Brari]

shekulli sot shkruan:

Nako Spiru, emblema e antifashizmit
Nga Moikom Zeqo

85 vjet më parë, në muajin janar, lindi në qytetin e Durrësit një fëmijë, që do të linte vragë të madhe në histori. U quajt Nako Spiru. Shtëpinë e kishte në kodrën pranë bregut të detit, jo shumë larg Akropolit të qytetit të lashtë. Lindi në një shtëpi të prindërve të pasur, pati një fëmini të çuditshme, plot mbresa të pashlyeshme të shtërngatave detare, mjerimit të popullit, të ecejakeve të anijeve, të shqetësimeve për ekzistencën njerëzore, mes injorancës dhe mungesës së arsimit, por edhe shpresave për një jetë më të mirë. Shkollën fillore Nako Spiru e bëri në një ndërtesë të ndërtuar me gurë të bardhë dhe të gdhendur, që u prish në vitet 80, në themelet e së cilës është zbuluar një nga monumentet më të mëdha të antikitetit të vonë, një rotondë e madhe e pllaka mermeri dhe kolonadë madhështore plot monograme bizantine të shek.V-VI pas Krishtit. Kjo rotondë është quajtur nga disa arkeologë si qendra e qytetit në këtë lak kohor. Për mendimin tim, kjo rotondë është strukturë e një bazilike të rrumbullaktë nga më madhështoret në Evropë në Antikitetin e Vonë. Tani shkolla ku ka studiuar Nako nuk është më. Motra e tij Nora, që jeton akoma, kujton se Nakoja i vogël hipte mbi një gur që ndodhej në oborrin e shkollës dhe recitonte me pasion dhe me sy të ndritur poezitë e Naim Frashërit. Gjithë jetën time kam qenë i lidhur me familjen e Nako Spirut. Shtëpia ku unë jam rritur në fëmini është shumë pranë shtëpisë së Nako Spirut. Kam shkuar shpesh tek Nora dhe kam një miqësi të vjetër dhe të veçantë me të. Para disa kohësh organizuam një veprimtari në Muzeun Historik Kombëtar, që pati jehonë në media. Meritë të veçantë për këtë veprimtari ka ish- gruaja e Nakos, Liri Belishova. Më vjen mirë që në mënyrë institucionale unë bëra propozimin për dekorimin e Nakos dhe Presidenti i Republikës Alfred Moisiu e dekoroi atë me “Nderi i Kombit”.
Por unë dua të ve në dukje disa elementë substanciale që lidhen me emrin e Nakos. Figura e Nakos zotëron epokën e antifashizmit shqiptar në mënyrë të shkëlqyer dhe të pashembullt. Ngjizja dhe formimi i Nakos si antifashist qe një sintezë e kohës. Nakoja, pavarësisht nga origjina e tij e pasur, u frymëzua nga ideale humaniste madje dhe utopike dhe komuniste. Mbas Durrësit, Nakoja studjoi në Korfuz dhe Itali. U specializua për ekonomi dhe pati prirje të njihte thellë filozofinë dhe letërsinë. Nora dëshmon se ai shkruante shpesh, mbante ditare dhe skiconte letra të paharrueshme. Këto prirje qenë në gjenezë prirje të një intelektuali të madh. Kështu arriti Nakoja si një figurë kryesore tek anitifashizmi shqiptar. Veprimtaria e tij në vitet e Luftës Nacionalçlirimtare është kolosale. Ai ishte udhëheqës autoritativ i Partisë dhe Rinisë Komuniste, shpirti dhe konstruktori i shtypit ilegal, polemisti volterian dhe vizionari. Letrat e tij të luftës janë një koleksion i jashtëzakonshëm historik. Kështu Nakoja formëzohet si një figurë historike kryesore. Nakoja është emblemë e antifashizmit shqiptar, një nga intelektualët më të shquar të antifashizmit evropian, i formatit të Gabriel Perisë. Antifashizmi qe kultura e re e pashembullt politike e shek.XX. Kjo kulturë politike ngrihej mbi paradoksin e ideologjive të kundërta borgjeze dhe komuniste. Kjo kulturë e re politike krijoi aleancën antifashiste të SHBA, Anglisë dhe Bashkimit Sovjetik, kundër hitlerizmit dhe fashizmit në përgjithësi. Kultura antifashiste qe një kulturë e përbotshme integrimi, qe një vetëdijë e re e njerëzimit planetar kundër katastrofës dhe apokalipsit fashist. Pikërisht në këtë madhështi të antifashizmit botëror spikati dhe u krijua përfundimisht i parrëzueshëm dot nga askush Nako Spiro, së bashku me të gjithë antifashistët e paharruar shqiptarë. Nako Spiru qe një heroi i penës dhe i mendimit. Idetë e tij politike kërkonin një ndryshim progresiv të jetës dhe shoqërisë shqiptare. Ai qe i bindur në këtë gjë, por nuk qe aspak dogmatik dhe i ngurtë. Pas Çlirimit të Shqipërisë jeta e tij politike në majat e hierarkisë shtetërore dhe partiake qe plot kontradikta, përplasje dhe paradokse, deri në fundin e tij tragjik në moshën 27- vjeçare. Odiseja e zhvarrosjes së eshtrave të tij, e lëvizjes nga një varr në tjetrin është një histori absurde, e dhimbshme, e turpshme, e paimagjinueshme. Duke e rehabilituar shtetërisht Nako Spirun ne nuk duhet të harrojmë se rehabilitimi i tij historik është në thelb rehabilitimi i tij konceptual më i rëndësishëm. Do të doja të nderohej më konkretisht Nakoja, me simbole përkujtimorë, me heraldikën muzeore të veçantë. Por më substancialja mendoj është botimi i shkrimeve të tij në disa vëllime. Nakoja është nga polemistët më të mëdhenj të letrave shqipe në historinë tonë. Kur të botohen dokumentet e Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare në korpusin e tyre do të ketë një vend të padiskutueshëm edhe Nako Spiro.

Amen!

[Eni]

Nako Spiro megjithese me ide komuniste, familja ime do i jete tere jeten fale, mqs shpetoi nga burgu tim gjysh nga pushkatimi qe i pergatiten sigurimsat menjehere pas çlirimit.

Ironia e fatit luan me jetet e njerezve, nje komunist i shpeton jeten nje antikomunisti. Kjo me ka mesuar qe ndjenjat njerezore jane ate primaret ne vleresimet dhe afrimet me njerezit, sesa ato ideologjike-politike, etj te ketij soji.

Nga sa di prej bisedave familjare, ai mbahej si nje njeri teper i afte dhe specialist ne fushen e ekonomise.

[Brari]

Enush rapatush !


Komunistet Shqiptare jane produkt i nje kohe te caktuar, i nje filozofije qe u importua ne forma te ndryshme dhe zuri vend ne mendjet e njerzve te viteve 1930-1940.

Komunizmi si filozofi lindi si rezultat i "te keqes".

Bota ka qen e padrejte gjithmon.
Gjithmon kemi pasur keshtjella maj kodrash dhe poshte kasolle.
Pra ka pasur Zoter dhe skllever.
Krishti vet eshte frymezuesi i ides Komuniste per barazi e drejtesi.
Edhe Spartaku jo me kot quhet veteran i Revolucioneve.
Edhe Papa Gjon Pali shpesh u duket njerzve si i MAJTE.
Pra ka "te keqe" qe detyron njerzimin te gjeje forma te ndryshimit te se keqes.
Komunizmi ka dy forma.
Ideollogjine Komuniste dhe Komunizmin si SHTET.

Ne Kapitalizmin e qymyrit kemi dy pale.
Pronaret me frak dhe Vila dhe proletaret qe beshtyjne tuberkolozin ne kasollet e ftohta.

Nga ky lloj kapitalizmi lindi Komunizmi europian si ideollogji .

Komunizmi si shtet lindi ne RUSI.

Ai erdhi me Revolucione dhe revolucioni eshte lufte ne shumicen e rasteve. Lufta kerkon gjak. Linden gjakataret komuniste.

Ne Shqiperi u importua Komunizmi ne dy format dhe zuri vend tek kokat e njerzve sipas formimit te njerzve.

Tek Zef Malaj komunizmi ishte filozofi europiane qe vinte me libra me protesta e me forma paqesore.
Tek Fshatrat e Vlores Komunizmi erdhi "fshatce".
Pra ne formen e banditizmit.
Vrit komshiun, Vrit Shokun.

Fitoi komunizmi Vlonjat ne Shqiperi ashtu sikurse ne ndeshjen mes sopates prej hekuri me shelgun e bute ..dihet fiton sopata e rrezohet Shelgu.


Dhe rebelizmi 97-tes atje u montua pikerisht sepse aty ishte shtrati.

Nako ishte Komunist tip "shelgu".

E si i tille ai nuk i pelqente vrasjet.
Duke mos i pelqyer vrasjet ai nuk beri mbas vetes bandat e Fshatarve.
Shoket e Nakos ishin te rinj idealiste te cilet e hengren para ose mbas Nakos.
Mbijetuan banditet.
Ata sunduan 50 vjet.
Dhe sot ata Sundojne.


Edhe ne Kosove e njejta gje.

Elementi "Shelg" vritet e elementi "Hanxhar" vret e sundon.

[Andrra e Jetes]

Degjoni bre djema!Mos u ngutni,ne gjykime,nese do kishte jetuar Nako Spiru do ishte nje Kadri Hazbi apo tjeter kriminel,e sigurte kjo,vdiq e tash po e dekorojne!Vrau veten apo e vrane pune e madhe e pak rendesi ka kjo,nje komunist me pak burra pse beni me kot homazhe!Ta dini se nese ka nje merite te vetme Enver Hoxha ajo eshte se qeroi disa plehra si N.Spiru,K.Xoxe,M.Shehu.K.Hazbiu.B.Balluku etj,se per Zotin po te mos i vriste Enveri gjalle do i kishe sot si Rita Markot e tjeret duke jetuar te nderuar per shtate pale qejfe!

[Albo]

Përvjetori i vdekjes tragjike të njërës prej figurave të rëndësishme të luftës antifashiste

58 vjet dyshime për vdekjen e Nako Spirut

Sonila YZEIRI

Sot mbushen plot 58 vjet nga vdekja e Nako Spirut, ish-ministrit të Ekonomisë së qeverisë “Hoxha” dhe kryetar i Komisionit të Planit të Shtetit. Ka mjaft dyshime për vdekjen e tij, e dëshmitarë të asaj kohe thonë se ajo ishte një vrasje e pastër, pasi nuk quhesh vrasës vetëm kur qëllon me plumb mbi dikë, por i tillë quhesh edhe në rastin që e shtyn dikë drejt vdekjes. Kështu veproi Enver Hoxha, edhe në rastin e Nako Spirut. Kishin nisur me kohë mosmarrëveshjet në KQ të PKSH-së që tashmë dominohej krejtësisht nga Enver Hoxha dhe jugosllavët. Nako Spiru u godit si një intelektual që kishte ditur t’u kundërvihej jugosllavëve për çështjen ekonomike. Kjo situatë ngatërrohej edhe me aktivitetin e elementëve të tjerë, të cilët ishin pro jugosllavëve e kundër çdo elementi që anonte nga Enver Hoxha. Në diskutimet e shumta dhe ndeshjet e ashpra midis grupeve, Nako tregohej trim dhe i vendosur. Nako Spiru, e njihte mirë gjendjen ekonomike në Shqipëri dhe madje, ai ishte njeriu që kërkonte progresin pavarësisht nga jugosllavët. Vdekja e Spirut ishte thuajse e përgatitur, e planëzuar. Në datat 18 dhe 19 nëntor të vitit 1947, zhvillohej mbledhja e Byrosë Politike ku i kërkohej llogari Spirut për veprime anti-jugosllave. Enver Hoxha nuk i dha mundësinë as të reagonte. Për Spirun ishin mbyllur të gjithë shtigjet, madje edhe porta e ambasadës sovjetike në Tiranë. Ishte lënë të bëhej edhe një mbledhje e tretë, por vetëm pak minuta para fillimit të saj, ku do të vazhdohej diskutimi për qëndrimin anti-jugosllav të Nako Spirut, ku i fundit vdiq tragjikisht. Enver Hoxha për këtë shkruan: “Të nesërmen, d.m.th., në 20 nëntor Nako Spiru erdhi tek unë dhe kërkoi afat. Unë ia refuzova. Mbasandaj, pak minuta pas orës tetë d.m.th., 20.00, në të cilën ishte caktuar mbledhja, ai vrau veten si një armik, si një tradhtar i partisë”. Nako Spiru ishte komunist, por njëkohësisht, idealist i ndershëm e demokrat. Për likuidimin e tij tragjik përgjegjës janë shovinistët serbë dhe bashkëpunëtorët e tyre.

Nako kishte kritikuar Enverin

Në procesverbalin e Plenumit II të Beratit, në diskutimin e tij, Nako Spiru i analizon problemet hapur, pa asnjë mëdyshje kur thotë: “Nuk është puna se nuk dinim të zgjidhnim KQ të Partisë. Kjo ka qenë e dorës së dytë. Puna është se gjithçka mbetej në duart e Miladinit dhe të njerëzve që ai donte t’i mbante afër tij”. Më poshtë pohon: “Partia jonë nuk arriti që të kishte një vijë të qartë politike”. Siç rezulton nga shumë dokumente, por edhe nga analiza që bën Nako Spiru në Plenumin II të Beratit, del qartë se ky guxim civil i tij, ky pasion idealisti për qëndrimin e logjikshëm që mbajti në analizën e parë që iu bë Mukjes, u bënë shkak që të deleguarit e PK-së jugosllave të krijonin rezerva, të krijonin mosbesim, të dyshonin në vendimet dhe formimin e Nako Spirut. Ky i fundit s’e përfilli as veten, kur në Berat tha për Enver Hoxhën që është i dëmshëm për udhëheqjen e vendit. Në Plenumin II, me ndërhyrjen e diskutimet e veta, Nako Spiru parashtroi hapur çfarë ishte Enver Hoxha, atje, ballë përballë e sy për sy: “Shoku Tuk (Tuk Jakova) preku çështjen e popullarizimit të Enverit. Ne duhet të popullarizojmë më parë lëvizjen. Duhet të kishim një vijë të drejtë, që parullat të pasqyronin frontin. Popullarizimi bëhet që njerëzit të lidhen me luftën. Kur ti nuk mundohesh të zgjerosh frontin, po mundohesh të futësh në kokë të njerëzve një emër, të popullarizosh një shok; kjo është artificiale. Deri dje as që kishte ndonjë emër. Sot, edhe në një listë gjellësh, do të gjesh emrin e Enverit”.

Ditari i Nako Spirut

Nako Spiru e njihte mirë gjendjen në Shqipëri. Këtë e ka shkruar qartë në ditarin e tij të vitit 1944. Sipas shënimeve të tij, Shqipëria duhej të ecte drejt reformave demokratike. Por kjo nuk arrihej, pa lidhje me Perëndimin: kjo ishte e domosdoshme. Perëndimi ishte demokratik, jo nazist. Nazizmi e humbi betejën. Nako dëshironte të mirën e shqiptarëve të Kosovës që PK-ja jugosllave po i persekutonte. Nako Spiru nuk donte degjenerimin e Shqipërisë, por rigjenerimin e saj. Ai nuk ishte kundër reformës agrare, nuk ishte feudal, por ishte kundër kooperimit. Rruga sovjetike e kolkozeve ishte e dëmshme për Shqipërinë. Nako, me horizontin e dijet e tij, e dinte ashtu si edhe Sejfulla Malëshova, Ymer Dishnica e të tjerë, se nazizmi e fashizmi do të mposhteshin. Humbja e boshtit Romë – Berlin - Tokio u arrit nëpërmjet koalicionit me në krye SHBA-në, BS-në dhe Anglinë. Ai ishte mendimtar revolucionar-njerëzor, jo i spastrimeve e i terrorit. Nako ishte për pushtet, por kjo të realizohej mbas çlirimit, nëpërmjet një rruge të re. Fatkeqësia ishte se e rrethonin njerëz të errët, pa përgatitje teorike-politike. Njihnin vetëm citatet e Stalinit. Në atë situatë terrori, Nako Spiru dhe krahu idealist intelektual i udhëheqjes së luftës, kishte si thelb të filozofisë që do të udhëhiqej nga një parti dhe në krye të drejtimit e të pushtetit, të dilnin njerëz të zotë e të ditur.

Kush ishte Nako Spiru

Nako Spiru u lind në Durrës më 4 janar 1918. Mësimet fillore i kreu në Durrës, mësimet e mesme në Institutin Tregtar Italian në Korfuz dhe studimet e larta i vazhdoi në Fakultetin Ekonomik të Torinos. Ai shquhej për inteligjencën e jashtëzakonshme dhe kulturën e gjerë. Shumë herët, N. Spiru përqafoi idetë komuniste, duke besuar se kjo ishte rruga për ta shpëtuar Shqipërinë nga vartësia gjysmëkoloniale prej Italisë fashiste nga varfëria e prapambetja dhe për të ndërtuar botën e lirisë dhe mirëqenies për të gjitha kombet dhe për të gjithë njerëzit. Patriot dhe antifashist i vendosur, Nako Spiru, në ditët e para të prillit 1939, kur Italia fashiste po pushtonte Shqipërinë, u largua nga Italia dhe shkoi në Paris ku zhvilloi aktivitetet të gjerë kundër agresionit fashist dhe sipas dëshmisë së Ymer Dishnicës la mbresa të thella për aftësinë dhe kulturën e tij. I angazhuar në Luftën Antifashiste që nga fillimi, N.Spiru luajti një rol të rëndësishëm si udhëheqësi kryesor i rinisë dhe një nga udhëheqësit më të shquar të kësaj lufte. Nakoja ka qenë sekretar organizativ i Rinisë Komuniste që nga themelimi i saj dhe pas vrasjes së Qemal Stafës, sekretar politik i kësaj organizate dhe anëtar i Komitetit Qendror dhe i Byrosë Politike të Partisë Komuniste. N.Spiru ka qenë një nga protagonistët kryesorë të Konferencës së Pezës, Konferencës së Labinotit dhe Kongresit të Përmetit. Ai ishte anëtar i Këshillit Antifashist dhe anëtar i Shtabit të Përgjithshëm. Nako Spiru ishte komunist, por njëkohësisht idealist i ndershëm e demokrat. Vdiq më 20 nëntor të vitit 1947. Për likuidimin e tij tragjik, përgjegjës janë shovinistët serbë dhe bashkëpunëtorët e tyre.

Mbledhja që vrau Nako Spirun

18 nëntor 1947

E.Hoxha: Unë te Nakoja nuk shoh sinqeritet në shtruarjen e çështjeve, si në plan e gjetiu. Nuk kam fakte konkrete, por ky është kuptimi…. Prandaj Nakos i bie të flasë.
Nako Spiru. (Thotë se, meqë ka të bëjë me të kërkon të shtyhet mbledhja për nesër mbrëma. Megjithatë, ai flet). Fakti që PK Jugosllave shtron këto çështje, ai ka gjetur gabime dhe duhet të jenë të drejta. Unë nuk mund të them se nuk kam bërë gabime, mund të kem bërë, por nuk ka asnjë qëllim. Mund të kem devijuar e kjo është një gjë e madhe për mua, prandaj do të jetë më mirë të flasim nesër mbrëma…. Unë nuk tërhiqem, por meqë e quaj çështje të madhe, prandaj bëj këtë propozim.
E.Hoxha: Meqë për këto çështje ka qenë në korrent dhe e ka kuptuar rëndësinë e çështjes në lidhje me marrëdhëniet tona si dhe përfundimin ku ka mbërritur Komiteti Central Jugosllav për partinë, qeverinë tonë etj., Nakoja mund të flasë për marrëdhëniet ekonomike që i di mirë.
Nako Spiru: Kur KC Jugosllav i shtron, ka baza? Kur shtrohet se qëndrimi i Nakos nuk ka qenë i drejtë, unë them jo. Gabimet janë të rënda.
E.Hoxha: Çështja u la për 19 nëntor, pasi shoku Nako kërkon të shtyhet. U rekomandon shokëve rëndësinë e problemit, ndihmën e madhe që jep Jugosllavia me këtë rast dhe interesimin e shokëve për t’u thelluar në problem.

Dëshmia

Rrethanat e vdekjes sipas Liri Belishovës

“Jetuam shumë pak bashkë nga janari i 1946-ës deri në 20 nëntor të këtij viti, kur ai vrau veten, por ishim njohur shumë më përpara dhe përveçse njerëz të dashur, ishim edhe shokë të mirë. Nako Spiru besonte në fillim se komunistët jugosllavë ishin internacionalistë dhe do ta ndihmonin Shqipërinë që të shëronte plagët e luftës dhe për zhvillimin ekonomik, arsimor e kulturor. Në të vërtetë, ata ndoqën ndaj Shqipërisë një politikë shoviniste. Herë i demaskuar si tradhtar, herë i lartësuar si hero, pesë herë ia kanë ndërruar vendin e varrit. Nako Spiru doli hapur bashkimit të Shqipërisë me Jugosllavinë, i bindur se ky do të qe gllabërim prej saj. Ndërsa jugosllavët e kuptuan se Nako Spiru ishte pengesë për të realizuar planet e tyre dhe në qershor të vitit 1947 u dërgua në Tiranë emisari jugosllav, Savo Sllatiç, për të akuzuar palën shqiptare se ishte duke vepruar në dëm të miqësisë dhe bashkëpunimit me Jugosllavinë. Enver Hoxha në fillim mbajti qëndrim të drejtë. Ai ia rrëzoi akuzat Savo Sllatiçit. Por në fillim të nëntorit të 1947, emisari jugosllav u rikthye dhe kësaj here goditi personalisht Nako Spirun si frymëzues i një fronti anti-jugosllav në Shqipëri dhe si agjent i borgjezisë e imperializmit. Enver Hoxha kapitulloi para këtyre akuzave, ndërsa Koçi Xoxe ishte direkt pro jugosllav. Kështu, në mbledhjen e Byrosë Politike të 18 nëntorit 1947 e akuzuan Nakon. Me këtë rast nuk ishim ftuar as unë, as Mehmet Shehu, Fadil Paçrami e Bedri Spahiu. Nako kërkoi të shtyhej mbledhja disa ditë, por ata i lanë vetëm 24 orë në dispozicion për t’u përgatitur. Byroja u mblodh edhe një herë dhe akuzat u përsëritën. Ndërkohë, Nako shkoi tek Enveri për të folur me të, ai nuk pranoi, u drejtua për te Gagarinovi (ambasadori sovjetik) dhe as ky nuk pranoi të fliste me të. Atëherë, Nako e pa veten pa shpresë, të humbur. Kjo vetëvrasje ishte në fakt një vrasje, sepse ata e vunë në të tilla kondita e për më tepër nën presionin e kohës”, ka thënë Belishova.

Kujtimet e mjekut Fejzi Hoxha
Nako Spiru tentoi të vetëvritej, por nuk u godit për vdekje. Ai jetoi edhe për një farë kohe. Plumbi i kishte përshkruar zonën para zemrës, cipëzën mbështjellëse të saj, kishte dëmtuar një arterie të rëndësishme të mushkërive, diafragmën, shpretkën dhe kolonin tranvers dhe kishte qëndruar diku në shtyllën kurrizore, duke bërë një tunel rikoshet disa centimetra. Hemorragjia i kërcënonte jetën. Kushtet e mjekësisë ekzistuese ishin të disfavorshme për një rast kaq të rëndë. Pas goditjes është dërguar me shpejtësi në Spitalin Ushtarak. Pranë tij qëndruan mjekët: F. Shiroka, J. Theodhosi, Sh. Agalliu, B. Zyma dhe I. Dervishi dhe dr. Fejzi Hoxha. Në katin e dytë, në një sallon të madh që komunikonte me shumë dyer, doktor Hoxha vuri re fytyrën e zbehtë të Nako Spirus, anësi të ftohta dhe një puls të dobët. Ndihej një rënkim, dhimbje njerëzore, por i sëmuri nuk ishte në gjendje të fjalosej. Pranë të sëmurit qëndronte doktor Shiroka i përgatitur për ndërhyrje kirurgjikale, kur të përmirësohej gjendja nëpërmjet gjakut që po merrte, ndërsa doktor Ibrahim Dervishi i përkëdhelte duart njeriut ende të gjallë. Nako po merrte gjak të grupit zero. Personat e sigurimit silleshin nëpër këmbë duke ndjekur çdo lëvizje të njerëzve e në veçanti të mjekëve. Kështu nën mbikëqyrjen e tyre, duke i hedhur gjak, por duke humbur më shumë sesa merrte, në orën 02.50 pas mesit të natës ndërroi jetë me dashje të plotë për ta humbur atë, Nako Spiru, një intelektual i rrallë shqiptar.

Tirana Observer
20 nëntor 2005

[Albo]

Nako Spiru, zbulohet dëshmitari që pa skenën e vrasjes së ish-ministrit

Kastriot Dervishi

Plumba politikës!" Më librin e fundit të Kastriot Dervishit, Drejtorit të Arkivit të Ministrisë së Brendshme, pasqyrohen një seri vrasjesh të njerëzve të politikës. Vrasja e Nako Spiros, të cilën e përzgjodhëm për ta botuar të plotë në numrin e sotëm të gazetës "Panorama", është ndër të parat vrasje misterioze të diktaturës komuniste, që u etiketua me cilësimin "vetëvrasje". I kryqëzuar nga Enver Hoxha si antisllav se guxoi të deklaronte, që Shqipëria mund ta ndërtonte ekonominë e vet edhe pa ndihmën e Jugosllavisë së Titos, Nako Spiru zgjodhi rrugën e vetëhelmimit duke lënë të hapur akuzën për politikën dritshkurtër të Partisë Komuniste shqiptare që ishte bërë satelit e Beogradit. Po si u vetëvra Nanko Spiru dhe cili ishte reagimi i lidershipit politik për aktin e tij, si e trajtoi propaganda komuniste kontributin gjatë luftës nacionalçlirimtare, çfarë qëndrimi mbajti për aktin fatal të vetëvrasjes etj

Kjo është një nga vrasjet e para të epokës së komunizmit që u mbyll me fjalët “vetëvrasje”. Mehmet Shehu që priste në hollin e spitalit fatin e shokut të tij që jepte shpirt, Nako Spiru, do të kishte një fat të njëjtë edhe vetë, pasi vrasja mes krerëve komunistë të Tiranës me kalimin e viteve do të mbulohej me konceptin e zbutur, joproblematik të vetëvrasjes. Kjo sepse në harkun e gjatë midis viteve 1947 dhe 1981 pothuaj asnjë nuk do ndryshonte, vetëm sa do të stërholloheshin dinakëritë.
Në mëngjesin e datës 22 nëntor 1947 gazeta e vetme e përditshme në vend, “Bashkimi” lajmëronte vdekjen “aksidentale” të ministrit Nako Spiru të shkaktuar nga një “luajtje me armën”. Deri atë çast konflikti i ndezur brenda udhëheqjes së lartë komuniste nuk njihej dhe tashmë një ministër paraqitej i vdekur.
Nako Spiru në fakt kishte kuptuar rrënimin ekonomik që po pësonte Shqipëria nga jugosllavët dhe kishte kundërshtuar vazhdimin e marrëveshjeve skllavëruese me ta, ndonëse, për ironi të fatit, ai ishte personi që kishte nënshkruar në emër të qeverisë së Shqipërisë marrëveshjet në fjalë. Kishte ardhur çasti i unifikimit të monedhave midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë, ndërkohë që tregu shqiptar varfërohej përditë e më tepër nga grabitja që i bënin jugosllavët. Në mbledhjen e Byrosë Politike të 29 majit 1947, u tha se monedha unike do të hynte në fuqi në qershor 1947, ndërsa Nako Spiru ka shtruar disa pyetje duke diskutuar marrëveshjen e nënshkruar duke shfaqur kundërshti ndaj zbatimit të marrëveshjes që unifikonte monedhat.

Në shënjestër të jugosllavëve

Këtu jugosllavët kishin kuptuar se zëri i parë shqiptar që po kundërshtonte duhej ndaluar. Në qershor 1947 Partia Komuniste Jugosllave me anë të Savo Zllatiçit akuzoi se në Partinë Komuniste të Shqipërisë ishte kristalizuar një vijë e dytë antijugosllave. Nuk kishte asnjë person tjetër në udhëheqje që përfaqësonte këtë “vijë” veç Nako Spirut e mbështetësve të tij që nuk kishin funksione të larta. Konflikti vazhdoi i tillë edhe në muajt e tjerë. Në vijim të kësaj lufte e cila nuk kishte në plan vetëm nënshtrimin, më 8 nëntor 1947, udhëheqja e PKJ-së i drejtoi një tjetër akuzë udhëheqjes së PKSH-së, ku kritikohen elementë të veçantë, si dhe sektorë që nuk shkonin mirë në marrëdhëniet dypalëshe. Udhëheqja komuniste jugosllave filloi të ngrinte me shqetësim faktin se në gjirin e PKSH-së ishin krijuar dy vija politike, njëra prej të cilave ishte antijugosllave. Në qendër të sulmeve ishte Nako Spiru, Fadil Paçrami, etj (AQSH, “Marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave 1945 – 1948”, Tiranë 1996, faqe 124). Dhjetë ditë më vonë, duke marrë shtysë nga kjo akuzë, në Byronë Politike të KQ të PKSH-së, u shtrua çështja e antijugosllavizmit të Nako Spirut, ndërsa kjo çështje ishte diskutuar ngushtësisht midis Savo Zllatiçit, Enver Hoxhës dhe Koçi Xoxes në një hark të gjatë kohor më 6 – 18 nëntor 1947. Në mbledhjen e Byrosë Politike, Koçi Xoxe thotë se ishte prishur baza e marrëdhënieve midis dy vendeve në çështje që lidheshin me ekonominë dhe ushtrinë. Në këtë mbledhje Nako Spiru, por edhe Mehmet Shehu, u akuzuan si antijugosllavë.

Rrethanat e vdekjes

I gjendur i sulmuar nga të gjitha anët, Spiru kërkoi 5 ditë kohë për t’u përgjigjur. Nuk iu dha më shumë se 24 orë kohë. Gjatës ditës u orvat të kërkonte mbështetje te sovjetikët, por këta nuk ia kishin ngenë. Teksa po skadonte afati 24 orësh, më 20 nëntor 1947 Nako Spiru u godit me një plumb në zemër. Mundi të mos vdesë përnjëherë. Në vendngjarje ishte i pranishëm zëvendësministri i Punëve të Brendshme dhe Drejtori i Sigurimit të Shtetit, Nesti Kerenxhi. U morën masat që në spital të mos hynte njeri, madje as bashkëshortja, derisa të mundësohej vrasja. Dëshmitari Dh.Sh., dikur daktilografist i Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe atë çast me punë në Komisionin e Planit të Shtetit, e kishte parë gjithë skenën, por i ngarkuari me vrasjen nuk ka mundur ta fiksojë, për shkak të hutimit që e ka kapur. Dhe kjo, jo pa shkak. Vrasjen ia kishin ngarkuar atij pa dëshirën e tij. Thjesht kishte kryer detyrën ndaj partisë. Trupi i pa jetë i Nako Spirut u vendos në sallën e Kuvendit Popullor për homazhe. Gjithçka dukej se bëhej me zor e sa për sy e faqe. Inatin me Nako Spirun nuk e kishin mbyllur këtu pasi pak muaj më vonë, në shkurt – mars 1948 nuk do të linin gjë pa thënë kundër tij. Në ceremoninë e varrimit nënpresidenti i Komisionit të Planit, Kiço Ngela, duke folur në ka thënë se “një aksident fatkeq” e kishte ndarë nga jeta shokun e tyre. Në emër të qeverisë ka folur Spiro Koleka dhe në emër të rinisë, Ramiz Alia (“Bashkimi”, 23 nëntor 1948).

Njoftimet nga Moska dhe raportet e Beogradit

Ambasadori i Shqipërisë në Moskë, Mihal Prifti, disa ditë pas vrasjes, më 30 nëntor 1947 i dërgon Tiranës (Nesti Kerenxhit dhe Enver Hoxhës), në lidhje me jehonën e vrasjes së Nako Spirut, shkruan: “Për dijeni po ju shkruaj shkurtimisht bisedën që pata me shokun Petrov rreth vrasjes së shokut Nako, në mbrëmje të 28 nëntorit 1947. Bisedën e hapa unë duke e pyetur nëse kishte dijeni për vrasjen e tij. Më thotë se më parë kërkon të dijë prej meje ç’kishte ndodhur dhe në ç’rrethana. Ju përgjigja se nuk di hollësi rreth saj. Pa i thënë gjë tjetër unë, ai filloi të mendohej dhe pas pak më thotë: “Dhe unë nuk e kuptoj sesi mund të ketë ngjarë vrasja e tij. Ne kemi marrë tre telegrame nga Tirana, por akoma nuk e kemi të qartë vrasjen e tij. Telegramet vinë në kundërshtim njëri me tjetrin. Njëri thotë se është goditur në krah, tjetri thotë se është goditur në këmbë, e tjetri gjetiu. Nuk e kuptoj sesi ngjau që të mos jenë të rregullta telegramet. Unë nuk kisha ç’të thosha... Pushon ca, tund kokën e vazhdon duke përfunduar: “Pra nuk është e qartë tek ne vrasja e tij, por sidoqoftë më thotë mua në mënyrë konfidenciale se për 3 – 4 ditë do të shkojë vetë në Tiranë në lidhje me përgatitjen e kongresit dhe çdo gjë do të sqarohet mirë”. Dhe akoma vazhdon: “Sido të ketë ngjarë, vrasja e Nakos, për ne nuk ka rëndësi. Mjafton që Enveri dhe Koçi të zbatojnë vijën e drejtë të partisë”...(AMB, F.Dega e Shifrës, V.1947, D.9, fleta 1 – 3).
Raporte interesante vijnë edhe nga arkivat e Beogradit. Informacionet e këtyre arkivave tregojnë se Beogradi ka imponuar gjithçka jo vetëm për veprimin por edhe ceremoninë e varrimit, ndërsa Enver Hoxha ka qenë në lidhje me ta për mënyrën sesi duhej të vepronte. Më 21 nëntor 1947 njëri prej organizatorëve të vrasjes, Savo Zllatiçi, informonte ministrin e Punëve të Brendshme të Jugosllavisë Aleksandër Rankoviçin se “Nako Spiru vrau veten duke luajtur me revole”. Për këtë gjë ai kërkonte mendimin që duhet t’ua përcillte “shokëve shqiptarë” nëse vrasja duhej të trajtohej vetëvrasje apo një rast fatkeq. Po atë ditë, Savo Zllatiçi njoftoi “shokun Marko” (pseudonimi i luftës i Aleksandër Rankoviçit) se Nako Spiru i ka shkruar letër të ngarkuarit me punë sovjetik, të cilit ia ka lënë në tryezë. Atje parashtron kryesisht disa gjëra nga mbledhja e KQ, ku mbron pozitën e tij dhe kujton se për një varg çështjesh është këshilluar me specialistët sovjetikë. Letrën e KQ të PKSH-së ia dha të ngarkuarit me punë sovjetik, duke iu lutur për një kopje. Duke u ndalur në çështjen tjetër Zllatiç i telegrafon kështu qendrës: “Enveri ma parashtroi çështjen që unë ta shihja gjithçka qartë se çfarë veprimtarie të madhe antiparti kishte zhvilluar Nako. Pavarësisht nga ngjarja e tanishme, duhet që në parti të demaskohet politika që ka zbatuar Nako. Në të njëjtën kohë, përveç të tjerave, Enveri më pyeti nëse nesër do të bëhej përcjellja mortore”. Zllatiç i drejtohet Markos se shqiptarët pyesin në duhet të jetë ose jo i pranishëm Enver Hoxha në ceremoninë e varrimit ditën e nesërme, duke vënë në diskutim legjitimitetin e Hoxhës në Shqipëri... (Arkivi i Jugosllavisë, Fondi SKSKJ, 1X.8.V.288).

Plenumi i 8-të vërtetoi vrasjen

Kulmin ngjarjet e vitit 1948 e patën me zhvillimin e Plenumit të 8-të të Komitetit Central të PKSH-së i zhvilluar nga 26 shkurti deri më 27 mars 1948. Në rendin e ditës së tij, ishin propozimet e Byrosë Politike, analizimi i gjendjes së brendshme në lidhje me marrëdhëniet me Jugosllavinë mbi gabimet në vijën ekonomike të partisë... U dënua “puna armiqësore” e Nako Spirut, i cili sipas diskutantëve, kishte punuar për shkuljen e marrëdhënieve “vëllazërore” me Jugosllavinë, ishte grindur me “shokët jugosllavë” për çështjet ekonomike, punimet e ushtrisë, kishte punuar kundër këshilltarëve jugosllavë, etj.
Sipas raportit, Nako Spiru kishte thënë, pas nënshkrimit të marrëveshjes ekonomike, se me këtë veprim kishte nënshkruar shitjen e Shqipërisë. Spiru u akuzua si sabotator i “organizimit të shpejtë dhe në rrugë të drejtë, në rrugën vëllazërore” të të dy popujve dhe shoqërive të përbashkëta, se kishte sabotuar vënien në zbatim të bashkimit doganor, kishte nxitur mendimin antijugosllav në Byronë Politike, duke ngritur (sipas Savo Zllatiçit) dy vija të kundërta.
Në pikën e dytë thuhej se Spiru kishte shtrembëruar politikën ekonomike (ku përfshihej edhe bujqësia), të cilën PKSH e kishte përcaktuar si të zhvillueshme, “vetëm me mbështetjen e ekonomisë së RPFJ-së”... Në ushtri, si “bashkëpunëtor fraksionist” i Nako Spirut, cilësohej Mehmet Shehu, i cili ishte grindur disa herë me shefin e shtabit jugosllav, Koça Popoviç-in, në lidhje me bashkimin e dy ushtrive. Gjithashtu në këtë mbledhje, u dënuan edhe puna me rininë e Fadil Paçramit e Liri Belishovës. Në mbledhjen vijuese të 26 shkurtit 1948, Enver Hoxha propozoi që anëtarët e plenumit të KQ, Liri Belishova e Mehmet Shehu të mos merrnin pjesë në plenum. Hoxha, në fjalën e tij, mbronte pikëpamjen se “aleanca me Jugosllavinë ishte nga fitoret më të mëdha”, se Nako Spiru kishte qenë kundër kësaj lidhjeje, duke shkaktuar “konsekuenca shumë të mëdha” për PKSH-në. Sipas Hoxhës, Spiru kishte kërkuar që ekonomia shqiptare të përparonte dhe jugosllavët të ndihmonin, duke e quajtur këtë “izolim të ekonomisë shqiptare”. Nako Spiru kishte deklaruar se Shqipëria mundej të bënte ekonomikisht “edhe pa ndihmën e Jugosllavisë”. Enver Hoxha akuzonte sërish si bashkëpunëtorë të Spirut: Liri Belishovën (bashkëshortja e Nakos), Mehmet Shehun e Fadil Paçramin, të cilët i cilësoi si “njerëz të rrezikshëm”. Për Hoxhën, çështja e vijës me Jugosllavinë ishte “vitale”, sepse kështu kishte udhëzuar Stalini, Molotovi, Tito. Nga fjala e Adil Çarçanit del që Nakos i është bërë trysni e jashtëzakonshëm për të nënshkruar marrëveshjet ekonomike me Jugosllavinë dhe se puna e tij (Nakos) kishte qenë “shumë e dëmshme për vendin”. Manush Myftiu pohonte se lufta e Spirut kundër Jugosllavisë kishte synuar të dobësonte pozitat e komunistëve të Shqipërisë, duke shtuar se Spiru ishte “shovinist”. Koçi Xoxe thotë se Nako Spiru kishte synuar të ndërtonte një tjetër vijë të PKSH-së, që do të ishte kundër Jugosllavisë. Bedri Spahiu thotë për Spirun se doli ashtu siç ishte: “bir borgjezi”. Hysni Kapo thotë se kishte biseduar me Nakon kur kishte qenë ambasador në Beograd dhe, sipas tij, ai ka shfaqur pakënaqësi të mëdha ndaj jugosllavëve. Gogo Nushi thotë se objekt i punës së Nakos ishte prishja e marrëdhënieve me Jugosllavinë. Tuk Jakova e ka quajtur “protagonist të gjithë shkatërrimit të vijës së partisë”, pasi kishte punuar për të “goditur lidhjet me Jugosllavinë”. Beqir Balluku, pasi ka lavdëruar PKJ-në për rolin në formimin e PKSH-së, pohonte se Nako ishte kundër Jugosllavisë se ishte “agjent”, pasi vinte nga klasa borgjeze dhe nuk kishte asnjë lidhje me komunistët e tjerë. Balluku është shprehur se Nako doli pro “indipendencës së vendit tonë”, pasi ai ishte “shovinist borgjez”.
Shumë aktiv ishte diskutanti Petro Papi, i cili ka qenë i ashpër ndaj punës së Nakos. Në mbledhjen vijuese të 3 marsit, Haki Toska shprehet se ishte i bindur për tradhtinë e Nako Spirut, se kishte rënduar marrëdhëniet me Jugosllavinë dhe se “u desh ndërhyrja e PKJ-së që të zgjidhej çështja”.
Nesti Kerenxhi vlerësonte ndihmën e PKJ-së për zgjidhjen e çështjes. Koçi Xoxe pohonte se Nako i kuptonte marrëdhëniet me jugosllavët si i ati me STAMLES-in. Xoxe thoshte se vetëm Jugosllavia mund ta ndihmonte Shqipërinë dhe se “të tëra çështjet do të shkojnë drejt unifikimit”... Duke vazhduar në këtë vijë, në mbledhjen e Byrosë Politike të 14 marsit 1948 u diskutua çështja e bashkimit midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë, gjë që pranohet edhe nga Enver Hoxha edhe në kushtet e lindura në jug të Shqipërisë. Një ditë më pas, ai thotë se jugosllavët mund të mobilizonin 9 mijë veta, ndërsa më 17 mars 1948 i dërgon një letër Titos në lidhje me bashkimin federativ midis të dy vendeve, në të cilën theksonte se populli shqiptar ishte “aq i lidhur shpirtërisht dhe ekonomikisht me popujt e Jugosllavisë sa asnjë popull tjetër” se “ky bashkim s’kishte asgjë formale”, por ndihej thellë, duke këmbëngulur se duhej të punohej “konkretisht për federatën”, gjë për të cilën, në Shqipëri po punohej “me të gjitha forcat”.
Plenumi i 8-të i kishte mbyllur punimet e tij më 8 mars, por më 27 mars 1948, ai u mblodh edhe njëherë për të miratuar rezolucionin. U vendor përjashtimi nga partia i Liri Belishovës, Sejfulla Malëshovës, Fadil Paçramit e Ymer Dishnicës. Mehmet Shehu u përjashtua nga Komiteti Central. Të tjerë persona që përmendeshin ishin Niko Opari, Muhamer Spahiu dhe Qamil Buxheli. (“AQSH, Marrëdhëniet shqiptaro – jugosllave 1945 – 1948”, Tiranë 1996, faqe 214 – 432).

Dëshmitë e njerëzve që e survejuan

Për gati një vit, Nesti Kerenxhi njeriu që i kishte shpëtuar burgosjeve të mënyrën më të habitshme, pas një letre që i dërgon Enver Hoxhës nga vendi ku banonte (Selenica), u mor i pandehur si pjesëtar i “grupit të Koçi Xoxes”. Qëndroi në hetuesinë e Vlorës e të Tiranës deri sa dëshmoi kundër Kadri Hazbiut. Në këtë këmbim të fundit fitoi lirinë për herë të fundit. I pyetur për shumë ngjarje nga lufta e deri vonë, ndër të tjera ai dëshmon edhe për vrasjen e Nako Spirut, duke qenë mesa duket person kyç në organizimin e kësaj vrasjeje.
Më 19 nëntor 1947, Nesti Kerenxhi në këtë ditë të ftohtë pragdimri qëndronte në shtëpinë e tij. Befas bie telefoni i shtëpisë. Nga ana tjetër telefononte ministri i Punëve të Brendshme Koçi Xoxe. I kërkon t’i bëjë një vizitë në shtëpi. Kështu ka bërë Kerenxhi. Ka shkuar në shtëpinë e shefit të tij ku ka gjetur edhe Pandi Kriston. Koçi i ka urdhëruar që së bashku me Pandi Kriston të shkonin te shtëpia e Kristo Themelkos dhe të ruanin veprimet e Nako Spirut që e kishte shtëpinë aty afër përballë. Zëvendësministri Kerenxhi dhe ministri Pandi Kristo kanë bërë agjentin shëtitës duke ruajtur ministrin Nako Spiru. Shqetësimi i Koçit ishte në do takonte apo jo njeri atë natë Nako Spiru. Në fakt atë natë nuk kishte pasur asnjë lëvizje. Të nesërmen, Nako doli në punë. Kerenxhi i ka shkuar pas me makinë duke pasur shofer Lefter Lakrorin. Nako kishte shkuar deri te ura e Beshirit dhe ishte kthyer. Ndoshta e kishte kuptuar se po e ndiqnin. Makina me shofer Lefterin kishte vazhduar rrugën për të mos u kuptuar, ndërsa Kerenxhi kishte ulur kokën për të mos u njohur nga Nako Spiru, kur dy makinat ishin shkëmbyer. Pastaj Nako ishte futur në zyrën e tij të Komisionit të Planit të Shtetit. Pasi kanë dëgjuar krismat që kanë goditur të gjurmuarin, Kerenxhi dhe Lakrori janë futur në zyrën e Nakos e kanë marrë dhe shpënë në spital, ku sipas porosisë, Kerenxhi i ka kontrolluar xhepat. Kontradikta e Nakos dhe Koçin dilte edhe nga pyetësia e Kerenxhit. Por vëzhgimi kishte vazhduar edhe në ceremoninë e varrimit. Myftar Tare i pyetur si dëshmitar, pohonte më 17 janar 1983 se kur po varrosej Nako Spiru, Lefter Lakrori e kishte porositur të qëndronte afër familjes për të dëgjuar çfarë do thoshin. Raportimi i tij kishte qenë i thjeshtë. Gjatë ceremonisë, babait të Nakos i kishte rënë të fikët. Ai kishte parë që Liri Belishova mbante për flokësh motrën e Nakos dhe i thoshte të mbante veten. Sipas tij, Nako e kishte kuptuar se e ndiqte makina që drejtonte Lefter Lakrori, në atë kohë shofer i Nestit. Po ashtu ai thonë se ishte ngritur një rrjet i veçantë agjenturor për të vëzhguar Nakon e punën e tij në ministri, i drejtuar nga Ferdi Tirana e Hilmi Seiti. Edhe Lefter Lakrori e akuzon Nestin më 12 shkurt 1983. (AMB, F.H-GJ, D.12653). Të gjithë kishin kujtuar se Nesti mbaroi. Ishin gabuar për herë të fundit. Në raportet zyrtare janë dhjetëra informacione në të cilat përmendet se kush e vrau Nako Spirun. Megjithatë, personat kryesorë që mbetën gjallë nga kjo vdekje, me gjithë peripecitë që hoqën, nuk patën kurajën as në fund të jetës së tyre të pohonin se Nako Spiru u vra. Mbetën besnikërisht në opsionin e “vetëvrasjes” pa shfaqur as një pendesë të largët morale. Në Arkivin e Ministrisë së Brendshme nuk u depozitua autopsia e trupit të Nako Spirut që formalisht duhej të ishte bërë.
Në gjysmën e parë të vitit 1949, u zhvillua procesi i Koçi Xoxes dhe të tjerëve. Si gjatë hetimit, ashtu edhe gjatë gjykimit, Xoxe përsëritë disa herë se gjurmimi i Nako Spirut ishte bërë vetëm me urdhër të Enver Hoxhës dhe ai vetëm sa e kishte zbatuar atë (AMB, F.H-Gj, D.1623).

Panorama.
20 prill 2009

[Albo]

“Pas krismës, Nako Spiru kaloi i gjallë para këmbëve të mia”

Ferdinand Dervishi

“Jam dëshmitare e vetëvrasjes së Nako Spirut...” Gruaja në moshë të thyer, që quhet Margarita Tirana dhe dëshiron të rrëfejë variantin e saj për ngjarjen e bujshme të 20 nëntorit 1947, ka marrë shtysë nga publikimi, këto ditë të fundit në “Panorama”, i një kapitulli të librit të sapobotuar të gazetarit dhe historianit Kastriot Dervishi, aktualisht Drejtor i Arkivit në Ministrinë e Brendshme, me titull “Plumba politikës”. “Kam qenë nëpunëse në institucionin që drejtonte Nako Spiru, në Komisionin e Planit të Shtetit dhe i mbaj mend zhvillimet e asaj dite”, nis Margarita të rrëmojë në kujtesën e vet. Dhe duket se ka një memorie të admirueshme, pasi arrin të kujtojë detaje, që nuk vënë në dyshim as autencitetin, madje as shmangien nga e vërteta.

Ngjarja e pasdites së 20 nëntorit

“Ishte pasdite kur ka ndodhur ngjarja. Në ato kohëra punonim edhe paradite edhe pasdite. Pasi vendi përballej me mungesa të shumta në furnizime. Gjithçka duhet të kalonte, qoftë edhe një kilogram gozhdë për një ndërmarrje të caktuar, nga Komisioni i Planit të Shtetit, që drejtohej nga Nako Spiru në postin e drejtorit dhe Kiço Ngjela në atë të nëndrejtorit”, rrëfen Margarita. Sipas saj, një tjetër personazh, Nesti Kerenxhi, kishte edhe ai një post të lartë në të njëjtin institucion, por renditej i barabartë apo pas Ngjelës. Ndërsa ngjarja, plagosja në rrethana të panjohura e Nako Spirut, ka ndodhur në katin e dytë të godinës, ku gjendeshin zyrat e Komisionit të Planit të Shtetit. “Zyra e Nakos ishte e fundit në katin e dytë të godinës, ku aktualisht gjendet Kryeministria. Madje, kujtoj se dritarja e tij shihte nga tashmë ‘Hotel Rogner’. Në fakt, që të gjithë dëgjuam një krismë të thatë, por nuk ia vumë veshin. U frikësuam vetëm pak momente më pas, kur aty ja behën shumë njerëz dhe kur dëgjuam se Nako, drejtori ynë, ishte plagosur...”. Më tej Margarita kishte parë se si disa njerëz e kishin marrë Nakon e përgjakur në krahë, duke kaluar me ngut para këmbëve të saj dhe shoqeve të saj kureshtare, që punonin në katin e parë, për ta çuar me makinë në spital. “Pak kohë më pas na lajmëruan për vdekjen, por nuk vonoi shumë dhe versioni i parë sqarues për ngjarjen ishte që ‘u plagos, pra humbi jetën duke luajtur me armën. Më tej, dëgjuam edhe një tjetër version, jo shumë të besueshëm, sipas të cilit Nako në momentin kur ia kishte hequr vetes kishte qenë i dehur. Por e vërteta u pohua më pas kur mësuam për ultimatumin e Koçi Xoxes ndaj Nakos”, vazhdon rrëfimin bashkëkohësja e kësaj historie.

Dënimi i “grupit” të Nako Spirut

Pasngjarja sipas Margaritës kishte sjellë një tufë të papriturash. “Të nesërmen na thanë: Mblidhni lule! Mblodhëm lule dhe bëmë edhe kurora me palma. Por në momentin që gjithçka ishte gati urdhri u ndryshua: Lulet mos i përdorni, se Nako ishte i thjeshtë. Por ne ia bëmë nderin, ia çuam, edhe pse në homazhe nuk na lejuan. Shkoni punoni – na thanë – se Nako ishte njeri i punës...”. Dy ditë më pas Margarita Tirana dhe kolegët e saj të punës janë thirrur në një mbledhje urgjente. “Na thanë se Nako vrau veten dhe se ky ishte një gjest i dënueshëm nga Partia. Por nuk përfundoi këtu. Pasi grupi i drejtuesve të Komisionit të Planit të Shtetit menjëherë pas vdekjes së Nakos u akuzua për komplot. Ndërsa ndëshkimet e tejkaluan këtë institucion. Kujtoj se u dënua Muhamer Spahiu, se Fiqerete Shehu tha në mbledhje: Jam gati të ngarkohem me gurë, vetëm nga partia mos më hiqni dhe se Mehmet Shehun, dora vetë, e hoqën nga posti i ministrit të Brendshëm dhe e lanë në drejtim të Telekomunikacioneve. Ishte koha kur Koçi Xoxes i priste shpata në të dyja anët. Madje edhe Enveri në këtë kohë ka qenë i pafuqishëm...”, rrëfen kolegia e punës e Nako Spirut, e cila edhe vetë do të binte viktimë e fushatave të tilla, por në një ndërkohë të dytë, kur radha i vjen goditjes së Kiço Ngjelës, zëvendësit të Nako Spirut.

Miku i Ngjelës

“Im shoq, Ferdi Tirana, erdhi të punonte me mua në të njëjtin institucion rreth tre muaj para se Nako të humbte jetën. Ferdi kishte punuar në Komitetin Ekzekutiv të Tiranës, si shef për kulturën dhe strehimin, kurse te ne erdhi si kryetar i Degës së Bilancit dhe Ekonomisë. Shpejt u miqësua me Kiço Ngjelën, pasi ishte shumë i zoti në punë, ndërsa me Nakon nuk pati mundësi të njihej. Kjo sepse Nako pothuaj nuk vinte fare aty. Unë vetë, përgjatë një viti punë, e kam parë gjithsej tri apo katër herë, pasi ai kishte një zyrë tjetër në Kryeministri”, rrëfen Margarita. Sipas saj, ka një moment në librin e Kastriot Dervishit që edhe pse i vjelë nga të dhëna të dokumentuara, ka pasaktësi. “Vihet në gojën e një oficeri të Sigurimit, që quhet Myftar Tare një frazë sipas të cilës im-shoq, Ferdi dhe Hilmi Seiti, një tjetër punonjës i Komisionit të Planit të Shtetit, ishin pjesë e një ‘rrjeti të veçantë agjenturor për të vëzhguar Nakon e punën e tij në ministri’. Kam idenë se këtu ka një dezinformacion të oficerit të Sigurimit, pasi ai gabon qind për qind kur përfshin Hilmi Seitin në këtë shpifje. Sepse e vërteta thotë se Hilmi Seiti ka ardhur të punojë në Komisionin e Planit të Shtetit pas vdekjes së Nakos. Nisur nga kjo, nuk ka nevojë për shpjegime të tjera për të vërtetuar se ky moment është i pasaktë”, shpjegon gruaja në moshë të thyer. Sipas saj, në këtë periudhë lufta e klasave nuk ishte aq e ashpër dhe i njëjti argument, i pranimit në këtë institucion i një të përjashtuari nga Partia, siç ishte Hilmi Seiti, sqaron edhe mosimplikimin e të shoqit, Ferdit në këtë histori. “Sepse në atë kohë nuk kishte ende spiunë vullnetarë, bashkëpunëtorë si u thonë, pasi punonin vetëm ata që e kishin për detyrë. Ndërsa Ferdi ishte natyrë krejt tjetër. Ai nuk hidhte askënd poshtë. Për këtë edhe e pësoi. Sepse e përjashtuan nga Partia kur u kujtuan se kishte miqësi të ngushtë me Kiço Ngjelën. Kur Kiço doli nga burgu, në derën tonë trokiti të parën: Përqafoi Ferdin dhe i tha: Të falënderoj, vetëm ti më dole burrë, të tjerët më degjeneruan gjatë hetimit...” përfundon Margarita Tirana.

Panorama
24/4/2009