Zbulime arkeologjike ne Shqiperi

[fegi]

Durrës, zbulohet spiranca 2000 vjeçare prej plumbi



DURRËS- Spiranca metalike e një anije antike, më e madhja e këtij lloji e zbuluar në ujrat tona detare deri më sot, është gjetur sot paradite nga disa peshkatarë në gjirin e Durrësit.

Sipas të dhënave paraprake, ajo është pjesë e një objekti metalik që kombinohej me një tra prej druri dhe që ka një gjatësi prej rreth dy metrash, çka lë të kuptosh se anija së cilës i përket ka patur një gjatësi prej rreth 25 metrash.

Objekti i përket periudhës romake dhe ka një moshë afro 2000-vjeçare, nënvizoi specialisti i arkeologjisë nënujore.

[fegi]

Korcë, zbulohet briri i një kafshe të Neolitit



KORCE-Një zbulim me vlera të mëdha arkeologjike është realizuar paraditen e sotme në fshatin Vashtmi të Korces nga ekspedita shqitaro-amerikane.

Një bri i cili i përket një kafshe të madhe të Neolitit të hershëm që mendohet të ketë jetuar rreth 6000 vjet para erës sonë është zbuluar nga gërmimet e kësaj ekspedite, që nisi punën disa dite më parë. Sipas arkeologeve briri i përket periudhës neolitike.

Ekspedita shqiptaro amerikane kthehet në këtë vend pas 70-vjetësh, duke patur interes për zbulime që datojnë si të hershme të periudhës neolitike.

[fegi]

Del në dritë nga gërryerja furra antike e Mesopotamit



SARANDË- Jo nga gërmimet arkeologjike për gjetjen e objekteve antike, por nga gërryerja e tokës nga ujërat e lumit Bistrica, në Mesopotam, disa kilometra larg Sarandës, pak vite më parë, doli në dritë një furrë qeramike, që mendohet se i përket shekullit XIII-XIV pas Krishtit.

Historiani Gëzim Sala dhe rektor i Universitetit "Eqrem Çabej" në Gjirokastër, thotë se furra u zbulua 12 kilometra larg qytetit të Sarandës, 400 metra në veri të kishës së Mesopotamit.
"Kjo furrë është e para e zbuluar në jug të vendit dhe ka vlera të veçanta për njohuritë e përpunimit të qeramikës së ndërtimit në këtë territor. Objekti me përmasa katërkëndorë 6.20 x 1.15 metra, trashësi 9 cetrimetra ishte fshehur prej shekujsh në thellësi 25 centrimetra", shprehet Sala.
Sipas tij, tullat e punuara me baltë të përzier me kashtë drithi me ngjyrë të kuqe ruajnë në faqet anësore gjurmë djegieje nga temperaturat e larta.
"Ndërtimi i furrës është i ndarë në dy pjesë: dhoma e pjekjes dhe vatra, që në shtresë horizontale krijojnë skorën. Ajo mbështetet në boshte çifte kollonash, që lidhen me harqe me diametër 0, 60 metra midis tyre të ndërtuar me tulla në formë trapezoidale, me gjatësi dhe gjerësi përkatësisht 27 dhe 22 centrimetra", pohon Sala.
Ai tregon se në periudhën romake ekzistojnë furra pa mbulesë, ku përdoreshin enët dhe tjegullat për largimin e tymit. "Pjekja realizohej nëpërmjet gazeve djegëse të formuara në vatër përmes vrimave të skorës, ku ishte depozituar materiali i papjekur", thotë Sala.
Furra të tilla ndeshen që nga antikiteti, deri në mesjetë, të cilat kanë të njëjtin parim të funksionimit, por ndryshojnë përsa i përket materialit të ndërtimit dhe dimensioneve të tyre.

[fegi]

Një shtatore e mistershme vendoset në kalanë e Lezhës



LEZHË- Një shtatore pa emër është vendosur në kalanë e Lezhës. Banorët në afërsi të kalasë kanë vënë re një makinë tip vinc disa ditë më parë kur disa persona kanë zbritur shtatorën në fjalë dhe e kanë vendosur në hyrjen e portës kryesore të kalasë. Sipas dëshimtarëve okularë, personat janë larguar menjëherë duke mbetur mister.
Për specialistin e monumenteve të kulturës në këtë park Dedë Margjoni shtatorja pa emër përshtatet mjaft mirë me arkeologjinë e kalasë, por mbetet mister mënyra se si ka përfunduar në kala, pasi nuk ka asnjë njoftim zyrtar për këtë veprim.
“Pasditen e 3 marsit një banor i lagjes sinjalizon për vendosjen e bustit. Kur erdha e pashë shtatoren u cudita dhe paradoski ishte këtu se as drejtori i parkut arkeologjik nuk ishte vënë në dijeni. Të dalë autori i kësaj ngjarje që të paktën ta falenderojmë se për mua është një vepër e bukur që shkon të këtë kala” u shpreh Margjoni.

Specialisti i monumenteve të kulturës shton se kjo shtatore është simbol i luftëtarëve të mesjetës shqiptare dhe nuk ka të bëjë me një emër të përvecëm ndërsa sipas tij shkon mjaft bukur me muret, portat dhe të gjithë ansamblin muzeal.

[gjirfabe]

KA LIGJ TE MIRE PER TRASHGIMIN KULTURORE
POR NUK KA MBLEDHUR ASNJE OBJEKT



Ka ligj për trashëgimin por nuk ka polici për trashëgiminë ,mungon një Task-forcë në drejtorit e policive kufitare




Gëzim Llojdia





Një histori e shtrirë në hapësirë dhe në kohë mjegulle përkufizon mënyrën se si u grabitën mjaftë prej objekteve arkeologjike në shumë site shqiptare.



Eqrem bej Vlora dhe Dr i shkencave arkeologjike Yzeir Ismaili dhe si mblodhi objektet arkeologjike në muzeun e Skelës



Ajo godina me fytyrën e saj buzë këtij deti jugor është muzeu kombëtar i pavarësisë sonë .Duhet të jetë e dokumentuar se aty sot vijnë dhe kanë ardhur në shi e në shakull,si atëherë në ditë historie kur u bë strehë e qeverisë së parë të shqiptarëve dhe muze arkeologjik në kohën e Zogut. Si ai qiriu kur digjet ne mbyllje bënë dritë më shumë,ashtu edhe koha e saj tashmë ndrinë më shumë. Dhe duke gjezdisur nëpër libra historie nëpër fletët ditari gjetëm edhe këtë shënim të vogël,për kohë ne kësaj godine që mendohet se i ka shërbyer edhe karantinës ,por a ka parë godinën lotët që janë vesa e dhimbjes seç’ prej asaj dite kur ikën arkeologët që sollën aty dëshmit e tokës së tyre ,pushtuesi i vuri zjarrin e shkrumbëzoi,qafiri dhe dhimbja e saj ishte e pamat se ikën dhe humbën shumë dëshmi,mirëpo ndërsa njeriu e ndjenë ajo shkrinë ,humbet si hiri. Këtë hi ne e mbledhim sot,ku brenda tij është e gjitha,ku ne të shkruajmë sado pak një varg. Godina ka qenë spital qendër karantine ,seli qeverie- pas 1912,muze arkeologjik-1937,shkrumbëzuar -1939,muze pavarësie- në vitin 1962 rimerr tiparin e vërtetësisë.

Aty buzë detit,ku llapashitet deti dhe valët bëjnë një ujdi,është një godinë,sot quhet muze kombëtar i pavarësisë. Në atë godinë ku ishin gjetjet e Leon Rey. Neritan Ceka djali i arkeologut Hasan Ceka shprehet tek libri i tij “Apolonia....” më 1924 filloi gërmimet arkeologjike në Apoloni një mision francez i drejtuar nga Leon Rey. Rezultatet ishin mjaft premtuese me zbulimin e styoas, buleterionit dhe më pas të odeonit dhe bibliotekës. Një koleksion i rëndësishëm qeramike u krijua nga gërmimet në nekropol dhe u vendos përkohësisht në ndërtesën e Pavarësisë në Vlorë,ku u grabit nga ushtarët italianë në ditën e parë të pushtimit fashist....”Yzeir Ismaili bëhet drejtor i të parit muze arkeologjik. Ndërsa godina kishte shërbyer si seli e qeverisë së Vlorës. Sa kohë punoi Dr i arkeologjisë në ta parinë institucion, që kishte objektet arkeologjike më tepër ato të gjetura në kodrinën e qytetit antik të Apolonisë si dhe të qendrave te tjera ilire. Është një periudhë e zbardhur tashmë.

Nga viti 1937 në vitin 1939 Yzeiri ishte drejtues i këtij muzeu arkeologjik. Në minierën e Selenicës është gjetur një statujë e çmuar ,maket deleje. Kishte përmasa të vogla. Italianët e marrin dhe e nisin menjëherë drejt shtetit te tyre përtej kanalit të Otrantos. Drejtori i muzeut bëri një protestë të fuqishme. I kërkoi qeverisë, që të ndërhynte në mënyrë urgjente për të kthyer figurën e grabitur. Ndërsa konsullatës italiane i tha se kjo statujë duhej të rikthehej në qytetin e tij në mezen e arkeologjisë. Ndonëse ai kishte studiuar në shtetin fqinjë nuk ju dorëzua kthetrave të vetmisë, Yzeiri nuk reshte të kërkonte pranë autoriteteve statujën e grabitur,që ishte dërguar përtej këtij vendi ndonëse ishte zbuluar në nëntokën e tij. Me mbledhjen e objekteve arkeologjike e ka ndihmuar edhe diplomati dhe eruditi Eqrem bej Vlora. Objektet arkeologjike u grabitën dhe u prishën. Gjatë kohës, që ka qenë drejtor i këtij muzeu është marrë me grumbullimin e objekteve arkeologjike ,që ndodheshin nëpër institucione apo në banesat e qytetarëve.

Por këtu duhet përmendur edhe Eqrem bej Vlora,për kontributin që ka dhënë në pasurimin e muzeut.

Kontrabandistët objekte në këmbim të parave



Një ndërtues më thotë rreth dy vjet më parë se do të dëshironte të kishte në koleksionin e tij edhe monedha të Amantias dhe se ai do ti blinte me çdo çmim. Pyetja, që shtrohej pas kësaj oferte kriminale ishte . Një kontrabandist i objekteve kulturore ishte zotëria apo si ?

Apo si tregtar që i shesin brenda vendit duke përfituar nga leverdia e çmimit ?

Megjithëse shihej një rreze drite sepse objektet nuk shkonin përtej kufirit shqiptar pra nuk gjendesh ndërkaq të ekspozuar nëpër muzeumet e botës ,i afrova një mënyrë që edhe ai të mos bëhej pre e kësaj mënyre kriminale. Duke pasur në banesën e tij shumë monedha i dhashë 20 kartela, duke i treguar se si mund të kartelizohen dhe pastaj të shkonim tek QIKPR në Tiranë për të bërë regjistrimin e kësaj pasurie , që lëviz nën dorë dhe që përgatit nuk gjendet e regjistruar. I morri kartelat por më pas nuk u bë më i gjallë. Kur Bujar Leskaj më emëroi drejtor na porosit që të punojmë për kulturën tonë kombëtare dhe më tepër madje më shumë sepse Amantia binte edhe në vend-origjinën tonë, që fëmijë ne e njihnim historinë e saj prej antikiteti si dhe të ruanim pasurin e saj që ishte grabitur më shumë se sa objekte gjendeshin në terren apo në nëntokën e saj. Kur shkova atje banorët nën zë donin të thoshin. Ka qenë një muze që në vitin ‘91 u prish u grabit dhe të gjitha objektet e tij i morrin banorët e lagjes kala apo të tjerë .Madje u zu një italian dhe një shqiptar me një makinë duke transportuar objekte të këtij qyteti antik drejt Italisë. Ndërtova një çelës duke bërë identifikimin e objekteve si dhe emrat e personave që kishin objekte në banesat e tyre duke marrë si matës kohën e marrë dhe faktin e gjetur e grabitur apo e dhuruar. Banorët që edhe vet ishin të interesuar për këto objekte më treguan se në lagjen kala ka mjaftë prej këtyre objekteve që i ruajnë në shtëpi por ka mundësi që një pjesë e tyre tashmë të gjenden jashtë vendit thanë atë. Në fshatin Amonicë një mesoburrë V. Rama më tregoi se kishte monedha që i kishte gjetur tek një varrë përkarshi qytetit antik aty nga fillimi i viteve ’90 .Ky njeri i ndershëm i dorëzoi 10 monedhat në muzeun historik arkeologjik të Vlorës pa shpërblim .Ish-kujdestari i këtij qyteti ruante në oborr 10 objektet gurë të ikonostasit të bazilikës paleokristiane. Më erdhi burimi , që ky person aktualisht nuk jeton më dhe i kërkova ti dorëzonte të cilën ai pranoi, këto objekte sot gjenden te muzeu arkeologjik Apoloni. Tek ky muze më ka dridhur zemra kur vrojtova fondin Amantia, ku vendet ,që më tregoi V.D i muzeut për këtë qytete antik kishte një grusht objektesh .Të tjerat janë në Tiranë .



Përgjithësues mbi identifikimin e gjetjeve arkeologjike

Identifikimi i gjetjeve arkeologjike përbenë një nder problemet kryesore te specialisteve. Per ta realizuar ketë program ndoqëm target udhën lineare të gjerave:

a-marrja e te dhënave nga literatura e zbulimeve arkeologjike ne Amantia dhe te gjitha botimet qe kane përmendur këtë qytet antik.

b-sigurimi i te dhënave nga burime te tjera

c-katalogimi i te dhënave kryesore për objektet e zhdukura

d-dixhitalizmi i te dhënave për objektet e zhdukura

Si nisi në vitin 2007 organizmi i punës për grumbullimin e objekteve te grabitura të humbura dhe të gjetura nga banorët e zonës.



-Bashkëpunimi me kryeplakun e fshatit,bashkëpunimi me komunitetin e zonës. Rezultati :a-janë identifikuar rreth 26 objekte për këto janë kryer .a-katalogimi i 26 objekteve.

b-dixhitalizmi i 26 objekteve,c-janë identifikuar rreth 6 objekte ne banesat e fshatit. Të gjitha këto objekte të humbura kanë foto dhe gjenden aktualisht tek qendra e regjistrimit të pasurive kulturore . Në lagjen Kala gjenden tre banore të cilët kanë objekte si monedha dhe figurina të cilat i përkasin këtij qyteti antik. Në fshatin Sevaster është përsëri një banorë tjetër , që ka pasur prona panë këtij qyteti antik dhe disponon një statujë . Në lagjen kala fshati i sotëm Ploçë rrezik i këtij qyteti antik janë 6 familjet që banojnë aty prej vitesh . Ata mund të rrezikojnë monumentet dhe ti dëmtojnë ato nga fakti sepse kanë bagëti dhe prona në territorin e parkut . Edhe një pjesë e banorëve të këtij fshati , që banojnë në pllajën e përtejme të qytetit antik bagëtitë i kullosnin në këto territore si prona të përfituara nga ligji i pronave . Në Orik më thanë se këtu ka gërmuar prej vitesh L.K . Pyetja e thjeshtë është se ku janë objektet e nxjerra gjatë gërmimit .Edhe ky qytete antik në muzeumin Apoloni kishte një musëndër druri , një grusht objektesh sa ç’janë veglat e shkollës për një nxënës të klasës së parë.

Ka ligj për trashëgimin por nuk ka polici për trashëgiminë

Ekziston një ligj organik për trashëgimin kulturore që u bë në kohën e ministër Bujar Leskaj u përgatit nga V.Tole dhe specialistë e tjerë . Si ligj është shumë i mirë .Fakti që çalon si të gjitha gjërat .Nuk ka polici të trashëgimisë. Si mund të bëhet kjo ? Brenda strukturave të Policisë së shtetit duhet të vendoset edhe ekspertë të trashëgimisë kulturore të quajtur anti-kontrabandistët e objekteve dhe si forcë Task-forcë për trashëgiminë kulturore me 5 veta në shkallë vend dhe nga 1 specialistë në 5 drejtorit kryesore të qarqeve të vendit . Shumë objektet të mëdha dhe të vogla gjenden ende të fshehura nëpër qilarë apo banesa të qytetarëve ,kjo pasuri humbur që nesër mund të kontrabandohet jashtë vendit duhet ti kthehet muzeumeve të vendit .Kthimi dhe zbulimi i objekteve të grabitura,gjetura, dhurimi apo të tjera duhet të shkojnë në atë destinacion që i ka gjithë bota . Mbledhja e objekteve është do të duhej të mbetej detyrë e kësaj force të veçantë sepse policia e shtetit është e stërngarkuar nga punesat e saj . Banorët mbajnë padrejtësisht nëpër banesat e tyre një pasuri , që i përket gjithë shqiptarëve .

[SERAFIM DILO]

Shume e drejte gjirfabe.Pa arkeologji nuk ka histori.(Po kujdes me moralin kot,se kur vjedhin te gjithe,eshte dhe e veshtire tja shpegosh "fshatarit";qe nuk duhet shitur se eshte trashegim kulturor-historik).

[fegi]

Mesazhe nga “shqiptarët” antikë
Shqipëria ka një jetë të fshehur nën nënshtresat e saj, po aq të pasur sa edhe jeta që zhvillohet sot mbi të.
Gjurmë të qytetërimeve të hershme, fragmente të ndryshme të historisë nga periudha e lashtësisë, antikitetit, mesjetës e më vonë, vijojnë të pasohen me zbulime të reja. Së fundmi ka pasur një intensitet të lartë të zbulimeve arkeologjike nga nëntoka e po aq të rëndësishme kanë qenë edhe ato nga bota nënujore. Të gjitha këto gjetje, trokasin fort në kureshtjen e pjesës që ende nuk njohim nga e shkuara e trojeve tona.
“Kemi një intensitet të kënaqshëm dhe kjo u konkretizua me gërmimët në kanalin e Apollonisë. Këtë vit patëm fatin dhe gjetëm 2 bustet, të fëmrës dhe mashkullit si dhe një këmbë bronxi. Kjo e rrit edhe më shumë interesimin tonë në zonë”, shprehet doktori i shkencave të arkeologjisë, Altin Skënderaj.
Zbulimi i bustit të aristokratit qe një gjetje e cila shënon një fazë të rëndësishme për gjurmët tona arkeologjike nën sipërfaqjen e Apollonisë. Zbulimi i rrallë u bë gjatë punës së gërmimeve për kanalin lidhës midis dy zonave të antikitetit në sektorin e vilave romake. “Këto ishin banesa të aristokratëve që kishin kushte për të zbukuruar shtëpitë me buste të tilla. Dhe aq e pasur është Apollonia, sa femra u gjet në pjesën e murit të një banese. Objekte të tilla është shumë e vështirë të gjenden, por zbulimet e fundit hodhën poshtë mitin që një skulpturë e tillë të mund të gjendet një në 50 vjet”, shton Altini.
Po aq intrigant paraqitet edhe aktiviteti arkeologjik i fshehur i ujërave shqiptare të Jonit dhe Adriatikut. Zbulimet e fundit të ndërmarra përmes dy projekeve kombëtare, kanë sjellë dëshmi të rralla e mjaft të të rëndësishme historike. Adrian Anastasi, ekspert i arkeologjisë nënujore tregon se Shqipëria është nga vendet me pasuri të rralla arkeologjike. “Eshtë mbi mesataren mesdhetare. Eshtë një bregdet me potenciale të larta të historisë nënujore. rezultat i dy projekteve kombëtare. Plus gjetja e spirancës 2 mijë vjecare është gjetur në bashkëpunim me peshkatarët. 2 projektet për skanimin e dhe krijimin e hartave detare kanë gjetur një anije transporti e Luftës II Botërore dhe dy të tjera të shek XIII-XIV”, thekson Anastasi.
Pasuritë arkeologjike nuk i mungojnë as nëntokës, por pavarëisht etjes dhe kureshtjes së madhe për të gërmuar nën të, vullneti nuk mjafton për t’i nxjerrë në dritë. “Nëntoka shqiptare është shumë e pasur me monumente, por e kemi shumë të vështirë t’i gërmojmë e për më tepër t’i ruajmë ato”, nënvizon Altin Skënderaj. Pavarësisht përmasave të pamata të rrenjosura në thellsitë detare, krenaria zbehet përballë pasigurisë së kësaj pasurie kombëtare. “Bregdeti vidhet në mënyrë sistematike. Është si të thuash, një ndërhyrje në kodin gjenetik të Shqipërisë. Eshte një pjesë me të cilën jo që krenohemi, por mund ta përdorim si pasaportë që nuk besoj se do të refuzohet”, vë në dukje eksperti Anastasi.

[fegi]

Zbulohet objekti i vitit 241 p.k.
Në Sicili të Italisë këto ditë është zbuluar një objekt që i takon vitit 241 para Krishtit. Ekipi amerikan i fondacionit "RPM Nautical Foundation", i cili operon edhe në Shqipëri në kërkimet nënujore, sapo ka bërë të ditur për median botë-rore se ka zbuluar një "kokë dashi" prej bronzi, pajisje e cila përdorej në anijet ushtarake të antikitetit. Kjo "kokë dashi", një prej më të rrallave të zbuluara deri më sot, mendohet se është e periudhës së Luftës së Parë Punike midis Romës dhe Kartagjenës në vitin 241 para Krishtit, luftë e cila hapi siparin e një beteje të përgjakshme midis dy fuqive më të mëdha të kohës në Mesdhe. Siç dihet, kjo luftë përfundoi me shkatërrimin e Kartagjenës dhe supermacinë absolute të Romës në Afrikën Veriore dhe kontrollin e tregtisë në Detin Mesdhe. Ekspedita amerikane e arkeologjisë nënujore operon edhe në Shqipëri dhe gjatë punës së saj ka nxjerrë në dritë një sërë zbulimesh interesante.

[fegi]

Ekspedita shqiptaro-amerikane zbulon në ujërat e Jonit anijen e shekullit III ose IV pas Krishtit, e ngarkuar me amfora të mëdha

Ekspedita shqiptaro-amerikane e arkeologjisë nënujore ka filluar sezonin e ri të kërkimeve në ujërat shqiptare me një tjetër zbulim të rëndësishëm. Një anije, e cila mendohet se i përket shekullit III ose IV pas Krishtit, është gjetur nga ekipi i kësaj ekspedite në ujërat e Jonit në veri të qytetit të Sarandës.

Reliti arkeologjik është i ruajtur mjaft mirë dhe është i përbërë nga amfora të mëdha. Mendohet se kjo anije vinte nga Afrika Veriore. Arkeologët janë të mendimit se reliti arkeologjik ka gjasa të jetë një nga relitet e ruajtura më mirë, si dhe një nga më të bukurit që është gjetur ndonjëherë në ujërat e Mesdheut.

Mbas gërmimeve që do të realizohen në të ardhmen, pritet që të dhënat e përftuara do të sjellin të reja sa i përket kuptimit të kontakteve që banorët e Ilirisë së Jugut kanë pasur me kulturat e Mesdheut.

Ky zbulim është i shtati në listën e kërkimeve të rëndësishme të kryera nga kjo ekspeditë e përbashkët, e cila ka filluar tri vite më parë, si bashkëpunim i fondacionit amerikan "RPM Nautical Foundation" dhe Degës së Arkeologjisë Navale të Institutit të Arkeologjisë Shqiptare me bashkëdrejtor dr.Jeff Royal nga pala amerikane dhe dr. Adrian Anastasi nga pala shqiptare.

Ekspedita është duke kryer matje të hollësishme në fundin e detit, duke kryer për herë të parë hartat e pasurive nënujore të deteve shqiptare, duke dhënë mundësinë e identifikimit të kësaj pasurie arkeologjike. Sipas ekspertëve të huaj të arkeologjisë Navale, ekspedita e përbashkët shqiptaro- amerikane renditet si një prej tri ekspeditave më të rëndësishme që po zhvillohen në Mesdhe, falë teknologjisë së lartë që është duke përdorur.

Ndërkaq, për herë të parë pritet që ekspedita të bashkëpunojë edhe me arkeologë malazezë duke kryer kërkime në ujërat e Malit të Zi. Në këtë mënyrë, për të parën herë, do të nisin kërkimet në thellësitë e bregdetit iliro-dalmat.

[fegi]

Aristokracia e mozaikeve te Durresit


Gjatë shekullit të kaluar në Durrës janë zbuluar mjaft mozaikë, me “moshë” të ndry¬shme, por edhe më cilësi, subjekte dhe vendndodhje të veçanta, që pasqyrojnë zhvil¬limin ekonomik dhe kulturor të qytetit

Mozaikët janë monumentet arkeologjike që njihen më pak në Durrës. Qyteti më i vjetër i bregut lindor të Adriatikut, që vazhdon të mbijetojë pas 3 mijë vjet jetë qytetare, ofron për vizitorët amfiteatrin antik, mure dhe fortesa mesjetare me forma të ndryshme, termat (banjat) romake dhe forumin rrethor, që të gjithë monumente madhështore, të cilët për hir të së vërtetës kanë filluar ta ndjejnë veten “ngushtë” përballë ndërtimeve shumëkateshë të viteve të fundit.
Pamjet e tyre tërheqëse shihen mjaft rrallë në ndonjë prej suvenireve apo skenografive të spektakleve. Por, ndërsa numri i turistëve të huaj që kërkojnë të viz¬itojnë rrënojat qindravjeçare rritet vazhdimisht, fati i mozaikëve ka qenë i ndryshëm.

-100 vjet zbulime -

Gjatë shekullit të kaluar në Durrës janë zbuluar mjaft mozaikë, me “moshë” të ndry¬shme, por edhe më cilësi, subjekte dhe vendndodhje të veçanta, që pasqyrojnë zhvil¬limin ekonomik dhe kulturor të qytetit.
“Bukuroshja e Durrësit”, mozaiku me Kalë Deti, ai i Rozetës apo mozaiku i Bazilikës së Arapajt, janë vetëm disa nga veprat më të shquara, që i japin një dimension mjaft të rëndësishëm antikitetit dhe mesjetës në qytetin bregdetar.

Zbulimi dhe rimbyllja për paaftësi teknike, betonimi “i heshtur” në themelet e pal¬lateve apo transferimi i tyre nga një qytet në tjetrin, duket se përbën një paralele me jetën e Durrësit, qytetit të tronditur dhjetra herë nga tërmetet dhe luftërat shkatër¬ruese. Vetë mozaikët janë në të njejtën kohë dëshmi e gjenisë krijuese të artistëve anonimë, të cilët kanë lënë pas vlera të papërsërit¬shme.
Zbulimi i parë në këtë fushë i përket vitit 1916, kur një grup ushtarakësh austriakë, mes të cilëve edhe arkeologu Camillo Prashnicher, zbuluan gjatë hapjes së një transheje 150 metra larg qendrës së sotme një shtresë mozaiku, e cila u quajt një “kryevepër figurative e artit”. Por mozaiku i mrekullueshëm me emrin “Bukuroshja e Durrësit” është bërë i njohur në të gjithë botën shkencore vetëm në vitin 1959.

Këmbëngulja e arkeologut të shquar Vangjel Toçi risolli në dritë 50 vjet më parë një nga veprat më të shquara të lashtësisë. Toçi ndoqi me kujdes të dhënat e shkruara nga arkeologët austriakë në fillimin e shekullit të 20-të, lidhur me praninë e mozaikut në një nga lagjet qendrore të Durrësit. Mozaiku i shekullit të 4-3 para erës sonë ka formë eliptike me diametrin e madh 5.1 metra dhe ze një sipërfaqe afro 9 metra katrorë. Në qendër të mozaikut është figura e një gruaje të re dhe të bukur mes një peisazhi plot kërcej lulesh, gonxhesh dhe petalesh.

Mozaiku është mbiquajtur “Bukuroshja e Durrësit”, një emër metaforik në nderim të grave të qytetit të lashtë, por edhe të mjeshtrave që e krijuan atë. Ky mozaik ka zbukuruar për një kohë të gjatë një banjë luksoze private të qytetit antik.

-Nën dhe apo mbi dhe?! –

MGjatë 60 viteve të fundit, në Durrës janë zbuluar edhe mozaikë të tjerë me permasa të ndryshme. Në kapelën mesjetare të ndërtuar pranë njërës nga galeritë e Amfiteatrit antik të Durrësit, ndodhet i vetmi mozaik mural që është zbuluar në vendin tonë. Në vitin 1968 gjatë ekspeditave për zbulimin e monumentit më të madh të vendit tone, arkeologët ndeshën tre faqet murale me figurat e shënjtorëve.

Megjithëse ende nuk ka një qëndrim të përcaktuar të specialistëve mbi datimin dhe subjektin e mozaikut, në të shihen qartë portretet e Shën Sofisë dhe Irinit si dhe Zeusit. Por, më qartë se gjithçka shihen njollat e lagështirës, të cilat në këto vite të gjatë kanë krijuar mykun e pashmangshëm që sjell rrëshqitja e ujrave dhe pamundë¬sia për të tharë pellgjet e krijuara nga reshjet në arenën e monumentit.
Mozaikët e Durrësit janë tregues i mirëqënies ekonomike të një shtrese qytetare, e cila i ka lejuar vehtes të jetojë mirë, pavarësisht nga kohët që kalonte bota pranë tij. Qyteti vazhdon të ndërtohet edhe sot në të njejtin vend ku është ngritur dhe ringritur për shekuj me radhë dhe shpesh herë themelet e godinave të reja janë bërë dëshmitare të së kaluarës.

Tetë vjet më parë, vetëm 200 metra në veri të ish-merkatos, punëtorët e një firme ndërtuese zbuluan rrënojat e një ndërtese të shek.I pas Krishtit dhe një mozaik me një sipërfaqe 9 metër katrorë. Eshte një mozaik me përmasa 3 metër me 3 metër, ku dallohet si të ishte ndërtuar sot një lule 12 petalëshe brenda një rrethi të kuq.
Zbulimi nuk i çuditi arkeologët. Zona njihej si lagje patricësh aristokratë, njëlloj me territorin ku u zbulua “Bukuroshja 2300-vjeçare”. Që në vitin 1947, vetëm 50 metra larg Rozetës shumëngjyrëshe, ishte zbuluar mozaiku i Hipokamit, i njohur si mozaiku me Kalë Deti. Deri në vitin 1989 mozaiku që ndodhet në thellësinë 4 metra është hapur edhe dy herë të tjera, por mungesa e teknikave për ta spostuar drejt muzeut të ri arkeologjik i detyroi arkeologët që ta mbyllinin përsëri atë.

E ndërsa pallati 8-katësh mbi Rozetën u ndërtua me marrëveshjen që monumenti të ishte i vizitueshëm, mozaiku me Kalë Deti vazhdon të qëndrojë nën tokë. “Ndoshta më mirë, shprehen arkeologët, të cilët shtojnë se fatmirësisht figura e madhe bardhë e zi qëndron nën kryqëzimin e rrugës, pra aty ku nuk do të ndërtohet.

Madje, është shumë më i sigurtë nën tokë, ku agjentët atmosferikë nuk mund ta shkatërrojnë siç po ndodh me muralen e kishëzës së amfiteatrit”.
Zbuluesi i Bazilikës së Arapajt, Sali Hidri, ka preferuar të njejtën gjë për mozaikun e mrekullueshëm, që zbukuron dyshemenë në një nga sallat e monumentit mesjetar. Mozaiku qëndron i mbuluar prej kohësh me një shtresë cellofoni ku rëndon rëra e lagur prej shirave. Figu¬rat njerëzore, ato të kafshëve si dhe lulet shumëngjyrëshe të mozaikut, janë zënë si në çark dhe mbeten me shpresën e rikhimit përballë shikuesve.
Ndoshta duan të kenë fatin e “Bukuroshes së Durrësit”, për të cilën durrsakët thonë se ka shkuar nuse në kryeqytet. Që nga viti 1982 mozaiku që e tregon origjinën që në emrin e tij është instaluar në hyrje të pavionit të lashtësisë në Muzeun Historik Kombëtar./ATA/