Zbulime arkeologjike ne Shqiperi

[fegi]

Thesari i Finiqit, lidhja me fisin ilir te Veneteve

Zbulimet ne fushen arkeologjike, vazhdojne te deshmojne zhvilllimin e lashte kulturor qe ka patur ne shekuj te shkuar, te hershem, vendi mbi te cilen jetojme. Kokluzioni se 182 monedhat e gjetura, pjese e nje thesari te te zbuluar pak kohe me pare ne rrethinat e qytetit te lashte te Finiqit, jane veneciane, na kujton edhe nje here faktin historik se venetet kane qene nje nder 70 fiset ilire, autoktone ne Veti, kryeqender e se ciles ka qene dhe eshte Venezia. Ne raste te tilla, vijne ne kujtese marredheniet tregtare e diplomatike por edhe alenaca luftarake me Venedikun. Ne Venezia, nje nder urat me te bukura por edhe me te njohura mbi kanalin qe mban te njejtin emer, eshte "Giudeca" ose "gjuha e dekun, vdekun", sipas disa shkrimeve linguistike te botuara nga Universiteti i Arteve te Bukura, Venezia. Natyrisht jane argumente, pothuaj vetem te permendur, por ne dhe ata, venetet, kemi prejardhje te njejte. Kjo u takon t'a pohojne me ze te larte historianeve. Por edhe lufterat e pergjakshme me Romen, nuk i kane patur me te pakta venetet sesa fiset ilire te bregut tjeter te Adriatikut, iliret, dardanet, taulante, enkelejdet, epiriotet etj. Ndersa duke iu kthyer argumentit te monedhave, mesohet se ato jane te argjendta, sipas Laboratorit te Konservimit dhe Arkeometrise, i cili ka perfunduar procesin e plote te restaurimit te tyre, pjese e nje thesari te zbuluar pak kohe me pare ne rrethinat e qytetit te lashte te Finiqit. Klodi Meshi Bashke me koleksionin e monedhave te lashta, te cilat nga hetimet e para te restauruesve jane venedikase dhe i perkasin shekullit te XII-te, u restaurua edhe nje unaze argjendi me shqiponje me nje koke, e cila ndodhej ne brendesi te thesarit. Ne castin e zbulimit e me pas te sjelljes se tyre per restaurim, sipas drejtuesit te Laboratorit te Konservimit dhe Arkeometrise, Frederik Stamati, "te gjitha monedhat ishin jeshile dhe te perziera me balte, per shkak te efekteve te korrozionit mbi elementin e bakrit qe permbanin monedhat". Pas kesaj, thesari i zbuluar ne rrethinat e Finiqit u dergua prane laboratorit te drejtuar nga Stamati, pjese e Qendres se Studimeve Albanologjike, aty ku monedhat dhe unaza prej argjendi iu nenshtruan procesit te restaurimit. Stamati tha se thesari, sipas nje klasifikimi me te detajuar, i perket gjashte llojeve te ndryshme te monedhave te zbuluara, prej te cilave, dy jane me te medha. "Rezulton se jo te gjitha monedhat jane prej argjendi te paster. Monedhat me kryq, qe perbejne grupin e dyte per nga madhesia, jane prej bakri e te lara me nje shtrese te holle argjendi, ndersa te tjerat jane prej argjendi te perziera me baker", ka thene ai. Drejtuesi ka pohuar se "pas restaurimit doli ne drite se monedhat jane prere me gershere e me tej eshte bere stampimi i faqes dhe shpines". Po sipas tij, monedhat do t'u dergohen per studime te metejshme specialisteve numizmate (te monedhave), te cilet do te vijojne studimet "e ta fusin kete thesar ne rrjedhat historike te kohes, te gjejne ndikimet ekonomike, lidhjet tregtare dhe ajo cka eshte me e rendesishme, rrethanat ne te cilat poseduesi i tyre u detyruar ta fshinte nen toke kete thesar".

[fegi]

Nisin sot gërmimet në amfiteatrin e Durrësit 14 09 2010
Monumenti më i madh antik i Shqipërisë vazhdon të jetë ende i pazbuluar plotësisht, pasi mbi arenën dhe muret e anës lindore ka një grup banesash. Prej kohësh amfiteatri antik i Durrësit ndodhet nën vëmendjen e disa ekspeditave italo-shqiptare me qëllim plotësimin e dokumentacionit. Misioni arkeologjik italo-shqiptar në amfiteatrin antik të Durrësit do të vazhdojë këtë vit me ndërhyrjet në pjesën jugore të monumentit më të madh të antikitetit në vendin tonë. Grupi i specialistëve, që fillon sot nga puna synon të plotësojë dokumentacionin për botimin e dy vëllimeve studimore me rezultatet e deritanishme të këtij misioni. Restaurimi i thesarit me 546 monedha të Ragusës, studimi i 15 skeleteve që u përkasin periudhave nga shekulli IX deri në tërmetin e vitit 1273. Janë disa nga elementët që mbështesin të dhënat historike për qytetin 3000-vjeçar të Durrësit.

[fegi]

Zbulohen shkallë të teatrit antik në Finiq te Saranda
Publikuar: Sot, më 14 shtator 2010


Sarandë, 14 shtator - Disa shkallë prej guri, që mendohet se i përkasin periudhës së shek. V-III para Krishtit, janë zbuluar sot në teatrin antik të Finiqit, rreth 8 km larg Sarandës.
Objekti arkeologjik u zbulua nga ekspedita italo-shqiptare, që ka nisur gërmimet prej 10 vjetësh në këtë objekt, ka raportuar BalkanWeb.
Finiqi, me emrin e lashtë, Foinikia, njihej në lashtësi si kryeqendër e Kaonëve, ndërsa në shekullin III-të u bë kryeqyteti i gjithë shtetit të Epirit.
Sipas studiuesve, Foinikia ka qenë qyteti më i fortifikuar i Epirit. Vendbanimi i lashtë ngrihej në një kodër, në formën e një anijeje të përmbysur, ndërsa fshati i sotëm ndodhet në rrëzë të kësaj kodre.
Në zonën e Akropolit, që në periudhën bizantine u shndërrua në baptister, kohë më parë u zbulua një thesar i vogël. Po ashtu, në Finiq u zbulua një teatër me kapacitet të madh si dhe janë gjendur tri cisterna që i përkasin periudhës midis shekujve të V-të dhe të III-të para Krishtit.
Prej vitit 2000 një mision arkeologjik i Universitetit të Bolonjës (Itali) kryen rregullisht gërmime arkeologjike në këtë qëndër, ndërsa në mars të vitit 2005 Finiqi u shpall Park Arkeologjik Kombëtar.

[fegi]

Zbulohen 5 skulptura te medha romake ne Baldushk
Komente (0)Shkruar nga: Fatmira Nikolli, Gazeta Shqiptare

Zbulohen 5 skulptura te medha romake ne Baldushk ARTIKUJ TE TJERE
Zbulohen 5 skulptura te medha romake ne Baldushk »
Pese monumente mortore romake ne permasa mbi 1 meter...
Romir Zalla: Teatri ne Shqiperi, si dashuria ne kohen e koleres »
Aktori i njohur i spektaklit Portokalli rrefen jeten...
Mitrush Kuteli, njera ane e 'Nderit te kombit' »
Motivacioni i titullit te larte njeh vetem kontributin... Pese monumente mortore romake ne permasa mbi 1 meter jane gjetur ne fshatin Baldushk te Tiranes, thelle nen toke. Disa dite me pare, Besnik Bali, banor i fshatit Baldushk te Tiranes, teksa punonte token e tij bujqesore ka hasur ne objekte arkeologjike. Menjehere ai ka nderprere punen dhe ka njoftuar per kete gjetje Institutin e Arkeologjise. Sipas specialisteve te ketij instituti qe i kane pare ato nga afer, kater prej tyre i percaktojne si monumente mbivarrore te shekujve 3-4 te eres sone, qe do te thote se viheshin mbi varre. Ato viheshin si kapak, ose si mbuloje e varreve. Te pesta zbulimet jane skulptura qe i takojne shekujve te 3-te dhe te 4-t te eres sone dhe i perkasin periudhes romake. Lajmi behet i ditur nga Qendra Kombetare e Inventarizimit te Pasurive Kulturore, prej se ciles jane siguruar edhe fotografite e zbulimeve te reja. Pese objektet jane te nje niveli te larte artistik. Specialistet thone se gjetja e tyre ne Tirane tregon se zona ka pasur ne periudhen romake nje zhvillim te madh urban. "Prania e ketyre stelave tregon se qyteti i kohes ka pasur nje zhvillim te madh ekonomik perderisa banore te tij, zyrtare a nepunes, kishin potencial dhe mundesi ekonomike qe te afermve te vdekur t'iu benin monumente te ketilla mortore te kesaj natyre. Te pesta stelat jane ne permasa mjaft te medha, qe e kalojne gjatesine prej 1 metri, pra jane pak a shume ne permasa natyrale", thote Jaho Brahaj, njeri prej specialisteve te Qendres Kombetare te Inventarizimit te Pasurive Kulturore.

"Reliev i nje Nepunesi Civil te veshur me toge. Permasat 124 x 57 cm.


Nepunes civil me bashkeshorten
Stela e "Nepunesi Civil" me bashkeshorte eshte zbuluar rastesisht gjate hapjes se nje pusi me mjete mekanike ne token ne pronesi te Besnik Bali, Komuna Baldushk-Tirane.Zbulimi eshte bere me date 24 qershor 2010.Stela ishte perdorur si nje mbulese i nje varrri romak te fundit te shekullit III-fillimi i shekullit IV.
Permasat: 124 x 30 cm.

[fegi]

Nepunes civil.
Eshte zbuluar rastesisht gjate hapjes se nje pusi me mjete mekabike ne token ne pronesi te Besnik Balit, Komuna Baldushk, Tirane. Zbulimi eshte bere me date 24 Qershor 2010. Stela eshte perdorur si mbulese e nje varri romak te fundit te shekullit III - fillimi i shekullit IV.
Permasat 150 75 cm




Nepunes civil
Stela ed "Nepunesi Civil" eshte zbuluar rastesisht gjate hapjes se nje pusi me mjete mekanike ne token ne pronesi te Besnik Bali,Komuna Baldushk-Tirane.Zbulimi eshte bere me daten24 Qershor 2010Stela eshte perdorur si nje mbulese i nje varri romak te fundit te shekullit III fillimi i shekullit IV.
Permasat:170 x 85 cm.

[fegi]

Relievi me Nepunes Civil te veshur me toge.
Eshte perdorur si nje mbulese e nje varri romak te fundshekullit III- fillimit te shekullit IV.
Permasat 124 x 60 cm.

Mendohet se skulpturat jane gdhendur ne punishte vendase. Niveli i punes se artisteve qe kane punuar per to ka qene i larte, gje qe vihet re edhe nga fotot, ku duket se skulpturat kane nivel te larte artistik. Paraqitja e tyre ne proporcionet reale, paraqitja e veshjes jane bere me saktesi. Ato cilesohen si skulpture basoreliev. "Jane pese vepra te nje rendesie arkeologjike mjaft te madhe, e keto gjenden ne nje zone ku deri tani nuk kemi pasur gjetje kaq interesante. Ne keto stela jane gdhendur njerezit qe ishin ne varr, ashtu siç ata paraqiteshin ne te vertete ne jeten e tyre. Siç shihet, patricat, pra te pasurit e kohes, na dalin me letra ne dore, dokumente, me veshjen karakteristike e nga ana tjeter kane edhe doren ne nje drejtim te caktuar", - thote Brahaj. eshte nje periudhe ku kristianizmi nuk ishte stabilizuar plotesisht. Sipas Brahajt, per fat te mire, ne dy prej ketyre monumenteve ka edhe
Relievi paraqet "Nje nepunes civil me femije", ne front ka tri akrotere e ne timpan nje rozete. Pjesa e siperme e bordures dhe ajo e dy bordurave kane mbishkrim latinisht. Figurat paraqiten perballe. Togati dallohet mire me detaje te veshjes. Stela eshte e ndare ne dy pjese e ka permasat 124 cm me 60 cm.
mbishkrime, por keto te fundit ende nuk jane studiuar per te marre vesh se çfare shprehin. Sipas Brahajt, ato jane gjetur ne nje hapesire te vogel afer njera-tjetres, e per kete ne fillim pati dyshime se mos aty ka varre te tjera te asaj kohe. Por nga vezhgimi i arkeologeve rezultoi se aty nuk kishte objekte te tjera. Nderkaq, specialistet thone se mbase me vone zona do t'i nenshtrohet kerkimeve dhe germimeve. Zona e Baldushkut edhe ne te kaluaren ka nxjerre fragmente skulpturore te periudhes romake e asaj helenistike.

GJETJA
eshte nje pasuri e madhe arkeologjike, per te cilen qytetari sapo e gjen njofton ne Institutin e Arkeologjise. Disa dite me pare, Besnik Bali, banor i fshatit Baldushk te Tiranes, teksa punonte token e tij bujqesore ka hasur ne objekte arkeologjike. Menjehere ai ka nderprere punen dhe ka njoftuar per kete gjetje Institutin e Arkeologjise, si institucion i specializuar ne vendin tone per gjetjet e kesaj natyre. "Pasi i zbuloi dhe lajmeroi arkeologet, Besnik Bali erdhi edhe ne qendren tone per e regjistruar keto objekte me vlera te rralla", - thote Jaho Brahaj, njeri prej specialisteve te Qendres Kombetare te Inventarizimit te Pasurive Kulturore. Sipas zotit Brahaj, ka raste te shumta te kesaj natyre, kur qytetare shqiptare pasi hasin objekte te kesaj natyre iu drejtohen autoriteteve pergjegjese per to. "Pra, ata i deklarojne pasuritekulturore para shtetit shqiptar. Kjo eshte ne kontrast me ate qe jemi mesuar te degjojme se ne vendin tone objektet vetem vidhen e shit-en jashte per te fituar para, pra trafikim i trashegimise kulturore. Ato jane gjetur ne thellesine 90 cm e me poshte, sepse jo te pesta kane qene ne te njejten thellesi. Ato jane nxjerre nga toka me shpenzimet e banorit Besnik Bali e me asistencen e arkeologeve. "Duke pare objektet me moshe 1700-vjeçare mund te thuhet se gjendja e ruajtjes se tyre eshte jashtezakonisht e mire",

[fegi]

Erë e re në Finiq

Zbulohen 6 ndenjëset e para prej guri, të shkallares gjigante të Teatrit Antik. Prej këtij momenti, gërmimet arkeologjike në këtë sit, hyjnë në një fazë të re, prej së cilës mendohet se pas disa vitesh, do i gëzohemi një prej monumenteve më madhështore të trashëgimisë antike

Paraditen e së martës, në sitin arkeologjik të Finiqit u zbuluan 6 ndenjëse guri, të shkallares gjigante të Teatrit të Finiqit, që sipas arkeologut, Dhimitër Çondi, ky teatër i kryeqendrës së territorit Kaon, konsiderohet më i madh për Epirin e Ilirinë e Jugut, i krahasuar vetëm me atë të Dodonës, dhe shumë më i madh se i Butrintit e i Apollonisë apo i Sofratikës.

Teatri i Finiqit, ka një kapacitet prej 10 mijë vendesh, sipas Çondit dhe aty, nuk është luajtur thjesht teatër; aty është bërë politikë e gjindja është mbledhur për halle në kohë antike.

Zbulimi i ndenjëseve të gurit të Teatrit antik të Finiqit, konsiderohet ngjarje në kërkimet arkeologjike të viteve të fundit. Nëse zbulohet tërësisht ky teatër, për të cilin prof. Çondi thotë se do të duhen ndoshta 10 vjet, ai do ishte po aq famëmadh sa dhe Butrinti.

I vendosur mbi një kodër mbi fshatin Finiq, prej aty, shfaqet një panoramë dehëse e fushës së Vurgut dhe e liqenit të Butrintit. Rruga gjer atje, është asfaltuar së fundi, si shenjë paralajmëruese e një popullimi të pritshëm me vizitorë, ndonëse jo i afërt.

Për momentin, ajo zonë, ku përfshihet dhe Bazilika e Finiqit, ka statusin e një "kantieri" gërmimesh. Ugolini i madh, pa diskutim ka qenë këtyre anëve, në vitet '26-28, por pa lënë gjurmë zbulimi në teatër, që konsiderohet zemra e Finiqit antik. Sipas përshkrimit të prof.

Çondit, në sipërfaqe nuk ka patur asnjë shenjë ekzistence të ndonjë monumenti antik dhe çuditërisht, nuk ka qenë e mundur t'i bihet në erë, se në atë faqe kodre rrethore, tipike për të patur një teatër antik, në pozicionin e një ballkoni që shihte poshtë në fusha, të ishte fshehur një pasuri e tillë.

Zbulimi i teatrit antik të Finiqit, sipas Çondit, ka ndodhur rastësisht më 1980, nga disa fshatarë të zonës, të cilët kanë pikasur disa tulla furre nën rrënoja e kanë rendur t'i marrin për punët e tyre.

Është, më pas, arkeologu Dhimosten Budina, ai që nisi të punojë në këtë monument, me disa pastrime e që pasohet më 1989 nga puna e dyshes Dhimitër Çondi e Petrit Nanaj, të cilët nisën gërmimet aktive, për të nxjerrë në dritë skenën e teatrit.

E në vite, janë zbuluar skena, pjesa e orkestrës, pjesët kufizuese e muret mbajtës. Tani po tentohet në pjesën më të vështirë dhe finale, që është zbulimi i hapësirës rrethore të shkallares, e cila është tërësisht e mbuluar me shtresë dheu me shumë pak gjurmë të jashtme.

Ja pse dalja në dritë e ndenjëseve të para, së bashku me një pjesë të hyrjes në teatër nga pjesa e sipërme e shkallares, në një pozicion që ndan simetrik dy gjysmat e saj, konsiderohet diçka tej rutinës së punës së përditshme. Gërmimet në Teatrin dhe Bazilikën e Finiqit, po kryhen nga një ekspeditë italo-shqiptare, kryesuar nga drejtoresha e Institutit Arkeologjik, Shpresa Gjongecaj.

Edhe te Bazilika, gërmimet kanë avancuar dhe synim kryesor i punës mbetet rikrijimi historik i qytetit antik. Bazilika mesjetare është ndërtuar mbi rrënojat e Agorës antike dhe ky pikëtakim mes antikes e mesjetares me një diferencë prej afro 5-6 shekujsh nga para deri pas Krishtit, mbetet objekt afirmimi për punën e arkeologëve. Pra janë dy epoka të ndryshme, të mbivendosura me njëra-tjetrën, ku secila prej tyre meriton vëmendje, për t'i rivitalizuar në bllok. Sakaq, nga prof.

Çondi thuhet se shumë gurë të ndenjëseve të Teatrit Antik, janë marrë për ndërtimin e Bazilikës Bizantine, për shkak të kualitetit të tyre. Dhe ajo çka mund të dalë nga toka prej shkallareve të Teatrit, mundet të jetë tejet e dëmtuar, pikërisht nga ndryshimi i destinacionit të gurëve.

Po ashtu, prof. Çondi flet me një përndezje profesionale dhe për Nekropolin e Finiqit, të shtrirë poshtë në fshat, altarin dhe varret e atyshme, që sipas tij, janë plot me sende, një pjesë e mirë e së cilave, kanë përfunduar në muze. Fjala është për monedha e varëse floriri që, sipas besimit të asaj kohe, i duheshin të vdekurit dhe në jetën e përtejme.
Këmbët e Neronit në Finiq

Një prej monumenteve më të spikatura, të gjetura në hapësirën e skenës së Teatrit të Finiqit, është bazamenti i një statuje të Neronit, që thuhet se ka qenë i derdhur në bronz. Statuja nuk ekziston dhe ajo çka ka mbetur aty, janë gjurmët e këmbëve, ku ka qenë i fiksuar si dhe një mbishkrim i prishur emërtues apo shpjegues.

Ndërsa statuja prej bronzi, mendohet të jetë shkrirë, në një epokë të mëvonshme kur Neroni nuk ishte më i frikshëm dhe ky padyshim, nuk ekzistonte ky meraku ynë i sotëm për ta parë si të shenjtë çdo gjë që na vjen nga kohët antike, ndonëse për vetë kohën, mund të ketë qenë diçka e zakonshme apo dhe tejet vulgare.

[fegi]

Zbulimet Arkeologjike ne Shqiperi ·

Interesi për vlerat arkeologjike të Shqipërisë nis qysh në shek. XIX kur studjues të gjeografisë historike iu kushtuan lokalizimit dhe identifikimit të të dhënavenga burimet antike.

Kështu është i pari që viziton Shqipërinë francezi Pouqueville (F.C.H.L. Pouqueville, Voyage dans la Grèce, comprenant la description ancienne et moderne de l’Epire, de l’Illyrie grecque etc. Paris 1820-21, v.5). Anglezi Martin Leake, nga shëtitja që bëri në Shqipërinë e Jugut deri në Apoloni, botoi një përshkrim të hollësishëm të rënojave të objekteve arkeologjike që i ranë në sy (W.M. Leake, Travels in northern Greece, London 1835, v. 4). Më vonë arkeologu francez L. Heuzey vizitoi Shqipërinë dhe në studimin e tij u ndal kryesisht mbi Durrësin e Apoloninë (L.Heuzey. H. Daument, Le mission archéologique de Macèdoine, Paris 1876). Në fillim të shek. XX vizitoi Apoloninë dhe rrethinat e Vlorës balkanologu C. Patsch. Ai është i pari që zbuloi qytetin e Amantias dhe më pas botoi një studim të hollësishëm mbi antikitetet që pa në Bylis, Klos, Berat etj. (C. Patsch, Das Sandschak Berat in Albanien, Wien 1904).

Gjatë Luftës së parë botërore erdhën në Shqipëri arkeologët austriakë C. Praschniker e A. Schober të cilët filluan kërkimet nga veriu i Shqipërisë në drejtim të jugut dhe i kushtuan vëmendje edhe monumenteve e qendrave arkeologjike ilire (C. Praschniker-A. Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien 1919; C. Praschniker, Muzakia und Malakastra, Wien 1920).

Më 1924 një mision arkeologjik francez, nën drejtimin e Leon Rey, fillon gërmimet sistematike në Apoloni, të cilat vazhduan deri më 1938 dhe rezultatet u botuan në revistën Albania (L.Rey, Albanie, Revue d’archéologie, Paris 1925-1939, në 6 vëllime). Një mision tjetër arkeologjik italian më 1926 filloi gërmimet në qytetin antik të Foinikes dhe më vonë në Butrint. Në fillim misioni u drejtua nga L. Ugolini e më pas nga Markoni e Mustili (L. Ugolini, Albania antica, Roma 1927-1942, 3 vëll; D. Mustili, La civilta preistorica dell’Albania, Roma 1940).

Pas Luftës së dytë botërore deri më 1990 kërkimet e studimet arkeologjike u bënë nga arkeologë shqiptarë. Më 1948 u krijua në Tiranë Muzeu Arkeologjik-Etnografik, më pas u krijua Sektori shkencor i kërkimeve arkeologjike, nga i cili më 1976 u formua Qendra e Studimeve Arkeologjike dhe më 1991 Instituti i Arkeologjisë. Gjatë këtyre viteve veç muzeut qendror arkeologjik dhe pavionit arkeologjik në Muzeun Historik Kombëtar, u ngritën edhe muze të profilit arkeologjik në Durrës, Apoloni, Butrint dhe Korçë, të cilët ruajnë objekte me vlera unikale.

Vitet 1991-1999 përbëjnë një etapë të re për arkeologjinë shqiptare, atë të bashkëpunimit me arkeologë të huaj. Janë realizuar ose vazhdojnë veprimtarinë projekti shqiptaro-grek në Butrint, projekti shqiptaro-amerikan në Shpellën e Konispolit (Sarandë) dhe në zonën Apoloni-Bylis, projekti shqiptaro-francez në Apoloni dhe në vendbanimin prehistorik të Sovjanit (Korçë) dhe projekti shqiptaro-anglez në Butrint. Gjatë vitit 2000 janë duke u hartuar edhe projekte të tjera për kërkime në Durrës, Bylis e qendra të tjera arkeologjike.

Rezultatet e kërkimeve, gërmimeve e studimeve arkeologjike, mëse njëqindvjeçare, të bëra në Shqipëri, mund t’i përmblidhnim në :

Në fushën e prehistorisë.

Gjurmët më të hershme të banimit të territorit të Shqipërisë janë zbuluar në Xarë (Sarandë) dhe në Gajtan (Shkodër) të cilat i takojnë epokës së paleolitit (rreth 100.000 vjet më parë). Periudhës së paleolitit të vonë (30.000-10.000) vjet, i takojnë një numër më i madh vendbanimesh (Xarë, Konispol, Shën Marinë, Kryegjatë, Rrëzë Dajti, Gajtan etj) të cilat mbulojnë gjithë territorin e Shqipërisë së sotme.

Gjatë epokës së neolitit (7000-3000 p.e.s) territori i vendit tonë ka qenë shumë më i banuar, gjë që e dëshmojnë me dhjetra vendbanime të zbuluara, të cilat kanë qenë ngritur në fusha pjellore, në taraca lumore dhe në shpella. Banesat e tyre ishin kasolle të thjeshta të lyera dhe të shtruara me baltë. Në Dunavec e Maliq janë zbuluar banesa të ngritura mbi hunj (palafite) të cilat kërkonin një teknikë të lartë të ndërtimit të banesave. Por në jetën e banorëve neolitikë vend qendror zinte bujqësia dhe blegtoria si edhe përgatitja e prodhimi i enëve prej balte. Nga fundi i epokës neolitike mjeshtrat e punimit të poçarisë arrijnë të prodhojnë jo vetëm enë cilësore e me forma të shumëllojshme, por edhe me vlera artistike.

Vlerë të veçantë kanë disa enë të pikturuara të gjetura në Dunavec, Cakran e Maliq I të cilat janë të importuara nga kulturat e Diminit në Thesali (Greqi). Ato janë dëshmitë e para të këmbimit midis trevave të vendit tonë me qytetërimet më të përparuara të Europës Jug-Lindore të epokës neolitike.

Në fillim të epokës së metaleve (mijëvjeçari i tretë p.e.s.) në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik ndodhën ndryshime të rëndësishme si rezultat i dyndjes së popujve baritor, indoevropian, të ardhur nga lindja. Një shfaqie e re ishte kulti i varrimit në tuma (Pazhok të Elbasanit, Barçë të Korçës, Piskovë të Përmetit etj). Ky rit varrimi në tuma do të përdoret pa ndërprerje gjatë tërë epokës së bronzit dhe do të bëhet karakteristik për popullsinë ilire të epokës së hekurit.

Nga fundi i mijëvjeçarit të dytë dhe gjatë tërë gjysmës së parë të mijëvjeçarit të parë p.e.s., ilirët fillojnë dhe i vendosin vendbanimet e tyre në kodra të ngritura me pozicion dominues mbi zonën përreth, dhe gradualisht (i përforcojnë) i rrethojnë me mure të fuqishme (Gajtan-Shkodër, Tren-Korçë, Kalivo-Sarandë etj).

Në fushën e antikitetit.

Deri në shek. VII p.e.s. trevat e ndryshme ilire kishin përparuar pothuajse me të njëjtin ritëm. Midis tyre dalloheshin disa krahina të veçanta si Fusha e Korçës, Mati, Glasinaci (në Bosnjë) etj, të cilat kishin arritur të krijonin një kulturë materiale me nivel më të lartë se të tjerat. Përfshirja e Ilirisë në lëvizjen e gjerë ekonomike-shoqërore mesdhetare, bëri që pas shek. VII p.e.s. të dalin në radhë të parë të zhvillimit trevat jugore ilire - Iliria e Jugut.

Faktor parësor u bënë marrëdhëniet e hershme me botën greke dhe veçanërisht procesi i urbanizimit u përshpejtua me themelimin e kolonive greke në brigjet e Ilirisë. Kështu kolonistë të ardhur nga Korkyra më 627 p.e.s. themeluan Dyrrahun dhe më 588 p.e.s. themeluan Apoloninë.

Rreth gjysmës së parë të shek. VI themelohet dhe Oriku. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë se gjatë shek. VI-V Dyrrahu e Apolonia kthehen në qytete të mirëfillta, kurse gjatë shek. IV ato njohën një lulëzim të përgjithshëm që u shpreh me ndërtime monumentesh madhështore.

DYRRAHU ose Epidamni, qysh në shek. V p.e.s. kishte punishte të punimit të qeramikës, të metaleve, të pëlhurave e lëkurës, kantier për ndërtimin e anijeve etj. Dëshmi e zhvillimit të tregtisë janë monedhat prej bronzi e argjendi që pret Dyrrahu, kurse për lulëzimin urbanistik të shek. IV p.e.s dëshmon mozaiku i një dyshemeje me gurë lumi, i ashtuquajturi Bukuroshja e Durrësit.

Në vitin 229 p.e.s. Dyrrahu kaloi në vartësi të Romës dhe më vonë u kthye në koloni romake. Në shek. I-III të e.s. përjeton një periudhë lulëzimi, u bë qendër dhe porti kryesor i brigjeve të Adriatikut lindor. Kësaj kohe i takon ndërtimi i amfiteatrit, i termave, bibliotekës, ujësjellësit etj.

Në shek. IV Dyrrahu bie ekonomikisht dhe tërmeti i vitit 345 e.s. e rënon edhe më tej duke e bërë të kthehet në një qendër të vogël tregtare. Pozita e tij gjeografike e bëri Dyrrahun që gjatë shek. V-VI e.s. ai të kthehet në një nga qytetet e rëndësishme të perandorisë bizantine. Në kohën e perandorit Anastas (me origjinë nga Durrësi) u ndërtuan shumë godina të reja, hipodromi dhe tre radhë muresh rrethues shumë të fuqishëm.

APOLLONIA. Qytet antik ndër më të mëdhenjtë në pellgun e Adriatikut dhe më i përmenduri ndër 30 qytetet e tjera me të njëjtin emër të kohës antike. U ngrit mbi një kodër (me dy maja të larta 101 e 103m mbi nivelin e detit) me një pozicion që zotëron tërë zonën dhe nëpërmjet luginës së lumit Aqos (Vjosë) lidhej me detin Adriatik. Në shekujt e parë të jetës, Apolonia mbante lidhje të ngushta me Korinthin dhe Korkyrën dhe luante rolin e ndërmjetësit në tregtinë e helenëve me ilirët. Në shek. V p.e.s. u bë qendër e zhvilluar ekonomike me punishte të shumta zejtare, zgjeroi marrëdhëniet me botën ilire si edhe me Atikën e më vonë edhe me Magna Grecian (Italinë e Jugut).

Lulëzimin më të madh qyteti e njohu në shek. IV-III p.e.s. Në këtë kohë qyteti u shtri në të gjithë faqen perëndimore të kodrës dhe u rrethua me një mur mbrojtës 4km të gjatë duke përfshirë një hapsirë të qytetit prej 138ha. Apolonia u ndërtua sipas një plani që mbështetej në sistemin ortogonal të Hipodamit; përshkohej nga rrugë të drejta, kryesore e dytësore, që kryqëzoheshin me njera-tjetrën duke kufizuar lagje të veçanta. Nga ndërtimet kryesore veç mureve rrethuese u ndërtua portiku i qendrës së qytetit (agorasë), teatri, një çezmë monumentale, gjimnazi etj. Shëtitorja e Apolonisë shquhet për planimetrinë e zhvilluar dhe arkitekturën solide. Ajo është me dy kalime dhe dy kate (70.2x10.50m). Muri i pasëm që ka një rol mbajtës është me 17 kamare obsidale, ku vendoseshin shtatoret, kolonada e brendshme dhe e jashtme e katit të parë formohej nga kolona tetëkëndore. Në shek. I-III të e.s. qyteti përjetoi një periudhë të dytë ndërtimesh intensive, si tempullin e Agonotetëve, odeonin, bibliotekën dhe një sërë vilash të zbukuruara me mozaikë. Apolonia në kohën e Augustit u shpall qytet i lirë dhe i paprekshëm dhe vazhdoi të mbetej një qendër e rëndësishme ekonomike e kulturore. Lulëzoi arkitektura dhe degë të tjera të artit, e sidomos skulptura. Ndaj me të drejtë Ciceroni e quajti “Magna urbs et gravis” (qytet i madh e hije rëndë).

Në shek. III-IV qyteti humbet rëndësinë e dikurshme dhe në fillimet e mesjetës Apolonia kthehet në një qendër peshkopale.

Marrëdhëniet e ndërsjellta të qyteteve koloni me interlandin ilir shpejtuan procesin e lindjes dhe zhvillimit të një tog qytetesh ilire. Gjatë shek. IV-II p.e.s. ngrihen qytete si Butrinti, Amantia, Bylisi, Foinike, Antigonea, Dimali, Lisi etj. Ato ishin vendosur mbi maja apo shpate kodrash, me horizont të gjerë shikimi dhe të rrethuara me mure me konstruksione solide me blloqe gurësh të skalitur me forma trapezoidale, poligonale e në një fazë më të zhvilluar me blloqe kuadratikë. Në shek. IV p.e.s. ato ishin kthyer në qendra zejtare e tregtare, kurse rreth mesit të shek. III p.e.s. qyteti ilir ishte formuar me tiparet themelore të një qyteti antik. Hapsira e brendëshme e qytetit ishte e organizuar sipas sistemit hipodamik ku agoraja në të cilën ishin vendosur godinat e karakterit politik e shoqëror, kulturor e religjoz (prytaneioni, teatri, shëtitorja, tempujt etj) formonin qendrën e qytetit të ndarë nga pjesa tjetër. Disa shembuj të këtyre ndërtimeve në qytetet ilire e dëshmojnë më së miri nivelin urbanistik të tyre.

BUTRINTI. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë se në shek. VII-VI p.e.s. Butrinti ishte një qendër protourbane, kurse në shek. V p.e.s. arriti të marrë tiparet e plota të një qyteti. Në fund të shek. IV fillim i shek. III p.e.s. u ndërtua agoraja e qytetit, një portik (shëtitore), një tempull i vogël dhe teatri me 1500 vende i cili është ruajtur i plotë deri në ditët tona. Ai bashkë me ndërtimet e tjera pranë si tempullin e Asklepit, portikun, banjat etj, përbënin pjesën më të bukur të qytetit antik.

Në periudhën e vonë antike e mesjetës së hershme Butrinti përjetoi një periudhë lulëzimi. Kësaj kohe i takon ndërtimi i Baptisterit i cili është monumenti më i rëndësishëm i periudhës paleokristiane. Salla e pagëzimit në formë rrethore me diametër 13.50m është shtruar me mozaikë shumëngjyrësh, me motive nga bota shtazore e figura gjeometrike, të cilat kanë vlerë të veçantë artistike. Salla përshkohet nga dy rradhë kollonash granite mbi të cilat kanë qenë mbështetur qemerët e çatia.

ANTIGONEA. Qytet i themeluar në shek. III p.e.s. me një mur 4000m të gjatë, është ndërtuar me një sistem urbanistik të tipit hipodamik, me rrugë të drejta e të kryqëzuara që ndajnë qytetin në insula me gjerësi 200 këmbë dhe në ndarje të tjera më të vogla.

AMANTIA. Eshte e vendosur në faqen e një kodre të lartë dhe kishte të fortifikuar me një mur të gjatë 2200m, vetëm akropolin. Emri i qytetit për herë të parë përmendet në shek. IV p.e.s.. Në shek. III p.e.s. qyteti fuqizohet ekonomikisht dhe arrin të presë monedhat e veta. Këtë e dëshmojnë ndërtimi i tempullit të Afërditës, rrënojat e një teatri dhe veçanërisht ndërtimi i stadiumit, i cili është ruajtur i plotë deri në ditët tona. Stadiumi ka formën tipike të stadiumeve greke me dy krahët e gjata që kufizojnë pistën me gjatësi 184.8m dhe gjerësi 12.25m. Njëri krah i shkallares i ndërtuar me blloqe gurësh gëlqerorë ka 17 rradhë, kurse krahu tjetër ka 8 rradhë.

BYLISI. Një nga qytetet më të mëdha ilire u zhvillua në shek. IV p.e.s. si kryeqendër e fisit ilir të bylinëve. Ai kishte një sipërfaqe prej 30ha të rrethuar me mur të mbrojtur nga 7 hyrje e 7 kulla. Në shek. III p.e.s. qyteti u fuqizua ekonomikisht, kohë kur ndërtohet agoraja (qendra e qytetit) prej 4ha, ku ngrihet teatri me rreth 9000 vende, stadiumi, gjimnazi etj. Në shek. I e.s. Bylisi u kthye në koloni romake.

Në shek. IV të e.s. qyteti rrethohet me mure të fuqishme, dhe më pas në shek. V-VI u bë një qendër e rëndësishme peshkopale. Për këtë flet zbulimi i gjashtë bazilikave, dyshemetë e të cilave janë shtruar me mozaikë me motive paleokristiane të një cilësie të lartë.

ALBANOPOLI. Qytet ilir, qendër e fisit të Albanëve, që përmendet për herë të parë në mesin e shek. II të e.s. nga Ptolemeu, i cili përcakton dhe kordinatat e shtrirjes së tij. Eshtë lokalizuar me rrënojat e qytetit ilir të Zgërdheshit (në afërsi të Krujës). Emri i qytetit dhe i fisit të albanëve që krijuan atë, u ruajt në mesjetë e deri në ditët tona duke i dhënë emrin gjithë trevës ku shtriheshin Ilirët e Jugut - Albania.

LISI. U formua si qytet nga fundi i shek. IV p.e.s. mbi bazën e një vendbanimi protourban. Në shek. III-II p.e.s. muret rrethuese e ndanin atë në tre pjesë, akropolin, qytetin e sipërm dhe qytetin e poshtëm që shtrihej buzë lumit Drin. Muret e qytetit janë të ruajtur shumë mirë me 12 portat dhe kullat e shumta që i japin një pamje madhështore qytetit. Lisi në kohën e Cezarit merr të drejta dhe ofiqe municipale dhe luan një rol aktiv në luftën civile midis Pompeut e Cezarit.

SELCA E POSHTME. Në kodrat e fshatit me të njëjtin emër, janë zbuluar rrënojat e një qyteti ilir të shek. IV-III p.e.s. Në shek. III bëhet qendër e krahinës ilire të Dasaretisë. Në këtë kohë gdhenden në shkëmb 4 varre monumentalë princëror, me një arkitekturë të stilit jonik. Në njërin varr është gjetur një inventar shumë i pasur me armë, enë bronzi e balte, zbukurime ari dhe një paftë metalike me skenë mitologjike luftimi.

Në qytetet koloni, Dyrrah, Apoloni si edhe në qytetet e tjera të Ilirisë së Jugut si në Butrint, Amantia, Bylis, Antigone etj., krahas degëve të ekonomisë u zhvillua e lulëzoi arti, i cili në fillim zhvillohet i lidhur me traditën e metropoleve (korinthase e korkyrase). Pas shek. V krahas vazhdimit të traditës, arti fiton veçori lokale. Vlera të veçanta artistike kanë punimet në qeramikë. Në shek. IV-III p.e.s. punishtet e Apolonisë e Dyrrahut prodhuan enë me figura të kuqe me tema mitologjike dhe nga jeta e përditëshme. Figurinat (terrakotat) e shumta me tema mitologjike e më pas edhe tema nga jeta e përditëshme, dallojnë për plastikën e realizimin artistik. Krahas terrakotave të shumta janë edhe figurinat prej bronzi, mjaft prej të cilave përbëjnë vepra arti

Gjatë shek. I-II e.s. në skulpturë përvetësohen tiparet e artit romak. Veçanërisht në skulpturë portreti ndjek realizmin tipik të kohës me një frymë të mbështetur në traditën. Qendra kryesore është Apolonia me portretet e magjistratëve, të Filozofit, të Bilias etj. Portrete cilësore të shek. I-II e.s. kanë dhënë Dyrrahu, Butroti, Foinike etj. Relievi bëhet skematik dhe lidhet me qëllimet praktike të zbukurimit të altareve, sarkofagëve, monumenteve arkitektonike etj.

Mozaiku si gjini e pikturës monumentale dekorative në kohën antike (greko-romake) dhe atë mesjetare të hershme njohu një lulëzim të dukshëm, sidomos në shekujt e parë të e.re. Duke përdorur gurë kubik të zinj ose shumëngjyrësh të vendosur në sfond të bardhë u arrit të realizoheshin figura të ndryshme gjeometrike dhe skena nga mitologjia detare. Shquhet mozaiku polikrom zbuluar në Apoloni, që paraqet Luftën e amazonëve.

Mozaiku si vepër e artit lulëzon edhe në shek. V-VI të e.s. realizuar në veprat e kultit paleobizantin, si në bazilika, kisha, pagëzimore, trikonka etj. Në dyshemetë e këtyre monumenteve figurat e mozaikut janë të shpërndara lirshëm në sipërfaqe dhe janë figura simetrike, kafshë në qetësi, pemë, fruta, bisqe hardhije, shpendë, peshq e motive të ndryshme ujore. Në radhën e këtyre realizimeve cilësor është mozaiku i Baptisterit të Butrintit, i trikonkës së bazilikës së Linit (Pogradec), mozaiku u bazilikës së Arapajt (Durrës) i bazilikave të Bylisit e shumë të tjera.

Në Shqipëri është ruajtur deri në ditët tona vetëm një mozaik parietal (i vendosur në mur), ai është mozaiku i kapelës së Durrësit, i ngritur brenda amfiteatrit të qytetit. Ai paraqet figura shënjtorësh dhe i përket periudhës së hershme bizantine.

Në fushën e mesjetës së hershme

Të dhëna të mirëfillta për kulturën e hershme mesjetare vijnë nga gërmimet e para sistematike që u bënë gjatë viteve 60-70të, me zbulimin e varrezave të Komanit, të Buklit, të Shurdhahut, të Lezhës etj. Gradualisht gërmimet u shtrinë edhe në një varg kështjellash të antikitetit të vonë e mesjetës së hershme si në Varosh (Stelush), Shurdhah (Sardë), Lin, Pogradec, Berat, Kaninë, Butrint etj. Një pjesë e kështjellave janë vazhdim i qyteteve e qytezave të kohës antike, e një pjesë tjetër kala e kështjella të ngritura në përshtatje me kushtet e reja historike.

Gjatë shekujve të mesjetës së hershme shqiptare shek. VII-IX ka një braktisje të qyteteve për shkak të kthimit në ekonominë e mbyllur natyrore. Vetëm Durrësi ku u kufizua pushteti bizantin e ruajti karakterin e mirëfilltë qytetar. Gjithashtu edhe Butrinti, në jug, mbeti qendër e rëndësishme qytetare.

Një ringjallje e jetës qytetare vihet re pas shek. IX kur fillon qarkullimi i monedhave bizantine. Ndër qytetet e ringjallura mbi truallin e qyteteve ilire, në këtë periudhë janë Berati, Kanina, Lezha, ndërtimet fortifikuese (muret, portet e kullat) të tyre janë ruajtur deri në ditët tona.

Autor: Prof.Myzafer Kokurti

Literatura

1. Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Tiranë 1995.

2. Kuvendi i parë i studimeve ilire, Tiranë 1974.

3. Les Illyriens, Tiranë 1985.

4. ILIRIA 1985, 2.

5. ILIRIA 1986, 1.

6. ARKEOLOGJIA, N. Ceka-M. Korkuti, Tiranë 1998.

[fegi]

Durrës, zbulohet varri antik në qendër të qytetit




DURRES- Një varr antik i periudhës bizantine është zbuluar sot gjatë gërmimeve për rikonstruksionin e qendrës së qytetit pranë xhamisë së madhe të Durrësit. Zbulimi ka qenë i rastësishëm.

Fadromat po gërmonin kur në një thellësi prej rreth 2 metra kanë hasur në një masë të fortë. Arkeologët thonë se përmasat e varrit janë rreth 2.5 m i gjatë dhe 1 metër i lartë. Varri ka formë catie dhe me tjegulla të periudhës bizantine. Nga gërmimet që u kryen brenda në varr janë gjetur eshtra dhe një monedhë bronzi e periudhës bizantine.

Specialistët thonë se do të jenë antropologët që do ti studiojnë dhe vetëm në fazën përfundimtare do jepet një konkluzion.
Pasi të hiqet varri do të vazhdojnë sërish punimet për rikonstruksionin e sheshit

[DYDRINAS]

Stelat e varreve antike thyhen me ekskavator e hidhen në përrua

22/09/2010 - 14:58

Auron Tare

Dy ditë më parë, pa hyrë në fshatin Qesarat të Tepelenës, ndalova pranë një lokali të vogël për të pirë një kafe dhe për të pushuar pak pas asaj trallisjeje të kthesave të Ballshit. Sapo hyra brenda oborrit, më zunë sytë dy stela varresh shumë të bukura, të punuara me mjaft mjeshtëri në gur të bardhë. Të dyja ishin vendosur anës derës prej druri si zbukurime të lokalit. Ishin shumë interesante dhe nuk mund të mos pyesja se ku i kishin gjetur të zotët e restorantit këto stela varresh. Djali i lokalit më tregoi se ato stela ishin gërmuar me ekskavator gjatë punimeve për autostradën që po kalon pranë lumit Vjosë. Me sa duket, punëtorët i kishin thyer gjatë gërmimit dhe djali i lokalit kishte shkuar që t'i ndalonte. Pasi kishte bërë debat me punëtorët, kishte arritur t'i ndalonte dhe kishte lajmëruar një gazetare lokale, e cila kish bërë edhe një kronikë në TV për këtë zbulim. M'u kujtua në fakt kronika dhe atëherë bëra lidhjen e stelave me ngjarjen që e kisha dëgjuar.
Me ekskavator
Djaloshi i lokalit, mjaft i gjendur, më tregoi edhe vendin se ku ekskavatori i firmës i kishte gërmuar këto stela. Kishte edhe të tjera, më tha, "por punëtorët e firmës i kanë hedhur në një përrua dhe mbi to hodhën kamionë të tërë me baltë". "Një pllakë të madhe e pashë vetë, - më tha, - dhe dukej se kishte shkrime, po se çfarë gjuhe, nuk e di të të them". A erdhën arkeologët? - e pyeta. "Po, - më tha, - erdhi një i shkurtër, si i zi në fytyrë (me siguri që ka qenë ai profesori që shet provimet në Universitetin e Gjirokastrës dhe disa në këtë listë e njohin mirë) dhe pasi i pa dhe i fotografoi, më tha: 'Pse na hapni punë more djalë? Pse nuk i le me të tjerat në përrua?'". Larg çdo ideje mediatike nuk m'u duk se ky djalosh fshati po më gënjente duke i shtuar reagimet e arkeologut.
Çudia
Shkova dhe pashë vendin e gërmimit. Kockat që kishin qenë në varrin e zbuluar, ishin shpërndarë gjithandej. Megjithëse një person i varrosur 2000 e ca kusur vjet më parë, përsëri e meritonte që të mos ia shpërndanin kockat ashtu rrugës plot pluhur. Por, kur shikon respektin që kanë shqipot për varret e sotme, të duket luks i madh që të mendosh për një njeri të periudhës antike. Pllakat e tjera të bazamentit që ishin gjetur aty, ishin lënë në vend, me sa duket në pritje të ndonjë fshatari për t'i marrë dhe për t'i vendosur në murin e oborrit. Se çfarë ishte shkatërruar me ekskavator nuk mund të thuhet, përveç se banorët aty pari kishin parë një sërë pllakash të hedhura në përrua.
Shpëtimi
"Po tani, çfarë do bëhet me këto që ke në oborr?", e pyeta djalin e lokalit. "Po ja, të rrinë këtu, - më tha. - Unë i shpëtova. Nga arkeologjia nuk u interesua njeri t'i marrë", - më tregoi ai. Në fakt i meritonte t'i mbante. Ishte i vetmi që kishte treguar interesim për t'i shpëtuar. Megjithëse zona e fshatit Qesarat njihet si një zonë që shpesh ka zbulime interesante, me sa duket askush nuk e ka vënë ujin në zjarr për t'u paraprirë punimeve për rrugën e re. Pyeta përgjegjësin e firmës që po punonte për rrugën, në se kishte ndonjë studim paraprak mbi zonat me mundësi të madhe arkeologjike ku kalonte gjurma e rrugës. As kishte parë, as kishte dëgjuar të tilla mesele të ngatërruara.
Reagimi
Një profesor i njohur amerikan më dërgon këtë mesazh: "Auron, kjo është çmenduri. Duhet të ketë ekipe studentësh që të ndjekin punime të tilla rrugësh, në mënyrë që të mos humbasin zbulime të tilla". Ai mendon se këto zbulime buzë rrugës do të tërhiqnin interesin e universiteteve, studentët do vinin për të bërë survey të rrugës që po hapet, këto zbulime nuk do të humbisni

Gazeta Shqiptare