Ligji i maleve shqiptare-rrefimet e prifterinjve jezuite

[BARAT]

Ligji i maleve shqiptare, Kur një grua fal gjakun

Rrëfimet e priftërinjve jezuitë

1892. At Domenico Pasi S.J përshkruan në ditarin e tij pajtimin e gjakut në një fshat të veriut të Shqipërisë. Për jezuitin që prej kohësh kishte ndërmarrë një udhëtim shëtitës në këto hapësira falja e gjakut nga ana e një femre, ishte një akt më tepër se sublim. Si njeri i fesë ai nuk mund të shpjegojë imazhin e saj, por gjestin duke shënuar arsyetimin përse e kishte bërë këtë falje". Faljen nuk e bëra për respektin e njerëzve, por vetëm për dashurinë e Jezu Krishtit. Nëse unë do të kërkoja sot nga hasmi im sa para duhej të më jepte, ai duhej të shiste tokën, të braktiste shtëpinë dhe të ikte nga fshati; nëse do ta bëja këtë kjo nuk do të thotë falje. Ai le të rri në shtëpinë e tij dhe të bëjë paratë për të më paguar gjashtë qese për tre vjet, domethënë dy qese në vit për ditën e Shën Kollit". Fjalët e asaj gruaje të thjeshtë, që nuk dinte të fliste bukur prej vitesh kanë mbetur aty në shënimet e At Domenicos, si dhjetëra shënime të tjera nga misioni shëtitës i jezuitëve në këto vise shqiptare.

At Giussepe Valentini, ky misionar i përkushtuar ndaj çështjes shqiptare vjen sërish në vëmendjen tonë, por këtë herë nëpërmjet botimit që shtëpia botuese "Plejad" u ka bërë relacioneve të mbajtura nga ai të Misionit Shëtitës Jezuit në Shqipëri në vitet 1880-1932.

Janë interesante shënimet që kanë mbajtur këta misionarë jezuitë ndërsa kanë udhëtuar në pjesën veriore të vendit tonë, nëpërmjet të cilave ne sot njihemi me mentalitetin dhe jetën e atyre viteve. Nëpërmjet shënimeve të shkruar me kujdes ne shohim personazhe reale të së shkuarës, të cilat janë vizatuar me një përkushtim nga këta burra me kulturë që kërkonin të përçonin mesazhe ndryshimi në Shqipërinë e Veriut.

Por një nga momentet ku këta jezuitë janë ndalur më tepër ka qenë Kanuni. Një nga veçoritë më të spikatura e më të qenësishme të kombit shqiptar është pa dyshim, tradita e tij juridike, e ruajtur të paktën pjesërisht që nga epoka e hershme e depërtimeve greke e romake e deri në ditët tona. Shumë shkrimtarë dhe personazhe të kohës janë munduar ta shpjegojnë këtë. Sipas At Valentinit kjo punë për ta treguar këtë nëpërmjet gjuhës së fakteve ka qenë për shekuj meritë shumë e qëndrueshme dhe natyrisht e shquar e klerit shqiptar dhe e fetarëve françeskanë që punonin në famullitë a nëpër strehët varfnore të zonave më të epërme malore. "Në vazhdën e misionit që u ndërmor në Shqipëri, misionarët shkonin në grupe të vogla të përbëra me një a dy etër, pra priftërinj jezuitë, dhe me një "vëlla" ose fetar laik a një tjetër katekist si ndihmës dhe punonin në të gjithë zonën e famullisë gjatë gjithë një stine", shkruan në parathënie At Valentini. Sipas tij, ata që në nisje u vunë të ndjekin shembullin e misionarëve antikë jezuitë, duke i përpiluar pas kthimit të tyre në shtëpi dhe duke i dërguar menjëherë për t‘i shtypur shënimet e tyre për qëmtimet gjatë misionit, që ishin aq të pasura jo vetëm me ngjarje e biseda njerëzish, por edhe me informacione të vjetra për doket e zakonet, të cilat natyrisht do t‘u vlenin shumë edhe misionarëve të ardhshëm. "Ndër këto shkrime, ato që kanë të bëjnë me Kanunin dhe me gjithë përmbajtjen juridike e zakonore kanunore janë nga më të bollshmet e më të vyerat për nga pasuria e hollësirave dhe rasteve, me një nivel saktësie pa dyshim shumë më të lartë se ato të të gjithë trajtuesve të tjerë paraardhës, të mirëqena edhe nga kuadri metodik i ndjekur në përgjithësi nga kleri katolik për reformën", thotë Valentini.

Në mesin e gjithë misionarëve ata që sillnin sasi më të madhe relacionesh ishin dy drejtuesit e këtij misioni shëtitës, që u ndodhën për një periudhë të gjatë të aktivitetit të tij, themeluesi i këtij misioni At Domenico Pasi nga Verona dhe vazhduesi i tij, At Françesco Genovizzi nga Bergamo, të cilët Valentini i quan edhe si përshkruesit më të saktë të këtyre rrëfimeve.

Por ai nuk lë pa përmendur edhe At Engjëll Serreqin, i cili edhe pse nuk ka shumë relacione në rastin e ekskursioneve të tij misionare ishte edhe një mbledhës i shkëlqyer i terminologjisë dhe i frazeologjisë shqipe. Janë edhe të tjerë misionarë që ndoshta kanë dhënë pak relacione, por që bashkë me relacionet e kontribuuesve ndoshta më të mirë, ata e bëjnë të plotë rrëfimin e Shqipërisë malore të viteve 1880-1932.

Por bashkë me këto rrëfime interesante mbi Shqipërinë e atyre viteve, të cilat na sjellin sot një panoramë më se të plotë të jetës në ato vise malore shtëpia botuese "Plejad" ka botuar dhe dy libra të tjerë të At Giussepe Valentinit, të cilat bashkë me "Ligji i maleve shqiptare" përbëjnë një set të plotë të veprave të tij. "E drejta e komuniteteve në traditën juridike shqiptare" dhe "Statusi personal në Shqipëri në epokën e Skënderbeut" janë dy botimet e tjera, të cilat na ofrojnë një dritare më tepër për të vlerësuar dhe vështruar punën e këtij misionari italian në Shqipëri.

Është interesante adhurimi që At Valentini kishte ndaj Skënderbeut. Në hyrje të librit "Ligji i maleve shqiptare"
ai ia dedikon kësaj figure gjithë atë punë. "Gjergj Kastriot Skënderbeut. Një emër i madh në historinë e së Drejtës Tradicionale e Kristiane të Shqipërisë. Në 500-vjetorin e vdekjes", shkruan ai në hyrje të librit.

Po kush është At Giussepe Valentini, ky pasionant ndaj letrave dhe një hulumtues i rrallë i kulturës sonë? Italiani i lindur në rrethinat e Padovës ka studiuar filozofi dhe për herë të parë e shkeli Shqipërinë kur ishte vetëm 20 vjeç, me detyrën e misionarit. Në fare pak kohë e mësoi aq mirë shqipen, sa nuk dallohej mes shqiptarëve të tjerë. Ndërmjet viteve 1922-1932 ushtroi mësuesinë në gjimnazin jezuit të Shkodrës. Vepra e parë për Shqipërinë "Kolegja Saveriane ndër 50 vjetët e para 1877-‘78 - 1927-‘28", u botua shqip dhe italisht. Boton bashkë me akademikun e njohur italian Fulvio Cordignano, një studim mbi gjakmarrjen shqiptare. Nis në vitin 1940 edhe një kronologji mbi historinë e Shqipërisë nga viti 313 e deri në shekullin XIII, nga e cila u botuan vetëm dy vëllimet e para. Prej vitit 1932 drejtoi revistën e njohur "Leka" deri më 1943 dhe së bashku me të revistën "Lajmëtari i zemrës së Krishtit". U largua nga Shqipëria si pasojë e përndjekjeve dhe vrasjeve të disa shokëve të vet seminaristë në Shkodër, në fund të vitit 1943. Më pas nisi redaktimin e 30 vëllimeve të veprës së tij monumentale. "Akte shqiptaro-veneciane të shekujve XIX-XV", që hedhin dritë mbi një fazë tepër të rëndësishme të historisë shqiptare e që i dhanë autorit famë ndërkombëtare. Për fat të keq, sa qe gjallë ai pa të dilnin në botim vetëm 25 vëllimet e para, pavarësisht se vepra e plotë qe dërguar për shtyp që në 1976. Veç punës studimore, ndihmesa e Z. Valentinit në fushën e pedagogjisë dhe studimeve mbarëshqiptare është veçanërisht e spikatur. Në vitin 1955 ai bëhet titullar i katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Palermos dhe po aty themelon dhe drejton "Qendrën Ndërkombëtare të Studimeve shqiptare". Por, pavarësisht nga e gjitha kjo, një figurë e tillë e rëndësishme e kulturës sonë është shumë pak për shkak të censurës që i bëri regjimi komunist. Në moshën 30-vjeçare ai krijoi dhe drejtoi revistën e çmueshme "Leka", me bashkëpunim në gjuhën shqipe, me artikuj kritikësh letrarë. Në faqet e kësaj reviste, vetë Valentini mbante një rubrikë me titullin "Bisedë letrare", ku nuk mungonin edhe përshtatjet që ai bënte me gjuhën fishtjane. At Zef Valentini shihet sot si albanologu më i madh që u mor me studimin e Shqipërisë.

"Ai nuk ishte më shkencëtari i laboratorit, teoricieni pa kontakte me jetën, mendimtari që nuk merr pjesë prej realitetit, por nji njeri i nxitun nga humanizmi dhe i shtymë me marrë pjesë në zgjedhjen e problemeve komplekse që lidhen jo vetëm me albanologjinë, por me vetë Shqipninë", shkruan për të Koliqi.

Këto tri botime janë një mënyrë për të depërtuar në filozofinë e këtij personazhi që ka kontribuar kaq shumë për Shqipërinë, por dhe një mënyrë për të depërtuar në filozofinë e kohës kur ai ka jetuar.

Shënimet e misionarëve jezuitë gjatë misionit shëtitës nëpër Shqipërinë malore

1897, prill Bajza

Kryetarë lokalë

Kryetari i fshatit dhe bajraktari ishin kristianë, por që të dy bashkëjetonin me gra të pakurora dhe për këtë ishin përjashtuar nga bashkësia. Të shtatë kryetarët e tjerë ishin dhe ata të përlyer me të njëjtat mëkate dhe gati një e pesta e familjeve kishin nga një bashkëjetues pa kurorë në shtëpi. Shtojmë se kryetari i fshatit kishte thënë se do të merrte pjesë në veprimtaritë e misionit dhe nuk do të lejonte as pjesëtarët e shtëpisë të shkonin. Shkoi tek ai imzot Lalpepaj me kryqin në dorë dhe me fotografinë e Shën Kollit për t‘i thënë këshilla të urta, por ai e kundërshtoi, madje e ndaloi të futej në shtëpi. Në ato çaste ishte tamam si i xhindosur, djalli e kishte bërë për vete. Për çdo gjë përgjigjja e tij ishte: "Bëni edhe me mua atë që keni bërë me bajrakun e Rrëshenit, pra mallkomëni dhe përzërmëni nga fshati, nuk bëhet vonë".

At Gaspër Zadrima



1993,6 korrik

Bashkëjetesë pa kurorë

Pasi kishin ndjekur me shumë vëmendje e përkushtim ceremonitë e misionit, pasi ishin rrëfyer e pasi kishin ndëshkuar e goditur gjynahun e jetesës me gra të pakurora, do t‘i kishin bërë një ligj që të ndalonte në të ardhmen shfaqjen e këtij turpi social. Disa kishin nisur të flasin për një ligj të tillë, por ishin nga ata që nuk kishin mbi supet e tyre këtë lloj turpi, prandaj unë u thashë se më parë duhej të kuvendonin jashtë kishës dhe pastaj të na thoshin se çfarë kishin vendosur. Po nuk ishte e thjeshtë. Disa nga parësorët e fshatit nuk i kishin ndarë ende gratë e pakurora; kështu nëse do ta bënin këtë ligj dhe nëse do të duhej më vete do ta kishin të vështirë t‘ia dilnin mbanë. Duhej të shtoj se tamam ato ditë kishte ndodhur diçka që kishte hedhur në përrua një pjesë të madhe të punës që kishim bërë për fshirjen e zakonit të keq të bashkëjetesës pa kurorë. Ishte kërkuar dhe ishte dhënë një miratim martesor në mes të nipit dhe gruas së ve të xhajës së tij; ishte bërë për disa arsye të forta thoshin. Kjo nuk kishte ndodhur kurrë më parë! Ishte një turp i madh në të gjithë dioqezën dhe secili pyeste se si vallë ishte lejuar një martesë e tillë kur po bëhej gjithë ajo zhurmë për t‘i ndarë e për t‘i zhbërë këto lloj bashkëjetesash. Në këtë pikë, populli nuk i dallon dot rastet mes tyre, as e vret shumë mendjen për arsyet, por ngul këmbë në këtë arsyetim: "Ose të lejohen të gjithë ato që duan për ta lypur, ose të mos lejohet asnjë. Thuhet se leja është kërkuar dhe është dhënë nga Roma; atëherë secili le t‘i shkruaj Papës dhe ai t‘ua japë lejen edhe atyre që i kanë detyruar të ndahen nga këto gra".

Shaljanët u lidhën te ky fakt dhe nuk qe e mundur të bëje gjë me ta. Kur ishin me mua thoshin se ishin të një mendjeje të bënin diçka, të bënin ndonjë ligj për qejfin tim, por këto ishin fjalë pa bukë që nuk zinin vend.


At Domenico Pasi





1892 janar

Mikpritje Kapedani i Mirditës


Por le të kthehemi në misionin tonë të Spaçit. Në këtë fshat kemi qëndruar një javë. Në dy ditët e para riktheheshim mbrëmjeve në Orosh pse në Spaç nuk kishte as prift e as shtëpi ku të flinim; por ditën e tretë kryetari i fshatit një farë Ndoc Ndreca zyrtar i qeverisë turke, nëntoger i Guvernatorit të Përgjithshëm dhe Kapedan i Mirditës, na ftoi të banonim në shtëpinë e tij dhe na trajtoi gjithë kujdes e nderime. Edhe pse i lindur dhe i rritur në malësi, ky është një burrë inteligjent dhe i mirësjellshëm si në të folur ashtu edhe në trajtimin e të tjerëve; edhe pse nuk di as të lexojë e as të shkruajë, është shumë i aftë në arsyetime, në diskutime është i zhdërvjellë dhe bindës, sikur të kishte studiuar e të ishte diplomuar. Për drekë ishim përherë të ftuar në një familje tjetër, që ndiheshin shumë të nderuara po të kishin mysafir në shtëpitë e tyre dhe e pranonim ngaqë kështu e lehtësonim sadopak edhe të zotin e shtëpisë ku flinim, por edhe ngaqë kjo nuk përfliste punën tonë si misionarë, po edhe pse kësisoj kishim më shumë kontakte me malësorët dhe mësonim më shumë për jetën e tyre të përditshme. Edhe Zoti ynë e pranonte me kënaqësi ftesën për të ngrënë bukë në shtëpinë e ndokujt. Në dy ditët e para mikpritësi ynë Ndoc nuk na kishte ftuar në shtëpinë e tij pse nuk ndodhej në fshat që prej disa javësh, ishte dashur të shkonte, sipas zakonit të vendit, me guvernatorin dhe me kryetarët e tjerë parësorë nëpër fshatra të ndryshme të Mirditës, për të gjykuar disa ndodhi të rënda, për të dënuar fajtorët a për të vjelë gjobat; pra siç thuhet këtej për të vënë në vend drejtësinë.




1892 nëntor

Pajtim gjaku


Atëherë thirrën imzot Peshkopin dhe në prani të tij vendosën që cilido që do të bënte një vrasje do t‘i paguante gjashtë qesë, pra 600 franga, familjes së të vrarit: kjo është dhe shumë që ka vendosur qeveria për pajtimin e gjaqeve. Pastaj, sipas kohës që do të shlyhet pagesa, caktohen shuma më të mëdha apo më të vogla. E fundit që kishe falur gjakun natën e shkuar ishte një grua dhe ky akt u cilësua në mbledhje, pasi ishte një veprim që dëshmonte shpirtmadhësinë e fisnikërinë e mendimit dhe shpirtin fetar, që shpesh e gjen edhe te këta njerëz të pagdhendur. Kur e pyesnin gjithandej për faljen që i kishte bërë hasmit të saj, ajo përgjigjej: "Faljen nuk e bëra për respektin e njerëzve, por vetëm për dashurinë e Jezu Krishtit. Nëse unë do të kërkoja sot nga hasmi im sa para duhej të më jepte, ai duhej të shiste tokën, të braktiste shtëpinë dhe të ikte nga fshati; nëse do ta bëja këtë kjo nuk do të thotë falje. Ai le të rrijë në shtëpinë e tij dhe të bëjë paratë për të më paguar gjashtë qese për tre vjet, domethënë dy qese në vit për ditën e Shën Kollit". Ajo grua nuk dinte të fliste më bukur, por ama u duartrokit nga të gjithë bashkëfshatarët, të cilët i thoshin me një zë: Qofsh faqebardhë!

At Domenico Pasi S.J




1890; Krahina e Pukës

Martesë


Nga mungesa e ndjeshme e priftërinjve dhe rrjedhimisht nga mungesa e dijenive në punët e fesë, si dhe për arsye të kontakteve dhe shpesh të përndjekjeve nga turqit, të cilët jetojnë të përzier ose në fqinjësi me të krishterët, kanë zënë vend te malësorët dukuri shumë të dëmshme, si ai i shitjes së vajzave te myslimanët, të cilët i kërkojnë dhe i paguajnë shtrenjtë për t‘i bërë nuse; bashkëjetesa me disa gra në të njëjtën kohë, që shpeshherë mund të jenë kunata ose xhaxhesha, pra gruaja e vëllait apo ajo e xhaxhait të vdekur, që i mbajnë për vete, për të mos i lënë të rimartohen gjetiu. Është pastaj dhe zakoni për t‘i mbajtur disa muaj a vite gruan në shtëpi pa vënë ende kurorë, me pretekstin siç thonë, për t‘ia njohur më mirë huqet, por në të vërtetë duan të sigurohen në do të kenë apo jo djalë prej saj. Edhe në fejesën e fëmijëve kanë përvetësuar disa zakone të këqija, që bëhen, burim për shumë mosmarrëveshje gjatë jetës në mes të çiftit të ri; shpeshherë fëmijët i fejojnë jo vetëm pa i pyetur, por edhe fare të vegjël, shpeshherë qëkur janë në djep ose ende pa u lindur.


At Domeniso Pasi S.J

gazeta shqip-01 08 2007