Zbulime arkeologjike ne Shqiperi

[fegi]

Anemikët e Butrintit
Fotot që ju shikoni janë skeletet e mbetura të banorëve të Butrintit! Në Butrint njerëzit
nuk e kalonin moshën 50 vjeçare, rezulton së fundmi nga studimet e arkeologëve. Këta
arkeologë, të cilët punojnë atje prej vitesh, u nisën të zbulonin një vilë romake dhe
gjetën një mazoleum të mbushur me varre njerëzish anemikë, apo të prekur nga infeksione si turbekulozi. Skeletet që ju shikoni në foto i përkasin pikërisht këtij mazoleumi.


Njëra nga fotot tregon skeletin e një vajze merren me këtë problem në Butrint kanë
mundur të dokumentojnë mungesë të vitaminës C në trupin e kësaj të reje të varrosur
në Butrint. Përveç kësaj rezulton që e reja të ketë vuajtur edhe nga kequshqyerja.


Një foto tjetër i përket një djaloshi adoleshent jo më shumë se 12-14 vjeç. Sistemi
imunitar i djalit fatkeq rezulton të ketë qenë mjaft i dobët në momentin e vdekjes. Ai
vuante nga turbekulozi.


Studiuesit në Butrint e kanë të vështirë të përcaktojnë nëse trupi i tij ka qenë i ekspozuar ndaj sëmundjeve infektive për shkat të mungesës së dietës së pasur ushqimore, apo për shkak të infeksionit. Gjatë periushës romake është fakt i njohur që turbekulozi gjendej në produktet e qumështit, sidomos të qumështit të lopës.


Fotoja e tretë paraqet varrin e tre personave të rritur, dy burra të moshës përkatësisht 25-30 vjeç dhe 40 vjeç, si dhe një femër 25 vjeç. Edhe gruaja këtu tregon të dhëna të qarta të mungesës së dietës së pasur ushqimore dhe anemisë, gjë që mund të ketë shkaktuar vdekjen e saj.


Varret studiohen nga profesori që u morr me viktimat e 11 shtatorit në SHBA
Të gjitha këto të dhëna vijnë nga lagja romake e Butrintit, në Fushën e Vrinës, ku vitet e fundit një grup arkeologësh nga Fondacioni Trashëgimia Shqiptare në bashkëpunim me Parkun Arkeologjik të Butrint dhe Institutin e Arkeologjisë kanë gërmuar dhe vazhdojnë të gërmojnë çdo vit, pikërisht në zonën e ashtuquajtur dikur nga arkeologët shqiptarë Nekropoli Romak.


Gërmimi i strukturës funerare e quajtur mauzoleum, paraqitur më poshtë në formën
e një rikonstruksioni tredimensional, nxori në dritë 13 varre me 24 individë, disa të ruajtur në gjëndje shumë të mirë, ndërsa disa të tjerë tërësisht të shkatërruar për shkak se kjo zonë gjatë viteve 60 ka qenë pluguar për përdorim bujqësor.


Sot, kjo lagje e Butrintit romak, ndodhet brenda Parkut të Butrintit dhe interesi për studime sidomos vitet e fundit është rritur mjaft. Përveç strukturave arkeologjike dhe urbanistrikës së zonës, përdorimit të tokës e shumë pyetjeve të tjera që arkeologët
kanë ngritur, një vëmendje e veçantë i është kushtuar të dhënave për popullsinë.


Kush ka banuar atje? Kanë qenë romakë ata njerëz, apo vendas? Kanë qenë skllevër apo pjesëtarë të kastës së lartë të aristrokracisë romake? "Materiali arkeologjik shpesh nuk është i mjaftueshëm për pyetjet e mësipërme, prandaj arkeologët u drejtohen antropologëve", thotë për gazetën drejtuesja e gërmimeve në Fushën e Vrinës, arkeologia Valbona Hysa.


Falë Prof. Thomas Crist nga "Utica College" në Nju Jork, i cili së bashku me studentët
e këtij universiteti vijnë çdo vit në Butrint, është bërë bërë i mundur studimi i këtij materiali kockor. Të dhëna si mosha, seksi, shkaku i vdekjes, sëmundje, deformime e të
tjerë janë përcaktuar nga studiuesi.


Deri tani, asnjë prej skeleteve nuk i përket një të moshuari që mund të konsiderohet
si i tillë në ditët e sotme. Skeleti me moshë më të madhe është gjetur deri në 50 vjeç. Një tjetër fakt interesant që ka dalë në dritë është sëmundja e anemisë dhe sëmundjeve infektive në një pjesë të mirë të këtyre skeleteve (edhe pse ka dhjetëra lloje anemish) që nga periudha romake.


Hysa ka arritur të mbledhë të dhëna se kjo sëmundje, në fakt, ka qenë e përhapur
në masë deri vonë në këtë zonë të Shqipërisë. Mos kemi të bëjmë me të njëjtën
popullsi që ka trashëguar edhe këtë karakteristikë? Kolegu i saj Prof. Thomas Crist
mendon se për ti dhënë përgjigje kësaj pyetje dhe pyetjeve të mësipërme, nëse janë
popullsi vendase apo e ardhur, nëse janë e njëjta popullsi që ka vazhuar edhe sot
apo janë të ardhur duhet t'i drejtohemi një laboratori për Analizat e ADN.


Kjo analizë në fakt jep përgjigje për shumë pyetje. Fatkeqësisht, në Shqipëri ende nuk ekziston një laborator i tillë për ekzaminimin e ADN së skeleteve antike. "Për këtë duhet të drejtohemi laboratorëve jashtë Shqipërisë që janë jo pak të kushtueshëm. Kështu që pyetja jonë ngelet ende pa përgjigje", thotë Hysa.


Eksperti i Kullave të 11 Shtatorit, në Butrint
Dr. Thomas A. Crist, një antropolog amerikan, profesor në Kolegjin e Utikës, u dërgua dy herë në Neë York për të identifikuar viktimat e sulmeve të 11 shtatorit në Kullat Binjake. Ai është një ndër antropologët më në zë sot në SHBA, autor i kërkimeve
laboratorike të eshtrave të një varri mbi 400 vjeçar, të zbuluar në një qytezë amerikane pak vjet më parë, eshtra që rezultuan se kanë qenë të një prej më të parëve europianë që shkeli në Amerikë.


I njëjti profesor po studion edhe eshtrat në Butrint. "Puna ime e parë filloi në 11 tetor
2001, ekzaktësisht një muaj mbas saj dite fatale", kujton profesori i njohur. Ai ishte caktuar të punonte në turnin e natës në vendin e grumbullimit të mbetjeve "Flesh Kills" në Ishullin Stalen.


"Detyra ime kryesore ishte të bëja dallimin midis mbetjeve humane nga ato të materialeve jo-humane në grumbullimet inerte të cilat ishin sjellë nga Manhattan në vendin e grumbullimit", tregon Crist. Ai punoi në "Fresh Kills" për tre vjet, ndërsa bashkëshortja e tij, Dr. Molly H. Crist e zëvendësoi në fakultet, në kursin e anatomisë.

"Unë u ktheva në New York në Janarin e 2007-ës dhe u pozicionova në Zyrën e
Egzaminimit Mjeksor në Manhattan ku detyra ime kryesore ishte të konfirmoja
nëse materialet e derguara aty nga pika e grumbullimit "Fresh kils" ishin mbetje
humane ose jo", thotë ai.

[fegi]

Të rejat e Rikut për Fyellin!?
Madhesia e germave: Violeta Murati
Ekspedita e përbashkët shqiptaro-gjermane, e cila po kryente gërmime arkeologjike në zonën historike të Lezhës, zbuloi ndër të tjera disa elementë kockorë, enigmatikë, cilindrikë



Për të shkuar në laboratorin e vetëm që kemi për restaurimin e objekteve arkeologjike duhet të marrësh në telefon shefin e tij, pasi një derë e madhe prej druri, që është gati në të rënë, ku janë varur dy dryna me zinxhirë të hollë, të rinj është mbyllur... Rruga e vjetër me kalldrëm - zona më e fundit e shpallur historike, nuk shkelet më as nga makinat por dhe janë ditët e fundit dhe për vetë laboratorin. “Policia na ktheu dje këtu, sërish, por vetëm për pak kohë”, - thotë shefi i Laboratorit të Arkeometrisë dhe Konservimit, Frederik Stamati. Pak kohë me parë nga të zotët e shtëpisë ishte nxjerrë me forcë që andej dhe tani ishte kthyer derisa të gjejnë një strehë të re për laboratorin.

Aty ka mjaft qetësi, ka hapësirë të madhe kur deri para pak kohësh shërbente për parking. Pamja përballë është e mjerueshme, e zymtë gati në të shembur një nga shtëpitë më karakteristike të Tiranës ku ndodhemi, tek Laboratori i Konservimit dhe Arkeometrisë. Aty shkojnë objektet më të çmuara të arkeologjisë, ato të sapogjetura dhe më të vjetra që janë në grahmë të fundit. Por, shefi i këtij laboratori sa heq zinxhirët e derës të mbyllur thotë: “Do ikim shumë shpejt, dje na solli policia”.

***

Copëza të vogla kockore në ngjyrë bardhë e zi, cilindrike, janë shpërndarë mbi një tavolinë të gjatë, disa të futura në qeska të vogla... shpjegimi i tyre deri tani nga arkeologët është krejt enigmatik: është instrument muzikor etnografik, ndoshta një fyell?! Ndërsa shtojmë pyetje të tjera: Janë zbulimi i ndonjë tradite, kulturë dhe artizanat? Çfarë është përcaktuar deri tani nga arkeologët është se kanë të bëjnë me një gjetje që i takon shekullit I para Krishtit ose shekullit I mbas Krishtit.

Ekspedita e përbashkët shqiptaro-gjermane, e cila po kryente gërmime arkeologjike në zonën historike të Lezhës, zbuloi ndër të tjera disa elementë kockorë, enigmatikë, cilindrikë dhe me një ose dy brima. Në fakt, edhe një vit më parë ishin zbuluar disa fragmente pranë të njëjtës zonë. Shefi i Laboratorit të Konservimit, Frederik Stamati, dje i ka dhënë fund restaurimit të tyre, por ende pa nxjerrë ndonjë gjë me shpresë, duke i lënë pjesët e lidhura, që ngjajnë me fyellin nën rrahje hipotezash.

Stamati tregon se qysh në momentin e zbulimit u ngrit një pikëpyetje për domethënien e tyre. Mendimi paraprak ka qenë se këto fragmente kockash i përkisnin një instrumenti muzikor, ndoshta një fyelli. Stamatit, kjo punë mbi pesëmujore, i ringre edhe një herë problemin e restaurimit të objekteve muzeale. Nëse duhet kaq shumë kohë për një objekt, atëherë çfarë do të bëhet me objektet e tjera arkeologjike dhe etnografike, që presin radhën dhe janë në procesin e dekompozimit? Laboratori aktualisht ka në organikën e tij vetëm dy punonjës dhe edhe një herë lind kërkesa urgjente për forcimin e laboratorit me kuadro të tjerë të diplomuar në kimi dhe që janë të aftë për të përballuar këtë punë.

Nga ana tjetër, çfarë nuk është thënë ndonjëherë është dhe rruga që ndjekin objekte të tilla pasi marrin formën e plotë dhe identifikohen qartë. Stamati në intervistën ekskluzive për “standard” na flet për raste të rralla ekspozuese të objekteve më të famshme të gjendura këto vitet e fundit në Shqipëri.



Ka disa muaj që në Laboratorin e Arkeometrisë dhe Konservimit një qeskë me elementë kockorë u bë një kërshëri mediatike se çfarë mund të ishin këto sende të zbuluara në Lezhë. Tani që ka mbaruar restaurimi, çfarë mund të thuhet?



Ekspedita e përbashkët shqiptaro-gjermane, e cila po kryente gërmime arkeologjike në zonën historike të Lezhës, zbuloi ndër të tjera disa elementë kockorë, enigmatikë, pranë të njëjtës zonë. Që në momentin e zbulimit u ngrit një pikëpyetje për domethënien e tyre. Mendimi paraprak ka qenë se këto fragmente kockash i përkisnin një instrumenti muzikor, ndoshta një fyelli.

Në tetor të vitit të kaluar të gjitha fragmentet u sollën në Laboratorin e Konservimit dhe Arkeometrisë të Institutit të Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, pranë QSA-së.

Deri tani është harxhuar për restaurimin në fjalë një kohë prej më se shtatë muaj. Të gjitha fragmentet kockore ishin të mbuluar nga balta. Arkeologët nuk kishin guxuar të bënin pastrimin e tyre, sepse fragmentet e kockave ishin dëmtuar shumë në tokë, nga ujërat etj. ose nga ndonjë djegie dhe ishte vetëm balta ajo që i mbante për të mos u shpartalluar plotësisht. Gjatë punës restauruese dolën shumë të dhëna, për shembull, ishte përdorur fyelli i kockës, pjesa e jashtme e fragmenteve ishte rrumbullakosur me torno, zbukurimi ishte shpuar me punto; nganjëherë puntoja ishte futur aq thellë, saqë kishte prekur edhe murin e pasmë. Tashmë duken mirë shenjat e lëna nga instrumentet e përdorura. Në disa raste vihet re një ulluk i sheshtë, që lidh brimat, por që akoma nuk e kemi përcaktuar funksionin. Në disa raste shohim se kocka është sharruar në dy pjesë në drejtimin gjatësor. Interesante është se cilindrat nga brenda nuk janë të tornuar, por kanë mbetur me gunga. Ky fakt lind pikëpyetjen e parë: A ka qenë fyell?

Pra, hipotezën e parë e kishit për fyell, a doli kjo e vërtetë?

Ajo çfarë patë para një viti, ka përfunduar duke na dhënë një ide më të qartë. Janë restauruar rreth 2 mijë fragmente kockore që ishin mbasi u pastruan, u trajtuan janë montuar aq sa ka qenë e mundur. Çdo gjë tani është në vendin e vet dhe nuk ka asnjë gjë që të jetë vënë kuturu. Ato fragmente që i shikoni të lënë mënjanë, nuk lidheshin, janë pjesë të dekompozuar, ndoshta mund të jenë dhe pjesë të humbura. Dhe ne na kanë dalë këto pjesë të instrumentit që nuk e kemi përcaktuar përfundimisht, por mund të jetë një fyell a ndonjë instrument muzikor, të cilat mund t’i kategorizojmë; janë pjesët e gjata me dy vrima dhe pjesët e shkurtra me një vrimë.

Të gjitha pjesët kanë dekoracion me rrathë koncentrikë të bërë me dorë. Pjesët e gjata i kanë zbukurimet, ndërsa të shkurtrat jo. Ndonjë prej tyre ka një si lug, ndoshta kjo ishte për të lëvizur gishtat. Po nga brenda këto pjesë të fyellit nuk janë të rrumbullakëta. Puna vazhdon akoma, jo vetëm për restaurimin maksimal, por dhe për të përcaktuar llojin e kockës, moshën ekzakte dhe për të kuptuar domethënien e kësaj gjetjeje.

Pra, pas gjithë këtij përshkrimi dhe pritjes - konkluzioni?

Përfundimi është ky: në këtë rast u restauruan dhe qoftë ne, si laborator, qoftë dhe arkeologët nuk japin akoma dot një formë përfundimtare se si ka qenë ky instrument muzikor. Por, mendojnë që të ketë dy variante; e para mendohet se në Lezhë të ketë qenë një punishte për prodhimin e veglave muzikore dhe këto që mbajmë në duar mund të jenë skarcitete që i kanë hedhur, sepse shikojmë që nga brenda nuk janë të tornuara, se si mund të lidheshin pjesët me njëra-tjetrën. Varianti tjetër është se kjo mund të ketë qenë një dyqan, që shiste instrumente muzikore dhe mund të ketë rënë zjarri dhe këto mund të jetë çfarë ka mbetur nga shkrumbimi.

Me një nga arkeologët që biseduam dje, ishte i këtij mendimi që akoma e kemi të papërcaktuar se çfarë është, por duhet të thirren specialistët e degëve muzikore, historianë të veglave muzikore që të dimë se çfarë instrumenti është ky. Ka një lloj shansi tjetër, që të gërmohet më shumë rreth e qark vendit ku janë zbuluar këta elementë se mos gjendet edhe ndonjë pjesë tjetër që lidhet me këto, sepse janë dashur dy vjet për t’i gjetur. Deri këtu ku kemi arritur ne u deshëm shtatë muaj punë.

Mendimet se ky fyell lidhet me hipotezat se mund të ketë pasur në Lezhë një punishte prodhimi të veglave muzikore apo dhe ajo e një dyqani të tillë, a mendoni se ka një bazë pse dilni në këtë përfundim, a ka ide të zhvilluar për ndonjë traditë artizanati në këtë zonë?

Këtë nuk e themi dot. Këto pjesë të fyellit dimë që i takojnë periudhës romake që i takon shekullit I para Krishtit ose shekullit I mbas Krishtit. Por për ndonjë traditë të asaj natyre nuk flasim dot, vetëm mund të mendoj se në këtë periudhë mund të ketë pasur shumë barinj që e kanë përdorur fyellin për kullota. Kujtoj se harpa dhe fyelli kanë qenë instrumentet muzikore që përdoreshin nga etnokultura e asaj kohe.

Ju mendoni se do të jenë muzikologët që do ta thonë fjalën e fundit për këtë instrument?

Po, patjetër do të jenë ata që do ta përcaktojnë. Akoma nuk kemi kontaktuar me ndonjë muzikolog, sepse tani sapo ka përfunduar restaurimi dhe prisnim një pamje më të qartë nga lidhja e pjesëve. Janë arkeologët pastaj që do të lidhen me këtë punë, sepse muzikologët do t’u bashkëngjiten mendimeve të tyre përfundimisht se me çfarë gjetje kemi të bëjmë. Sigurisht që objekti do të marrë kontekstin arkeologjik.

Tani që detyra juaj restauruese ka mbaruar, ku do të jetë destinacioni i fyellit?

Këto pjesë të lidhura që ne e kemi menduar se i përket një fyelli të epokës ilire, do t’i dorëzohen Qendrës së Studimeve Albanologjike. Atje, mbasi të mbarojë studimi, mund të ekspozohet. Por është interesante, që një specialist i arkeologjisë, Ilir Zaloshnja, po më tregonte se në vitin 1975, rastësisht në Apoloni kanë gjetur në një buzë tenxhereje prej bronzi dhe kishte brenda disa copa që ngjanin me këto të fyellit, që ishin të prera. Ajo ishte zbuluar rastësisht e shkelur nga një makinë. Nuk e di nëse për këtë rast janë bërë studime. Këto përbëjnë dy raste në Shqipëri që janë të ngjashme, nuk mund të themi se janë të njëjta.

Gjithë këto restaurime të objekteve arkeologjike, çfarë rruge marrin pasi dalin prej këtej të identifikuara?

Normalisht, pasi përfundon puna në laborator, objektet i marrin arkeologët dhe ata bëjnë studimin më pas. Ata mbi këtë konfiguracion aq të plotë, qoftë qeramikën, monedhën, metalin bëjnë studimin dhe botohen. Por është edhe faza e ekspozimit, por jo të gjitha. Kjo varet çfarë vlen për t’u prezantuar në publik.

A mund të na thoni se sa nga objektet, flas këtu kryesoret, që ju keni restauruar janë ekspozuar?

Mund të flas për monedhat që janë zbuluar dhe restauruar në laborator, pothuaj të gjitha janë studiuar dhe janë botuar në organet shkencore të arkeologjisë. Po ju them vetëm rastin e monedhave. Ato kanë qenë shumë të rëndësishme, sepse monedha daton.

A i ndiqni në vazhdimësi objektet arkeologjike që dalin nga laboratori se çfarë jete bëjnë?

Disa mund të them po. Ju jap një shembull të një albumi që kanë bërë gjermanët, që edhe u ekspozua në Mynih, gjysma e objekteve kanë qenë trajtuar nga laboratori. Disa nga këto kanë pasur fatin të jenë nëpër ekspozita. Marrim për shembull një tjetër rast, varrin e Belshit, që u zbulua rastësisht nga disa ushtarë dhe zboristë. Por fshatarët e zonës ku e kanë parë, e kanë thyer, sepse mendonin mos ka florinj a ndonjë gjë të çmuar. Më pas ka shkuar Neritan Ceka, i cili kur i ka parë të restauruara, nuk e kishte imagjinuar se do t’i shihte në atë formë. Në fakt, varri ka pasur objekte argjendarie, qeramike, karfica, varëse etj. Ky është varri më i pasur që është zbuluar në Shqipëri. Këto të gjitha janë ekspozuar këtu dhe nuk ka mbetur ekspozitë jashtë vendit që të mos shkonin objektet e këtij varri.

Rastet e rralla

2000 amfora më të vjetrat në botë

Rreth 2000 amfora të shek. 4 p.e.s. i janë nënshtruar procesit të restaurimit në Laboratorin e Konservimit. "Amforat e zbuluara pak kohë më parë në Apoloni, janë të tipit greko-romak", - tha shefi i këtij laboratori, Frederik Stamati.
Gjetja e tyre në një mur të ndërtuar nga tre rreshta me përmasa 23 metër gjatësi dhe 5.6 metër gjerësi shënon rastin e gjashtë në botë të zbulimit të një muri të tillë.
Amforat, të cilat mendohet se janë ndër më të vjetrat në botë, u zbuluan në pozicion përmbys me funde të thyera, ndërsa mendohet se janë dëmtuar nga punimet që janë bërë në periudhën romake ose nga dukuritë natyrore si tërmetet, rrëshqitjet e dherave.
Amforat janë të vulosura me bojë të kuqe, si rezultat i kalimit në pikat kufitare. Gjatë gërmimeve arkeologjike pati hipoteza të ndryshme për funksionin që kanë kryer këto amfora, të cilat mendohej se kishin shërbyer si lapidarë.
Tjetër hipotezë është se ato i ishin dhënë si shpërblim një sportisti, që kishte fituar çmim të parë në Lojërat Olimpike, ka treguar Stamati. Por, amforat mund të jenë përdorur për rregullimin e ujërave, që vinin nga kodra për të mbrojtur qendrën e qytetit, ose të kenë shërbyer si filtrues të ujit, ose si tarraca. Pas restaurimit, amforat do të vendosen në Apoloni, vendi ku janë gjetur. Një mur i tillë me amfora është zbuluar në Romë (Itali) nga fundi i shekullit XIX, në Athinë (Greqi) dhe Vjenë (Austri).

Mbi 40 bizhuteri të Mesjetës

Vathë, unaza, zinxhirë gjithçka me të cilat zbukuroheshin vajzat shqiptare nga Mesjeta janë zbuluar në varrezat pranë pallatit “Rinia”, në Durrës. Ato janë objekte metalike, që i përkasin periudhës mesjetare. Janë 40 palë vathë, unaza, zinxhirë me përbërje bronzi dhe argjendi, të cilat i janë nënshtruar restaurimit nga Stamati. Sipas tij, bizhuteritë kanë shumë të dëmtuara dhe paraqesin shumë vështirësi për t'u restauruar. Midis tyre ka edhe kryqe, që i përdornin si varëse në qafë, gjatë kësaj periudhe. Objektet janë zbuluar gjatë gërmimeve që janë bërë në vitin 1980 në Durrës. Pas restaurimit, këto bizhuteri janë vendosur në Muzeun Arkeologjik të Durrësit.

Mburoja, restaurimi më i vështirë

Mburoja, gjendur e copëtuar në 8153 fragmente është zbuluar në vitin 1984 nga arkeologu Vangjel Dimo, e cila është restauruar nga Laboratorin e Konservimit dhe Arkeometrisë dy vite më parë. Diametri i mburojës është 72 cm dhe është një nga 3 objektet më të mëdhenj metalike, të zbuluar në Shqipëri.

"Restaurimi i kësaj mburoje mund të konsiderohet si objekti më i vështirë që kemi pasur ne në laborator, gjatë të gjitha kohërave”, - ka thënë Stamati. Mburoja ishte e copëtuar nga koha në 8153 fragmente. Gjatë nxjerrjes pranë fshatit Kryegjatë, ku është gjetur është shembur pjesërisht duke u dëmtuar me tej. Që prej 25 vjetësh ajo qëndronte në laborator duke u restauruar vazhdimisht.

[fegi]

Gjatë vitit 2011 bëhen 25 ekspeditat arkeologjike
Viti 2010 pёr arkeologjinë shqiptare ka rezultuar i sukseshёm pasi dolёn nё dritё vepra shumё tё rёndёsishme siç ishte ai i bustit të njё burri, njё gruaje etj. Gjatë 2010 nga Instituti i Arkeologjisë u përcaktuan 20 ekspedita të cilat rezultuan të suksesshme në zbulimin e shumë veprave nga antikiteti. Ndërsa përgjatë vitit 2011 priten tё ndёrmerren 25 ekspedita arkeologjike tё cilat do tё shtrihen nga veriu nё jug tё vendit. Arkeologёt shqiptarё kёtё vit do të bashkëpunojnë edhe me kolegë të e tyre kosovarë. Zbulimet e sukseshme tё 2010 nxitën qё nё 2011 arkeologët tё jenë mё tё motivuar. Gёrmimet do tё jenё tё pёrqёndruara nё parqet kryesore siç janё ato tё Apolonisё, Butrinti, Finiqit, Bylysit, por do tё hapen edhe projekte tё reja gёrmimi nё Vlorё, nё luginёn e Valbonёs si dhe nё Dibёr. Pritet qё para hapjes sё sezonit turistik tё bёhet inagurimi i muzeut tё Apollonisё çka do tё mundёsonte ardhjen e mё shumё vizitorёve nё kёtё qёndёr.

[EncounterAL]

Ku mund te lexoj te reja rreth kangjellave antike per te cilat flet artikulli ?

Gazeta Shqiptare Online URL: http://balkanweb.com/index.php?id=70303
------------------------------- citoj nga artikulli --------------------------------------
(Dërguar më: 10/12/09)

Në vitin 2000, gjatë gërmimeve arkeologjike të bëra në Durrës,
dolën në dritë edhe disa fragmente kangjellash . . .
me një lartësi prej gati 1 metër e 50 cm e me një gjerësi prej 50 cm,
ato janë kangjellat më të bukura në Shqipëri . . .
----------------------------------------------------------------------------------------------

[EncounterAL]

. . . vijon

Pyetja ne postimin me lart me lindi pasi pashe nje nga diptiket e Perandorit
Anastas. Aty ka nje pamje cirku rrethor me kangjella. Ndoshta kane lidhje ?
Bashkengjitur jane pamjet e diptikut.

[fegi]

Në trojet shqiptare ka ende shumë punë për arkeologët
Gjurmët më të hershme të banimit të territorit të Shqipërisë janë zbuluar në Xarë (Sarandë) dhe në Gajtan (Shkodër) të cilat i takojnë epokës së paleolitit (rreth 100.000 vjet më parë).
Interesi për vlerat arkeologjike të Shqipërisë nis qysh në shek. XIX kur studiues të gjeografisë historike iu kushtuan lokalizimit dhe identifikimit të të dhënavenga burimet antike.Kështu është i pari që viziton Shqipërinë francezi Pouqueville (F.C.H.L. Pouqueville, Voyage dans la Grèce, comprenant la description ancienne et moderne de l'Epire, de l'Illyrie grecque etc. Paris 1820-21, v.5) Anglezi Martin Leake, nga shëtitja që bëri në Shqipërinë e Jugut deri në Apoloni, botoi një përshkrim të hollësishëm të rënojave të objekteve arkeologjike që i ranë në sy (W.M. Leake, Travels in northern Greece, London 1835, v. 4). Më vonë arkeologu francez L. Heuzey vizitoi Shqipërinë dhe në studimin e tij u ndal kryesisht mbi Durrësin e Apoloninë (L.Heuzey. H. Daument, Le mission archéologique de Macèdoine, Paris 1876). Në fillim të shek. XX vizitoi Apoloninë dhe rrethinat e Vlorës balkanologu C. Patsch. Ai është i pari që zbuloi qytetin e Amantias dhe më pas botoi një studim të hollësishëm mbi antikitetet që pa në Bylis, Klos, Berat etj. (C. Patsch, Das Sandschak Berat in Albanien, Wien 1904). Gjatë Luftës së parë botërore erdhën në Shqipëri arkeologët austriakë C. Praschniker e A. Schober të cilët filluan kërkimet nga veriu i Shqipërisë në drejtim të jugut dhe i kushtuan vëmendje edhe monumenteve e qendrave arkeologjike ilire (C. Praschniker-A. Schober, Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien 1919; C. Praschniker, Muzakia und Malakastra, Wien 1920).Më 1924 një mision arkeologjik francez, nën drejtimin e Leon Rey, fillon gërmimet sistematike në Apoloni, të cilat vazhduan deri më 1938 dhe rezultatet u botuan në revistën Albania (L.Rey, Albanie, Revue d'archéologie, Paris 1925-1939, në 6 vëllime). Një mision tjetër arkeologjik italian më 1926 filloi gërmimet në qytetin antik të Foinikes dhe më vonë në Butrint. Në fillim misioni u drejtua nga L. Ugolini e më pas nga Markoni e Mustili (L. Ugolini, Albania antica, Roma 1927-1942, 3 vëll.); D. Mustili, La civilta preistorica dell'Albania, Roma 1940).Pas Luftës së dytë botërore deri më 1990 kërkimet e studimet arkeologjike u bënë nga arkeologë shqiptarë. Më 1948 u krijua në Tiranë Muzeu Arkeologjik-Etnografik, më pas u krijua Sektori shkencor i kërkimeve arkeologjike, nga i cili më 1976 u formua Qendra e Studimeve Arkeologjike dhe më 1991 Instituti i Arkeologjisë. Gjatë këtyre viteve veç muzeut qendror arkeologjik dhe pavionit arkeologjik në Muzeun Historik Kombëtar, u ngritën edhe muze të profilit arkeologjik në Durrës, Apoloni, Butrint dhe Korçë, të cilët ruajnë objekte me vlera unikale.Vitet 1991-1999 përbëjnë një etapë të re për arkeologjinë shqiptare, atë të bashkëpunimit me arkeologë të huaj. Janë realizuar ose vazhdojnë veprimtarinë projekti shqiptaro-grek në Butrint, projekti shqiptaro-amerikan në Shpellën e Konispolit (Sarandë) dhe në zonën Apoloni-Bylis, projekti shqiptaro-francez në Apoloni dhe në vendbanimin prehistorik të Sovjanit (Korçë) dhe projekti shqiptaro-anglez në Butrint. Gjatë vitit 2000 janë duke u hartuar edhe projekte të tjera për kërkime në Durrës, Bylis e qendra të tjera arkeologjike.Rezultatet e kërkimeve, gërmimeve e studimeve arkeologjike, mëse njëqindvjeçare, të bëra në Shqipëri, mund t'i përmblidhnim në të gjitha periudhat, si parahistorike dhe historike. Gjurmët më të hershme të banimit të territorit të Shqipërisë janë zbuluar në Xarë (Sarandë) dhe në Gajtan (Shkodër) të cilat i takojnë epokës së paleolitit (rreth 100.000 vjet më parë). Periudhës së paleolitit të vonë (30.000-10.000) vjet, i takojnë një numër më i madh vendbanimesh (Xarë, Konispol, Shën Marinë, Kryegjatë, Rrëzë Dajti, Gajtan etj) të cilat mbulojnë gjithë territorin e Shqipërisë së sotme. Gjatë epokës së neolitit (7000-3000 p.e.s) territori i Shqipërisë ka qenë shumë më i banuar, gjë që e dëshmojnë me dhjetra vendbanime të zbuluara, të cilat kanë qenë ngritur në fusha pjellore, në taraca lumore dhe në shpella. Banesat e tyre ishin kasolle të thjeshta të lyera dhe të shtruara me baltë. Në Dunavec e Maliq janë zbuluar banesa të ngritura mbi hunj (palafite) të cilat kërkonin një teknikë të lartë të ndërtimit të banesave. Por në jetën e banorëve neolitikë vend qendror zinte bujqësia dhe blegtoria si edhe përgatitja e prodhimi i enëve prej balte.

[fegi]

Në Dumre, në “Kopshtin e Edenit”, ku njerëzit flenë mbi thesare

Një ditë të bukur maji bashkë me disa shokë, Fetah Elezin, pedagog në Universitetin Bujqësor të Kamzës; Shyqo Peshtanakun, biznesmen, dhe Dhimitër Shtëmbarin, gazetar, u nisëm drejt Dumresë. Thonë se qejfi ha kumbullatë tharta e jo më mjalt që në pikë të mëngjesit. Sa kalojmë Urën e Peshkatarit në Mullet dhe ecim goxhá, nuk e mbajmë mend emrin e vendit, por ishte afër grykës së tuneleve që do të hapen në autostradën Tiranë-Elbasan dhe Shyqoja, një biznesmen i shkathët, që e njeh shoqërinë dhe që bën shumë gjëra nga ato që nuk i bëjnë dot kolegët e tij, na ktheu në parkun e bletëve, që e ka ngritur thjesht dhe vetëm për pasionin e tij prej fshatari. Jo si shumë të tjerë, që e kanë për turp origjinën dhe nuk e zënë kurrë në gojë vendlindjen e tyre, Shyqoja është ndryshe. Në park sa kanë rënë rrezet e para dhe bujitja sinfonike karakteristike e bletëve është në kulmin e saj, ndërsa ne në tonën, me oreshka mjalti përpara, por edhe me një ndjesi ngazëlluese që të jep një mëngjes i tillë, larg zhurmës së qytetit, me këtë ajër të pastër dhe gjelbërim të pamatë. Është maj dhe, siç shkruan në një poezi poeti Koçi Petriti: ”...në maj as pleqtë nuk kërrusen”!... Në Qafë-Krrabë u themi miqve të ndalonim në një vend, ku Tomorri duket për herë të parë kur shkon nga Tirana, ose të fundit kur vjen nga Elbasani. Miqtë e tanë u habitën me këtë farë rebusi, por u qetësuan dhe na erdhën në ndihmë menjëherë kur u thamë se donim të gjenim pikën nga ku piktori i madh anglez, Eduard Lir, ka pikturuar Tomorrin dhe, më pas, ka shkruar në ditarin e tij se “ishte e vështirë t’i ktheje shpinën kësaj pamje malore të mrekullueshme, këtyre skutave e qosheve të kësaj bote të bukur, këtyre pamjeve prej të cilave asnjë shpirt piktori nuk lodhet kurrë”. Pasi kërkuam, më në fund e gjetëm. Ishte në një qafë mbi fshatin Gracen. Një shesh i bukur në anë të një shkëmbi, ku ai ka pikturuar disa luftëtarë shqiptarë, ndoshta shoqëruesit e tij, është edhe sot me po atë formë, pavarësisht se aty është hapur rruga automobilistike. Në sfond, në një hirnosje mëngjezore të hapësirave të Darsisë, Dumresë, Sulovës, Nahijes së Beratit, në mes mezi shquhet ravijëzimi i Tomorrit legjendar, që në këtë rast, deri sa e kërkojmë, na duket si një personazh i gjallë. Pas një kafe në Elbasan, vetëm e vetëm për të na tregur vendet dhe sektorët ku kishte punuar si specialist e drejtor ferme, Fetahu na çon nëpërmjet rrugës së Paprit në Cerrik. Në Cerrik ndenjëm shumë pak, sa për një cigare. Ishte një javë para zgjedhjeve dhe miqtë tanë që kishin njerëzit e tyre aty nuk donin të ngatërroheshin. Do t’i paragjykonin sikur kishin ardhur për fushatë, ndaj ikëm shpejt që këtej drejt Dumresë. Fusha e Cerrikut, pjesë e çiflikut të Biçakçinjve të Elbasanit, është e vendosur midis dy lumenjve Shkumbin dhe Devoll. Ajo ka një veçanësi strukturore aluvinare që e bën shumë të lehtë në kullim dhe vaditje, por edhe në pjellori. Jo më kot italianët në kohën e Zogut ia vunë sytë kësaj fushe për të ndërtuar një fermë të madhe kuajsh, më e madhja në Ballkan që do të furnizonte ushtrinë italiane, por edhe do të mbushte tregun botëror me kuaj rrace të të gjitha llojeve. Italianët nuk arritën ta realizonin dot projektin e tyre. Ata lanë aty vetëm disa godina që janë edhe sot. Më parë, në periudhën e socializmit, ka qenë e mirënjohura si ferma e Cerrikut. Sa mbaron fusha e Cerikut, merr paksa më të djathtë dhe të del Shalësi, një fshat goxha i madh, fshati i parë i Dumresë, si të thuash porta për të hyrë në të.

Që para gati 30 vjetësh, kur më ra rasti të kaloja një herë këtej kam shkruar se është një gjë tepër e rrallë, hatër i natyrës, që në një sipërfaqe prej 21 500 hektarësh, të ketë 85 liqene me sipërfaqe 770 hektarësh, që mbajnë rreth 30 milionë m3 ujë. I qëndroj edhe sot asaj që kam thënë duke shtuar se si nuk paska sy njeriu, kuptohet nga ata lartë, që ta shikojë këtë mrekulli shqiptare e të bëjë diçka për të. Një vend tjetër i botës do të krenohej me këtë kopsht të Edenit dhe do të rivinte në vend atë që është prishur dhe shkatërruar aq barbarisht. Se Dumreja, simotra më e madhe e Lurës, ka qenë po aq e bukur sa dhe Lura, madje, më e bukur. Pyjet e saj të lartë prej dushku, frashri e shkoze, kanë qenë një xhungël e vërtetë, sa nuk i dilte dot njeri matanë. Shtoji këtij peizazhi edhe kaltërsinë e format e çuditshme të liqeneve dhe mundohu të përfytyrosh çfarë mrekullie të del përpara. Një përrallë! Se si ka qenë Dumreja më parë, vetëm të vjetrit e dinë dhe vetëm atyre u dhemb. Mjafton të shikosh lisat e shekullorë të mbetur aty-këtu majë ndonjë kodrine, si fjala vjen, në varrezat e fshatit Hardhi, që të përfytyrosh mrekullinë e dikurshme. Përgjatë rrugës janë ngritur disa lokale të bukur. Kthehemi në njërin prej tyre. Zabit Zekthi na lutet të rrimë. Nuk ju vonoj, thotë, peshkun e kam gati. Tani sa më erdhi. Por ne ngutemi. Pak më tej, kur në një qafë ku duket qyteza e vogël e Belshit po bënim disa foto me sfond liqenin, zbret nga makina një njeri jo vetëm trupmadh, por edhe zhurmëmadh, shakaxhi i thekur, se filloi me njëherë nga ato të tijat. Jakup Uruçi e quanin. E njihnin të gjithë për qyfyret dhe shakatë që kishte bërë, kur ishte shofer i kryetarit të kooperativës, por edhe për ato të tanishmet, si biznesmen i suksesshëm. Belshi është një vend i bukur. Jo më kot Sami Frashëri donte ta shihte kryeqytet të Shqipërisë. Tani ai është lënë krejt pasdore. Jo që kryeqytet s’u bë, por as qytet për të qenë nëk është bërë. Mu duk tamam si 30 vjet më parë, veçse me një ndryshim; me një masakër urbane, që po ia zë frymën dhe po e helmon liqenin me derdhjet në të. Tash së fundmi ky qytet ka filluar të vizitohet nga turistët vendas e të huaj, të cilët, në më të shumtën e herës, ngelen të zhgënjyer. Të kesh një perlë të tillë e të mos e vlerësosh për shumë pak gjë, në radhë të parë për rregull e pastërti, pastaj për ndërtime me kriter e infrastrukturë bashkëkohore, kjo nuk është normale. Kushedi si do të ishte Belshi të ishe në një vend tjetër të botës! Po e gjithë Dumreja me gjithë ata liqene ku njëri është më i bukur se tjetri me ato kodra të rrumbullakosura me lartësi të njëjtë që ndahen nga njëra-tjetra nga lugina të vogla, qafa e gropa që i japin pllajës pamje të mahnitëse!? Edhe nga pikpamja administrative, bashkë me Sulovën dhe Darsinë fqinje, krahina me të njëjtat kushte gjeografike, ekonomike, sociale e kulturore, Dumreja mund të organizohej ndryshe, duke formuar një rreth më vete, që do t’i jepte mundësi menaxhimit më të mirë punëve si në drejtim të turizmit, por edhe të zhvillimit ekonomik. Kjo është një zonë që dikur ka kultivuar duhanin dhe lulediellin, ndarsa tani janë krijuar plantacione të tëra me ullinj dhe vreshta, të cilat janë shoqëruar edhe me ngritjen e fabrikave të vajit dhe të përpunimit të rrushit dhe frutave. Një drejtim tjetër zhvillimi këtu është peshkimi. Sipërfaqja e përgjithshme e liqeneve, këtu shkon në 770 hektarë(!). Vëllimin më të madh të ujit në këto liqene e ka ai Merhojes me 11.3 milionë metra kub. Po kështu, të mëdhenj konsiderohen edhe liqeni i Çestinjës me 97 hektarë; Seferani 87.5 hektarë; i Degës 37.5 hektarë, ndërsa më i vogli është liqeni i Çartallozit, me 0.5 hektarë. Ndërsa më të thellë janë: Merhoja 61 metra; Çërraga 29 metra; Seferani 20.8 metra etj. Thellësia më e vogël zbret në 10 metra. Karakteristikë e liqeneve karstike të Dumresë, është se ata janë liqene me regjim shiu dhe mbushja me ujë e gropave të tyre përgjithësisht bëhet nga rrjedhja e përkohshme sipërfaqësore. Gjatë stinës së verës ndodh që afro 20 liqene të thahen përkohësisht. Këta liqene kanë tejdukshmëri të vogël dhe në thellësinë 15 metra, në disa prej tyre vihen re shenja të acidit sulfhidrik. Në liqenet e Dumresë gjendet me shumicë krapi, ballëgjeri, por edhe peshqë të tjerë kënetorë. Ndërkohë që të gjithë këta liqene janë shumë të përshtatshëm për zhvillimin e florës dhe faunës ujore e bregliqenore. Në Dumre është zhvilluar një tip i veçantë i karstit me hinka e gropa të shumta karstike. Ato përbëjnë tiparin dhe veçorinë e relievit dhe peizazhin e Dumresë, kanë një diametër nga 15-20 m dhe thellësi 3-3 m. Një nga këto në fshatin Hardhi është mbushur me mbetje inerte, një tjetër midis Kosovës dhe Fierzës, me një diametër 1.5 km dhe thellësi 100 m, me një bimësi të dendur, thonë se është kërkuar nga një italian për turizëm, por nuk është konkretizuar marrëveshja. Toka e Dumresë rrit një florë të pasur me shumëllojshmëri bimësh të egra, por edhe të kultivuara. Bujqit meraklinj kanë ngritur plantacione të tëra me vreshta, të cilat të ekspozuara nga dielli, japin shumë prodhim, por edhe një prodhim cilësor. Që e pranon rrushin toka e Dumresë, e dëshmon edhe një fakt i thjeshtë, që një fshat këtu quhet Hardhi. Ndërsa ndër bimët e egra, këtu rritet një lule e veçantë, që quhet Lekoi i Bardhë, që është një nga lulet më të bukura që rritet në ujërat e liqeneve të Dumresë. Kjo lloj bime kryesisht rritet në gjolin e Turbullt të Rrafmanit dhe në atë të Seferanit. Po kështu në këto liqene rritet edhe Lekoi i Verdhë. Të huajt marrosen pas tyre dhe liqeneve, dhe gjithnjë e më shumë po sulen drejt tyre për të shijuar këto mrekulli të natyrës. Banorët e zonës tani janë të motivuar për përmirësimin e infrastrukturës dhe nuk po tentojnë të largohen më nga zona, e cila dikur thahej për një pikë ujë.

Në gjendjen e tanishme, Dumreja ka vetëm një rrugëzgjidhje të shpejtë e të përkohshme. Atë e shpëtojnë vetëm investimet. Nga tepèja e Gradishtës, i vetmi “mal” që mburret me 180 e ca metrat lartësi, Dumrea duket si në pëllëmbë të dorës. Gradishta ka një vlerë monumentale jo vetëm natyrore, por edhe arkeologjike. Ajo është akropoli i Dumresë, Tomorri i Dumresë, siç e ka quajtur poeti ynë i mirënjohur, Xhevahir Spahiu. Jo më kot të parët e kanë zgjedhur këtë vend dominant, këtë belvedere, si qendër banimi dhe administrative. Gërmimet arkeologjike më 1969, 1973-74 në Gradishtë dëshmojnë si vendbanim ilir të periudhës së mesme të bronzit, që u zhvillua pa ndërprerje në fazat e hershme të epokës së hekurit. Në shek. VI p.es. ishte qendër protourbane, ndërsa në shek IV-I p.e.s. u kthye në qytezë të fortifikuar të krahinës së fisit ilir të parthinëve. Në perëndim të qytezës, në liqenin e Seferanit, ishte faltorja e Afërditës dhe kulti i saj ushtrohej duke hedhur në ujë enë e terrakota si dhurata për perëndeshën. Është kjo arsyeja që herë pas here edhe sot zhytësit gjejnë në fundin e liqeneve relikte të rralla. Belshi vazhdoi si qendër banimi dhe gjatë shekullit të I-IV të e.r. duke qenë pranë degës nga Apollonia të rrugës Egnatia. Në shek IV-VI u fortifikua me mure gur. Ndonëse të rralla, një vend të veçantë zënë edhe punimet në bronz, ku në shumicën e rasteve ka të skalitur drerë, mamuthë që janë zbuluar në afërsi të qendrës së Belshit. Ndërkohë që në vende të tjera janë shfaqur edhe punime me vlera si pjata me zbukurime, të cilat janë shumë të hershme. Ecim në rrugën e re që përshkon Dumrenë nga lindja në perëndim, dmth, nga Belshi, zemra e Dumresë, deri në Kosovë të Vogël, ku i thonë Myzeqe. Kjo rrugë bashkëkohore e ktheu Dumrenë në një zonë tashmë edhe me zhvillim tregtar. Në Hardhi, në një drekë të mirë, me verë shtëpie e peshk táze, Bedri Qypi, kryetari i komunës së Fiërzës, një djalë i ri, i mirë, për ta pirë në kupë, siç thotë populli, na tregon historinë e kandidimit të tij për herë të dytë. Më kishin ngelur ca punë të mira për të bërë, ndaj dhe në fushatë u thashë zgjedhësve, do t’i bëjmë apo do t’i lëmë në mes ato gjëra që kemi nisur? Andej nga Tirana mund të jenë politike zgjedhjet, këtej nga ne janë praktike, nga zgjedhje bëhen zgjidhje për njerëzit. Dhe shkel syrin pa të keq. I urojmë fitore dhe ndahemi me të. Më vonë mësuam se ai kishte fituar. Hallall, kur thonë turqit! Kjo krahinë me një natyrë kaq të butë, të bukur, që prodhon vetëm mirësi, edhe njerëzit i ka të tillë, të mirë, punëtorë të zotë, por edhe luftëtarë trima kur e ka dashur puna. Mahmut Hidri, xhaxhai i Sul Hidrit, një figure komplekse e të njohur në Dumre, oficer i lartë i ushtrisë turke, ka qenë ai që ka mbrojtur Kongresin e Lushnjes dhe e ka shoqëruar qeverinë e ngritur aty për në Tiranë. Po kaq e njohur është edhe figura e Nebi Balit, zëvendësit të Haxhi Qamilit, të torturuar nga Esat Pasha në Peqin. Në luftë Dumreja ka qenë një nga vatrat më të zjarrta me formacionet e saj partizane, batalionin e saj të famshëm që bashkëpunonte ngusht me Grupin e Parë partizan të Myzeqesë. Megjithëse Dumreja me 40 fshatrat dhe me 40 mijë banorët e saj fle mbi thesare, askush nuk e di, madje sa vetë ata që ngrysen e gdhihen aty, le të tjerët. Por do të vijë një ditë që ajo do të bëhet siç e përfytyronte gjenerali i mendimit të Rilindjes sonë Kombëtare, mendjendrituri Sami Frashëri. Qofshim gjallë deri atëhere!

[ajzberg]

Vend me te vertet i bukur sidomos me ato liqene te vegjel, me vjen keq qe nuk kam ca foto nga ai vend....

[fegi]

Kultura e Komanit
Fahri Xharra | 28-05-2011
Të shpjegosh rrënjët autoktone dhe prejardhjen ilire-shqiptare në të njëjtën kohë e bën më të lehtë kuptimin e orientimit tonë pro perëndimor. Ne kemi mbirë mbi këto troje pellazge-ilire, shumë shekuj më herët sesa të vinin në Gadishullin Ballkanik grekët, romakët, hunët e gotët, sllavët e së fundi në shekullin e XV-të edhe osmanët.

Në Gajtan të Shkodrës janë gjetur vendbanime të vjetra 6000 vjet p.e.s, ndërsa në Xarë të Sarandës 10 000 vjet p.e.s. Gjuha e jonë është pjesë e trungut të gjuhëve indoevropiane në cilësinë e degës shqipe, pra shumë e hershme e që na ka afruar më herët se popujt tjerë të perëndimit. Albert Dymo thotë se ”nuk ka racë më të vjetër se shqiptarët në Evropë”. Ilirët gjendeshin në qendrën e saj para se të lindte nocioni i Evropës.

Milan Shuflay, George Hahn, Çabej, Mayeri, Jokli e të tjerë e vërtetojnë duke e krahasuar me një lis vigan me rrathët e tij vjetorë si rritjen e kësaj bote të lashtë ballkanike,

Kultura e Komanit është një kulturë e hershme e Arbërisë, që e vazhdon kulturën ilire, që do të thotë se bartësit e saj arbërit janë shqiptarë të hershëm, pasardhës të ilirëve. Zbulimet e bëra në Delmace të Komanit i hapën rrugë një rindërtimi arkeologjik dhe historik duke u bërë një pikë reference për mënyrën e zhvillimit të Ballkanit Perëndimor në shekujt VI-XIII pas Krishtit.

Gërmimet arkeologjike në Koman janë bërë fillimisht në vitin 1898 nga Konsulli i Francës në Shkodër, Degrand. Nga ato gërmime u gjetën varrezat e mesjetës së hershme, mbi të cilin u bë ndërtim shkencor i njohur si Kultura e Komanit, që e bënte lidhjen e shqiptarëve si pasardhës të arbërve dhe ilirëve. Për më se një shekull,varrezat e Delmacës kanë qenë në qendër të vëmendjes së arkeologëve të huaj dhe atyre shqiptarë.

Në Evropën Perëndimore gjetjet në këto varreza u bënë të njohura me emrin “Kultura e Komanit”, përderisa sllavët dhe osmanët e kishin rrënuar dhe humbur atë kulturë shumë herët. Delmace është një fshat i Komanit në një lartësi mbidetare 568 metra. Kështjella e Delmacës dhe Kisha e Shën Kollit shikuar kalimthi dhe si zbulim i rëndësishëm për historinë tonë janë lënë përgjysmë për 50 vjetët e kaluara. Delmace me rrethinë është shumë mahnitëse me fshehtësinë e vet ende jo krejt të zbuluar.

Emrin Delmace e gjejmë kryesisht në shkrime ku i njohuri për ne studiuesi Hahn e krahason me shqipen dele, delmer, bari delesh. Emri Delmace bashkë me gjetjet arkeologjike në varreza e dëshmojnë vazhdimësinë ilire-arbërore në malet e Dukagjinit, si Pukë- Iballë-Spas. A. Dhima e sheh vazhdimësinë edhe në tiparet antropologjike të arbërve të shek. VI-VIII, në banorët e Pukës në masën mbi 70 për qind.

Hulumtuesit kanë studiuar në fushën e toponimeve të Delmacës e sipas Xhemal Meqit, dallohen: Varrezat e Delmacës, mbi një rrafshinë në jug të kështjellës, Qafa e Delmacës në mes të Kodër Varrezë te Majës së Cungut të shkëmbit të kalasë, Kështjella e Delmaces 4 km në lindje të Komanit, Kroni i Delmacës i humbur mes gurësh, ana perëndimore e Kodër Varrezës e njohur si Masdelmace, Gryka e Delmaces në veriperëndim të Masdelmaces.

Delmace, duke qenë një vend malor, kur rrethanat ishin të favorshme historike të shek. VI-VIII u bë një qendër me përmasat e një “kulture qytetare” (H. Spahiu “Gjetja e Delmaces” 1971)

Sipas arkeologes Etleva Nalbani, kërkimet shkencore për jetën e Mesjetës së hershme në Kalanë e Delmaces shtrihen në një sipërfaqe prej 2 500 metrash katrorë. Aty janë të vendosura në forma tarracash mbi 35 banesa prej guri. Zbulime të rëndësishme e me vlerë janë edhe ato të 300 varreve e që japin shenja edhe për njëmijë varre tjera të pa hapura në atë lartësi mbidetare. Zbulimet e tilla e klasifikojnë Komanin edhe si qendër të

referencës së mësimit në të gjithë Ballkanin.

Komani si i tillë i banuar nga popullata ilire ka qenë një nga metropolet e Ballkanit Perëndimor. Në kalanë e Delmaces gjenden toponimet e katër kishave si ajo e Shën Kollit, Shën Gjergjit, Sën Mëhillit si dhe Kisha e Zonjës së Mirë. E gjithë kjo tregon se sa e madhe ishte shtrirja e këtij qytetërimi të hershëm por edhe më rëndësi kishtare e kulturore të Krahinës së Pultit të Sipërm. Zona e epërme e Pultit së bashku me kalanë e Delmacës në bazë të shënimeve dhe fakteve, toponimeve të mbledhura kanë qenë qendrat më të mëdha të krishterimit në këtë rajon.

Për Kishën e Shën Kollit kemi të dhëna shumë me vlerë nga Gjergj Bardhi,1634, arqipeshkëv i Tivarit dhe ipeshkvi i Sapës, Frang Bardhi më 1637. Sipas tyre, famullia e Shën Kollit ishte për tre fshatrat në Koman, Bytyç (Mtyçi Buzhalës), Qerreti i vogël dhe Delmace. Gjergj Bardhi shkruan me 1634 se “ në Shën Koll janë shenjat se përpara kishte qenë vend i dalluem...,ndërsa Frang Bardhi vazhdon ”me sa kuptohet, këto shenja janë gjurmë të një zhvillimi të hershëm që dalloheshin ndër vendet tjera të Maleve të Pukës, Iballes dhe Spasit. Me gjithë ekspeditat ndëshkues osmane në këto male, në Shënkoll kishte ende begati të dukshme...”

Të shkelësh për herë të parë në këtë vend është vështirë të bësh lidhjen në mes të pamjes mahnitëse ku përpara ke Shurdhanë, Danjen dhe Rozafën dhe shkel mbi qytetërimin e Mesjetës së hershme që ka shumë për të na rrëfyer.

Dikur flitej për varrezat misterioze të veriut, por më 6 janar 1898 konsulli Degrand e dha njoftimin i pari për Kulturën e Komanit por edhe vjedhjen e 130 objekteve arkeologjike që i dërgoi në muzetë e Parisit. Historiani gjerman Treger, në vitin 1900 i hapi 10 varre dhe gjetjet i çoi në Berlin.

Me 1924, arkeologu Italian Ugolini i hapi disa varre tjera dhe “i mori do materiale për studime të mëtutjeshme“. Studiuesja me e madhe shqiptare ka qenë Hana Spahiu me punën e së cilës u formua teza e Komanit si kulturë më vete. Fakti i një vendbanimi i provuar në mënyrë shkencore nga arkeologët tanë se populli që dikur rronte në kala, rrënjët e tij i ka të thella që arrijnë deri tek ilirët e hershem. Fakti që vendbanimi ishte prej guri, faktet që përdorej metali, ndërtimi i shumë kishave, varrimet e të vdekurve që bëheshin me rrobe e stoli flasin qartë për zhvillimin ekonomik tejet të lulëzuar në kohën e të parëve tanë.

Sipas Aleksandër Stipçeviqit, “kultura e Komanit është kultura e një populli që në shek. VI-VIII ishte një kapërcyell i të dy epokave, nga ajo e vonë antike, në periudhën e hershme mesjetare. Tipologjia e varreve, orientimi i tyre, inventari i armëve, i veglave të punës dhe i stolive, me praninë e shumtë të simbolikës ilire, e lidhin “Kulturën e Komanit” me të kaluarën ilire të këtyre trojeve dhe me banorët e lashtë të tyre, ilirët”.

Duhet të mburremi jo vetëm me zbulimin e varrezave por të mburremi edhe me krenarinë për një qytetërim të hershëm që të tjerët na e kanë zili. Kultura e Komanit pasqyron shumë bukur mbijetesën pagane dhe atë të krishterë të të parëve tanë.

[fegi]

Mitologjia e Jonës mështjerrë me viçin, hyun-dem Epafi dhe e Nymfeut të Epirit, në numizmatikën iliro-epirote

Fama dhe lavdia mesdhetare e gjedhëve të “Kopeve të Gerionit, kopeve të Herakliut, kopeve Pirrike, kopeve të Kaonit të Malit Pergam, kopeve të Mëzisë” etj
Duke iu referuar burimeve të shkruara antike, qysh nga Hesiodi, Homeri, Aristoteli etj, e deri te S. Bizantini, mundemi të krijojmë një përfytyrim e sintezë për rritjen dhe shfrytëzimin e gjësë së gjallë nga paraardhësit tanë në trojet ilire e epirote, kryesisht për ato kafshë të cilat hyjnë në grupin e atyre që gjuha jonë e lashtë popullore i kishte klasifikuar si “bagëti, gjâ e gjallë e trashë, gjeri, gjedhë”.

Ne mundemi të vërejmë se kemi disa ish-pronarë të lashtë barbarë kopesh, emrat e të cilëve lidhen edhe si bazileusa mitologjikë edhe si emërtime toponimie, oronimie, hidronimie etj, me trashëgimtarë me pemë gjenealogjikë, me shndërrime/metamorfoza, me ndërhyrje të perëndive politeiste etj. Të gjitha këto pasqyrohen edhe në objektet e pikturuara qeramike, në basorelievet e skulpturat, siç edhe në monedhat. Me këtë rast mitologjia që reflektohet në monedhat, sigurisht shkon shumë më lashtë se vetë kronologjia e monedhave.
Hesiodi, i cili kishte shkruar edhe veprën ‘Teogonia’ (Mbi prejardhjen e Perëndive) shkruante për gjallorët frymorë të vdekshëm tokësorë të Epirit:
“Është një fushë, Hellopia, shumë pjellore dhe me luadhe të mira,
e pasur në dele dhe në qe këmbëharkuar;
këtu banojnë burra me shumë kope gjedhësh
dhe një sasi e panumër fise mortarësh;
këtu, në pjesën e fundit është ndërtuar Dodona;
këtë Zeusi e deshi që të jetë një faltore
e vyer për njerëzit…
[“Carmina”, Fragment 134 (156); “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”, 1965, f 14]
S. Bizantini, shek VI, citonte Hekateun (shek VI-V p.e.r.) dhe shënonte: “ABROI, fis pranë Adrias së Taulantëve, fqinj të Helidonëve sipas Hekateut”; po aty ai shënonte: “ADRIA, qytet dhe pranë tij gjiri Adrias, si dhe lum, sipas Hekateut. Krahina është e pasur me kullota, prodhon dy herë në vit, lindin binjakë, shpesh tre dhe katër keca në vit, gjithashtu në disa raste edhe pesë e më tepër; edhe pulat pjellin dy herë në ditë dhe nga madhësia janë më të vogla se të gjitha pulat e tjera. Qytetari dhe banori; adrianos, sipas Asianit. U thonë edhe adriates dhe detit – Adriatik. …BERENTION, fshat pranë Adrias. Theopompi, XLII, emri etnik Baretinos. …TEGESTRA/Tergestron… nga Tergestre e deri te gjiri i Adrias janë 5029 stade… (S. Bizantini, “Ilirët dhe Iliria te autorët antikë”, 1965, f 416, f 421


Konstatohet se origjina e emërtimit të detit Adria/Adriatik dhe origjina e emërtimit të lumit, të gjirit, të krahinës, të malit dhe fisit Adrian, lidhen etimologjikisht me gjuhën ilirishte dhe me banorët ilirë të anëdetit tonë. Identifikimi i kësaj qyteze e krahine si, Adria në anëdetin tonë të Ilirisë ishte vërtetuar katërcipërisht nga Aristoteli (shek IV-III p.e.r.), i cili bazohej në të njëjtën temë dhe material të cituar nga Hekateu dhe Theopompi të shek VI-V p.e.r.. (De Mirabilibus Auscultationibus, 842 b, 128) Gjerësisht ne e kemi trajtuar gjetiu.
Aristoteli, bazuar në autorë më të vjetër kishte dhënë mjaft përshkrime, sidomos për “kopetë pirrike” me lopë, me dhen, për metodat e rritjes dhe ushqimit etj. Kjo traditë e lashtë dhe ky emërtim zanafillonte, sipas mitologjisë, qysh nga koha e mbretit të lashtë epirot Pirro, i biri i Neoptolemit, nga fisi i Akilit. Këtu lidheshin edhe fijet me kaonët, trojanë e kaonët pellazgjikë epirotë me pirridët epirotë dhe me kopetë pirrike. Nuk i kishte shpëtuar vëmendjes as Bonasi, një lloj bizoni në rritje të lirë i mbuluar me lesh, i cili gjuhej vazhdimisht për mishin e shijshëm, dhe për këtë arsye u shfaros. (Aristoteli, “De Animalium Historia”, “Ilirët…”, cit., f 40-41)
Në lidhje me “pronarin Gerionin ose vëllezërit trinjakë TreGerionët e Epirit”, me të cilët ishte ndeshur me një duel edhe Herakliu, na rezulton se në antikitet kishte ekzistuar një debat midis disa shkrimtarëve antikë. Arriani (shek I-II), duke cituar Hekateun e shek VI-V p.e.r. kishte nënvizuar: “Logografi Hekateu thotë se Herakliu, prej Argosi, i dërguar nga Erystheu për të grabitur dhe për t’i dërguar lopët e Geryonit në Mykenë, nuk zbriti as te Iberët (këtu, Spanja afër Gjibraltarit. A.L), dhe as mbi një ishull të quajtur Erythi, të vendosur në oqean (oqeani Atlantik. A.L); Hekateu thotë se, Geryoni ishte një mbret i kontinentit që jetonte midis Ambrakisë e Amfilohisë dhe se ishte pikërisht ky vend ku Herakliu i grabiti gjedhët, duke i dhënë fund ndërmarrjes së tij të vështirë. Unë di dhe që kjo krahinë, Epiri është e pasur në kullota dhe ushqen lopë shumë të bukura. Lavdia e lopëve të Epirit rrjedh ndoshta nga një kohë shumë më e vjetër se Erystheu dhe nuk është aspak e paarsyeshme të besohet se mbreti i Epirit quhej Geryon”. (Alexandri Anabasis”, Lib. II, 5, 16)


Në po këtë temë mitologjike, edhe Skylaksi i shek V p.e.r. kishte shkruar: “…në viset e brendshme janë atintantët, sipër Orikisë dhe Kaonisë, deri në Dodonë. Në krahinën e Kastidias (në Iliroi) thuhet se ndodhet një fushë që quhet Erytheia. Këtu thuhet se kishte ardhur Gerioni dhe kishte kullotur qetë. Në këto vise janë malet Keraune, në Epir dhe aty afër është edhe një ishull që quhet Sason”. (Scylakis, “Periplus, Illyroi”, 26)
Bazuar mbi këto debatime e burime antike, del se realisht paskemi pasur mitologji të lashta autoktone pellazge epirote e ilire, me grabitje kopesh etj. Herakliu i famshëm, eksploratori tokësor, detar e qiellor, i njohur edhe si murerrethues e ndërtues qytetesh, si seleksionues e mbarështues kopesh, siç e shohim, ia paska grabitur ato kopetë me lopë, viça e dema, me buaj, buaca e kotorrë, TreGerionëve në territorin e Epirit, ndërsa grekët e degdisën atë “në fundin e botës”.
Kështu, mendoj se në këtë temë duhet diskutuar pak edhe autoriteti i sotëm europian i interpretimeve mitologjike, P. Grimal, i cili duke i dhënë prioritetin kryesor variantit të “Bëmave të Herakliut”, shkruan: “Një variant traditë tjetër e sjell fushën Eritheia në Epir, në krahinën e Ambrakisë”. (P. Grimal, “Enciclopedia dei Miti”, 1988, f 303, zëri Gerione)
Grimal, me sa duket nuk e vuri re se, “Gerioni atlantik, në Perëndimin e Diellit në Fundin e Botës”; Gerioni si rojtar i faraonit egjiptian Busiridi etj, ishte një deformim-variant i ndërtuar mbi një bazament më të lashtë epirot.
Mitorregulluesit e përvetësuesit helenë e paraqitën Gerionin/Gerionin e Trefishte epirot me tendencë fyese, si një simbol i një barbarie primitive, pak a shumë si ajo legjenda e fisit/popullit të Ilirit, vëlla me Keltin e Galin, si tre bijtë e Ciklopit Polifem. Këtë tendencë poshtëruese, përveç edhe një diference në fazën e zhvillimit, e kishte theksuar e interpretuar autoriteti dr. prof. M. Korkuti. Si “barbarë”, të aristokratizuarit e fisnikët helenë quanin jo vetëm Euromedontin e legjendës së Feakisë edhe Epidamnin e Ilirisë, por deri vonë edhe Filipin e Maqedonisë etj. Ndoshta i influencuar nga ky ndikim helen, Dante Aligheri e përzgjodhi dhe e dënoi Gerionin si një rojtar-guardian besnik në rrethin e tetë të ‘Ferrit’! Por, a e meritonte këtë TreGerioni?! (D. Aligheri, ‘Ferri’, 1960, K. XVII-XVIII, bisha Gerion f. 195. Ish-vigan mitologjik me tri koka e tre trupa në ishullin Erife etj.)
Ndërkaq, shumë shekuj më përpara, shkrimtari antik i shek II, Lukiani nga Samosta e kishte interpretuar Gerionin e Trefishtë ashtu siç kishte qenë realisht, si simboli i miqësisë vëllazërore dhe humane, të cilin e kishte parë edhe me sytë e tij në pikturat e ndryshme të qeramikës etj. (“Vep. të Zgj.”, bot. 1979, f 413)

Duke e trajtuar mbi këtë lloj pikëpamjeje realiste, bëhet e kuptueshme përse në “rrjetën e merimangës mitologjike” përzihen edhe albanët e gadishullit tonë me Malin Alban, me kullota të pasura; përse na del bazileusi mitologjik ilir Adria; përse do të kemi, përveç disa emërtimeve të njëjta, madje edhe emërtime si Japigjia, andej e këndej detit Jon; përse kemi dy Jonë mitologjikë ilirë, një Jon italik e një Jon hy kokëdem/Ios, me fytyrë demi/kau në gadishullin Gaza; përse Hellopi na del si biri i Jonit: përse mështjerra Jona e Bardhë hidhet në detin Jon dhe përshkon Ilirinë; përse me flijimin e kaut e me Kaonin themelohet Buthrotos (demi/kau i flijuar), ku kemi edhe kopetë dhe barinjtë e Malit Pergam si kopje homologëve trojanë; përse na del EpriDemi/Epidamnos, nimfa Melisa dhe kulti i Jonës mështjerrë me viçin gjipirës, kulti i Demetrës, kulti i Izidës egjiptiane; përse na del Herakliu edhe në legjendën e Epidamnit e Dyrrahut; përse na del Kadmi fenikas duke ndjekur një lopë që mban midis brirëve një sferë, në kërkim të motrës së humbur Evropa/Europa e metamorfizuar si mështjerrë dhe e mbarsur nga demi/mzati Zeus etj.


Monedha e famshme prej argjendi e “lopës me viçin duke pirë qumësht” në Epir dhe në Iliri
Në Shkodër ka një shprehje të urtë popullore: “Na ka tretë lopa me gjith viç”, dhe po kështu edhe një tjetër: “Na ka tretë bulli me gjith bullicën”. Kishte pasur ndonjë lidhje ose jo kjo shprehje relikte me një mitologji të lashtë ose me disa variante të saj, gjithsesi ne e përdorëm, sepse i shkon mjaft mirë temës.
Duke shkruar më 1939 për këtë monedhë argjendi, e emërtuar thjeshtë shqip: “lopa/mështjerra me viçin gjipirës”, shumë e njohur dhe e përhapur në tërë pellgun Adriatik dhe në të dy gadishujt, medievisti e numizmati G. Valentini e mendonte futjen e saj fillimisht nga modelet e punishteve nga Korinti, e sidomos nga Korkyra. Pak më vonë kjo monedhë argjendi do të qarkullonte masivisht nga prerjet e Durrësit dhe Apollonisë. Simbolika në faqen e “lopës me viçin” nuk interpretohej, ndërsa ana e pasme komentohej si “Kopshtet e Alkinout në Korkyrë”.
Qysh herët, në një katalog e manual monedhash, “Monete Greche”, specifikisht për këtë prerje/stampim ishte hedhur hipoteza se, stampat lidheshin me ndonjë lloj mitologjie e besimi politeist, ndërsa në monedhat e kolonive autonome kishte pasur edhe disa shtesa e përshtatje në lidhje edhe me kulte lokale.
Mbi legjendën mitologjike të Epidamnit e Dyrrahut, ndër autorët tanë shkroi i pari M. Barleti, pastaj studiuesi autoritet Marin Sirdani dhe duke vazhduar nga ku e la ai, shkruan më pas edhe H. Ceka, S. Anamali, N. Ceka etj.
Historia e Shqipërisë (bot. 1959 e 1967), pa komente, paraqiti disa interpretime dhe gjetje arkeologjike, ku veçoheshin dy drahme të Dyrrahut dhe një e Lidhjes Epirote.
Me një paraqitje më të zgjeruar e prezantuan këtë monedhë njeri mbas tjetrit, dy arkeologët akademikë, Hasan dhe Neritan Ceka. Dr. prof. N. Ceka e thekson se prerja e këtyre monedhave autonome të Dyrrahut e Apollonisë, statere me vlerë katër drahmesh, duhet të ketë filluar aty nga gjysma e dytë e shek V p.e.r., edhe si një lloj imitimi e imponimi nga korkyrasit etj. N. Ceka mendon se, “katrori me ornamente” paraqet “kopshtet e lulëzuara” të bazileusit të Korkyrës, Alkinou, sipas përshkrimit të Homerit. Ai botoi edhe disa monedha të bazileusit Monun, rreth 280 p.e.r., ku interpretonte edhe një “nofull derri”, si një flije e preferuar e Poseidonit, por nuk ishte shprehur për interpretimin e mitologjisë së ‘lopës me viçin gjipirës’.
Studiuesi H. Ulqini, duke shkruar më 1980 për objektet e grabitura arkeologjike, paraqet edhe kokën e një demi/kau të lauruar në Dyrrah, flet për objekte me kultin e Demetrës, “Nënës së Madhe” etj.
Për paraqitjen e relievit të Durrësit si një kokë, rrashtë demi dhe lidhjen e etimologjisë si Epidamnos/Mbi, Epir, EpirDemi, pra me një etimon me Dem, unë, sipas edhe kumtimit të një skede nga albanologu Kol Luka, kam shkruar qysh më 1968 e 1972. Këtë shkrim e kishte miratuar edhe prof. V. Toçi. (Për etimologjinë me bazë “dem”, shih E. Çabej, “St. Etim. Në fushë të shqipes”, III, 1987, f 190)
Interpretime dhe diskutime të reja

Herodoti e kishte shprehur idenë se mitologjitë e lashta autoktone pellazge ishin futur në bashkëpunime, me marrje-dhënie, me krahasime, identifikime e integrime të mitologjive pellazge me mitologjitë mesdhetare, më veçanërisht me ato fenikase e egjiptiane. Kështu, Herodoti sillte shembullin se si tempulli i Amonit në Teba të Egjiptit dhe ai i Zeusit në Dodona, profetizonin njëlloj, se si helenët i huazuan dhe i sofistikuan perënditë pellazge etj.
Kohët e fundit nga arkeologjia italiane janë raportuar disa gjetje të monedhës së Durrësit dhe Apollonisë, “Vacca/giovenca con vitello”, shoqëruar edhe me interpretime të reja. Ne do t’i krahasojmë këto edhe me disa monedha, gjetje në vendin tonë, dhe do të zhvillojmë ndonjë diskutim.
Sipas vlerësimit të specialistëve italianë, kjo monedhë e Durrësit (fig. 9), paraqet kokën e Isidës “me mistere të shumta”, nga miti egjiptian i Isidës, e lidhur me kultin e Osiris, e hyut kokëdem Apis. Ky kult direkt kishte hyrë edhe në Itali. Kulti i Isidës lidhej me ngjizjen, pjellorinë etj.
Kandili i ndezur lidhet me festimet për “Isidën Ndriçuese”, në fillim të korrikut, porsa perëndonte dielli. Disa autorë kanë parë lidhje imitime më vonë edhe nga kulti i Maries me birin Jezus/Isa. Nën kandil ka edhe një objekt të paidentifikueshëm. Monedha ka edhe emrat e dy magjistratëve, KTHTOΣ dhe ΦANIΣKOY. Ana tjetër, edhe sipas komentatorit italian, paraqet një katërkëndësh të ndarë në dy pjesë me ornamente.

Për interpretimin direkt të Isidës egjiptiane, unë kam një mendim diskutues disi më ndryshe. Mbas ndonjë hyrje si “Kult i Isidës dhe Apisit” fillimisht, mendoj se gradualisht duket se kemi të bëjmë me mitologjinë e Ios/Jonës e Epafit. Herodoti e krahasonte dhe e identifikonte Isidën si të ngjashme me Demetrën. Autorë të tjerë kanë parë ngjasime edhe me Nënën e Madhe, me Gjean etj. Ndërkaq, shumica e autorëve kanë parë identifikime, madje edhe një përzierje dhe një zëvendësim me mitologjinë e Ios/Hios/Jonës/Hyjneshës. (Shih, Io e Epafo.mht Wikipedia)
Jonën, bijën e Inakut, një priftëreshë e virgjër e një tempulli të Herës, e ka pikasur dhe e ka vënë në shënjestër Kryezoti e kryeepshori tekanjoz Zeusi. KryeZoti Zeus e gjen rastin dhe me përdhunë e lë shtatzënë Jonën. “Sekreti” zbulohet, dhe kjo zgjon xhelozinë e tmerrshme dhe hakmarrëse të Herës. Për ta ruajtur, Zeusi e metamorfizon Jonën si një mështjerrë të bardhë. Por Hera e tërbuar i dërgon mështjerrës një zekth, që dihet se pickon e thith gjak në organet gjenitale. Duke mos i duruar dot dhembjet, Io/Jona hidhet në det.


Në variantin helen të Herodotit, Io hidhet nga porti Argos, nga Jonia e Egjeut. (Historia II, 153) Edhe vetë Herodoti e identifikonte Epafin me Apisin Por, sipas variantit të Apollodorit [Bibliotheca, Lib. II, 7, (1, 3, 5)] e ndonjë autori tjetër, Jona ishte hedhur nga deti Jon, duke përshkuar bregdetin e Ilirisë dhe ngushticën midis dy qyteteve Japigjia, njëri në Itali dhe tjetri në Iliri. Deti Jon një farë kohe kishte përfshirë një pjesë të madhe të Adriatikut. Jona, nga Jon-Adriatiku, kishte kaluar tërë Egjeun, kishte kaluar edhe Ngushticën e Bosforit/ Bόσπορος = Kalimi i Lopës, kishte përshkuar Detin e Zi dhe kishte shkuar për konsultime në Kaukaz, te Prometeu. E këshilluar nga Prometeu, ajo kthehet mbrapsht dhe shkon në Gaza të Egjiptit, për të lindur hyun kokëdem Epafin, të cilin e krahasojnë dhe identifikojnë me Apisin. Epafi bëhet edhe mbret i Egjiptit etj. Sipas Lukianit, kjo mitologji e Ios dhe Epafit, ishte e parathënë se, mështjerra do të lindte në Egjipt një hyjni dem, se Io/Jona do të shndërrohej përsëri si femër e bukur, se e ëma dhe i biri do të bëheshin hyjni/perëndi qiellore, se Epafi do të bëhej mbreti i Egjiptit etj. (shih Lukiani, “Vep. të Zgj.”, Noti dhe Zefiri, f 203-204 etj)
Sot është mjaft e vështirë të interpretohen shtresat më të thella, se si mundej të kishte qenë kjo mitologji në kohën e Kronit, pa kaluar në fantazi, por duhet të vërejmë se gjuha jonë ende ruan disa relikte të magazinuara nga lashtësia. Vetë mitologjia antike e territoreve tona kishte edhe nja dy Ilirë të ndriçuar, njeri i biri i Kadmit e tjetri i biri i Herakliut, të njohur edhe si qyteteformues me emrin e tyre. Ndërsa emërtimi i madh, Illiria/Illyria, sipas S. Bizantinit, jepte edhe një rrjedhim si folja illyrizon. (Cit. f 419, ILLYRIA) Por, kush mundet të illyrizojë-shndrisë, përveçse Ylli/Illi/Hylli?! Këndej ne mundemi ndoshta të dalim edhe te etimologjia, ku Io/Hiona/Jona është hyjnesha mështjerra/gjiovenka e lashtë pellazge, siç është edhe hyji si Io i afrueshëm me Apisin e Epafin si Japigjia etj.
S. Bizantini, bazuar në autorë të hershëm, jep këtë sintezë shumë interesante: “JONION, det pranë Italisë. Eskili në ‘Prometeu i lidhur’. Disa thonë se rrjedh prej ilirit të quajtur Jon, të tjerë prej italikut Jon. Edhe Adriatiku quhet gjiri i Jonit. Jone quhej edhe që nga Gaza deri në Egjipt, prej Iu-t, që kishte fytyrën si të demit/kaut”. (Cit. f 419; po aty zëri Japygia)


Ishte koha kur dora–dorës kishte dominuar hegjemonia e akejve dhe helenëve, e cila më pas do kompletohej me pushtimet e Aleksandrit të Madh, me nënshtrimin e Egjiptit etj. Krahas disa imitimeve, identifikimeve e përzierjeve si procese nga poshtë, aso kohe ndodhën edhe një seri manipulimesh nga lart, siç ishin reflektuar edhe në Bibla etj.
Sipas interpretimit tonë, ky “katrori me ornamente” nuk ka lidhje me “Kopshtet e Alkinout”, por paraqet ndoshta “Portën/Pragun e Bronztë të Feakisë/Korfuzit”, në lidhje me pozitën-çelës si bazë detare e shkëlqyer. Në rastin tonë përsëritet kjo simbolikë me “Portën e Epidamnit/Dyrrahit, si Porta/Taverna e Adriatikut”, me dy porte, siç kishim dy porte edhe në Feaki, siç kishim edhe Treportin tonë etj.
Nga krahasimi i legjendave të Feakisë dhe të Durrësit tonë, vërehet se dalja nga barbaria e Euromedontit dhe Epidamnit kryhet nga vija femërore e bijave të bukura Perribe e Melisa, përmes fisnikërimit “me farë/spermë e gjak” nga Hyu i Detit Poseidoni, ku Dyrrahu dhe Nausiti, përveç si ndërtues portesh e orakulltoresh të Poseidonit, na paraqiten edhe si reformatorë agrarë që ndajnë toka. Pra, “katrori me ornamente” duket se paraqet një lloj porte si një simbolikë, ku në një monedhë të Apollonisë përdoret edhe si një heraldikë me zjarrin e Nymfeut të Epirit. Në disa monedha të Korintit unë e gjej edhe si vel të një anijeje karava etj.
Nymfeu i Epirit mendohej si dy kroje të nëndheshëm, ku ka pasur edhe ndonjë përpjekje për ta identifikuar diku aty te Mbrakulla ose te Zharrëza etj. Disa interpretime të paraqitjes së “Nymfateumit të Epirit” si një ndezje natyrore nafte, gazi apo sere, në monedhat e Apollonisë edhe të Durrësit, na bën të reflektojmë edhe për mendimin e shprehur nga M. Barleti: “Durrësi, i cili më parë quhej Epidamn… është kryeqyteti detar i Epirit, kryeqyteti i taulantëvet, pyrejve e parthinëve… i rindërtuar nga korkyrasit dhe po t’u besojmë shkrimtarëve shumë të vjetër dhe legjendës, ai numërohet ndërmjet qyteteve të tjerë më të vjetër”. (M. Barleti, H.S., përkth. shqip S. Prifti, bot. i parë 1964, f 482; bot. i dytë 1967, L. XIII, f 486) Kjo duhet të jetë një arsye shpjeguese pse këtë “zjarr” e kanë edhe monedhat e Dyrrahut. Mbase, mbase, Kryedemi i lashtë ishte vetë Kroni, siç na paraqiten edhe perënditë e lashta asiro-babilone me brirë.
Vërejmë se edhe në Shkodër ka një sasi të madhe nga ky tip. Shkodra ka pasur një faltore të Apolonit, “ΑΠΟΛΟΝ ΣΚΟΔΡΙΗ”, e madje ky kult me sa duket ka kaluar edhe në paleokristianizëm e deri vonë në Mesjetë, me kishën e Shën Apollon