Abaz Ermenji: Historia e Skënderbeut

[Morning star]

Kapitulli XI



Në prendverën e vitit 1449, Sulltan Murati II, me një ushtëri prej 80.000, u nis kundër Shqipërisë. Skënderbeu mori të gjitha masat e mprojtjes, forcoi kështjellat dhe vendosi në to garnizone. Pastaj me një ushtëri prej 12.000 vetash zbriti në Dibër, sepse pas shënjavet dukej që Sulltani do të rrethonte më parë Sfetigradin, i cili ishte kyçi i Shqipërisë nga ana e lindjes. Në këtë fortesë kishte një garnizon prej 2.000 ushtarësh, nën kumandën e Pjetër Prelatit. Skënderbeu iu dha zemër mprojtësvet, shikoi fortifikimet dhe mbeti i kënaqur nga pregatitjet.

Ushtëria turke arriti përpara Sfetigradit në fillim të Majit dhe nisi t'a rrihte fortesën me topa të rëndë. Topi dhe armët e zjarrit u përdorën prej Turqve për herën e parë në Shqipëri, në rrethimin e Sfetigradit dhe të Krujës. Pasi u ça një pjesë e murevet, Turqit bënë sulme të përgjithshme kundër fortesës, por u prapsën me humbje të mëdha. Skënderbeu, që përjashta, s'e linte kurrë të qetë ushtërinë armike, por e godiste me befasi, kur ditën kur natën, dhe tërhiqte në pusi pjesë të saj që i copëtonte. Për të ruajtur krahët nga Skënderbeu, Sulltan Murati II dërgoi kundër atij Firuz Pashën me 18.000 kalorës. Në ndeshjen që pati me ushtërinë shqiptare, Firuz Pasha, m'i zoti nga të tjerët, dolli përpara dhe e ftoi Skënderben në një dyluftim. Ky nuk vonoi t'ia plotësonte dëshirën megjithëse rrethi i tij u përpoq ta ndalonte. U lëshua mbi Firuzin si drangua dhe me një të sjellme shpate e rrëzoi të vdekur përdhe. Ushtëria turke atëhere, e mbetur pa kumandar, u thye duke lënë në fushë përmbi 3.000 të vrarë. Një tjetër sulm të përgjithshëm që urdhëroi Murati II kundër fortesës i kushtoi 7.000 të vrarë dhe shumë të plagosur. U duk që Sfetigradi nuk mund të merrej me anën e forcës. Por Turqit zbuluan të vetëmen qyngje që sillte ujin në qytet edhe e prenë. I mbetur pa ujë, Sfetigradi u shtrëngua të dorëzohej me kusht që mprojtësit e tij të liheshin të lirë për t'ikur me armët e me plaçkat e tyre. Pasi ndreqi muret e fortesës dhe la në të një garnizon të shëndoshë jeniçerësh, Murati II, i lodhur dhe i dëshpëruar për humbjet e mëdha, e ngriti kampin aty nga mbarimi i Gushtit dhe u kthye n'Adrianopojë. Nuk guxoi këtë radhë të shtyhej në drejtim të Krujës.

Megjithëse tërheqja e Muratit II u shikua si një fitore e Shqiptarëvet, humbja e Sfetigradit, që ishte fortesa kyç në kufirin lindor të Shqipërisë, u ndie si një plagë e rëndë. Prandaj Skënderbeu provoi, po në Shtator t'atij viti, t'a merrte përsëri fortesën dhe e rrethoi. Mirëpo, duke mos pasur artileri të mjaftë, nuk mundi. Shirat e vjeshtës e bënin rrethimin më të vështirë akoma, aq sa u detyrua ta ngrerë mbasi la nja 2.000 të vrarë nga ushtëria e tij.

Disa muaj më vonë, në fillim të vitit 1450, Skënderbeut i dolli nga dora edhe Berati të cilin Theodhor Korona, që s'kishte trashëgimtar, ia linte me testament. Nga ana e Skënderbeut, shkoi Pal Maneshi me 800 ushtarë për t'a marrë në dorëzim qytetin. Por Pashaj turk i Gjirokastrës dërgoi me nxitim një ushtëri të madhe, e cila hyri trathëtisht natën në Berat edhe e pushtoi fortesën. Theodhor Koronën, që ishte duke vdekur, e ngritën Turqit nga shtrati dhe e varën. Pal Maneshin e zunë rob dhe e lëshuan pasi Skënderbeu pagoi për të 500 dukata si shpërblim.

Viti 1450 ka qënë një nga më të vështirët për Skënderben dhe për Shqipërinë. Humbja e Sfetigradit dhe e Beratit, nga njëra anë, përgatitjet e mëdha që po bënte Sulltan Murati II për t'i dhënë grushtin e fundit qëndresës shqiptare, nga ana tjetër, shkaktuan një panik të përgjithshëm. Morali në popull filloi të tronditej. Njerëzisë i kishte hyrë tmerri në zemër dhe shihte fantazma me sy hapët. Për fat të keq, e shumta e kapedanëvet të Lidhjes Shqiptare e lanë Skënderben vetëm në këtë provë. Araniti, i zemëruar që ky po e shtynte martesën me të bijën, nuk desh t'i dërgonte ndihmë. Disa nga krerët e tjerë i punonte intriga e Venetikut për t'i shkëputur prej Skënderbeut. Por ky, si në çdo tjetër rast kritik ashtu edhe këtë herë, u tregua në një lartësi olympiane. Krahas me përgatitjet ushtarake, iu desh të ngrinte edhe moralin e popullit, me mbledhje e fjalime, dhe t'i forconte besimin në fitoren e sigurtë.

Në prendverën e vitit 1450, Sulltan Murati II, pasi mblodhi të gjitha ushtëritë e Azisë edhe t'Evropës, siç thotë kronikani bizantin, Laoniku, u nis në drejtim të Shqipërisë bashkë me të birin, Mehmetin II. Ushtëria turke, e përbërë prej më shumë se 100.000 vetash, hyri nga ana e Ohrit dhe, duke ndjekur luginën e Shkumbinit, arriti përpara Krujës më 14 të Majit. Ishte ushtëria m'e madhe edhe m'e tmerrshme që kishte parë bota n'atë kohë. Përveç armatimit të zakontë, sillte me vehte edhe metalin e duhur për të derdhur topa të rëndë, dy prej të cilëve hidhnin gjyle të gurta prej 400 librash (nja 200 kilogramësh) aq sa dridhej toka rreth e rrotull.

Skënderbeu kishte lënë në Krujë një garnizon prej 4.000 vetash, nën kumandën e Kont Uranit, me nja 30 topa të vegjël që përdorëshin prej artilierësh frëngj dhe me rezerva ushqimore për një kohë të gjatë. Ai vetë me pjesën më të madhe t'ushtërisë, rreth 8.000 vetash, shumica kalorës, zgjodhi si bazë malin e Tumenishtit, në veri të Krujës, i cili sot quhet mali i Skënderbeut. Mbasi grumbulli i madh i ushtërisë turke e kishte ngulur kampin në fushën e Tiranës dhe nisi nga plaçkitjet rreth e qark, popullsia e fshatravet të Shqipërisë së Mesme u tërhoq malevet ose u mbyll nëpër fortesat. Gra, pleq e fëmijë zbritën në qytetet e Venetikut anës detit.

Si pas zakonit, Sulltani i kërkoi Kont Uranit dorëzimin e fortesës pa luftë. Pas përgjigjes krenare që mori nga ky dhe pasi u derdhën topat e rëndë, dha urdhër që të rrihej fortesa me tërbim. Një pjesë e murevet u shkallmua si edhe porta e kështjellës. Atëhere filluan sulmet e përgjithshme, si tallazet e detit që përpiqen kundër shkëmbit. Por mprojtësit e Krujës i prapsën këto sulme të jeniçerëvet me humbje të mëdha. Ishte e para herë ndoshta që ushtëria e Osmanllinjvet ndeshte në një qëndresë të këtillë. Skënderbeu, që përjashta, s'i linte të qeta hordhitë turke as ditë as natë. Herë i sulmonte nga njëra anë dhe herë nga tjetra, gjithmonë atje ku s'e prisnin. Herë tërhiqte reparte turke në pusi, herë iu priste prapavijat dhe iu rrëmbente nozullimet. Goditjet e tij ishin të shpejta, të papritura, të rrufeshme. Nganjëherë iu bënte shënja me zjarr mprojtësve të Krujës për një dalje heroike kundër rrethonjësvet ndërsa ai vetë i mësynte nga krahët si rrebesh. Të gjitha sulmet që urdhëroi Sulltani kundër Krujës u prapsën me shumë humbje. Në një përpjekje të tmerrshme që bënë Turqit më 25 të Qërshorit, patën 8.000 të vrarë. Më në fund nisi t'iu mungonte edhe ushqimi, mbasi karvanët që ua sillnin binin përgjithësisht në duart e Shqiptarëvet. Por në këtë mes u ndodhën tregëtarët e Venetikut, të cilët gjetën rastin të fitonin duke i shitur ushqime ushtërisë turke. Kjo desh shkaktoi një përleshje të dytë me Republikën, sepse Shqiptarët, kudo që i zinin këta tregëtarë të saj, ua merrnin mallin dhe në një rast patën vrarë dy prej tyre.

Lufta e përgjaktë rreth murevet të Krujës vazhdoi gjithë verën dhe Turqit humbën përmbi 20.000 të vrarë. Sulltanit nuk i mbet asnjë shpresë për t'a marrë qytetin me anën e forcës. U përpoq edhe një herë t'a blinte Kont Uranin me të holla, i hapi bisedime paqeje Skënderbeut që ky t'a njihte Sulltanin për kryezot duke i paguar një haraç të vogël, por të gjitha këto i shkuan kot. Duke prashikuar se me shirat e vjeshtës dhe me afrimin e dimrit gjendja e ushtërisë së tij do të keqësohej, Sulltan Murati II e ngriti rrethimin e Krujës më 26 të Tetorit 1450 dhe, i ndjekur prej Skënderbeut gjer përtej kufijvet, u kthye i mundur e i trishtuar n'Adrianopojë ku vdiq pas disa muajsh.

Kjo ishte fitorja m'e shkëlqyer që Skënderbeu me ushtërinë shqiptare kishte korrur deri atëhere. Sulltan Murati II që kish njohur gjatë tridhjetë vjetëve ngadhënjime pas ngadhënjimesh, që dërrmoi Gjon Huniadin në Varna dhe në Kosovë, iku i mundur dhe i turpëruar përpara forcës shqiptare të kumanduar prej Skënderbeut. Lajmi u përhap si vetëtima anë e mb'anë Evropës dhe ngjalli kudo gëzim e shpresa të reja. Skënderbeu u kthye në Krujë në kulmin e triumfit e të lavdisë, i brohoritur e i nderuar si heronjt e vjetërsisë klasike. Pozita e tij këtë radhë u forcua më tepër se kurrë jo vetëm në Shqipëri brenda, po edhe n'Evropë ku zu të shikohej si mprojtësi i Krishterimit dhe si gjenerali m'i madh i kohës. Papa Nikolla V, Alfonsi V i Napolit, Duka i Burgonjës, Mbreti i Hungarisë, Republika e Raguzës i dërguan ambasadorë për ta përgëzuar. Nga të gjitha vendet e Evropës nisën të vinin vullnetarë për të shërbyer nën urdhërat e burrit famëmadh.

Populli shqiptar njohu në Skënderben kryekumandarin e shquar, kryetrimin e pashoq, prijësin e vërtetë të tij. Gjergj Araniti u afrua dhe i dërgoi përsëri ndërmjetës për martesën me të bijën, Donikën, duke i premtuar një pajë më të madhe. Skënderbeu këtë herë s'kishte sesi t'a shtynte për më tutje, dhe martesa u bë më 26 të Prillit 1451.

[Morning star]

Kapitulli XII



Le të shohim pak tani se cila ishte politika e brendëshme dhe politika e jashtëme e Skënderbeut dhe përse dallohet ky nga princat e tjerë që pat pasur Shqipëria. E para, sepse asnjë Shqiptar tjetër deri atëhere nuk pat korrur fitore ushtarake aq të mëdha e për një kohë aq të gjatë. E dyta, sepse nëpërmjet të luftës kundër Turkut Skënderbeu u përpoq të ndërtonte një shtet shqiptar të njësuar e të pavarur, domethënë të bënte bashkimin politik të Shqipërisë. Që në muajt e parë të kryengritjes së tij, ai mendoi e thirri të gjithë krerët shqiptarë në Kuvendin e Leshit, ku u formua e para lidhje shqiptare, me karakter pak a shumë kombëtar, që njeh historia. Por kjo lidhje nuk ishte veçse një lloj konfederate e çlirët, prej së cilës antarët mund të largohëshin kur të donin, ashtu siç ngjau më pastaj. Venetiku nga njëra anë, Turqia nga tjetra, i punonin me intrigat e tyre krerët shqiptarë për t'i shkëputur nga Lidhja e Leshit. Në kohën e rrezikut më të keq, në rrethimin e parë të Krujës prej Muratit II, antarët e Lidhjes e lanë Skënderben në fatin e tij, siç e pamë më sipër. Ky e përballi furtunën me fuqitë e armatosura që nxori nga principata e vet. Krerët shqiptarë mundohëshin, si gjithnjë, të ruanin pavarësinë dhe të drejtat e tyre feudale mbi tokat që zotëronin. S'shikonin dot përtej interesavet vetiake më të ngushta, dhe seicili kërkonte të kishte lidhjet e tija me shtetet e jashtëm.

Skënderbeu, duke përfituar nga pozita si kryekumandar i ushtërisë shqiptare dhe sidomos nga prestigji që i dhanë brenda dhe jashtë Shqipërisë fitoret e shkëlqyera kundër Turkut, u mundua t'i shtronte nën autoritetin e vet krerët më të vegjël dhe të hidhte kështu themelet e një shteti shqiptar të përqendruar. Si mjet për t'ia arritur këtij qëllimi, përveç aftësisë politike dhe lidhjevet familjare, përdori sidomos forcën ushtarake. E pamë se sa rëndësi i dha Skënderbeu, që në fillim, organizimit t'ushtërisë. Kuadrat e kësaj i krijoi ai vetë duke i zgjedhur më të shumtën nër familjet bujare, po edhe nga radhët e popullit. Me prestigjin e madh që fitoi në luftë, i lidhi pas vehtes krerët më të vegjël dhe masat e gjera popullore. Pak nga pak, zotërimet e familjeve bujare të Shqipërisë së Mesme u bashkuan e u njësuan pothuajse me principatën e Skënderbeut, mbasi ky, për nevojat ushtarake, duhej të shkelte nëpër to, të linte garnizone besnike në fortesat e tyre dhe të kishte lidhje të drejtpërdrejta me popullsinë. Kështu Thopiajt, Stres-Balshajt, Muzakajt e të tjerë e humbën pavarësinë e mëparshme dhe iu nënshtruan, me dashje a pa dashje, autoritetit të Skënderbeut, i cili iu la titujt e pronavet e iu dha shpeshëherë shkallë të larta në kumandën e ushtërisë, por e mori vetë në dorë mprojtjen e krahinavet të tyre. Kuptohet vetvetiu se kjo pozitë i jepte të drejtën e ndërhyrjes n'ato krahina, të cilat, me dashurinë dhe nderimin e madh që kishin për të, zunë t'i bindëshin më shumë autoritetit të tij se sa zotërinjve titullarë. Nganjëherë ua rrëmbente pronat bujarëvet që s'i shtrohëshin dhe ua jepte besnikëve ose atyreve që shquhëshin për zotësi në luftë. Pas rrethimit të parë të Krujës, i pat falur Kont Uranit, si shpërblim për qëndresën heroike, një tokë të gjerë në Mat.

Natyrisht, kjo politikë e brendëshme e Skënderbeut nuk ishte kundër rendit feudal në vetvehte si klasë shoqërore, por kërkonte t'a shtronte feudalizmin shqiptar nën autoritetin e një pushteti qendror duke ia hequr fuqinë politike, për të bërë një shtet të përqendruar, ashtu siç ngjau disa kohë më vonë në Francë, në Gjermani e gjetkë me formimin e monarkive të mëdha. Këtë politikë përqëndrimi shtetëror rreth principatës së vet Skënderbeu e ndoqi krahas me luftën kundër Turqve, megjithëse i solli mjaft trazime dhe i shkakëtoi një varg trathëtish deri tek njerëzit e tij më t'afërm. Por pa bashkimin e forcavet njerëzore dhe të mjetevet ekonomike të vendit në një rreth sa më të gjerë, s'do të kish mundur të mbahej as t'i bënte dot ballë për një kohë aq të gjatë perandorisë s'Osmanllinjvet. Kështu Skënderbeu është i pari princ n'Evropën feudale që ua hoqi Zotërinjvet të nënvarur të drejtën e sovranitetit mbi tokat e tyre dhe i shtroi nën autoritetin e tij.

Dëshminë më të mirë të kësaj politike përqëndronjëse të Skënderbeut na e jep Gjin Muzaka në Gjenealogjinë. "Pasi u bë kumandar i përgjithshëm i Zotërinjvet të Shqipërisë, tregon ky, në pak kohë mendoi t'a zotëronte të tërë vendin. Hodhi në burg vëllezërit Gjon e Gjokë Balsha... dhe ua mori shtetin e tyre ndërmjet Krujës dhe Leshit, domethënë krahinën Misia. I mori edhe Zotit Moisi Komnenit shtetin e tij që ishte në Dibër... Dhe, si vdiq im atë, na mori edhe neve Tomonishtën, domethënë Myzeqenë e Vogël, e ashtu ua bëri edhe Zotërinjve të tjerë... që nuk mund të mprohëshin, sepse ai kishte fuqinë e ushtërisë, dhe Turku na rrinte gjithmonë mbi krye... ".

Duket se Gjin Muzaka ngatërrohet pak n'emrat e vëllezërvet Balshaj dhe në punën e Moisiut. Skënderbeu burgosi Gjergj dhe Gjokë Stres Balshajt, të nipërit, që e trathëtuan duke iu lëshuar Turqvet fortesën e Modricës. Dhe Moisi Golemit ia mori krahinat në Dibër kur ai e trathëtoi, por ia këtheu prapë pasi e fali. Sidoqoftë, dëshmi e Gjin Muzakës vërteton se Skënderbeu ishte gjithmonë i gatishëm t'ua përfshinte principatat krerëve të tjerë, ose t'iu linte titujt dhe t'i shtronte nën autoritetin e tij.

Vetëm zotërimet e dy familjeve të mëdha nuk mundi Skënderbeu t'i përmblidhte në shtetin e vet: ato të Dukagjinëvet, në veri, dhe ato t'Aranitëvet, në jugë. Këto dy principata, duke qënë vende malore, patën ruajtur edhe më përpara një farë autonomie kundrejt Turqvet. Sadoqë me familjen e Aranitëvet Skënderbeu u lidh me krushqi, të bijt e Gjergj Aranitit i pat kundër, të zemëruar sepse i ati i dha motrës së tyre një pajë të madhe. Edhe Gjergj Araniti vetë i ftohu marrëdhëniet pak nga pak me të dhe më në fund u vu në shërbim të Venetikut. Kurse Dukagjinët i pat më të shumtën e herës jo vetëm kundërshtarë po edhe armiq, dhe për pak desh hyri në luftë me ta. Në disa raste, Dukagjinët arritën sa të lidhëshin edhe me Turqit kundër Skënderbeut.

Kështu, gjatë luftës së tij të paprerë, Skënderbeu mundi të formonte një shtet shqiptar në kuptimin politik dhe ushtarak të fjalës, i cili përfshinte pothuajse të tërë Shqipërinë e Mesme, përveç Durrësit, një pjesë të Veriut dhe disa krahina të Jugës. Kjo bërthamë e Shqipërisë erdhi gjithnjë duke u përqendruar nër duart e tija. Natyrisht, organizimi i këtij shteti kishte një karakter ushtarak, dhe ajo çka mund të quhej administrata e tij duhej t'iu shtrohej nevojave të luftës: në vijë të parë vinin rekrutimi i ushtarëvet, financat, grumbullimi i ushqimevet, ndreqja e fortesavet etj. I kapërthyer në një luftë të përhershme për jetë a për vdekje, shteti i Skënderbeut nuk pati nge as mundësi që të zhvillohej në të tjera drejtime, të krijonte institute kulturore, t'iu jepte një shtytje diturivet edh'artevet, t'a bënte shqipen gjuhë letrare me një liturgji kishtare të sajnë. Kjo do të kishte sjellë bashkimin kulturor dhe shpirtëror të kombësisë shqiptare. Po edhe me aq sa mundi, ndërmarrja e Skënderbeut mbetet në historinë e Shqipërisë si përpjekja m'e fortë drejt bashkimit kombëtar, nëpërmjet të një qëndrese heroike që la gjurma të thella për në të pastajmen.

Nuk duhet t'i veshim kohës së Skënderbeut ndjenjat kombëtare të sotshme. Por është për t'i vënë re njëj letre që fatosi i ynë i dërgonte si përgjigje princit të Tarantos, Antonio Orsini-t, më datën 31 Tetor 1460. I shkruante nër të tjerat: "E mbasi thoni se me Shqiptarët nuk do të mjaftonj për ta ndihmuar as për t'a mprojtur (mbretin Ferdinand), as për të dëmtuar armiqtë e tij të fuqishëm, po ju përgjigjem se puna është ndryshe, e nëqoftëse kronikat tona nuk gënjejnë, ne quhemi Epirotë, dhe duhet të kini njohuri se në kohë të tjera stërgjyshët tonë kanë kaluar në vendin që ju mbani sot dhe kanë bërë me Romakët beteja të mëdha, dhe e dimë se të shumtën e herës fituan më tepër nder se turp".

Kjo pjesë e letrës nuk lë pikë dyshimi që Skënderbeu kish një kuptim të historisë së lashtë të kombit shqiptar dhe se vehten e tij e mbante si pasardhës i Pirros s'Epirit. Në shekullin XV, duket se Shqiptarët kishin një ide të qartë mbi vjetërsinë e racës së tyre dhe e dinin që zbrisnin prej Iliro-Epirotëvet.

Politika e jashtëme e Skënderbeut i nënshtrohej nevojës së vazhdimit të luftës kundër Turqvet. Porsa filloi kryengritjen e tij më 1443, u kthye nga Perëndimi me të cilin e lidhte feja, qytetërimi, tradita politike dhe sidomos qëllimi i përbashkët i mprojtjes kundër Turkut. Pasi u bë i famshëm në fushën e betejavet dhe tërhoqi vëmendjen e fuqivet evropiane t'asaj kohe, Skënderbeu u përpoq t'a lidhte luftën e tij me frontin e përbashkët të Krishterimit dhe t'a bënte Shqipërinë si kryeurën e mprojtjes së Evropës. E dinte se po t'ishte përmbysur ai, edhe Italia do t'a kishte ndierë sigurisht rrezikun dhe do të kishte rënë nën sundimin e Turqvet, sikurse i shkruante princit të Tarantos në letrën që përmendëm më sipër. I vetëdijshëm për rolin e tij si mprojtës i Krishterimit dhe i Evropës, Skënderbeu kërkoi ndihmë dhe aliancë ngado që t'i vinin.

Në fillim, duke ndjekur traditën e familjes së Kastriotëvet, ai shpresoi tek përkrahja e Venetikut. Por e pamë se Republika, me politikën e saj tregëtare, s'mendonte tjetër veç si e si të shtrinte tregëtinë në Lindje, duke e mbajtur mirë me Turqit, dhe të siguronte zotërimet që kishte anës detit të Shqipërisë. Prandaj jo vetëm që s'i dha ndonjë ndihmë të rëndësishme Skënderbeut, por e shikoi edhe si të rrezikshëm për qytetet që ajo sundonte në Shqipëri dhe nisi nga intrigat për të përçarë Lidhjen Shqiptare të Leshit. Më 1448, arriti sa të merrej vesh edhe me Turqit për t'i bërë luftë të hapët Skënderbeut, sikurse e pamë më sipër. Gjatë rrethimit të parë të Krujës, më 1450, Skënderbeu kërkoi që Republika t'a merrte nën mprojtje duke i premtuar t'i falte edhe Krujën si peng besnikërie, por ajo s'desh t'i prishte n'asnjë mënyrë marrëdhëniet e mira me Sulltanin.

Atëhere Skënderbeut iu desh të vështronte nga një tjetër fuqi e madhe që ishte fqinjë deti me Shqipërinë, nga Mbretëria e Napolit, në krye të së cilës ndodhej Alfonsi V i Aragonës, një nga princat më të shquar dhe më të fuqishëm të kohës së tij. Edhe me të tjerë shtete të Perëndimit Skënderbeu u mundua të mbante marrëdhënie sa më të mira, sidomos me Papatin, i cili ishte qendra e përpjekjevet për organizimin e një kryqëzate të përgjithshme evropiane kundër Turqvet. Papët e patën përkrahur moralisht dhe, në disa raste, edhe me të holla, ushqime e municjone. Patën ndërhyrë pranë shteteve dhe princave t'asaj kohe që t'a ndihmonin. Në planet e kryqëzatave që patën menduar Papët njëri pas tjetrit, Skënderbeu, i cili ishte bërë një figurë e madhe evropiane, vinte në radhë të parë, i mbuluar me tituj lavdie, si "Atlet e Mprojtës i Krishterimit" dhe "Kapiten i Përgjithshëm i Selisë së Shenjtë". Mjerisht, asnjë nga ato plane nuk u sendërtua (realizua), dhe Skënderbeut i kushtuan shtrenjtë disa herë shpresat e thata.

Me Republikën e Raguzës (Dubrovniku i sotshëm) Skënderbeu pat qënë gjithmonë në marrëdhënie të mira dhe qe pritur me nderime të mëdha prej Senatit të saj. Qyteti i Raguzës kishte një shumicë familjesh shqiptare që zinin një vend të parë në Senat dhe në ofiqet e larta të Republikës. Prandaj lidhjet midis Shqipërisë dhe Raguzës patën qënë gjithmonë të përzemërta. Ajo nuk bëri ndonjë aliancë ushtarake me Skënderben, por e ndihmoi disa herë me të holla dhe i vlejti si ndërmjetëse besnike për ndërlidhjet e tija me Italinë dhe me Hungarinë.

Përveç Shqipërisë, si fuqia luftarake m'e madhe kundër Turqisë ishte n'atë kohë Hungaria me kumandarin e famshëm Gjon Huniadin. Por Hungaria dhe Shqipëria ndodhëshin larg njëra-tjetrës, prandaj me gjithë marrëveshjet që pat pasur midis Skënderbeut dhe Gjon Huniadit, këta të dy s'i bashkuan dot forcat e tyre në një front të vetëm dhe mbetën t'a luftonin Turkun seicili m'anë të tij. Skënderbeu pati lidhje miqësore e shkëmbime letrash e dhuratash edhe me Dukën e Milanos dhe me Dukën e Burgonjës. Me despotin e Serbisë, Gjergj Brankoviçin, u afrua më 1448 për kundër Venetikut, por në luftën kundër Turqvet nuk mund të pritej ndonjë ndihmë prej tij mbasi ai ishte bërë vasali i Sulltan Muratit II. Më në fund, Mehmeti II e përzuri prej Serbie Brankoviçin, dhe trashëgimtari i tij, despot Stefani, erdhi të gjente strehë në Krujë pranë Skënderbeut. Kemi një letër-shkëmbim ndërmjet këtij dhe Dukës së Milanos, ku fatosi shqiptar i lutej Dukës që të bënte diçka për despot Stefanin.

Pas rrethimit të parë të Krujës dhe tërheqjes së Sulltan Muratit, me gjithë fitoren e Shqiptarëvet, vendi ishte prishur anembanë, fushat e Shqipërisë së Mesme ishin shkretuar nga lufta dhe nga qëndrimi i gjatë i ushtërisë armike, katundet ishin djegur, popullsia kishte mbetur pa strehë, pa gjë, pa bukë, me mijëra të plagosur e të gjymtuar thërrisnin për ndihmë, deri muret e Krujës ishin çarë e dërrmuar; ngado që kaloi rrebeshi s'të zinte syri veç gërmadha e mjerime. Duhëshin mjete për të rindërtuar vendin, për të shpëtuar popullsinë nga uria, për të ndrequr muret e fortesavet, për të vazhduar qëndresën.

Me hipjen e Sulltan Mehmetit II në fron - një nga sulltanët m'ambiciozë, më të pashpirt dhe më gjakësorë por njëkohësisht edhe një nga më të zotët që ka pasur Turqia - i cili kish për qëllim të pushtonte më nj'anë Kostandinopojën dhe n'anën tjetër Romën, dhe rrugën e kësaj të fundit ia priste Shqipëria, u duk se lufta midis Turqisë dhe Shqipërisë do të vazhdonte deri me shuarjen e njërës anë. Skënderbeu vetëm për vetëm e kishte fort të vështirë tani t'i bënte ballë gjendjes pa një ndihmë të jashtëme. Pas provës që pati me Venetikun, s'i mbetej tjetër rrugë veçse ajo e Napolit.

Alfonsi V i Aragonës që kish hipur në fronin e Napolit, nuk ishte më pak ambicioz nga Normanët, nga Hohenshtaufen-t dhe nga Angjevinët. Ëndërronte edhe ky, sikurse Charles d'Anjou, të themelonte një perandori të gjerë në Mesdhe. Mbasi pellgun perëndimor të këtij deti e kishte bërë të tijnë, donte ta shtrinte sundimin edhe mbi pellgun lindor duke pasur Napolin si qendër. Mirëpo rrugën e Mesdheut të lindjes ia prisnin Turqia dhe Venetiku. Shqipëria, me një ushtëri të fortë nër duart e Skënderbeut, kishte rëndësi të veçantë për Alfonsin V si pikëmbështetje për politikën e tij ambicioze në Ballkan dhe në Lindje. I zgjuar e largpamës, ai e kishte kuptuar mirë rrezikun turk. Por nga ana tjetër, shihte edhe tek Venetiku një rival shqetësonjës. Prandaj nisi t'i shtrëngonte lidhjet me Skënderben më 1448, kur ky ndodhej në luftë kundër Republikës. Shikonte te kryetrimi shqiptar një shtyllë qëndrese të sigurtë edhe kundrejt rrezikut turk. Kurse Skënderbeu, nga anë e tij, kishte nevojë të madhe për ndihmën e një shteti të fuqishëm, siç ishte Mbretëria e Napolit, për t'i bërë ballë Sulltan Mehmetit II.

Kështu u arrit nënshkrimi i një traktati, në Gaeta (Itali), më 26 të Marsit 1451, ndërmjet Alfonsit V dhe dy të dërguarve të Skënderbeut, peshkopi i Krujës, Stefani, dhe dominikani Nikolla de Berguzi. Në përmbajtjen e këtij traktati, Skënderbeu dhe farefisi i tij detyrohëshin t'ia dorëzonin Krujën dhe principatat e tyre njëj zëvendësi t'Alfonsit në rast se ky do të dërgonte ushtarë dhe ndihma të mjafta për t'a mprojtur vendin nga Turqit. Dhe po t'ishte se me ndihmën e Alfonsit do të çlirohëshin toka të tjera që kishin pushtuar Turqit, do të hynin edhe këto nën mprojtjen e mbretit të Napolit. Skënderbeu premtonte se do të vente në Napoli a më çdo vend tjetër që t'i caktonte Alfonsi, për t'a njohur atë si kryezot dhe për t'i bërë betimin e besnikërisë - siç ishte zakoni në Kohën e Mesme - por mbasi ta kishte çliruar prej Turqve krejt vendin (Beratin, Sfetigradin etj.) me ndihmën e Alfonsit. Premtonte gjithashtu se do t'i paguante mbretit të Napolit një haraç të përvjetshëm në rast se me ndihmën e atij do ta kishte shpëtuar vendin prej rrezikut turk. Kurse mbreti i Napolit zotohej se do t'a merrte nën mprojtje Skënderben dhe gjithë farefisin e tij, se do të ruante privilegjet e Krujës dhe të krejt Arbërisë, se do të dërgonte ushtarë dhe ndihma të mjafta për në luftën kundër Turqvet.

Traktate të këtilla Alfonsi V lidhi edhe me Gjergj Aranitin, me Dukagjinët dhe me shumë krerë të tjerë shqiptarë dhe ballkanikë duke pasur në mendje organizimin e një kryqëzate të përgjithshme kundër Turqvet, por nuk ia arriti dot qëllimit.

Pas nënshkrimit të marrëveshjes, Alfonsi V dërgoi në Krujë një fuqi simbolike prej 100 ushtarësh Katallanë për të marrë gjoja në dorëzim qytetin, dhe një komisar të posaçëm, Bernard Vaquer, i cili u zëvendësua, një vit më vonë, nga kalorësi Ramon d'Ortafa, që përfaqësonte mbretin e Napolit në Shqipëri. Kjo fuqi e vogël ndëjti në kështjellën e Krujës deri pas vdekjes së Skënderbeut, si një paraqitje simbolike. Ramon d'Ortafa vëzhgonte zhvillimin e ngjarjevet të Shqipërisë dhe ia raportonte herë pas here mbretit të Napolit. Skënderbeu i dërgonte Alfonsit, pas fitorevet, plaçka, flamure e kuaj që iu zinte Turqvet, por nuk i pagoi kurrë haraç as nuk i bëri betimin e besnikërisë.

Traktati i Gaetës, po të shikohej nga forma, ose nga ana juridike si do të thoshnim sot, e vinte Skënderben në një pozitë të nënshtruar përpara Alfonsit V dhe Shqipërinë nën protektoratin e mbretit të Napolit. Por po të shikohej nga ana praktike, delte në përfitim të Skënderbeut dhe të Shqipërisë. Është e vërtetë që Alfonsi V u mundua t'impononte vullnetin e tij dhe të ndërhynte pak si tepër në punët e brendëshme të Shqipërisë duke mbajtur lidhje edhe me krerë të tjerë. Por këta nuk i nxiti asnjëherë kundër autoritetit të Skënderbeut, i cili mbeti, në fakt, kryekumandar dhe sundimtar i Shqipërisë. Ndërhyrjet e Alfonsit prunë disa moskënaqësira dhe ndoshta qenë një nga shkaqet e trathëtivet që ngjajtën më vonë. Por ai s'pat kurrë një mundësi kontrolli mbi Shqipërinë, dhe Skënderbeu, si në Krujë ashtu edhe në tërë shtetin e tij, sundoi e kumandoi vetë, krejt i pavarur, deri sa vdiq. Mund të themi se traktati i Gaetës, praktikisht, pati zbatim të njëanshëm, domethënë në fitim të Skënderbeut, sepse, megjithëqë nuk u zbatua dot kurrë pikë për pikë, ndihmat që dha mbreti i Napolit, të holla, ushqime, inxhenjerë, armë e municione, sadoqë jo të mjafta, i vlejtën shumë kryetrimit shqiptar për të kapërcyer vështirësitë e tmerrshme ndërmjet vjetëvet 1451-1458. Skënderbeu e kish kuptuar që nënshtrimi përpara mbretit të Napolit do t'ishte vetëm në dukje, kurse ndihmat që shpresonte të merrte prej atij mund t'ishin vendimtare për të përballur rrezikun turk dhe për të mbajtur shtetin shqiptar në këmbë. Dhe me të vërtetë, jo vetëm që Alfonsi nuk pati ndonjë sundim mbi Shqipërinë, por, pas vdekjes së tij, kur i biri, Ferdinandi, ishte në rrezik të humbiste fronin e Napolit, iu desh Skënderbeut të hidhej n'Itali për t'ia siguruar. Sidoqoftë, Skënderbeu ruante një kujtim mirënjohjeje të thellë ndaj Alfonsit, siç kuptohet nga letrat e tija.

Lidhja e Shqipërisë me Mbretërinë e Napolit e shqetësoi Venetikun, i cili nisi përsëri intrigat e përçarjes dhe ngacëmimet kundër Skënderbeut. Senati i Republikës ia preu këtij pensionin që i kishte lidhur me traktatin e paqes të vitit 1448. Cytjet dhe trazimet në kufijt filluan rishtas. Por Skënderbeu u hodh menjëherë në vepërim duke hyrë me ushtëri nëpër krahinat që zotëronte Venetiku. Kjo gjendje vazhdoi gjer në Jenar të vitit 1452, kur Senati i Republikës hoqi dorë nga provokimet dhe nisi t'ia paguante përsëri pensionin Skënderbeut.

[Morning star]

Kapitulli XIII

Sulltan Mehmeti II, i zënë n'Anadoll me princat e Karamanisë dhe të Mendeshës, nuk dërgoi ndonjë ushtëri kundër Shqipërisë gjatë vitit 1451. Kjo i la pak kohë të lirë Skënderbeut që të merrej me rindërtimin e vendit dhe me organizimin e mprojtjes. Ndreqi muret e kështjellës së Krujës dhe i vuri në gjendje që t'iu qëndronin topavet të rëndë. Ndërtoi një fortesë të re në Modricë, mbi një lartësirë të malit Shar, për t'iu mbyllur ushtërive turke hyrjen e Dibrës së Poshtëme pas humbjes së Sfetigradit. La aty një garnizon prej 400 vetash nën kumandën e Gjergj Stres Balshës, i cili duhej të vëzhgonte lëvizjet e ushtërive armike kur vinin nga Maqedonia dhe të jepte shenja me top. Nisi të ndërtonte gjithashtu një tjetër fortesë në kep të Rodonit, te gryka ku derdhet Drini në det. Atje shkonte vetë, pothuajse çdo ditë, për të shikuar punimet. Por një mëngjes, kur delte nga Kruja për të vajtur te kepi i Rodonit, iu qas një i panjohur edhe i tha se në pyllin e Krabit i kishin zënë pusinë për t'a vrarë. Një repart i gardës u dërgua menjëherë dhe zbuloi tetë veta t'armatosur, të fshehur në një shpellë. Në përpjekjen që u bë për t'i kapur të gjallë, pesë prej tyre u vranë dhe vetëm tre u dorëzuan. Këta treguan se ishin Turq të dërguar prej Sulltanit për të vrarë Skënderben. Kishin ardhur n'atë pyll t'udhëhequr prej dy Shqiptarësh, që mbetën të vrarë bashkë me tre shokë të tyre. Nuk dinin se cili kapedan shqiptar ua dha dy udhëheqësit për në pyll të Krabit, mbasi shokët e tyre që u vranë nuk ua kishin treguar. Dyshimi i parë ra mbi Dukagjinët, të cilët, n'atë kohë, ishin armiq me Skënderben, dhe Lek Dukagjini kishte famë të keqe për këso punësh. Por këta, më pastaj, u shpjeguan, u betuan dhe dolën të larë. Atëhere dyshimi kaloi me radhë mbi të bijtë e Aranitit, të zemëruar për pajën e tepërt që pat marrë motra e tyre, mbi Moisi Golemin dhe mbi Hamzë Kastriotin, të cilët, pak më vonë, dolën trathëtarë njëri pas tjetrit. Sidoqoftë, komploti i pyllit të Krabit tregon fillimin e trathëtive të brendëshme që e ndoqën Skënderben deri në rrethin familjar të tij. Këto nxitëshin, sigurisht, prej armiqve të jashtëm, por dëftejnë edhe se sa i vështirë ishte bashkimi i Shqiptarëvet dhe se sa pak e duronin krerët dhe kapedanët e vendit politikën përqëndronjëse të Skënderbeut.

Në verën e vitit 1452, porsa Sulltan Mehmeti II i pati duart e lira, dërgoi dy ushtëri turke në të njëjtën kohë për t'a vënë Skënderben midis dy zjarresh. I pari arriti Hamza Pasha me një fuqi prej 10.000 vetash, kurse kryekumandari, Talip Pasha, me 15.000 të tjerë, vinte nga një rrugë tjetër. Skënderbeu me ushtërinë shqiptare prej 14.000 vetash rendi më parë kundër Hamza Pashës, e goditi afër Modricës, më 21 të Korrikut, dhe e dërrmoi në pak orë duke e zënë rob atë vetë bashkë me tërë shtabin. Pastaj i dolli përpara Talip Pashës në fushën e Meçadit dhe i mori krahët me gardën e famshme, ndërsa Moisi Golemi me pjesën tjetër t'ushtërisë e sulmoi për ballë. Më parë se të niste beteja, Shqiptarët iu treguan Turqvet Hamza Pashën të lidhur bashkë me oficerët e shtabit të vet që ishin zënë rob. Megjithatë, ushtëria turke luftoi me tërbim deri sa Moisi Golemi, me një sulm të tmerruar, e çau përmidis, u fut deri në qendër dhe e vrau Talip Pashën me dorën e tij. E mbetur pa kumandar, ushtëria armike u shpartallua dhe Shqiptarët korrën një fitore të madhe. Sipas kronikanëvet, në këto dy beteja Turqit lanë përmbi 7.000 të vrarë, përveç robërvet. Të dy kampet me flamuret, me kuajt dhe me tërë plaçkat e tyre mbetën në duart e Shqiptarëvet. Për të liruar Hamza Pashën dhe oficerët e tjerë robër, Skënderbeu mori si shpërblim nga Sulltani 13.000 dukata.

Kjo fitore e dyfishtë kundër dy ushtërive të Sulltan Mehmetit II iu dha zemër Shqiptarëvet dhe bëri që të jehonte emri i tyre në tërë Evropën. Një gëzim tjetër solli pajtimi i Skënderbeut me Dukagjinët, që u bë në Shtator t'atij viti me ndërhyrjen e Papës Nikolla V nëpërmjet të peshkopit të Drishtit, Pal Engjëllit.

Në Prill të vitit 1453, megjithëse Mehmeti II bënte përgatitjet për të pushtuar Kostandinopojën, nuk e harroi Shqipërinë. Dërgoi një ushtëri prej 14.000 vetash nën kumandën e Ibrahim Beut, i cili desh të hynte nga ana e Tetovës. Por Skënderbeu i dolli përpara, e goditi befas ushtërinë turke në fushën e Pollogut, më 22 të Prillit, dhe e dërrmoi plotësisht duke vrarë me dorën e tij edhe Ibrahim Ben.

Më 29 Maj 1453, Sulltan Mehmeti II pushtoi Kostandinopojën ose Stambollin, siç e quajtën Turqit, edhe e bëri kryeqytet t'Osmanlinjvet duke i dhënë fund Perandorisë Bizantine mijëvjeçare. Kjo ngjarje shkakëtoi një tronditje të madhe n'Evropë, sepse pushtonjësi i Stambollit, pasi të siguronte sundimin e vet në Lindje, do t'i vërsulej Perëndimit. Mirëpo, përveç tronditjes psikologjike dhe disa mbledhjeve që u bënë aty-këtu, Evropa dukej në pamundësi lëvizjeje. Italia, e sidomos Mbretëria e Napolit dhe Republika e Venetikut, që kërcenohëshin drejtpërdrejt prej rrezikut turk, ndodhëshin të zëna me grindjet e brendëshme. Venetiku luftonte kundër Milanos, Napoli kundër Gjenovës dhe Firencës. Papa Nikolla V mundohej të paqësonte Italinë dhe i lëshoi zërin Krishterimit që të ngrihej me armë kundër Turqvet. Mendimi i njerëzve largpamës, n'Evropë, ishte për bashkimin e të gjitha forcavet të krishtere në një kryqëzatë të përgjithshme. Një mbledhje e madhe u bë në Romë për këtë qëllim; u bënë mbledhje nëpër qendra të tjera. Por nga këto thirrje s'dolli asgjë. Seicili prej princave ose shteteve të Perëndimit shikonte interesat e tija më të ngushta, në kundërshtim njëri me tjetrin. Enthusiazmi fetar i Mesjetës ishte ftohur, koha e kryqëzatavet kishte perënduar. Evropa hynte në periudhën e Rilindjes, me oborret princore që hahëshin në mes tyre kush të shkëlqente më shumë, pa një hov ndërmarrjesh të largëta ushtarake dhe pa një autoritet të lartë që t'i mblidhte tok.

Megjithatë, rënia e Stambollit në duart e Sulltan Mehmetit II, i cili pas këtij ngadhënjimi u mbiquajt Fatih (pushtonjës), u duk sikur do të sillte afrimin midis Venetikut dhe Napolit. Skënderbeu desh të përfitonte nga çasti psikologjik dhe iu drejtua për ndihmë Papës, Alfonsit V, Venetikut, Raguzës. Mori si përgjigje fjalë të mira dhe premtime. Me ndërmjetësinë e Raguzës hyri në marrëveshje me Hungarinë dhe Serbinë, që këta dy shtete të formonin me Shqipërinë një front ushtarak të përbashkët. Sepse, me gjithë zhurmat e Perëndimit dhe thirrjet e Papës, si fuqi të vërteta për të mprojtur qytetërimin evropjan, n'atë kohë, s'kishte veçse dy popuj dhe dy burra: Skënderbeu me Shqiptarët dhe Gjon Huniadi me Hungarezët. Papa Nikolla V u përpoq t'i ndihmonte këta të dy me sa i erdhi për dore.

Me shqetësimin që solli rënia e Stambollit, Skënderbeu shpresoi se do të ndihmohej nga Perëndimi për të çliruar Beratin dhe Sfetigradin. Me këtë mendim, nisi një dërgatë për në Napoli që të kërkonte ndihmën e Alfonsit. Mbasi dërgata u kthye pa bërë gjëkafshë, Skënderbeu u nis vetë për n'Itali, në Tetor të vitit 1453, i shoqëruar nga një provizor i Venetikut, me qëllim që t'i parashtronte Alfonsit planet e tija dhe t'i kërkonte ndihmën ushtarake, sipas traktatit të Gaetës, për t'i përzënë Turqit nga pjesët e shkelura të Shqipërisë. Dukej sikur Venetiku dhe Napoli po bashkohëshin këtë radhë për ta ndihmuar. Alfonsi V i premtoi artileri dhe ushtarë për të çliruar Beratin. Prej Napolit, Skënderbeu shkoi në Romë, ku u prit me nderime nga Papa Nikolla V, i cili i dhuroi edhe një shumë të hollash prej 5.000 dukatash.

Mjerisht, ndihmat e Perëndimit ishin të pakta dhe të pasigurta. Edhe bashkimi i menduar prej tij ish i pamundshëm. Disa muaj më vonë, në Prill të vitit 1454, Republika e Venetikut ua la të tjerëve barrën e luftës kundër Turqve dhe i këtheu krahët Perëndimit duke nënshkruar me Sulltanin një paqe të veçantë për të shpëtuar interesat e saja. Skënderbeu u përpoq të forconte lidhjet në Ballkan, dhe sidomos bashkëvepërimin ushtarak me Hungarinë.

Sulltan Mehmeti II, për të ndaluar krijimin e një fronti të përbashkët ndërmjet Hungarisë, Serbisë dhe Shqipërisë, nisi një ushtëri kundër Serbisë, më 1454, duke shpresuar në këtë mënyrë të hapte rrugën për në Hungari. Por Gjon Huniadi me ushtërinë hungareze kapërceu Danubin, hyri në Serbi, e theu ushtërinë turke, dhe kumandarin e saj, Feriz Pashën, e zuri rob.

Ndërkaq, Skënderbeu po bënte pregatitjet për rrethimin e Beratit. Këtë çështje e kishte biseduar sigurisht në Napoli, që më 1453, me Alfonsin V. Çlirimi i Beratit kishte një rëndësi strategjike të dorës së parë si për Shqipërinë ashtu edhe për sigurimin e Mbretërisë së Napolit. Sepse ky qytet, nga gjeografia dhe nga pozita natyrore e tij, ishte si kryeura m'e fortë e pushtimit ushtarak turk mu në zemër të Shqipërisë. Pasi të merrej Berati, hapej rruga për çlirimin e mëtejshëm të Vlorës dhe të Gjirokastrës, domethënë të krejt Toskërisë, ngaha Turqit kërcënonin Mbretërinë e Napolit. Por, për të thyer muret e Beratit, duhëshin topa.

Skënderbeut iu desh ndoshta t'i përsëriste disa herë kërkesat e tija. Më në fund, ndihmat e Alfonsit, 1.000 ushtarë këmbësorë dhe disa reparte artilerie me nja 18 topa, arritën në Maj të vitit 1455. Në Korrik të atij viti Skënderbeu e rrethoi Beratin me një ushtëri shqiptare prej 14.000 vetash dhe me repartet napolitane. Mendoi t'a zinte në befasi garnizonin dhe t'a merrte kështjellën pa gjak. Por Turqit, të lajmëruar prej ndonjë trathëtari, ishin në dijeni të punës dhe qenë bërë gati për qëndresë. Megjithatë, Shqiptarët e pushtuan qytetin dhe e shtrënguan rrethimin e kështjellës duke çarë me artileri një pjesë të murevet. Kumandari i garnizonit turk kërkoi një muaj afat për të dorëzuar fortesën. Skënderbeu s'desh të hynte fare në kësi bisedimesh, por më në fund u detyrua prej rrethit të tij dhe prej kumandarit të repartevet napolitane, Palerino-s, të jepte një armëpushim prej njëmbëdhjetë ditësh. Pastaj, duke e lënë ushtërinë nën kumandën e Muzakë Thopisë, ai vetë u largua me 4.000 trima të gardës për të marrë një fortesë tjetër, të cilën nuk e dimë se ku ishte. Largimi i Skënderbeut nga Berati, n'ato rrethana, ishte një gabim i tmerrshëm, dhe gabimi i dytë ishte që e la ushtërinë nën kumandën e të kunatit, Muzakë Thopisë, kurse aty kishte gjeneralë më të zotë dhe më të provuar. Ushtëria shqiptare, e çkujdesur, kujtoi se e kishte fortesën në dorë dhe u shtrua rreth Beratit si në dasmë. Mirëpo, përpara se të kalonin të njëmbëdhjetë ditët, arriti befas Isak Bej Evrenozi me një ushtëri turke prej 40.000 kalorësish të zgjedhur dhe, duke e gjetur ushtërinë shqiptare të papregatitur për qëndresë, e korri si me drapër. Më shumë se gjysma e Shqiptarëvet mbetën të vrarë bashkë me Napolitanët e Alfonsit. I tërë kampi dhe topat ranë në duart e Turqvet. Kur u kthye Skënderbeu në Berat, puna kishte mbaruar. Ata që mundën të shpëtonin iknin të tmerruar dhe s'kishte mbetur asnjë mundësi qëndrese. Sikur Isak Bej Evrenozi t'ecte drejt Krujës, mund t'a kishte marrë, se rruga ishte krejt e hapur. Por ai, i kënaqur me suksesin që pati në Berat dhe duke iu trëmbur emrit të Skënderbeut, nuk u shty më tutje. Pasi ndreqi muret e fortesës dhe vendosi aty topat e Alfonsit, la një garnizon të shëndoshë dhe u tërhoq nga Shqipëria.

Kjo tragjedi mundi të ngjante në këtë mënyrë sepse kishte pasur një trathëtar që i vuri Turqit në dijeni të pregatitjevet dhe të planit të Skënderbeut për rrethimin e Beratit. Trathëtari ishte Moisi Golemi, gjenerali m'i mirë i Skënderbeut. Si kumandar i forcave të kufirit, ai gjeti një shkak për të mos ardhur në rrethimin e Beratit, se gjoja ishte i nevojshëm të qëndronte në Dibër. Nga ana tjetër, lajmëroi Turqit mbi qëllimin e Skënderbeut dhe i hapi udhën Isak Bej Evrenozit që t'a zinte ushtërinë shqiptare si në kurth. Pastaj kaloi kufirin dhe u hodh nga anë e Sulltanit. Ushtëria që ai kumandonte nuk e ndoqi në rrugën e trathëtisë dhe qëndroi në vend.

Kjo ngjarje desh e përmbysi Skënderben. Tërë bota kujtoi se i erdhi fundi. Venetiku rifilloi të fuste spicat e përçarjes. Disa nga kapedanët shqiptarë zunë të kërkonin mprojtje djathtas e majtas. Dukagjinët u lidhën përsëri me Turqit. Sa për Gjergj Aranitin, ai nuk përmendet në këtë kohë sepse kishte hyrë në shërbim të Venetikut dhe marrëdhëniet e tija me të dhëndrrin ishin ftohur fare.

Kushdo tjetër në vend të Skënderbeut do t'ishte përmbysur me të vërtet. Por ai u mbajt si një shkëmb graniti që s'e shkepin dot tallazet as furtunat. Nuk u trondit as nga gjëma e Beratit as nga trathëtia e Moisiut. Me vullnetin e tij të çeliktë dhe me pështetjen e madhe që gëzonte në popull e mori përsëri vehten, e rikrijoi ushtërinë e gjysmuar dhe vazhdoi qëndresën si më parë.

Alfonsi V, edhe pas mjerimit të Beratit, nuk i prishi lidhjet me Skënderben dhe vazhdoi t'a ndihmonte pak a shumë si më parë. Papa dhe princa të tjerë evropjanë i dërguan fjalë të mira për ta ngushulluar. Për fat të keq, armiqësia ndërmjet Napolit dhe Venetikut pengonte ndihmat në një shkallë më të gjerë që Skënderbeu mund të kishte marrë prej Perëndimit. Megjithatë, vullnetarë në një numër të kufizuar vazhduan të vinin nga të gjitha viset e Evropës, Italianë, Frengj, Gjermanë e Anglezë, për të luftuar pranë herojt shqiptar.

Disa auktorë kanë dashur të shikojnë në trathëtinë e Moisiut dhe në të tjerat që ngjajtën më pas përzjerjen e tepëruar të mbretit të Napolit ose t'agjentëve të tij në punët shqiptare. Venetiku e luftonte ndërhyrjen napolitane duke futur spica nër krerët shqiptarë dhe deri në rrethin më të ngushtë të Skënderbeut. Nga ana tjetër, Sulltan Mehmeti II kërkonte të ndante e të përçante për t'a përmbysur Skënderben me anën e trathëtive të brendëshme. Por këto mënyra s'ka shtet imperialist që të mos i përdori, dhe Romakët e vjetër i patën shprehur me dy fjalë: ndaj e sundo. Duhen shikuar më fort arësyet e brendëshme që shtynë Moisinë, dhe të tjerët pas tij, të trathëtonin. Arësyeja e parë është se të gjithë këta kapedanë bashkimin rreth Skënderbeut e shikonin si një besëlidhje, si një shoqërim midis të barabartësh, dhe jo si një disiplinë, si një nënshtrim hierarkik kundrejt një autoriteti. Kjo mendësi ose kjo natyrë është i pari shkak që ka penguar formimin e një shteti shqiptar gjatë shekujvet dhe që e ka shpërndarë racën shqiptare në të katër anët, si kashtën q'e merr era. Moisi Golemi ishte nga familja e Aranit-Komnenëvet dhe pikërisht i nipi i Gjergj Aranitit që u bë vjehrri i Skënderbeut. Të Parët e tij kishin qënë kryezotër të principatës s'Arbërisë, e cila pastaj kaloi në duart e Kastriotëvet. Nga trimëria dhe zotësia për të kumanduar në luftë Moisiu i kishte të rrallë shokët. Skënderbeu ia pat shpërblyer shërbimet sipas vleftës, duke e nderuar sa duhej dhe duke i falur krahinat e Dibrës, ku ai qëndronte vazhdimisht si kumandar i forcave të kufirit. Megjithatë, duket se Moisiu nuk e duronte dot famën dhe autoritetin e Skënderbeut si edhe politikën përqëndronjëse të tij. Ndoshta u shtyt edhe nga e shoqja, Zanfina Muzaka, e cila e urrente familjen e Kastriotëvet, sepse burri i parë i saj, Muzakë Thopia, pasi u nda nga kjo, u martua me Mamicën, të motrën e Skënderbeut.

Sidoqoftë, Moisi Golemi - ose Moisiu i Dibrës, siç e quanin - mendoi të bëhej sundimtar i Arbërisë me forcën e Turqvet dhe si vasal i Sulltanit. Kujtoi se Skënderbeu nuk do t'a merrte dot vehten pas katastrofës së Beratit. U nis nga Stambolli në Prill të vitit 1456, me një ushtëri turke prej 15.000 kalorësish të zgjedhur, edhe arriti në kufi për të përmbysur Skënderben dhe për t'i hedhur atdheut prangat e robërisë. Nuk ishte e para as e fundit herë që e gjora Shqipëri shpërblehej në këtë mënyrë prej bijve të saj!

Skënderbeu i dolli përpara trathëtarit në Dibrën e Poshtëme me një ushtëri prej 12.000 vetash. Më 18 të Majit, të dy ushtëritë u rreshtuan kundrejt njëra-tjetrës. Thuhet se ndeshja filloi me një dyluftim homerik: një kapadai turk kërkoi të matej me atë më trimin e Shqiptarëvet. I dolli përballë Zaharia Gropa dhe, pas një përpjekjeje t'ashpër, e shtriu të vdekur Anadollakun. Atëhere Moisiu, për të ngritur moralin e ushtërisë turke, dolli përpara dhe ftoi në dyluftim Skënderben. Ky iu lëshua drejt për t'ia plotësuar dëshirën, megjithëse rrethi i tij u përpoq t'a ndalonte. Por Moisiu, kur pa Skënderben përballë, nga turpi ose nga frika, s'mundi të qëndronte, i këtheu frerin kalit dhe u tërhoq me vrap në mes të talljevet dhe vërshëllimavet t'ushtërisë shqiptare. Një rrebesh i fortë e ndaloi atë ditë betejën, e cila u zhvillua të nesërmen, më 19 Maj, në fushën e Oranikut. Moisiu luftoi si i tërbuar, por megjithatë ushtëria e tij u dërrmua plotësisht duke lënë 10.000 të vrarë e të plagosur.

Pas kësaj disfate, Moisiu, i penduar, erdhi e i kërkoi ndjesë Skënderbeut, i cili e fali, ia këtheu prapë pasurinë edhe i dha shkallën që kishte pasur n'ushtëri. Pastaj Moisiu shërbeu me besnikëri deri në fund nën urdhërat e Skënderbeut.

Në verën e atij viti, Sulltan Mehmeti II ndërmori një fushatë të madhe kundër Hungarisë, por ushtëria e tij u dërrmua prej Gjon Huniadit, përpara Belgradit, më 14 Korrik 1456. Kjo fitore e Hungarezëvet pati një oshëtimë të madhe n'Evropë, se thuhej që ushtëria turke la përmbi 20.000 të vrarë dhe humbi të tërë artilerinë e saj. Skënderbeu i dërgoi përgëzimet e tija Gjon Huniadit, por ai u sëmur dhe vdiq pak ditë pas fitores, në kulmin e lavdisë.

Në Tetor të vitit 1456, një tjetër trathëti ngjau në radhët e Shqiptarëvet. Gjergj Stres-Balsha, nip motre i Skënderbeut, iu lëshoi Turqve kështjellën e Modricës kundrejt një shume të hollash. Që të dukej sikur kështjella ra nga moskujdesja, ai bashkë me të gjithë garnizonin dolli për gjah në një ditë të caktuar, duke i lënë portat hapur, dhe Turqit hynë brenda pa derdhur gjak. Gjergji me të vëllanë, Gjokë Stres-Balshën, u arrestuan dhe u dërguan në burg, në Napoli.

Por trathëtia arriti kulmin më 1457, kur Hamzë Kastrioti, nipi dhe bashkëpunëtori m'i afërt i Skënderbeut, u hodh nga anë e Turqvet. Hamza ishte djali i vëllajt më të madh të Skënderbeut dhe i një zonjë turke, e cila jetonte akoma në Turqi. Që në fillim të kryengritjes, Hamza pat shërbyer pranë t'ungjit si krahu i djathtë i tij. Ishte i zgjuar, i zoti, trim dhe dinte të fitonte zemrën e ushtarëvet. Skënderbeu i pat besuar kumanda të rëndësishme, dhe ai qe treguar në lartësinë e duhur. Por kishte ca kohë që ankohej kundrejt t'ungjit sepse ky nuk ia shpërblente shërbimet aq sa vlenin ose nuk i pat dhënë pjesën e principatës që i takonte. Përsa kohë që Skënderbeu ishte i pamartuar, Hamza shpresonte të mbetej trashëgimtari i tij. Por kur ai u martua dhe sidomos kur i lindi një djalë, më 1456, Hamza humbi çdo shpresë për të trashëguar principatën e Kastriotëvet. I shtytur ndoshta edhe prej Venetikut dhe i këshilluar prej s'ëmës, e cila kishte ardhur t'a shihte, Hamza kapërceu fshehtazi kufirin me grua e fëmijë dhe shkoi në Stamboll ku u vu në shërbim të Sulltanit.

Kjo ishte një nga ngjarjet më fatkeqe që iu përplasnë mbi krye Skënderbeut, sepse këtë radhë trathëtari ishte nga gjaku i Kastriotëvet, pat qënë bashkëpunëtori m'i ngushtë i tij dhe ia njihte më së miri strategjinë dhe manevrimet taktike.

Në Korrik të vitit 1457, Hamzë Kastrioti hyri në Shqipëri me një ushtëri turke prej lart nga 50.000 vetash, shumica kalorës, nën kumandën e Isak Bej Evrenozit1, i cili ishte i provuar në luftën kundër Shqiptarëvet. Kumandari turk kishte urdhër të këshillohej për çdo punë me Hamzën, të cilin Sulltani e kishte emëruar sundimtar të Krujës.

Këtë radhë duhej që Skënderbeu të përdorte një strategji të re, një plan të pazbuluar deri atëhere, sepse Hamza ia njihte mirë mënyrat e taktikës dhe të strategjisë, e njihte mirë vendin dhe ushtërinë shqiptare. Fuqia e Skënderbeut arrinte në 12.000 veta. Kërkoi ndihmën e aliatëvet. Krerët shqiptarë i dërguan nja 5.000 ushtarë. Papa Kalisti III i çoi ca ushqime dhe municione. Alfonsi i Napolit s'mundi t'a ndihmonte.

Hamza e këshilloi kumandarin turk se duhej çfarosur ushtëria shqiptare përjashta kështjellavet dhe se ishte e kotë që të rrethohej Kruja nëqoftëse Skënderbeu me fuqinë kryesore të tij do të mbetej prapa krahëvet. Kështu ushtëria turke kaloi prej Dibre në Mat duke ndjekur Skënderben, i cili bëri sikur u trëmb dhe tërhiqej. Më në fund dha përshtypjen se ushtëria e tij u shpartallua dhe se ai po vinte rreth për të shpëtuar vehten. Kjo manevër e tij u besua si e vërtetë sepse, më 31 Korrik, kumandari i Venetikut në Durrës, Marko Diedo, lajmëronte dogjin e Republikës që Skënderbeu po endej malevet për të shpëtuar kokën, i braktisur prej gjithë krerëvet të cilët kishin shkuar të bashkohëshin me Turkun. Tekembramja, këtë manevër e besuan, si duket, edhe Hamzë Kastrioti me Isak Bej Evrenozin, të cilët s'po e ndeshnin gjëkundi ushtërinë shqiptare. Turqit zbritën në bregun e lumit të Matit dhe e vendosën kampin në fushën e Albulenës, afër Milotit, në perëndim të malit të Tumenishtit. Skënderbeu e kishte fshehur ushtërinë e tij rreth këtij mali dhe s'po jepte shënja gjëkundi. Si kaluan ca javë pa ngjarë gjëkafshë, disiplina u çlirua n'ushtërinë turke, rojet u çkujdesën, sidomos ditën, në kohën e vapës, ku s'parashihej asnjë rrezik; disa flinin, disa shtrihëshin hijevet, kuajt kullosnin të lirë, kumandarët bisedonin nëse duhej të prisnin akoma apo t'i vërsulëshin Krujës.

Por ditën e 7 Shtatorit, Skënderbeu e ndau ushtërinë e tij në tri pjesë dhe i goditi Turqit nga tri anë të ndryshme, mu në piskun e vapës kur ata nuk e prisnin. Sulmi i tij qe aq i rrufeshëm dhe aq i papritur, saqë Turqit nuk patën kohë të formonin rreshtat as t'organizonin njësitë e tyre për një qëndresë të rregullt. Prandaj në fushën e Albulenës u bë kërdia, ku thuhet se mbetën 20.000 Turq të vrarë. Ata që mundën të shpëtonin iknë nga syt këmbët, pa kumandë dhe pa rregull. I tërë kampi i ushtërisë turke megjith tëndën e kryekumandarit mbet në duart e Shqiptarëvet. Midis 1.500 robërve ishte edhe Hamzë Kastrioti vetë, të cilin e zuri të gjallë Zaharia Gropa dhe ia pruri të lidhur Skënderbeut. Plaçkat ishin të panumërta. Kuaj u kapën me mijëra. Në tëndën e kryekumandarit, Skënderbeu gjeti një shumë të madhe të hollash, gjysmën e të cilavet ia dha Moisi Golemit për zotësinë dhe trimërinë e jashtëzakonshme që ky tregoi atë ditë. Moisiu ua shpërndau ushtarëvet.

Hamzë Kastriotin Skënderbeu e dërgoi të burgosur në Napoli, ashtu siç kishte bërë për Gjergj dhe Gjokë Stres-Balshajt. Me atë i dërgoi Alfonsit si dhuratë disa kuaj e flamure të zënë si edhe tendën e kryekumandarit turk.

Fitorja e Albulenës ishte një nga më të plotat dhe më të shkëlqyerat që pat korrur Skënderbeu. Buja e saj n'Evropë qe e madhe. Papa Kalisti III e lajmëroi me gëzim në të gjitha anët dhe, në Dhjetor t'atij viti, i dha Skënderbeut titullin "Kapiten i Përgjithshëm i Selisë së Shënjtë".

Pas vdekjes së Gjon Huniadit, Skënderbeu dhe Shqipëria mbetëshin si mburoja m'e fortë e Evropës kundrejt Osmanllinjvet. Po për sa kohë akoma do të vazhdonte kjo qëndresë? Kalorësi anglez John of Newport, i cili shërbente si vullnetar n'ushtërinë e Skënderbeut, shkruante pas vdekjes së Huniadit: "Invadimi i Evropës është i sigurtë, se s'ka fuqi tjetër që mund t'a bëjë këtë qëndresë po të bjerë edhe fortesa shqiptare".




--------------------------------------------------------------------------------
1Barleti e quan Isak Pasha. Tivarasi (i cili, sipas kritikës së sotshme, është një çpikje e Biemmi-t) e quan Daut. Fan Noli e quan Isak Daut Pasha. Por ka shumë të ngjarë të ketë qënë Isak Bej Evrenozi, që pat bërë kërdinë e Beratit dy vjet më parë dhe që pat shtypur kryengritjen e Gjon Kastriotit më 1430.

[Morning star]

Kapitulli XIV

Fushata e Skënderbeut n'Itali për t'i siguruar fronin mbretit Ferdinand të Napolit është një epizod jo më pak i lavdishëm i historisë së tij. Alfonsi V i Aragonës kishte vdekur më 1458. Djali i tij natyror, Ferdinandi, gjeti kundërshtime për të trashëguar fronin e Napolit, të cilin, përpara Alfonsit, e kishte pasur dinastia frënge e Angjevinëvet. Trashëgimtari i kësaj dinastie, princi René d'Anjou, i ndihmuar nga mbreti i Francës, Karli VII, u çua të kërkonte të drejtat e vjetra mbi fronin e Napolit. U bashkuan me të pjesa m'e madhe e banorëvet t'Italisë jugore duke u ngritur kundër Ferdinandit. Kryengritësit udhëhiqëshin nga princi i Tarantos, Giovanni Antonio Orsini, nga Duka i Kalabrisë, Jean d'Anjou, i biri i princit René, dhe nga kondottieri i famshëm Giacomo Piccinino. Kjo grindje e ndau Italinë në dy kampe. Në fillim, u tregua kundër Ferdinandit edhe Papa Kalisti III; por ky vdiq shpejt, dhe Piu II, që i zuri vendin, mori anën e mbretit të Napolit. Shtëpinë e Aragonës e përkrahte edhe Duka i Milanos, Francesco Sforza, i cili kishte qënë aliat i Alfonsit V. Kurse Venetiku dhe Firenca qëndruan asnjanës.

Natyrisht, Skënderbeu kishte interes që në fronin e Napolit të mbetej Shtëpia e Aragonës, me të cilën kishte miqësi dhe aliancë. Aq më fort kur këtu bashkohej edhe politika e Papës.

Por në të parat përpjekje me armë, sidomos në betejën që u bë në Sarno më 7 Korrik 1460, Ferdinandi u thye keqas. Një pjesë e banorëvet dhe e qytetevet që kishin qënë me të deri atëhere, e lanë dhe u bashkuan me anën kundërshtare. Në këtë kohë i erdhi ndihma e parë e Skënderbeut dhe, një vit më vonë, u hodh n'Itali ai vetë, i cili e këtheu krejt gjendjen.

Në Shtator të vitit 1460, Skënderbeu i dërgoi Ferdinandit një trupë prej nja 500 kalorësish të zgjedhur, ndoshta edhe disa këmbësorë, nën kumandën e Gjon Stres Balshës. Zbritjen e këtyre n'Itali ia lajmëron nga Napoli Dukës së Milanos ambasadori i tij, Antonio Da Trezzo, me një letër të datës 1 Tetor 1460. Kjo kalorësi, megjithëse e pakët në numër, e përmirësoi disi gjendjen e Ferdinandit dhe la nam nga shpejtësia e lëvizjevet. Kuajt e tyre kanë vrap të madh, tregon da Trezzo, dhe bëjnë me lehtësi 30 a 40 mila kur kalorësit italianë mezi bëjnë 10 a 12. Duket se me ndihmën e këtyre pak Shqiptarëve Ferdinandi i ripushtoi tokat nga Capua në Benevento, në javën e fundit të Tetorit, dhe mposhti disa baronë kryengritës. Se sa e shqetësoi anën kundërshtare kjo ndihmë e vogël Shqiptarësh dhe frika se mund të vinin ndihma të tjera siç po flitej, kuptohet nga letra që princi i Tarantos, Antonio Orsini, m'i fuqishmi nga armiqtë e Ferdinandit, i dërgonte Skënderbeut, më datën 10 Tetor 1460. Me fjalë të bukura lavdërimi dhe duke e quajtur "mik shumë të shtrenjtë", Antonio Orsini mundohet t'i mbushi mendjen Skënderbeut se çështja e Ferdinandit ishte e humbur, se shumicën e krerëvet dhe të popullit ai i kishte kundër, se ndihma e Shqiptarëvet s'mund t'a ndryshonte fatin e tij, se Skënderbeu ato forca, në vend që t'i rrezikonte kot, do të bënte më mirë t'i përdorte në luftën kundër Turqvet, se s'ishte e drejtë që të dërgonte njerëz për të dëmtuar tokat e këtij dhe të "mbretit" René d'Anjou, nga të cilët jo vetëm që s'kishte parë kurrë ndonjë të keqe po edhe mund të shpresonte përkrahje e përfitime më tepër nga ç'kish pasur prej mbretit t'Aragonës etj.

E kemi përmendur më sipër përgjigjen që Skënderbeu i dha princit të Tarantos më 31 Tetor 1460. E kujton me fjalë të përmalluara Alfonsin e Aragonës dhe ndihmën që ai i pat dhënë; thotë se, për detyrë mirënjohjeje, do t'a mpronte të birin e atij, me sa fuqi që kishte, ashtu siç ia donte nderi, dhe s'desh të dinte për dinastinë frënge as t'a njihte ndryshe veçse armike. E padit princin e Tarantos për trathëtinë kundrejt Ferdinandit dhe si shtytës të kryengritjes. I përmend se, me një ushtëri të vogël, ai pat mundur përpara Krujës Sulltanin e Turqve, i cili kishte një fuqi shumë më të madhe nga ajo e armiqve të Ferdinandit; se Shqiptarët quhëshin Epirotë, dhe se të Parët e tyre kishin zbritur edhe tjetër herë n'Itali, ku patën bërë me Romakët luftime të mëdha duke dalë me nder; se, për të vazhduar luftën kundër Turqvet, ai nuk kishte nevojë për këshillat e princit të Tarantos, por ky do të bënte më mirë t'i sillte fuqitë e tija kundër atyre armiqve të përbashkët në vend që të ngrinte krye kundër Ferdinandit etj.

Pas një përmirësimi të përkohshëm, gjendja e Ferdinandit u keqësua përsëri në verën e vitit 1461. Kështu që vajtja e Skënderbeut n'Itali u bë m'e nevojshme se kurrë. Prej vitit 1458, kryetrimi shqiptar i kishte ndrequr marrëdhëniet me Venetikun. Por duhej të siguronte vendin prej rrezikut turk dhe të pajtohej me Dukagjinët, të cilët këtë radhë ishin lidhur me Turqit. Iu vu punës pa humbur kohë dhe me durimin e tij të jashtëzakonshëm i rregulloi këto çështje njërën pas tjetrës. Pajtimi me Dukagjinët ishte i vështirë. Por me një letër të Papës Piu II i cili i kërcënonte me çkishërim, kryepeshkopi i Durrësit, Pal Engjëlli, i detyroi Dukagjinët t'i këpusnin lidhjet me Turqit dhe t'afrohëshin përsëri me Skënderben. Ky pastaj, në prendverën e vitit 1461, bëri me Sulltanin një armëpushim për gjashtë muaj, ose ndoshta për një vit. E i dërgoi mandej një ambasador Ferdinandit për t'a lajmëruar se ishte gati t'i vinte në ndihmë me 1.000 kalorës dhe 2.000 këmbësorë. Këtë lajm ia njoftojnë Dukës së Milanos me shumë gëzim Da Trezzo, me një letër të datës 12 Qërshor 1461, dhe vetë mbreti Ferdinand, me një letër të 21 Korrikut.

Në Gusht 1461, Skënderbeu, me një ushtëri prej 3.000 vetash, duke pasur me vehte Moisi Golemin dhe Zaharia Gropën, u nis për n'Itali. Kaloi nga Raguza, ku u prit me nderime të mëdha prej popullit dhe prej zyrtarëve të Republikës, një pjesë e mirë e të cilëve ishin Shqiptarë. Më 24 Gusht, iu bë një pritje madhështore prej Senatit të Raguzës, i cili i dorëzoi edhe një ndihmë në të holla për fushatën e tij n'Itali.

Skënderbeu zbriti në Pulje në një kohë kur gjendja e Ferdinandit ishte krejt e dëshpëruar. Përveç Napolit, i kishin mbetur vetëm dy fortesa, e Barlettës dhe e Tranit, po edhe kjo e fundit ishte në dorën e një trathëtari. Ferdinandi vetë ndodhej i rrethuar në Barletta, ku, sipas një historiani sypamës, Giovanni Pontano, s'i mbetej tjetër veçse t'ikte me turp nga anë e detit për të shpëtuar kokën, ose të hidhej i dëshpëruar kundër armiqve duke rrezikuar qind për qind vetvehten, ose të dorëzohej i gjallë. Ardhja e Skënderbeut dhe e ushtërisë shqiptare e këtheu krejt gjendjen në favor të Ferdinandit. Porsa zbritën trupat e para, armiqtë filluan të tërhiqëshin, siç i shkruan vetë Ferdinandi së motrës, Isabella, më 25 të Gushtit 1461. Shqiptarët e shtrënguan kontin Piccinino t'a lëshonte rrethimin e Barlettës dhe të zmbrapsej sa më tutje. Ferdinandi e priti Skënderben si çlironjës duke i shfaqur mirënjohjen më të thellë. Armiqtë u tërhoqën në drejtim të Lukanisë, rrugët u hapën, dhe Ferdinandi u nis më 5 të Shtatorit për në San Bartolomeo in Galdo, ku do të bashkohej me fuqinë që sillte i vëllaj i Dukës së Milanos, Aleksandër Sforza. Skënderbeu mori në dorëzim Barlettën dhe, prej kësaj baze, me goditjet e rrufeshme të kalorësisë së lehtë shqiptare e shkatërroi kalorësinë e rëndë të princit të Tarantos dhe të kontit Piccinino duke i ndjekur këmba këmbës dhe duke kallur tmerrin në radhët e tyre. Në pak kohë, e shtriu kontrollin e tij mbi të tërë Puljen. Siç thotë Giovanni Pontano, Skënderbeu i përmbysi të gjitha planet dhe manevrat e armiqve të Ferdinandit, edhe e mbushi Italinë me admirim dhe me famën e emrit të tij të madh.

Auktorët e kohës i shpjegojnë sukseset e Shqiptarëvet nga se këta, të regjur në betejat kundër Turqve, kishin një tjetër mënyrë luftimi, sulmonin me kuaj të shkathët e të lehtë, me një shpejtësi lëvizjesh të jashtëzakonshme, kundër kalorësisë së rëndë italiane që ishte e ngarkuar me hekurishte të kota.

Kumandari i kështjellës së Tranit, Antonio Infusado ose Foxa, i qe çpabesur mbretit të tij dhe ish lidhur me princin e Tarantos duke u bërë një armik i rrezikshëm. Ferdinandi qe përpjekur me të gjitha mënyrat për ta sjellë n'udhë, po ishte e pamundur. Skënderbeu e mori përsipër t'a kryente atë punë pas mënyrës së tij. E thirri Infusadon për një bashkëfjalim, e zuri të gjallë me gjithë rojet që kishte, e lidhi me hekura dhe e shtrëngoi t'ia dorëzonte fortesën. Kështu shpëtoi edhe Trani nga thonjtë e armiqvet.

Në katër muaj, Skënderbeu e ndryshoi krejtësisht gjendjen n'Italinë jugore. Ferdinandi e mori situatën në dorë. Armiqtë e tij i humbën shpresat. Disa nga banorët kryengritës zunë t'i shtrohëshin mbretit njëri pas tjetrit. Princi i Tarantos, i dërrmuar prej Skënderbeut, kërkoi paqen.

I lajmëruar prej së shoqes Donika se Turqit kishin filluar të lëviznin në kufi, Skënderbeu u nis prej Italie në fillim të Shkurtit 1462. Më 6 të atij muaji arriu në Raguzë, ku u prit përsëri me nderime të mëdha, e prej andej zbriti në Shqipëri.

Siç shihet, Skënderbeu nuk mori pjesë në betejën përfundimtare që u bë në Troja, më 18 Gusht 1462, ku Ferdinandi iu dha grushtin e fundit armiqve të tij që kumandohëshin nga Duka Jean d'Anjou dhe nga kondottieri Piccinino. Por këtë triumf të Ferdinandit e pregatiti Skënderbeu gjatë atyre katër muajve që luftoi n'Itali. Ky e këtheu krejt gjendjen në favor të mbretit të Napolit, ky i mposhti baronët, i shpartalloi fuqitë e princit të Tarantos, shtiri në dorë kështjellën e Tranit, ua theu guximin armiqvet, e shpëtoi Ferdinandin nga një humbje e sigurtë dhe e bëri të zotin e situatës. Fitorja e fundit që mbreti i Napolit pati në Troja, qe pregatitur prej Skënderbeut. Dëshminë më të mirë mbi këtë të vërtetë na e jep vetë Ferdinandi, i cili i mbeti mirënjohës për jetë Skënderbeut, edhe e quante "i dashur si atë, i shkëlqyer e shpirtmadh". Pas vdekjes së herojt, mori nën mprojtje të venë, Donikën, dhe të birin, Gjonin, duke i ndihmuar dhe duke i rrethuar me të gjitha nderimet.

Sipas disa dokumentave më të reja, Skënderbeu ka bërë edhe një udhëtim tjetër në Napoli, në Prill të vitit 1464. Këtë herë i ka dhënë Ferdinandi tokat Monte San Angelo dhe San Giovanni Rotondo, në Pulje.

[Morning star]

Kapitulli XV

Si u kthye plot lavdi prej fushatës s'Italisë, Skënderbeut iu desh t'iu bënte ballë furtunavet që po përplasëshin mbi Shqipërinë. Sulltani zu t'i dërgonte ushtëritë njërën pas tjetrës. Venetiku, i shqetësuar nga riforcimi i miqësisë ndërmjet Skënderbeut dhe mbretit të Napolit, rifilloi provokimet e vjetra.

Në verën e vitit 1462, tri ushtëri turke iu vërsulën Shqipërisë njëra pas tjetrës, por që të tria u mundën prej Skënderbeut. E para, prej 30.000 vetash, u thye në grykat e Mokrenës, më 27 Gusht 1462, dhe kumandari i saj, Hysen Beu u zu rob. E dyta, prej 18.000, u dërrmua pak ditë më vonë në fushën e Pollogut, dhe e treta, prej 40.000, në kumandën e Karaxha Beut, u mund në muajin e Shtatorit, në Livad, afër Ohrit.

Por gjer kur do të vazhdonte kjo gjakderdhje e paprerë? Turqia ishte një perandori e madhe me fuqi njerëzore dhe mjete ekonomike të pashterrshme. Kurse Shqipëria e vogël ishte shkretuar dhe varfëruar anembanë. Siç thotë Gjin Muzaka në Gjenealogjinë, forcat e Turqvet shtohëshin gjithnjë kurse ato të Shqiptarëvet pakësohëshin. Pothuajse të tërë djemtë e rinj të Shqipërisë ishin vrarë; shumë kapedanë dhe trima kishin dhënë jetën; s'kishin mbetur veçse ca pleq të pakët, të lodhur të mjeruar.

Megjithë përpjekjet e Papës Piu II, ideja e një kryqëzate të përgjithshme, pas kaq dështimesh, dukej e pabesuarshme. Shqipëria kishte nevojë për paqe pas njëzet vjetësh lufte të paprerë. Nga ana tjetër, Sulltan Mehmeti II, për t'a mënjanuar Shqipërinë prej ndonjë bashkimi evropian dhe për t'ia hequr kryqëzatës shtyllën më të fortë, i propozoi paqen Skënderbeut. Ky, i detyruar nga rrethanat, e pranoi, dhe paqja me Turqinë u nënshkrua në Shkup, më 27 të Prillit 1463.

Por paqja shqiptaro-turke nuk u prit mirë prej Papës as prej Republikës së Venetikut. Piu II përpiqej gjithnjë për organizimin e kryqëzatës, në të cilën Skënderbeu duhej t'ishte figura kryesore. Kurse Venetiku zu të shqetësohej megjithë mend tani nga zgjerimi i fuqisë ottomane. Në Maj të vitit 1463, e tërë Bosnja u pushtua prej Turqvet, të cilët kërcënonin tash Raguzën dhe brigjet e Dalmacisë. Po n'atë prendverë, kumandari turk Omer Pasha u lëshua kundër zotërimevet të Venetikut n'Argolidë dhe shtiri në dorë qytetin e Argos. Kështu paqja me Shqipërinë po i sillte pemë të mira Mehmetit II.

Venetiku dhe Papa zunë të bënin një shtytje të madhe mbi Skënderben që ta prishte paqen me Turqit. S'do mend të kuptohet se Sulltan Mehmeti II, duke i propozuar paqen Skënderbeut pa kërkuar asgjë tjetër prej tij veçse të qëndronte në cakun e vet, desh t'i kishte duart e lira për t'i thyer brinjët Venetikut dhe Italisë. E kishte kuptuar se Skënderbeu ishte një kockë shumë e fortë për t'u thyer - një kockë që donte punë dhe nge - prandaj vendosi t'a linte përkohësisht mënjanë dhe të vazhdonte përparimin në drejtime të tjera. Venetiku e ndjeu gjallë këtë herë dhe përdori të gjithë dhelpërinë e zakonshme për t'a shtytur Skënderben që t'a prishte paqen dhe ta këthente përsëri rrebeshin turk kundrejt Shqipërisë. Se sa e ndjente tani Republika mungesën e Skënderbeut, kuptohet nga një letër që Senati i saj pregatiti për Papën, më 9 Shtator 1463, dhe nga shpjegimet që i dha legatit apostolik më 18 të Shtatorit. Në të dy rastet, theksohet rëndësia që kishte Skënderbeu për mprojtjen e Italisë dhe se shmangia e tij nga balli i luftës do të shkaktonte pa tjetër zbritjen e Turqve n'Itali. Republika shpreson se e ka tërhequr kryetrimin shqiptar nga paqja me Turqit, por i lutet Papës që të bëjë ç'është e mundur për të vënë në lëvizje shtete e princa t'Italisë (deri Dukën e Burgonjës), në mënyrë që Skënderbeu të ndihmohej me fuqi të mëdha ushtarake. Sepse ai ishte i vetëmi burrë që, sikur të ndihmohej siç duhej, do t'i bënte jo veç luftën më të rreptë armikut, po edhe shpresohej se mund ta përzinte fare nga Evropa.

Skënderbeu ra në kurth të politikës dinake të Venetikut dhe t'enthusiazmit të Papës Piu II, plani i të cilit, për organizimin e kryqëzatës, ishte vetëm një dëshirë e zjarrtë dhe jo një mendim politik i pjekur e i peshuar i një burrë-shteti. Kështu kryetrimi shqiptar iu përgjigj Papës dhe Venetikut se ishte gati t'a prishte paqen me Turqit nëqoftëse do të ndihmohej ushtarakisht nga Republika dhe do ta shihte t'afërt organizimin e kryqëzatës. Më në fund dërgoi në Venetik abatin e Shën Marisë së Rotecit për të biseduar kushtet e një aliance ushtarake kundër Turqisë. Marrëveshja u përfundua më 20 të Gushtit 1463. Sipas këtij traktati, Skënderbeu do t'a rifillonte luftën kundër Turqvet porsa të merrte nga Venetiku ndihmat ushtarake dhe financiare. Sasia e këtyre ndihmave do të caktohej prej Senatit të Republikës dhe prej abatit të Rotecit, që ishte i dërguari i Skënderbeut, dhe jo nga provizorët venetikas në Shqipëri. Republika detyrohej të dërgonte çdo vit, prej muajit Prill deri në Qërshor, dy anije lufte për të mprojtur bregdetin dhe popullsinë e Shqipërisë. Nëqoftëse Venetiku do të bënte paqe me Turqit, duhej të përfshinte edhe Shqipërinë n'atë traktat. I biri i Skënderbeut, Gjon Kastrioti, do të pranohej si qytetar në radhën e bujarëve të Venetikut, dhe Skënderbeu vetë, në rast rreziku, do të gjente këtu një strehë të sigurtë dhe do të ndihmohej për t'u rikthyer në vendin e tij. Pensioni duhej t'i paguhej rregullisht prej Senatit.

Siç shihet, kjo aliancë me Venetikun shënon një drejtim të ri në politikën e jashtëme të Skënderbeut. Ky i mbajti gjithnjë lidhjet e ngushta me Mbretërinë e Napolit, por desh t'i shtrinte sigurimet e tija edhe nga ana e Republikës së Shën-Markut, e cila ishte e para fuqi e detit n'atë kohë. Të gjithë kërcënohëshin nga i njëjti rrezik dhe, sipas Skënderbeut, duhej t'i bashkonin fuqitë e tyre për të njëjtën mprojtje. Traktati i kryetrimit shqiptar me Venetikun ndryshon nga ai që pat lidhur me Alfonsin V, më 1451. Ndërsa n'atë kohë Skënderbeu i nënshtrohej mbretit të Napolit duke e njohur për kryezot, marrëveshja me Venetikun bëhet si midis dy të barabartëve.

Në të njëjtën kohë, Venetiku nënshkroi edhe me Hungarinë një aliancë kundër Turqvet. Kështu u duk sikur fronti evropian po forcohej. Në Shqipëri, Republika dërgoi 1.300 ushtarë dhe 2.000 dukata për shpenximet e luftës, si edhe pensionin e vonuar të Skënderbeut. I biri i këtij, Gjoni, që ishte tetë vjeç, u emërua qytetar nderi dhe antar i Këshillit të Lartë të bujarëvet të Venetikut. Dhe Skënderbeu u njoh prej Republikës si kumandar i përgjithshëm i forcavet t'armatosura shqiptaro-venetikase në Shqipëri. Më në fund, edhe Lekë Dukagjini, i cili ishte armiqësuar përsëri, u këshillua prej Republikës që të pajtohej përgjithmonë me Skënderben, dhe prej kësaj here nuk luajti më.

Ndërkaq, në muajin e Nëntorit 1463, Papa Piu II e shpalli zyrtarisht kryqëzatën dhe iu bëri thirrje gjithë popujve të krishterë që të bashkohëshin. Venetiku iu përgjigj menjëherë thirrjes së Papës. Kryepeshkopi i Durrësit filloi të shtynte Skënderben dhe kapedanët e tjerë që të nisnin vepërimet kundër Turqvet. I gënjyer prej këtyre pregatitjeve, të cilat, fundi i fundit, ishin zhurma n'erë, Skënderbeu i shpalli luftë Turqisë, më 27 Nëntor 1463, dhe hyri në Maqedoni për të shkretuar pronat e Sulltanit.

Ky ishte ndoshta m'i madhi gabim politik i Skënderbeut, sikurse m'i tmerrshmi gabim ushtarak i tij pat qënë largimi i përkohshëm nga rrethimi i Beratit dhe lënia e kumandës në dorën e Muzakë Thopisë.

Princat e shtetet e Italisë dhe t'Evropës n'atë kohë shikonin seicili interesat e veta më të ngushta, rivalitetet ndërmjet tyre, politikën mistrece të përfitimit në gjërat më të vogla, dhe për njërin ose tjetrin rreziku turk ishte i nevojshëm nëqoftëse kërcënonte në vijë të parë kundërshtarin e tij. Papa Piu II këtë provë e kishte bërë në Kongresin e Mantovës më 1459. Po ashtu edhe këtë herë, princat dhe shtetet u tërhoqën njëri pas tjetrit. Mbreti Ferdinand i Napolit nuk desh të merrte pjesë. Duke vënë si shkak mungesën e atij, u tërhoq edhe Duka i Burgonjës. Duka i Milanos nuk mund t'afrohej në një lidhje ku ndodhej Venetiku. Kurse Firenca kish për qëllim të zëvendësonte në tregëtinë e Lindjes Republikën e Shën-Markut, prandaj donte që kjo të thyente kokën kundër Turqvet; e kështu me radhë. Përveç Skënderbeut nuk delte asnjë kampion për të marrë kumandën e mprojtjes së Krishterimit dhe të "qytetërimit" evropian. Megjithatë, planet në kartë nuk mungonin. Duke marrë dëshirën e tij për realitet, Piu II kishte menduar edhe sesi do të copëtohej Turqia e Evropës! N'atë rast, Maqedonia do t'i jepej Skënderbeut.

Ushtarët e kryqëzatës filluan të mblidhëshin turma turma nëpër limanet e Italisë. Ishin ca grumbuj të çthurur, pa njësim, pa organizim, pa kumandë të përbashkët. Mbasi nuk kish se kush t'iu printe, Papa Piu II shkoi vetë n'Ankonë e u vu në krye të tyre për t'i sjellë gjer në Raguzë. Atje do të piqej me Skënderben, i cili do të merrte kumandën e këtyre "trupave". Për fat të keq, Papa u sëmur dhe vdiq n'Ankonë, më 14 Gusht 1464. Atëhere turmat e kryqëzatës u shpërndanë pa e kapërcyer Adriatikun. Dogji i Venetikut Cristoforo Mor dhe Kardinalët mezi që prisnin për t'u kthyer andej nga kishin ardhur. Të hollat e mbledhura për kryqëzatën ia dërguan mbretit Mathias Korvin të Hungarisë. Kurse Skënderbeut i dërguan vetëm porosinë që të qëndronte i fortë kundër Turkut! Kështu i mori era si një cergë merimange të gjitha planet, ëndrrat, shpresat e thashethemet rreth kryqëzatës.

Pikërisht më 14 të Gushtit 1464, kur Papa Piu II vdiste n'Ankonë, Skënderbeu kishte mundur, afër Ohrit, një ushtëri turke të kumanduar prej Sheremet Beut. Tani mbetej vetëm për vetëm përballë Sulltan Mehmetit II, se nga politika dredharake dhe e pabesë e Venetikut s'mund të pritej asgjë. Venetiku bëri aq sa e largoi prej vehtes valën e sulmimit turk dhe e këtheu përsëri kundrejt Shqipërisë.

Thamë më sipër se Mehmeti II kishte sigurisht një plan kur i propozoi paqen Skënderbeut: sepse shmangia e këtij e bënte të pamundur formimin e një kryqëzate; dhe duke e lënë përkohësisht mënjanë Shqipërinë - e cila po i kushtonte shumë - fuqia turke mund të përparonte nga anë të tjera drejt Italisë, pasi t'i thyente më parë brinjët Venetikut. Por kur pa se Shqipëria nuk mënjanohej, dhe se pa dërrmuar më parë Skënderben nuk mund të përparonte më tutje, Sulltani i mblodhi të gjitha forcat e Perandorisë kundër këtij vendi, gjersa të digjte gur e dhe e t'a zhdukte me rrënjë racën shqiptare. Prandaj prej kësaj date, lufta shqiptaro-turke hyn në fazën më të tmerrshme, më të përgjakshme, më tragjike. Për ta shkretuar vendin me zjarr e me hekur, për t'ia shterrur burimet ekonomike dhe çdo forcë qëndrese njerëzore, Sulltan Mehmeti II ia ngarkoi kumandën e shpeditavet kundrejt Shqipërisë një renegati shqiptar, Ballaban Pashës, që çmohej si një nga gjeneralët më të zotë të perandorisë s'Osmanllinjvet. Ishte i biri i një bariu nga katundi Badera i Matit, e kishin marrë Turqit të vogël dhe ishte rritur në radhët e jeniçerëvet. Pat qënë i pari që i hyri Stambollit brenda, më 1453.

Sikur Skënderbeu të mos e kishte prishur paqen, por t'a linte Venetikun dhe tërë Italinë sa t'a ndjenin në mëlçi thikën e Turkut, nuk besohet që Sulltani t'a sulmonte Shqipërinë për dy-tre vjet të paktën. Pastaj kohë për t'u vrarë me Turkun kishte gjithmonë. Por kishte edhe një gjysëm-shprese që Italia, kur t'i ndjente thundrat e jeniçerëvet mbi tokën e saja, mund të zgjuhej, të vrumulisej, të nxirte forca të reja. Sidoqoftë, për Shqipërinë nuk do të bëhej më keq se sa u bë. Skënderbeu e dinte prej njëzet vjetëve eksperiencë se nga Venetiku dhe Italia s'delte gjë me të mirë. Dhe s'dolli pothuajse asgjë kur vetë Mehmeti II, në krye të një ushtërie prej 150.000 vetash dhe me artilerinë më të rëndë të kohës, erdhi dy vjet me radhë në Shqipëri për t'a bërë vendin që të mos mbinte as bar. Skënderbeu mundi t'a përballonte, por me eshtrat e Shqiptarëvet. Ndihmat e Venetikut dhe t'Italisë ishin për të mos u zënë me gojë. Atëhere përse e prishi paqen me Sulltanin dhe ç'kujtoi se do të fitonte nga Italia?

Në Prill të vitit 1465, arriti Ballabani me një ushtëri prej 18.000 vetash. Që në manevrat e para, u duk se ishte një mjeshtër i luftës. Ecte me të gjitha masat e sigurimit për të mos rënë më ndonjë kurth. U mundua të kapte ose të blinte pararojet e ushtrisë shqiptare për t'a zënë këtë në befasi. Skënderbeu e sulmoi dhe e mundi në fushën e Valkalisë, afër Ohrit. Por Ballabani dijti të tërhiqej pa humbje të mëdha e sidomos të kapte të gjallë tetë nga kumandarët më të mirë të Skënderbeut, nër të cilët edhe Moisi Golemin, me disa qindra ushtarë. Këta u shtynë tutje duke ndjekur ushtërinë e thyer turke dhe u futën në një grykë ku Ballabani iu kishte vënë pusinë. U përpoqën si burra t'a çanin rrugën, por ishte e pamundur dhe ranë pothuajse të gjithë të plagosur. Skënderbeu dërgoi menjëherë lajmëtarë se ishte gati të paguante çfarëdo çmimi për lirimin e tyre ose t'i shkëmbente me çfarëdo numri robërish turq, por Ballabani nuk dëgjoi kurrsesi dhe ia shpuri Sulltanit në Stamboll. Atje iu bënë torturat më barbare gjatë pesëmbëdhjetë ditëve duke i rrjepur të gjallë. Ata iu qëndruan mundimevet me një trimëri të pashembullt deri sa vdiqnë. Kjo ngjarje e hidhëroi tërë Shqipërinë dhe e bëri ushtërinë e Skënderbeut të pamëshirshme kundrejt Turqvet.

Në Qërshor t'atij viti, Ballaban Pasha erdhi për të dytën herë me një ushtëri të fortë, hyri nga anë e Ohrit dhe iu drejtua Dibrës. Thuhet se, sipas zakonit t'asaj kohe, i dërgoi Skënderbeut disa dhurata të çmuara. Ndonëse ky radhën e parë nuk i kishte pranuar dhuratat e një trathëtari, këtë herë i mbajti dhe i dërgoi nga anë e tij një krrabë dhe një kazmë për t'i kujtuar origjinën si bujk e bari i principatës së Kastriotëvet. I fyer keq, Ballabani u tërbua më tepër akoma kundër Skënderbeut. Duke blerë, si duket, disa nga rojet, u fut tinëz për t'a zënë ushtërinë shqiptare në gjumë përpara mëngjezit. Po Skënderbeu kish mbetur zgjuar dhe i vëzhgonte vetë lëvizjet e armikut. Me të ndier që Turqit po afrohëshin, e ngriti në këmbë ushtërinë e tij dhe e vuri në rregull për betejë. Kështu Ballabani u gjend përpara një befasie dhe desh të zmbrapsej. Por Skënderbeu, pa humbur kohë, i mori krahët dhe e shtrëngoi të jepte betejë. Këtë radhë ushtëria turke u dërrmua krejt, n'afërsitë e Oranikut, dhe i tërë kampi i saj mbeti në duart e Shqiptarëvet.

Por në Korrik t'atij viti, Ballabani iu vërsul Shqipërisë për të tretën herë, me një ushtëri prej 20.000 vetash, dhe e nguli kampin afër Sfetigradit. Skënderbeu e rrethoi nga disa anë të ndryshme dhe e goditi vrullshëm, në një përpjekje aq t'ashpër sa desh humbi jetën ai vetë në dy raste. Duke u hedhur si luani midis Turqve, u rrethua prej tyre dhe njëri e kapi për qafe me tërë forcën për t'a rrëzuar nga kali; por një ushtar i gardës, që ndodhi pranë, e vrau Anadollakun. Pak më vonë, ndërsa luftonte në mes t'armiqvet më të dëndur, siç thotë Barleti, kali i tij u plagos si duket ose u ndesh pas një trungu edhe u përmbys bashkë me të. Skënderbeu përpoqi rëndë kokën dhe krahun e djathtë, edhe mbeti disa çaste si i zalisur. Turqit kujtuan se mbaroi edhe u turrën mbi të që t'i merrnin kokën. Por garda e rrethoi si një mburojë çeliku dhe një luftë homerike u bë rreth trupit të tij. Më në fund, Skënderbeu e mblodhi vehten, u ngrit, i hipi një kali tjetër edhe u vërsul mbi armiqtë me hov të përsëritur duke iu kallur tmerrin. Kjo përleshje qe një nga më të rreptat, ku të dy anët luftuan me tërbim. Turqit u thyen keqas duke lënë shumë të vrarë, të plagosur dhe robër. Ballabani mezi shpëtoi me një pakicë. Po edhe shqiptarët patën humbje të rënda në këto tri beteja. Rrallë herë iu kishte qëlluar t'i paguanin kaq shtrenjtë fitoret e tyre.

Në Gusht t'atij viti, Sulltan Mehmeti dërgoi dy ushtëri kundër Shqipërisë, Ballaban Pashën me 24.000, i cili vinte për të katërtën herë nga anë e Maqedonisë, dhe Jakup Arnautin me 16.000, që vinte prej Epirit dhe hyri nga anë e Beratit. Qëllimi i dy ushtërive turke ishte që t'a vinin Skënderben midis dy zjarresh. Njëra nga lindja, tjetra nga juga, të dyja i drejtohëshin Krujës. Në Stamboll besohej se këtë herë Skënderbeu do të mbaronte. Por ky, i patronditur, me një ushtëri shqiptare prej 12.000 vetash rendi më parë kundër Ballabanit. E rrethoi, në fushën e Valkalisë, e shtrëngoi të jepte betejë dhe e dërrmoi plotësisht. Pas kësaj fitorje të përgjakshme, i erdhi lajmi se Jakup Arnauti po i qasej Tiranës. Skënderbeu u nis me të shpejtë kundër kësaj ushtërie të dytë, e sulmoi edhe e theu në fushën e Kasharit duke vrarë me dorën e tij edhe Jakup Arnautin. Në këto dy beteja mbetën shumë armiq të vdekur.

Pas humbjes së gjithë këtyre ushtërive, Sulltan Mehmeti II vendosi të vinte vetë në Shqipëri me të tëra forcat e Perandorisë Turke. Në Qërshor të vitit 1466, në krye të një ushtërie prej lart nga 150.000, erdhi nga anë e Maqedonisë dhe, duke zbritur luginën e Shkumbinit, arriti përpara Krujës. Përveç trupavet të jeniçerëvet, kishte sjellë të gjitha fuqitë e Anadollit dhe të Rumelisë. Kishte vendosur këtë radhë të mos linte gjë të gjallë në Shqipëri, as njerëz, as kafshë, as bimë, gjersa t'a shuante me rrënjë qëndresën shqiptare. Megjithëse ishin vrarë e dërrmuar, megjithëse nuk kishte mbetur pëllëmbë toke e papërgjakur, Shqiptarët treguan edhe këtë herë një shpirt heroizmi që i ka të rrallë shembujt në historinë e njerëzisë. Pa bukë, pa strehë, pa mjete, ata i lanë fushat e fshatrat edhe u tërhoqën malevet, ku zinin grykat e ngushta për t'u mprojtur gjer në vdekje kundër Turqvet.

Skënderbeu, edhe këtë herë, la në kështjellën e Krujës një fuqi prej 4.000 vetash, nën kumandën e Tanush Thopisë, kurse vetë qëndroi jashtë me 8.000 ushtarë, shumica kalorës, duke pasur si bazë malin e Tumenishtit. Kishte lënë garnizone me një sasi ushqimesh dhe municionesh në të gjitha fortesat. Iu kishte bërë thirrje për ndihmë Romës, Napolit, Venetikut, Raguzës dhe deri Hungarisë. Por nga të gjitha anët i erdhën pothuajse vetëm fjalë të mira. S'i mbetej tjetër shpresë veçse mbështetja e popullit shqiptar, i cili u tregua i lidhur si shkëmb rreth tij.

Në këtë rrethim të dytë të Krujës, Skënderbeu ndoqi të njëjtën strategji dhe të njëjtat mënyra taktike si në rrethimin e parë. Mehmeti II, që kishte me vehte edhe Ballaban Pashën, me një pjesë t'ushtërisë shtrëngoi rrethimin e qytetit dhe pjesën tjetër e përdori për t'u mprojtur kundrejt goditjevet të Skënderbeut dhe për të ndjekur çetat shqiptare që iu binin Turqvet prapa krahëvet. E rrahu fortesën me topat më të rëndë, provoi të hapte llagëme nën tokë dhe bëri shumë herë sulme të përgjithshme që u prapsën me humbje të mëdha nga mprojtësit heroikë të Krujës. Skënderbeu, së jashtëmi, s'e linte të qetë ushtërinë rrethonjëse as ditë as natë; me goditje të rrufeshme, binte përherë si shqipe atje ku Turqit nuk e pritnin, i shkatërronte, i tmerronte, iu priste prapavijat, iu kapte nozullimet, iu përmbyste planet dhe iu shkaktonte dëme të mëdha. Pas dy muajsh rrethimi, Sulltan Mehmeti II, që i drejtonte vetë vepërimet ushtarake, u bind se Kruja nuk mund të merrej veçse nga uria. Prandaj, në Gusht t'atij viti, pushtonjësi i Stambollit u shtrëngua të largohej me turp nga fusha e Krujës, por la aty Ballaban Pashën me 80.000 ushtarë për t'a mbajtur qytetin të rrethuar gjersa të jepej nga uria.

Për t'i siguruar ushtërisë turke një bazë të fortë në Shqipërinë e Mesme, Mehmeti II ndërtoi mbi gërmadhat e Valmit të vjetër, në luginën e Shkumbinit, një fortesë të re të cilën e quajti Elbasan. Këtë e bëri njëkohësisht edhe si qendër sanxhaku duke lidhur me të një pjesë të krahinavet që deri atëhere varëshin nga sanxhaku i Shqipërisë me kryeqendër Gjirokastrën. Elbasani do t'ishte kështu e tutje baza e vepërimevet ushtarake që do të vazhdonin kundër shtetit të Skënderbeut. Gjatë ndërtimit të fortesës, ushtëria turke e plaçkiti dhe e shkretoi vendin rreth e rrotull duke vrarë çdo burrë që i ra në dorë dhe duke marrë robër gra e fëmijë. Kur po largohej nga Shqipëria, Mehmeti II pushtoi qytetin e Kidhnës, afër Drinit, dhe vrau barbarisht 20.000 burra, gra, pleq e fëmijë që ishin mbledhur aty prej fshatrave rreth e qark. Kështu u kthye në Stamboll i ngopur me gjak, por i paqetë sepse Skënderbeu dhe Shqiptarët qëndronin akoma.

Ballaban Pasha ndërtoi mure të jashtëm për t'u mprojtur prej sulmeve të Skënderbeut. Kruja ndodhej në rrezik. Vendi ishte bërë gjak e shkretirë. Ngado që kaloi ushtëria e Mehmetit II s'kishte mbetur gjë e gjallë në këmbë. Zia e bukës kërcënonte popullsinë. Radhët e ushtërisë shqiptare ishin rralluar, djemtë e rinj ishin vrarë. Mungonin mjetet, armët, municionet.

Skënderbeu iu pat bërë thirrje aliatëvet të Perëndimit, por s'i kishte ardhur asnjë ndihmë e rëndësishme. Atëhere vendosi të hidhej vetë n'Itali për t'iu kërkuar ndihmë Papës dhe mbretit të Napolit. Ky burrë i madh i Shqipërisë, figura legjendare e shekullit, që pesë vjet më parë, i ndritur me lavdi, kish kapërcyer Adriatikun për të vënë paqen n'Italinë jugore, po vinte tani si kalorës i thjeshtë, i veshur me petkun e luftës, për të kërkuar ndihmën e asaj bote së cilës i qe bërë mburojë. Shpirtmadh në vuajtje sa edhe në ngadhënjim, asnjë hije shqetësimi s'ia vrënjte vijat fisnike t'asaj fytyre të bukur patriarku. Më 12 Dhjetor 1466, arriti në Romë, ku iu bë prej popullit një pritje e denjë për emrin që kishte. Porsa u muar vesh ardhja e tij, një shumicë e panumërt qytetarësh buçiti përjashta për t'a parë me sy, për t'a nderuar, për t'a brohoritur si kryemprojtësin e Krishterimit, fama e të cilit kishte mbushur botën. Papa Pali II e priti me shumë nderime edhe u çudit me pamjen e tij madhështore. Pastaj e nxori përpara mbledhjes së Kardinalëvet, ku Skënderbeu tregoi rrezikun që kërcënonte Shqipërinë dhe Italinë njëheresh, rolin që kishte lozur Shqipëria në mprojtjen e Evropës dhe nevojën e ngutshme për ndihma. Pali II, përveç nderimevet dhe një shpate të bekuar, nuk i dha ndonjë ndihmë të rëndësishme. Pas një muaji bisedimesh të gjata, fatosi ynë mezi shkëputi prej financavet të Vatikanit 5.000 dukata dhe 2.700 të tjera iu dërguan më vonë në Shqipëri.

Nga Roma, Skënderbeu shkoi në Napoli ku u prit përzemërsisht dhe me mirënjohje prej mbretit Ferdinand. Por as ky nuk i dha ndonjë ndihmë të madhe përveç një sasie ushqimesh e municionesh dhe 1.000 dukata.

Në fillim të Prillit 1467, Skënderbeu u kthye në Shqipëri, i bindur se s'kish ku të pështetej veçse në forcat e popullit shqiptar, të cilit iu drejtua për të bërë theroritë e fundit. Lek Dukagjini me kumandarin venetikas të Shkodrës kishin mbledhur një fuqi prej malësorësh dhe prej qytetevet shqiptare që ishin nën Venetikun. Kjo fuqi iu shtua ushtërisë së Skënderbeut, e cila arriti në 14.000 veta. Me këtë, kryetrimi duhej të shpëtonte Krujën nga rreziku. Kur po pregatitej t'i binte Ballabanit, mësoi se i vëllaj i këtij, Jonuzi, po vinte me një tjetër ushtëri turke për të forcuar rrethimin e Krujës. Por Skënderbeu s'e la t'afrohej, e sulmoi edhe e dërrmoi duke zënë të gjallë Jonuzin bashkë me të birin Hajdar. Pastaj theu një varg fortifikatash që Ballabani kishte bërë për t'u mprojtur. I tregoi këtij të vëllanë dhe të nipin të lidhur me hekura edhe u vërtit nga jashtë mbi ushtërinë turke, ndërsa garnizoni i Krujës bëri një dalje heroike duke e goditur armikun përballë. N'atë përpjekje të tmerrshme, Ballaban Pasha u vra prej një ushtari nga Kruja i quajtur Gjergj Aleksi, ushtëria turke u thye dhe u tërhoq e shpartalluar. Pastaj mezi çau grykat e malevet për t'ikur, e ndjekur kudo prej Shqiptarëvet. Skënderbeu i spastroi disa garnizone armike të mbetura aty-këtu dhe rrethoi Elbasanin, por s'e mori dot mbasi nuk kishte artileri të mjaftë.

Sulltan Mehmeti II, i egërsuar nga këto ngjarje, u nis vetë përsëri kundër Shqipërisë, në Korrik të vitit 1467, hyri me të gjitha ushtëritë e tija dhe e rrethoi Krujën për të tretën herë. Ishte një luftë shkatërrimi, djegie, çfarosjeje. Sulltani la garnizone në shumë pika të Shqipërisë së Mesme dhe sulmoi njëkohësisht qytetet që mbante Venetiku, Durrësin, Leshin, Shkodrën, për t'ia prerë vendit çdo mundësi ndihme nga anë e detit. Skënderbeu vazhdoi taktikën e vjetër, Kruja iu qëndroi topavet më të rëndë dhe sulmevet më të tërbuara, Shqiptarët treguan të njëjtin shpirt heroizmi si më parë. Pjesa m'e madhe e ushtërisë turke u lëshua për të shkretuar vendin. Popullsia ikte, fshihej, tërhiqej e tmerruar. Kushdo që u kap i gjallë, u ther pa mëshirë. Disa grupe që mundën, u mërguan n'Itali. Por shumica e popullit u tërhoq nëpër vendet e forta duke qëndruar me armë në dorë gjer në vdekje. Trupat turke të stërvitura në luftën e malevet u vunë të ndiqnin Shqiptarët deri në lartësitë më të thepisura, por këta iu qëndruan me një trimëri të pashoqe edhe i prapsën me humbje. Nga shkrimet e kronikanëvet turq, Dursun Beu dhe Qemal-Pasha-Zadeja, dhe nga ato të kronikanëvet bizantinë turkofilë, Kritobuli dhe Laonik Halkokondili, kuptohet se sa t'ashpra, plaçkitëse dhe gjakderdhëse qenë këto dy shpedita të Sulltan Mehmetit II dhe se sa heroike u dëftye qëndresa e Shqiptarëvet, që çuditi tërë botën e atëhershme. Shqiptarët - tregon Kritobuli - hidhëshin nga majat e shkëmbenjvet për të mos rënë të gjallë në duart e Turqvet. Pas disa sulmeve të fundme që bëri Mehmeti II kundër Krujës dhe Durrësit, në muajin e Gushtit, dhe pasi e pa se ndjekja e Shqiptarëvet po i shkaktonte humbje shumë të rënda ushtërisë së tij, u shtrëngua të largohej nga Shqipëria për të dytën herë dhe të këthehej i turpëruar në Stamboll. Por la garnizone nëpër fortesat dhe trupa në kufi. Këto dy tërheqje të pushtonjësit të Stambollit, që u zmbraps përpara Krujës dy vjet me radhë, ishin si dy kurora lavdie shumë të ndritura për Skënderben dhe për kombin shqiptar. Por vendi ishte prishur, djegur e shkretuar. Popullsia ishte vrarë e gjymtuar. Mungonin ushqimet, mungonte gjithëçka. Darët e hekurta turke rreth Shqipërisë së Mesme po shtrëngohëshin. Fortesavet të tjera që ndodhëshin në duart e armikut, Sfetigradit, Beratit, Modricës, iu shtohej tani edhe Elbasani. Kjo bazë e fundit turke e shqetësoi fort Republikën e Venetikut sepse prej Elbasanit kërcënohej Durrësi drejtpërdrejt; sidomos që Turqit kishin në dorë edhe Vlorën. Skënderbeu shpresonte se do të kishte ndihmën e Republikës për të marrë Elbasanin. Pasi i spastroi disa nga garnizonet që kishte lënë Mehmeti II, iu përvesh punës për të mbledhur fuqi të tjera dhe për të pregatitur rrethimin e Elbasanit. Po për këtë duhëshin mjete, dhe gjendja e vendit ishte tepër e keqe. Prandaj vendosi të thërriste në Lesh, në Jenar të vitit 1468, një kuvend të krerëvet shqiptarë, ashtu siç pat bërë më 1444. Ftoi edhe delegatët e Venetikut për t'iu kërkuar një ndihmë më të madhe nga ajo që po jepte tani Republika.

Kuvendi u mblodh, por Skënderbeu u sëmur nga ethet. Kur ishte keq në shtrat, një ushtëri turke erdhi nga Kosova nëpër malet me dëborë dhe rrethoi Shkodrën. Kryetrimi provoi të ngrihej për të fundmen herë dhe të rrokte shpatën, por i mungoi fuqia. Garda pretoriane shkoi këtë herë pa kumandarin, por Turqit e pandehën në krye të saj edhe u thyen. Kur i erdhi lajmi i fitores, Skënderbeu ishte në çastet e fundit. Vdiq më 17 Jenar 1468, i rrethuar me dritë dhe lavdi të përjetëshme. U varros në kryekishën e Shën-Kollit, në Lesh. "Si Ajaksi i Sofokliut, shkruan historiani Fallmerayer, Skënderbeu u hoq nga skena përpara se të mbaronte akti i tretë dhe i fundmë i tragjedisë shqiptare".

[Morning star]

Kapitulli XVI


Kombi shqiptar e qau me kujë e me gjëmë prijësin më të madh të tij që ia rrëmbeu vdekja në çastin më fatkeq të luftës për vetëmprojtje. Vajtimi i burravet edhe i gravet, që çirrnin fytyrën, shkulnin flokët, rrihnin krahërorin, ishin nga ato pamje që të këpusin shpirtin. Nuk mbet zemër që s'u helmua, nuk mbet sy pa derdhur lot. Lajmi i zi shkaktoi dhëmbje e pikëllim në tërë Evropën, që humbiste mprojtësin e saj më të fortë. Tregojnë se Sulltan Mehmeti, kur dëgjoi vdekjen e tij, tha: "Një luan të këtillë nuk do t'a pjelli më dheu kurrë!".

Trimëritë e Skënderbeut u kënduan, pas mënyrës shqiptare, si ato të heronjve të vjetërsisë klasike. Figura e tij u mbajt si hije e shënjtëruar në malet e Shqipërisë edhe e frymëzoi popullin t'a vazhdonte qëndresën e pathyershme për disa dhjetra vjet akoma. Kronikani venetikas, Antonio Scabello, shkruante më 1487, afro njëzet vjet pas vdekjes së fatosit, se populli shqiptar i këndonte me vjersha epike trimëritë e tija të çuditshme, se grumbuj vajzash mblidhëshin çdo tetë ditë nëpër vendet ku ai kishte sunduar dhe, midis zjarrit të betejavet, kur dridhej bota përpara armëvet të barbarit, ato i këndonin hymne lavdie prijësit të vdekur, siç e kishin zakon të vjetrit nëpër gostitë përkujtimore të heronjve të mëdhenj.

Qëndresa shqiptare, që e kishte marrë shtytjen nga luftat e Skënderbeut, vazhdoi gjer në mbarim të shekullit. Por tani nuk kishte një dorë të fortë që t'a mbante të bashkuar. I biri i Skënderbeut, Gjoni, ishte i vogël dhe shkoi e u vendos bashkë me t'ëmën, Donikën, në Mbretërinë e Napolit, ku u pritën bujarisht prej Ferdinandit. E shumta e kapedanëve shqiptarë t'epopesë kastriotiane ishin vrarë ose kishin vdekur. Disa nga ata që rronin akoma u shtrënguan të mërgohëshin n'Itali ose t'i nënshtrohëshin Sulltanit. Të tjerët, bashkë me popullin e malësivet, e vazhduan qëndresën për aq sa mundën, të lidhur me Venetikun, i cili tani ndodhej në luftë kundër Turqisë. Kjo ishte një qëndresë e dëshpëruar, shpeshëherë pa ndërlidhje e pa një plan të përbashkët; çdo qytet e çdo krahinë përpiqëshin të mprohëshin me mjetet e tyre. Si figura shqiptare m'e shquar, në veri, kishte mbetur Lek Dukagjini, i cili mori kumandën e luftës për mprojtjen e vendit së bashku me fuqitë e Venetikut. Në jugë u përpoq të qëndronte Gjin Muzaka. Nëpër qytetet e papushtuara kishte garnizone shqiptaro-venetikase, por duhet të dimë se edhe ato forca që thuhëshin të Venetikut përbëhëshin me shumicë prej Shqiptarësh nga viset që sundonte Republika. Kjo mori nën mprojtje edhe Krujën me mbeturitë e principatës së Skënderbeut pas ikjes së Gjon Kastriotit n'Itali.

Turqit i vazhduan të pandërprera shpeditat e tyre ushtarake kundër pjesëvet të panënshtruara të Shqipërisë. Dy herë në vit, në verë e në vjeshtë, në kohën e korrjevet dhe të mbjelljevet, kalorësia turke i shkretonte tokat midis Durrësit, Krujës, Leshit dhe Shkodrës. Grumbuj të gjerë fshatarësh, sidomos nga fushat, për t'i shpëtuar hekurit edhe zjarrit t'armikut, e braktisën vendin dhe u mërguan n'Itali ose në brigjet e Dalmacisë.

Më 1470, Sulltan Mehmeti II, në krye të një ushtërie prej 100.000 vetash, u lëshua kundër zotërimevet të Venetikut në Greqi, ndërsa një flotë turke prej treqind anijesh, nën kumandën e Mahmud Pashës, i sulmonte nga deti. Perëndimi u trondit nga kjo ndërmarrje e Sulltanit, sidomos nga fuqia detare turke që çfaqej për të parën herë në një shkallë t'atillë. Papa Pali II u përpoq t'i bashkonte shtetet e Italisë kundër rrezikut, por as këtë radhë s'u bë gjëkafshë. Venetiku pësoi disfatën më të rëndë. Ishulli i Eubesë dhe pak më vonë e gjithë Greqia ranë në duart e Turqvet. Për të shpëtuar të paktën zotërimet e saja në Shqipëri, Republika e Shën-Markut e pau të nevojshme të ndihmonte Lek Dukagjinin dhe krerët e tjerë shqiptarë që t'a vazhdonin luftën.

Më 1474, Sulltan Mehmeti II dërgoi një ushtëri të madhe, nën Sulejman Pashën e Rumelisë, për të pushtuar Shkodrën. Ajo e rrethoi qytetin dhe e rrahu kështjellën me artileri, por nuk mundi t'a merrte. Mprojtësit e Shkodrës i prapsën me humbje të mëdha sulmet e ushtërisë turke. Më vonë, Sulltani dërgoi Sanxhakbeun e Bosnjës për t'a shkretuar Shqipërinë e veriut anembanë.

Pushtimi i Shkodrës, i Krujës, i Durrësit dhe çrrënjosja e qëndresës shqiptare ishte puna m'e ngutshme për Sulltan Mehmetin II, i cili mendonte t'i hidhej pastaj Italisë. Prandaj e mori vetë në dorë pregatitjen dhe kumandën e shpeditavet për të shtruar Shqipërinë. Më 1476, dërgoi me një ushtëri Ahmet Bej Evrenozin, i cili e rrethoi Krujën për të katërtën herë dhe vendosi t'a mbante ashtu gjersa të jepej nga uria. Në pjesët e shkelura të Shqipërisë, trupa të specializuara u vunë të ndreqnin rrugët edhe urat për të lehtësuar kalimin e ushtërive të mëdha me armatimin e rëndë, që do të vinin më pas nën kumandën e Sulltanit. Garnizoni i Krujës i qëndroi rrethimit për një kohë të gjatë, por ushqimet dhe municionte po mbarohëshin. Në fillim të Shtatorit 1477, një fuqi shqiptaro-venetikase nën kumandën e Lek Dukagjinit dhe të Francesco Contarini-t i erdhi në ndihmë Krujës, e sulmoi edhe e theu ushtërinë rrethonjëse t'Ahmet Beut dhe e pushtoi kampin turk. Por dy kumandarët nuk dijtën t'a nxirrnin fitoren në krye: në vend që t'a ndiqnin armikun gjersa ta shkatërronin fare, ata i lanë ushtarët e tyre të binin pas plaçkës, duke i dhënë rastin Ahmet Beut t'i përqëndronte forcat dhe t'a kundërsulmonte ushtërinë e shpërndarë shqiptaro-venetikase, të cilën e theu shumë keq. Aty u vra edhe kumandari venetikas, Contarini. Ahmet Beu e vazhdoi rrethimin e Krujës, por garnizoni i kështjellës u mbajt edhe ca kohë me ushqimet që mundi të rrëmbente në kampin turk.

Në prendverën e vitit 1478, erdhi vetë Sulltan Mehmeti kundër Shqipërisë, në krye të një ushtërie shumë të madhe ku bënin pjesë Bejlerbeu i Rumelisë edhe ai i Anadollit, me qëllim që t'i jepte fund këtë radhë qëndresës shqiptare dhe të pushtonte qytetet që po mbahëshin akoma. Kjo ishte e katërta herë gjatë njëzetetetë vjetësh (qyshse pat ardhur me t'atin, Muratin II, më 1450), që pushtonjësi i Stambollit dhe tmerronjësi i botës gjendej përpara murevet të Krujës, ku qenë thyer të gjitha valët e ushtërivet otomane, dhe e shikonte akoma të pamposhtur kryeqytetin e Skënderbeut, çerdhen e lirisë shqiptare. Por këtë radhë uria e bëri më në fund atë që s'kish mundur t'a bënte forca. Mbetur pa ushqime dhe pa municione, mprojtësit e patundur të Krujës u muarën vesh me Sulltanin që t'ia dorëzonin kështjellën heroike, më 16 Qërshor 1478, por me kusht që të lihëshin të lirë për t'ikur nga qyteti me familjet dhe me plaçkat e tyre. Mehmeti II, porsa e mori në dorëzim kështjellën, e shkeli fjalën dhe urdhëroi të therëshin pa mëshirë të gjithë burrat, kurse gratë e fëmijët të shitëshin si skllevër. Me këtë mënyrë barbare u çfaros garnizoni dhe e tërë popullsia e Krujës. Turqit deshën t'i ndërronin edhe emrin qytetit, të cilin e quajtën Ak-Hisar, domethënë Kështjella e Bardhë.

Pas kërdisë që bëri në Krujë, Sulltani gjakësor u nis me të gjitha fuqitë e tija kundër Shkodrës dhe e shtrëngoi rrethimin e saj. Derdhi në vend disa lloje topash tepër të rëndë dhe e rrahu kështjellën e Rozafatit një muaj rresht. Kur u ça një pjesë e murevet, Turqit u lëshuan si të tërbuar për të hyrë brënda në kështjellë, por mprojtësit e saj luftuan kundër tyre me një heroizëm që s'ishte parë gjëkundi n'atë kohë veçse në Shqipëri. Valët e sulmimeve turke u prapsën njëra pas tjetrës me shumë humbje. Veçanërisht në një mësymje të përgjithshme që Sulltani urdhëroi nga mbarimi i Korrikut dhe që vazhdoi e pandërprerë, me hove të përsëritura, prej mëngjezit në mbrëmje, thuhet se Turqit lanë nën muret e Rozafatit nja 12.000 të vrarë. Në kështjellën e Shkodrës, bashkë me burrat kanë luftuar edhe gratë.

Gjatë asaj vere, Mehmeti II pushtoi Leshin, Zhabjakun dhe Drishtin. Për të marrë Leshin nuk pat vështirësi, se kumandari venetikas e lëshoi pa luftë. Fortesa e Zhabjakut ra pas një kundërshtimi prej pak ditësh. Por Drishti, i cili u rrethua në muajin e Gushtit, qëndroi me trimëri gjatë disa javëve duke i prapsur me humbje sulmet e armikut. Prandaj, kur u pushtua, Turqit e çfarosnë mizorisht të tërë popullsinë e qytetit. Thuhet se burrat e Drishtit u shpunë lidhur në Shkodër edhe u therën përpara murevet të kështjellës për t'iu shtirë tmerrin mprojtësvet të saj.

Por qëndresa e Shkodrës vazhdoi e rreptë. U duk se edhe Rozafati, sikurse Kruja, nuk mund të merrej veçse nga uria. Prandaj Mehmeti II u tërhoq me një pjesë t'ushtërive të tij, në muajin e Shtatorit, duke lënë në vend pjesën tjetër për të vazhduar rrethimin.

Ardhja e dimrit e keqësoi gjendjen e të rrethuarëvet, të cilët mbetën pa ushqime, pa municione dhe pa shpresë ndihme nga ana e Ventikut. Republika ishte e lodhur prej luftës me Turqit dhe s'mendoi gjë tjetër veç si e si të shpëtonte tregëtinë e saj në Lindje. Prandaj nënshkroi paqen me Sulltanin, më 25 Jenar 1479, duke i lënë Shkodrën dhe të gjitha zotërimet e saja në Shqipëri përveç Durrësit, Ulqinit dhe Tivarit. Pikërisht atë ditë, garnizoni dhe banorët e Shkodrës, t'uritur, i kishin çuar fjalë kumandarit turk se ishin gati t'ia lëshonin kështjellën me kusht që të largohëshin të lirë me familjet, me armët dhe me plaçkat e tyre. Për t'u siguruar se Turqit nuk do t'i vrisnin me të pabesë, siç patën bërë në Krujë, kërkuan dhe muarën nga ata njerëz si peng. Kështu popullsia trime e Shkodrës e la me zemër të thyer atdhen e vet edhe u mërgua në Venetik. Heroizmi i mprojtjes së Shkodrës, sikurse ai i mprojtjes së Krujës, bëri një përshtypje të thellë në gjithë botën e atëhershme dhe frymëzoi shkrimtarë e artistë të kohës. Qëndresa e Shkodrës është përjetësuar në një nga tabllot më të bukura të piktorit të madh të Rilindjes, Paolo Veronese. Kjo kryevepër ndodhet në Venetik, në pallatin e vjetër të dogjëvet.

Porsa pushtoi Shqipërinë - megjithëse qëndresa nëpër malësitë vazhdonte akoma - Sulltan Mehmeti II iu vu menjëherë pregatitjevet për t'u hedhur n'Itali. Kumandën e kësaj shpedite ia ngarkoi gjeneralit Ahmet Gjedik Pasha, një renegat shqiptar, i cili, duke përdorur Vlorën si bazë dhe pasi u pregatit brenda një viti nga toka e nga deti, iu hodh Italisë në prendverën e 1489-ës dhe, më 11 të Gushtit, pushtoi qytetin e Otrantos1. Kjo ngjarje tronditi tërë Evropën. Italisë i hyri tmerri. Papa po mendohej t'ikte në Francë. Në qytetet italiane, si në Napoli e gjetkë, u krijua panik. Njerëzia, si e çmendur, s'dinte nga t'ia mbante për të gjetur shpëtim. Mbreti Ferdinand kërkoi ndihmë nga të gjitha anët, sidomos nga Papa. Ky iu bëri një thirrje shtetevet italiane për t'u bashkuar, por ndeshi në kundërshtimin e Venetikut i cili kishte lidhur paqe me Sulltanin. Ahmet Gjedik Pasha po priste shkarkimin e fuqive të tjera për të përparuar n'Italinë e jugës dhe në drejtim të Romës. Në Prill të vitit 1481, Papa iu lëshoi një thirrje të ngutshme gjithë shteteve dhe princave t'Evropës. Por Sulltan Mehmeti II vdiq më 3 të Majit, dhe në Turqi filloi menjëherë grindja e brendëshme për fronin ndërmjet dy djemve të tij, Bajazitit dhe Xhemit. Vdekja e Sulltan Mehmetit, i cili e kaloi të tërë jetën duke luftuar kundër Shqiptarëvet, e shpëtoi Italinë dhe Evropën nga rreziku turk. Ky shpëtim i detyrohet sidomos luftës së Skënderbeut dhe të kombit shqiptar, që i përmbajti forcat turke lart nga tridhjetepesë vjet, në një kohë kur ato ishin në gjendje të përpinin Italinë dhe ndoshta pjesë të tjera t'Evropës.

Vdekja e Sulltanit t'urrejtur dhe grindja për fronin, që u ndie në Turqi, iu dha rast Shqiptarëvet të çohëshin përsëri dhe të sulmonin qytetet për të përzënë garnizonet turke. Kryengritja u bë e përgjithshme, por nuk kishte një udhëheqës. Atëhere Shqiptarët dërguan e thirrën Gjon Kastriotin, të birin e Skëndrebeut, i cili ishte n'Itali dhe luftonte n'ushtërinë napolitane kundër Turqvet, n'Otranto. Mbreti Ferdinand i Napolit kishte interes t'iu krijonte Turqvet pengesa në prapavijat e tyre, në Shqipëri, ngaha kalonin për n'Itali. Prandaj vuri nën urdhërat e Gjon Kastriotit katër anije lufte, i dha ca armë e municione dhe e nisi për në Shqipëri nga mbarimi i Korrikut 1481. Porsa zbriti Gjon Kastrioti kryengritësit shqiptarë e pritën si udhëheqësin e tyre dhe lëvizja u zgjerua më shumë. Në këtë ndërkohë, Sulltan Bajaziti II, djali m'i madh i Mehmetit II, ishte siguruar në fronin e Turqisë, dhe një ushtëri turke nën kumandën e Sulejman Pashë Eunukut kishte ardhur në Vlorë për t'u hedhur n'Otranto. Kryengritja e Shqiptarëvet i krijoi kësaj ushtërie një rrezik prapa krahëvet dhe e detyroi të qëndronte në Vlorë për të shtruar vendin.

Rreth Gjon Kastriotit u mblodh një fuqi shqiptare prej nja 4 a 5.000 këmbësorësh dhe nja 600 kalorësish. Me këtë fuqi i biri i Skënderbeut theu një ushtëri turke, në muajin e Gushtit 1481, dhe nisi t'i shtrinte lidhjet e brendëshme. Gjeti një mbështetje të fortë sidomos në Himarë dhe në Labëri. Këto krahina, si edhe të tjerat që ngritën krye, e njohën Gjon Kastriotin për princ të tyren. Himariotët rrethuan fortesën e Himarës dhe atë të Sopotit për të dëbuar garnizonet armike, e thyen keqas ushtërinë turke që vinte nga Vlora kundër tyre dhe e çliruan të gjithë krahinën.

N'Itali, Turqit u shtrënguan t'a lëshonin Otranton, më 10 Shtator 1481, jo vetëm prej forcavet italiane që kumandonte Duka i Kalabrisë, po edhe sepse kryengritja e Shqiptarëvet ua bëri të pamundur ardhjen e ndihmës nga Vlora. Pas çlirimit t'Otrantos, Papa Siksti IV ishte i mendimit që flota e tij dhe ajo e mbretërisë së Napolit të sulmonin Vlorën duke përfituar nga kryengritja e Shqiptarëvet. Por nuk u bë gjëkafshë, ndoshta sepse marrëdhëniet ndërmjet Romës dhe Napolit nuk ishin fort të mira. Mbreti i Napolit nënshkroi paqen me Turqinë, më 1483, dhe Shqiptarët mbetën përsëri vetëm për t'i bërë ballë fuqisë shtypëse të Turqvet.

Me forcat e Himariotëvet Gjon Kastrioti desh t'a ringjallte principatën e lirë shqiptare. Suliotët dhe gjithë krahinat jugore të Shqipërisë u lidhën me të. Në veri, Mirdita, Dukagjini dhe pjesë të tjera të malësisë ishin çuar në këmbë. Por Turqit, pasi hoqën dorë nga Italia, i përdorën fuqit e tyre për t'i dhënë grushtin e fundit kryengritjes shqiptare, të cilën edhe e shtypën. Gjon Kastrioti kaloi përsëri në Mbretërinë e Napolit, në tokat që Ferdinandi i kishte falur Skënderbeut. Më 1485, u bë Kont i Soleto-s dhe, pak më vonë, Duka i San Pietro-s në Galatina.

Kryengritja shqiptare filloi rishtas pas disa vjetësh, e nisur prej Himariotëvet, e u përhap shpejt në Shqipërinë e Mesme dhe n'atë të veriut. Më 1488, duket se Gjon Kastrioti u hodh për të dytën herë në Shqipëri, i thirrur prej kryengritësvet, të cilët e njihnin gjithnjë si princin e tyre. Turqit dërguan fuqi të shumta nga toka dhe një flotë të madhe në Vlorë. Kryengritja u shtyp në viset e tjera, por vazhdoi e rreptë në Himarë deri më 1492. Në verën e atij viti, Sulltan Bajaziti II lëshoi në ndjekje të Himariotëvet forca të mëdha duke përdorur edhe flotën nga ana e detit. Himariotët me gra e fëmijë u tërhoqën në majat e thepisura të Kurveleshit. Një pjesë e tyre që u shtrëngua nga uria të binte në duart e Turqve u çfaros krejt: burrat u vranë barbarisht, kurse gratë e fëmijët u shitën si skllevër. Por të tjerët e vazhduan qëndresën deri sa shkëputën prej Sulltanit disa të drejta (ose venome, fjalë që është përdorur më vonë). Këto të drejta ishin që Himariotët do të qeverisëshin vetë me kanunin e vjetër të Shqiptarëvet, do të mbanin armët, por do t'i paguanin Turqisë një haraç të vogël duke premtuar se nuk do të ngrinin më krye kundër saj.

As këtë radhë Shqipëria nuk u shtrua plotësisht. Saherë që shikonin tek shtetet e Perëndimit ndonjë pregatitje kundër Turqisë, Shqiptarët ishin të gatishëm për të ngritur krye. Perëndimi, sidomos Venetiku dhe Napoli, i shtynte lëvizjet e Shqiptarëvet për t'ua bërë Turqve të vështirë kalimin n'Itali ose pushtimin e qytetevet që Republika e Shën-Markut zotëronte akoma në brigjet e Adriatikut. Më në fund grushti i hekurt i Turqvet binte përsëri mbi Shqiptarët, të cilëve as Napoli as Venetiku s'mund t'iu siguronte mprojtjen, as iu jepnin ndonjë ndihmë, as mërzitëshin fort për fatin e tyre.

Më 1499, marrëdhëniet midis Turqisë dhe Venetikut u ashpërsuan tepër. Republika ndjeu prapë nevojën që t'i shtynte për kryengritje krahinat shqiptare rreth Durrësit dhe Leshit. Me ndihmën e Shqiptarëvet Venetiku e pushtoi përkohësisht Leshin, por Turqit i muarën Durrësin më 1501. Më në fund Venetiku bëri përsëri paqe me Turqinë, më 14 Dhjetor 1502, duke mbajtur në Shqipëri vetëm Ulqinin dhe Tivarin, të cilët u pushtuan prej Turqvet më 1571.

Kështu, qëndresa heroike e Shqiptarëvet kundër invadimit turk vazhdoi plot një shekull, duke bërë aq sa s'mund të pritej kurrë nga një komb i vogël për mprojtjen e Evropës dhe të qytetërimit të saj.




--------------------------------------------------------------------------------
1Skënderbeu e kishte parashikuar që më 1460, se po të mos i kishte ndalur qëndresa e Shqiptarëvet, Turqit do t'i ishin hedhur Italisë. Në letërpërgjigjen që i dërgonte n'atë vit princit të Tarantos, i thoshte: "Sikur t'isha mposhtur unë, Italia do t'a kishte ndierë sigurisht rrezikun... etj".

[Morning star]

Kapitulli XVII

Sadoqë deri tash janë shkruar nja katërqind vepra mbi Skënderben, afro në të tëra gjuhët e Evropës, nuk kemi akoma një studim të plotë, të shikuar nga të gjitha anët, mbi historinë dhe mbi personalitetin e tij. Pjesa e parë e jetës së kryetrimit deri në moshën 38 vjeç (më 1443) mbetet pothuajse n'errësirë. Luftat dhe punët që bëri pastaj njihen mjaft mirë, por kanë akoma nevojë për disa sqarime dhe përpikni. Nuk janë kërkuar të gjitha burimet, nuk janë botuar të gjitha tok dokumentat arkivale që patën mbledhur historianët Thalloczy (Hungarez), Jireçek (çek) dhe Sufflay (Kroat). Do të ketë akoma gjëra për t'u zbuluar nëpër arkivat, bibliotekat dhe libraritë e vjetra.

"Sikur të kishim në dorë një përshkrim të mjaftë të trimërivet të Skënderbeut", shkruante gjenerali anglez James Wolfe më 1756, "do t'ishte një material shumë i vlefshëm, sepse ai (Skënderbeu) i kalon të gjithë kapedanët e vjetër dhe modernë n'udhëheqjen e një ushtërie të vogël mprojtëse". Historiani dhe shkrimtari i madh frëng, Voltaire, ishte i mendimit se "sikur perandorët grekë të kishin qënë Skënderbenj, Perandoria e Lindjes do t'ishte mbajtur". Kurse William Temple, burrë shteti dhe shkrimtar anglez i shekullit XVII, në veprën e tij mbi "Virtutin Heroik", e vë Skënderben si një nga shtatë kapedanët e mëdhenj të pakurorëzuar (jo mbretër) t'Evropës.

Trimëritë e tija të çuditshme nuk u zmadhuan pastaj prej legjendës, por tërhoqën admirimin e gjithë botës që me gjalljen e tij. "S'ka njeri në botë", i shkruante Papa Kalisti III më 1457, "që të mos i dijë trimëritë që kini bërë dhe që të mos ju lëvdojë gjer në qiell si një kryemprojtës të vërtetë dhe kryeluftëtar bujar të Krishterimit".

S'ka dyshim që Skënderbeu është një nga kapedanët më të mëdhenj të botës dhe, sikur të kishte pasur mjetet e Jul Qesarit ose t'Aleksandrit të Madh, ndoshta do të qëndronte krahas me këta në historinë e njerëzisë. Por forcat e tija ishin të pakta, ato të popullit shqiptar, mjetet e tija ishin të varfëra, ato të Shqipërisë, ushtëritë e tija ishin të vogla, lufta e tij ishte mprojtëse. Megjithatë, i bëri ballë për njëzetepesë vjet rresht, pa u mundur asnjë herë, perandorisë ushtarake më të fuqishme të kohës duke thyer dy nga sulltanët më të mëdhenj të dinastisë s'Osmanllinjvet. Turqit nuk do t'a kishin pushtuar dot Bizantin sikur perandorët e tij t'ishin si Skënderbeu, mendonte Voltaire-i. Afër këtij mendimi, mund të shtojmë se sikur Skënderbeu të kishte kumanduar një kryqëzatë të përgjithshme perëndimore, si atë që deshën t'organizonin Papët, s'është çudi që t'i kishte përzënë fare Turqit nga Evropa dhe t'i kishte dhënë një tjetër drejtim historisë. Mjerisht, jo vetëm që s'u organizua dot një kryqëzatë e atillë, por shtetet e Perëndimit, kur nuk e pengonin, përpiqëshin t'a shfrytëzonin qëndresën e Skënderbeut dhe të Shqiptarëvet për interesat e tyre të ngushta.

Nuk është aspak objektive pikëpamja e disa historianëve të huaj që mendojnë se Skënderbeu u mbajt me ndihmën e Perëndimit. Skënderbeu u mbajt, luftoi e qëndroi me forcën dhe trimërinë e popullit shqiptar. E cilat ishin ndihmat e Perëndimit? Intrigat dhe lufta e ftohtë ose e nxehtë që i bëri Venetiku pothuajse gjatë tërë jetës së tij me përjashtim të katër a pesë vjetëve të fundit? Apo disa mijëra dukata që mundën t'i jepnin Papët? Një farë ndihme mjetesh e ushqimesh që mori Skënderbeu nga Alfonsi i Napolit, midis vjetëve 1451-1458, kundrejt disa kushteve politike fort të rënda (të paktën në formë) që ai i imponoi, i vlejtën diçka për të kapërcyer vështirësitë e asaj kohe, por nuk kanë qënë kurrë vendimtare në luftën e kryetrimit shqiptar. Ndihmat më të shumta që i dha Alfonsi, n'artileri dhe ushtarë, ishin ato që humbën në rrethimin e Beratit. As nuk i shtuan gjë luftës heroike të Skënderbeut ca qindra vullnetarë të huaj që erdhën nga Evropa. Prandaj disa historianë, sikurse Rumunët Marinesku dhe Jorga, Gjermani Georg Voigt, e të tjerë, e kanë tepëruar pak rëndësinë e ndihmës ose rolin e Napolit dhe të Venetikut në luftën e Skënderbeut. Kryetrimi shqiptar nuk iu nënshtrua kurrë mbretit të Napolit ashtu si mendojnë këta auktorë. Deri edhe Fan Noli, i cili pasi u largua nga Shqipëria na u bë një internacionalist i radhës së parë, në botimin e dytë të Historisë së Skënderbeut iu jep kaptinavet IV dhe VI kryetitujt: "Skënderbeu dhe Alfonsi V kundër Mehmedit II (1451-1458)" e "Skënderbeu dhe Venetia kundër Mehmedit II". Që t'a lidhi qëndresën e Skënderbeut si një vepërim të përbashkët e të ngushtë me atë të Napolit e të Venetikut, Fan Noli duhej të na jepte disa shifra mbi ndihmën e këtyre dy shteteve. Por si duket s'ka gjetur dot të tjera veçse një garnizon prej 100 ushtarësh Katallanë që dërgoi Alfonsi II për të marrë në dorëzim simbolikisht fortesën e Krujës dhe 1.500 dukata që duhej t'i jepte Skënderbeut çdo vjet; po edhe këto do të delnin nga t'ardhurat e kriporevet të Rodonit që mbreti i Napolit kishte në Shqipëri. Shifra të tjera që jep Fan Noli, në lidhje me ndihmën e Alfonsit, janë "5 topa të mëdhenj dhe 13 të vegjël me artileristë që dinin t'i përdornin, një ushtëri prej 1000 Napolitanësh, 500 me argje dhe 500 me dyfegje, nën kumandën e Palerino-s dhe aq të holla sa ishin të nevojshme për të financuar këtë shpeditë". Siç e dimë, të gjitha këto ndihma humbën në disfatën e Beratit. Kurse në kaptinën "Skënderbeu dhe Venetia kundër Mehmedit II", si ndihma të Venetikut Fan Noli përmend 1.300 ushtarë dhe 2.000 dukata që Republika dërgoi në Tetor 1463, flet për ushtarë "Venecianë" në garnizonin e mbrojtjes së Krujës kundër rrethimit të Sulltan Mehmetit II, më 1466, dhe në betejën dërrmonjëse që Skënderbeu i dha Ballaban Pashës, në Prill 1467, por nuk na tregon numrin. Le që s'do mend të kuptohet se këta ushtarë "Venecianë" ishin Shqiptarë prej krahinavet që sundonte Venetiku. Pra t'i shikojsh këto farë ndihmash si një pjesëmarrje e plotë e Napolit dhe e Venetikut krahas me Skënderben në luftën kundër Turkut, na duket një gjykim i përciptë. A me këto "ndihma" i përballoi Skënderbeu vërshimet e paprera t'ushtërivet turke rreth gjashtëmbëdhjetë vjetëve, prej 1451 gjer më 1467? Me këto "ndihma" i dërrmoi ato njërën pas tjetrës, theu Moisinë, Hamzën, pesë herë Ballaban Pashën, dhe prapsi dy herë Sulltan Mehmetin II që vinte me nga 150.000 ushtarë e me artilerinë më të rëndë t'asaj kohe?

Kanë nevojë për një sqarim edhe lidhjet e Skënderbeut me Papët. Nuk është e drejtë të thuhet se, nga Papët, kryetrimi shqiptar s'pati veçse "bekime apostolike", siç duan të thonë disa me tallje. Papët e përkrahën moralisht aq sa mundën, e shikuan si Kampion të Krishterimit, e ndihmuan me të holla dhe, në disa raste, me ushqime e municione përveç ndonjë trupe simbolike ushtarësh. Pastaj ndërmjetësuan gjithmonë pranë shteteve e princave t'asaj kohe për t'i dërguar ndihma Skënderbeut. Por nuk mund të thuhet se këto ndihma, të cilat përmblidhëshin në disa dhjetra mijë dukatash, qenë vendimtare në luftën titanike që Skënderbeu i bëri për njëzetepesë vjet rresht perandorisë më të fortë të kohës, aq sa të mos përfillet heroizmi i pashembullt i kombit shqiptar, siç bëjnë disa t'ashtuquajtur historianë. Këta, me një shtrembërim logjik të gjëravet, në vend që të thonë se Skënderbeu nisi të çmohej si një figurë e madhe evropiane kur ai vetë u tregua si i tillë dhe kur Perëndimi kishte nevojë për të, na mbushin me prralla idiote se gjoja kryetrimi shqiptar u bë i njohur në botën e Perëndimit në sajë të Papëvet, të Mbretërisë së Napolit a të Republikës së Venetikut!

Skënderbeu u përpoq gjithmonë t'a lidhte qëndresën e tij me atë të Perëndimit kundër rrezikut të përbashkët. Por Perëndimi, edhe kur nuk e pengonte, si Venetiku, u dëftye i ngushtë e i padrejtë kundrejt atij duke e lënë vetëm n'atë provë aq të rëndë, ku shkriu të gjitha energjitë e popullit shqiptar në një luftë që s'ishte vetëm e Shqipërisë po edhe e tërë Evropës. Deri Papët, pa dashur, i patën ngjallur shpresa të kota me ëndrrën e kryqëzatës, duke e shtytur ta prishte paqen me Turqit për të mbetur pastaj vetëm për vetëm përballë Sulltanit. Perëndimi përfitoi prej Skënderbeut dhe prej eshtravet të Shqiptarëvet, por jo Skënderbeu prej Perëndimit.

Nuk duam t'a zmadhojmë për sedër kombëtare shërbimin që Skënderbeu dhe qëndresa e Shqiptarëvet i sollën Evropës në shekullin XV. Por është fakt historik që Shqipëria qëndroi si m'i forti front i Evropës kundër invadimit turk në bregun lindor t'Adriatikut, në vendin strategjik ku bjenë rrugët më të shkurtëra ndërmjet Perëndimit dhe Lindjes. Dhe kjo qëlloi në një kohë kur fuqia shtrirëse e Osmanllinjvet, e udhëhequr nga dy Sulltanë të mëdhenj si Murati II dhe Mehmeti II, po arrinte në kulm, ndërsa mprojtja e popujvet evropianë ishte e dobët dhe e palidhur. Pasi shtroi Shqipërinë, Sulltan Mehmeti iu vërsul menjëherë Italisë më 1480. Venetiku jo vetëm që s'e pengoi për të zbritur në Mbretërinë e Napolit, po i dha edhe një ndihmë financiare. Është e vërtetë se në kohën e Skënderbeut flota turke nuk e sundonte akoma Mesdheun e lindjes. Por kush na siguron se, po të mos ishte qëndresa shqiptare, e cila e mbajti vazhdimisht të mbërthyer një pjesë të madhe të fuqisë turke, Mehmeti II nuk do t'i kishte pushtuar shumë vjet më parë të gjitha zotërimet e Venetikut në Ballkan, nuk do t'a kishte zgjeruar flotën, siç bëri pastaj, dhe nuk do t'ishte hedhur n'Italinë e jugës, ndoshta edhe me ndihmën ose mënjanimin e Republikës, mjaft kohë përpara 1480-ës? Qëndresa e Skënderbeut iu mbylli Turqve jo vetëm rrugën e Italisë, por i pengoi të përparonin edhe në drejtim t'Evropës Qendrore, ku ushtëritë e tyre nuk mund të shtyhëshin shumë thellë duke lënë si një rrezik prapa krahëvet forcat shqiptare me një kumandar aq të dëgjuar. Me vdekjen e Mehmetit II u mbyll përkohësisht vargu i sulltanëve të mëdhenj, për të rifilluar më vonë me Sulejmanin II Kanuniun. Bajaziti II, që mbretëroi prej 1481 gjer më 1512, nuk ishte në lartësinë e t'et, dhe Selimi I (1512-1520) u muar me Egjyptin dhe Persinë. Kjo e fundit kish nisur të ngrihej nga ana e Lindjes si një fuqi shqetësonjëse për Osmanllinjtë. Pra qëndresa e Skënderbeut me krahërorët e Shqiptarëvet qëlloi në kohën më të duhur për mprojtjen e Evropës dhe të qytetërimit të saj.

Do të na pëlqente të kishim një përshkrim të vërtetë mbi personalitetin e Skënderbeut. Me sa dimë nga dëshmitarët e kohës dhe me sa kuptojmë nga veprat e tija, cilësitë fizike dhe morale harmonizohëshin tek ai në një lartësi të jashtëzakonshme. Ishte i gjatë, i zhdërvjelltë dhe shumë i fortë nga trupi, me trajtat e një atleti të përsosur, i bukur, fisnik e madhështor në pamjen, epëror nga mendja, i gjerë e bujar nga shpirti, dhe me një vullnet sa s'kishte forcë në këtë botë as fatkeqësi që mund t'a thyente. Veç ai burrë s'u trondit as kur mizëritë e Anadollit, me dy Sulltanë që bënë Evropën të dridhej, u përplasën mbi tokën shqiptare dhe i rrethuan Krujën, as përpara tragjedisë së Beratit, as kur u trathëtua nga shokët dhe nipat e tij më të dashur, as kur u ndodh me mjete fort të pakta në mprojtjen e një vendi të përgjakur, të djegur e të shkretuar, as kur, midis këtyre mjerimeve e trazonte nga ana tjetër Venetiku. Provoi të ngrihej deri nga shtrati i vdekjes për të rendur në Shkodër kundër Turqvet. Ishte i rreptë në beteja, i rreptë në mbajtjen e disiplinës, në përmbushjen e detyrës, i tmerrshëm kur sulmonte në krye të kalorësisë duke përmbysur ç'gjente përpara, duke korrur armiq më të djathtë e më të mëngjër me atë forcë e shkathtësi atleti; askush s'mund t'i qëndronte shpatës së tij në dyluftime. Por nga ana tjetër ishte gojëmbël, i ardhur e bujar në lidhjet njerëzore, nuk e pat lejuar kurrë ushtërinë e vet të bënte skllevër a të ngiste gra e fëmijë nëpër vendet armike, rrallëherë pat qëlluar të vriste robër lufte.

Cilësitë kalorësiake të Skënderbeut, bujarinë kundrejt të mundurvet, i ka pasur pak a shumë kombi shqiptar në të gjitha kohët. Në Perandorinë Bizantine, Shqiptarët ishin i vetëmi popull që nuk i vrisnin robërit e luftës, nuk prekte gra e fëmijë dhe nuk merrte skllevër nëpër vendet e shkelura. Këto vetija Shqiptarët i ruajtën edhe më vonë, kur luftonin me Turqinë, ose si merçenarë nëpër ushtëritë e princave t'Evropës. Më 1510, Seneshali i Madh i Normandisë që kumandonte ushtëritë frënge n'Itali, në një raport që i dërgonte mbretit të Francës, Luigjit XII, tregonte se Sllavët ishin mizorë në luftë, vrisnin çdo rob që iu binte në dorë, "prandaj edhe neve", thoshte ai, "u a bëjmë po ashtu". Kurse Shqiptarët, shkruante Seneshali i Normandisë, "sillen krejt ndryshe, i nderojnë dhe i mbajnë mirë robërit që zënë prej nesh, prandaj edhe neve sillemi në të njëjtën mënyrë kundrejt robërvet që zëmë prej tyre".

Gjatë këtij studimi të përmbledhur, kemi pasur rastin t'i vëmë në dukje zotësitë e larta të Skënderbeut si kumandar ushtërie nga më të mëdhenjtë, si strateg dhe taktikan i radhës së parë. Dinte të lidhte bashkë veprimin e kalorësisë me atë të këmbësorisë, veprimin e ushtërisë së rregullt me atë të çetavet, taktikën e sulmimit me atë të mprojtjes, dhe t'i impononte gati gjithmonë armikut planin e tij, në vendin që kishte zgjedhur për betejën, fushë, pyll, kodra apo gryka, si t'i jepte dorë më mirë. Për të hequr armikun në kurthe, për të shkallmuar ushtëri të mëdha me forcat e tija të vogla, nuk ka shok në historinë ushtarake të botës, siç e pohoi edhe gjenerali anglez James Wolfe. Pasi bënte planin, ku kishte llogaritur çdo gjë, ishte i zoti t'a vinte në zbatim të përpiktë, në goditje t'anëshme apo të gjithanëshme, në tërheqje taktike apo në sulme të rrufeshme, me një shpejtësi lëvizjesh si ato të Jul Qesarit ose të Napoleonit. Le të sjellim nër mend luftën e Torviollit, t'Albulenës, ato kundër Ballaban Pashës, e shumë të tjera. Janë shembuj epopeje. Gjatë betejavet, megjithëse hidhej i pari në sulm dhe ndodhej atje ku përpiqëshin kuajt kundër kuajvet dhe çeliku kundër çelikut me aq furi sa trandej toka, mbante një gjakftohtësi të çuditshme, gjithmonë i zoti i gjykimit, gjithmonë i zoti i vetvehtes, edhe luftonte si kalorës i thjeshtë edhe drejtonte tërë ushtërinë, në valomën e përleshjevet, gjer në fitoren e plotë. Atje ku ishte ai vetë, s'kish gjë që t'i qëndronte përballë. Skënderbeu është i pari kumandar ushtarak që ka përdorur, kundër rrethimevet të Krujës, taktikën e goditjevet të shpejta dhe të tërheqjevet, domethënë taktikën e luftës së çetavet, me anën e së cilës i pat shkallmuar ushtëritë e mëdha turke dhe i pat shtrënguar Sulltanët që të largohëshin prej Shqipërie. Betejat e tija n'Itali vunë në dukje vleftën e kalorësisë së lehtë shqiptare, e cila u imitua më vonë dhe vlejti si model për krijimin e kalorësive moderne n'Evropë.

Po aq i madh del Skënderbeu si burrë politik dhe si ndërtonjës i shtetit shqiptar. Mundi të bashkojë nën kumandën e tij krerët shqiptarë të pabashkuarshëm, t'iu qëndrojë ndërhyrjevet të jashtëme, sidomos të Venetikut, t'organizojë ushtërinë, mprojtjen e kështjellavet, mprojtjen e vendit, të formojë bërthamën e shtetit shqiptar të pavarur, si njësi ethnike, administrative dhe politike. Çfarë durimi, çfarë zotësie, çfarë instinkti të lidhjevet njerëzore pat ai burrë për të mbajtur një bashkim t'atillë!

Në Shqipëri, si gjithkund n'atë kohë, ishte në fuqi regjimi feudal me një farë aristokracie patriarkale që ndryshonte si duket prej asaj të vendeve të tjera, sepse ishte m'e afërt me popullin dhe jetonte pothuajse në të njëjtën mënyrë e me të njëjtat zakone. Ndërsa masa e fshatarëvet, në Perëndim dhe në pjesën tjetër të Ballkanit, veçanërisht në Serbi e Bullgari, përbëhej prej bujq-robërve, në Shqipëri të gjithë malësorët dhe shumica e katundarëvet fusharakë ishin të lirë (domethënë jo robër të lidhur e të shitshëm me tokën). E njihnin zotërimin e feudalit të tyre dhe i jepnin atij një pjesë të prodhimit, por gëzonin lirinë vetiake e familjare dhe rregullohëshin si duket (sidomos malësitë) pas Kanunit të vjetër të Shqiptarëvet, siç e gjejmë sot pak a shumë n'atë të Lek Dukagjinit. Kurse qytetet ishin të lulëzuara e pothuajse të lira sepse, megjithëqë njihnin sundimin e një princi, brenda për brenda qeverisëshin prej këshillit qytetar të tyre. Në një gjendje më të shtypur ishin qytetet dhe fshatrat që ndodhëshin nën Venetikun, i cili desh të shtrinte sistemin e bujq-robërvet, si në Perëndim. Mbi liritë që gëzonin Shqiptarët n'atë kohë, është për t'u vënë re një dëshmi e auktorit grek Theodor Spandolicio (Spandugnio- Kantakuzeni) në Kronikat e Hopf-it. Ai tregon se princi Carlo Tocco, pasi e pushtoi Janinën, s'mundi t'a mbante veçse për pak kohë, mbasi desh të sundonte me ashpërsi sipas mënyrës italiane. Mirëpo Shqiptarët nuk ishin mësuar me këtë lloj sundimi, thotë ai, prandaj u ngritën dhe e përzunë prej Janine1.

Gjendja pak a shumë e lirë në të cilën jetonin si edhe natyra luftarake e tyre shpjegojnë deri diku se përse Shqiptarët e kundërshtuan me një vendosmëri për jetë a për vdekje invadimin turk dhe përse Skënderbeu gjeti tek ata një mbështetje aq të fortë. Dihet se trimëria e burrëria janë një virtut, a më mirë të themi një forcë e nderuar, që tërheq gjithmonë simpathinë dhe siguron besnikërinë e masavet. Po përveç kësaj, Skënderbeu ishte për aristokracinë e vogël, për qytetarët, fshatarët dhe malësorët si kryetrimi që i mpronte nga shkelja e një armiku me fe e zakone të tjera siç ishin Turqit. Ai iu frymëzonte besimin dhe iu mbante gjallë shpresën se do të mund të qëndronin e të jetonin sipas mënyrës dhe zakonevet shqiptare; se do të shpëtonin gjithashtu nga shfrytëzimi i ri i feudalizmit ushtarak turk me regjistrimin e tokavet, me sistemin e spahinjvet dhe të timarevet; se do të mpronin fenë dhe ato liri që kishin në truallin e stërgjyshëvet.

Ishte e dukëshme se një Shqipëri e vogël me një Skënderbej të vetëm në krye, me fuqi e mjete aq të kufizuara, nuk mund t'i qëndronte përgjithmonë Perandorisë Turke, e cila përfshinte Anadollin, Ballkanin, dhe kërcënonte tërë Evropën. Sidomos që shteti i Skënderbeut nuk përmblidhte dot as të gjithë Shqipërinë. Në jugë, Vlora, Berati, Gjirokastra, Janina, Grebeneja, Kosturi, ishin në duart e Turqvet, të cilët kishin shkelur gjithashtu, në lindje e në veri-lindje, Kosovën dhe Maqedoninë duke bërë Shkupin dhe Manastirin si dy nga bazat e tyre ushtarake më të forta në Ballkan. Qytetet e lulëzuara të bregdetit shqiptar, si Durrësi, Leshi, Drishti, Shkodra, Ulqini e Tivari, ishin nën pushtetin e Venetikut. Edhe në pjesët e brendëshme të vendit, principata e Dukagjinëvet, në veri, edhe ajo e Aranitëvet, në jugë, nuk u përfshinë dot në shtetin e Skënderbeut. Prandaj është për t'u çuditur sesi, me një pjesë aq të kufizuar të Shqipërisë, ai mundi të bënte ato që bëri, mundi të njihej n'atë kohë si një nga protagonistët e historisë s'Evropës dhe të mbetej përgjithmonë heroj kombëtar i Shqiptarëvet.

[Morning star]

Kapitulli XVIII


Që nga koha e dyndjes së Sllavëvet, kur fiset iliriane pësuan humbjen më të rëndë që shënon historia e tyre, nuk pat njohur kombi shqiptar një lëkundje aq të fortë, një tronditje nga themelet si ajo që i solli pushtimi turk pas vdekjes së Skënderbeut. Kjo fatkeqësi i ngjau në një kohë kur Shqipëria, gjatë një shekulli, me Balshajt, Thopiajt dhe sidomos me Skënderbén po ecte drejt bashkimit politik të saj si shtet, po ngrihej si njësi ethnike, fetare e kulturore në një radhë me kombet e tjerë të Ballkanit dhe t'Evropës. Qytetet e Shqipërisë po bëheshin qëndra kuture edh'arti, zejtaria shqiptare ishte fort e përparuar, dhe gjuha shqipe kishte nisur të shkruhej, por s'na kanë mbetur dokumenta t'asaj kohe veçse formula e pagëzimit, shkruar me shkronja latinishte më 1462, dhe një copëz e Ungjillit që këndohet natën e Pashkëvet në ritin orthodoks, shkruar me shkronja greqishte. Me vetijat që tregoi si popull trim, me burrërinë e lashtë që e ka pasur gjithmonë në gjak, me energjitë që shkapërderdhi pastaj duke luftuar për botën ose duke u përndarë nëpër botë, s'mbetet asnjë dyshim se kombi shqiptar, sikur të kishte vazhduar jetën e tij të lirë si shtet i pavarur, do t'ishte ngritur në kulmet më të larta të qytetërimit, do të kishte pasur një tjetër fat, një tjetër rend, një tjetër peshë në familjen evropiane. Pushtimi turk, përveç shkatërrimit të përgjithshëm që i solli, i ra në një kohë kur s'ishte arrirë akoma bashkimi i tërë Shqipërisë si njësi kombëtare, politike e kulturore, kur nuk ishin forcuar akoma ato lidhje të brendëshme që e mbajnë një popull të pandarë dhe të pandarshëm, cilatdo qofshin rrethanat historike a stuhitë e jashtëme që përplasen mbi të. Ajo gjendje e palidhur në të cilën ndodhej kur e përfshiu vala turke, e dëmtoi shumë kombësinë shqiptare gjatë pesë shekujve të sundimit otoman. Pushtimi turk i ra gjithashtu në kohën kur popujt e Evropës delnin prej errësirës së Mesjetës në dritën e Rilindjes, në periudhën ku letrat, artet, shkencat dhe mendimi përgjithësisht, nën ndikimin e kulturavet klasike, po merrnin një hov të ri duke krijuar kushtet e zhvillimit të mëtejshëm të botës perëndimore për t'arritur në shkallën e sotshme. Shqipëria, që kishte pasur gjithato lidhje me Perëndimin, u nda si me një perde të hekurt prej rrymavet kulturore të Rilindjes evropiane, prej marrëdhënievet me botën përtej Adriatikut, dhe vazhdoi të mbetej për pesë shekuj akoma n'errësirën e Mesjetës ku e mbylli sundimi otoman.

Gjatë luftavet të paprera të shekullit XV, gjatë asaj qëndrese të paepur që bëri Skënderbeu, vendi u shkretua keqas, burrat e aftë u vranë, një pjesë e popullsisë u ther, u kap si skllave ose vdiq urie, një pjesë tjetër m'e madhe akoma mërgoi në dhe të huaj, fushat pothuajse u zbrazën, banorët e vjetër të disa qyteteve u shpërngulën prej Shqipërie.

Mërgime Shqiptarësh pat pasur edhe në shekujt e mëparshëm, sidomos në drejtim të Greqisë. Në gjysmën e parë të shekullit XIV, grumbuj të gjerë Shqiptarësh patën zbritur në Thesali, n'Atikë, në Moré e deri në n'ishujt e Egjeut, të shtytur nga Stefan Dushani, i cili desh t'i përdorte si ushtarë për qëllimet e veta dhe njëkohësisht t'i largonte prej tokavet të Shqipërisë. Theodor Spandolicio thotë se perandori i Bizantit, Jan Kantakuzeni, mbasi nuk i sundonte dot Shqiptarët, u muar vesh me mbretin e Serbisë për t'i dërguar ata si ushtarë në Moré duke iu dhënë si shpërblim tokat më të mira. Pasi u vendosën atje, ata tërhoqën edhe familjet e tyre duke e zbrazur Shqipërinë prej burravet më t'aftë e më trima, për dëm të madh të saj dhe të Krishtërimit1. Mërgimet e Shqiptarëvet gjer në jugë të Greqisë vazhduan edhe në gjysmën e dytë të shekullit XIV, gjatë sundimit të Gjin Bua Shpatës. Këta Shqiptarë patën ruajtur gjuhë e zakone gjer tani vonë dhe kanë lozur një rol të madh në luftën e pavarësisë greke dhe në rimëkëmbjen e Greqisë.

Por mërgimet e shekullit XV, që ngjajtën pas vdekjes së Skënderbeut, janë ato më të mëdhatë, dhe vazhduan valë valë në drejtim t'Italisë, sidomos në krahinat e Mbretërisë së Napolit të cilat ndodhëshin më afër Shqipërisë dhe qenë çpopullsuar nga luftat e brendëshme. Disa grupthe Shqiptarësh, t'ardhur si merçenarë nën kumandën e Dhimitër Reres më 1448, dhe të tjerë që patën mërguar në verën dhe vjeshtën e vitit 1467 për t'i shpëtuar tmerrit t'ushtërivet turke, qenë vendosur në Kalabri e Siqeli qysh përpara vdekjes së Skënderbeut. Por ikjet e mëdha rrodhën pas vdekjes së kryetrimit, prej vitit 1468 gjer më 1478-1479 me rënien e Krujës dhe të Shkodrës, duke vazhduar hove hove edhe pastaj, sidomos në vjetët 1481, 1485, 1492 dhe 1506. Masa m'e madhe e këtyre të mërguarëve ishte nga Shqipëria e jugës dhe e Mesme, prandaj u hodh në Mbretërinë e Napolit duke ndjekur udhën më të shkurtër dhe u vendos sidomos në krahinat e Kalabrisë e të Siqelisë. Kurse ata që ikën prej Shqipërisë së veriut, sikurse banorët e Shkodrës, të Leshit etj., u mërguan në Venetik dhe nëpër qytetet e Dalmacisë. Mërgimet në këto drejtime vazhduan edhe në shekujt XVI e XVII por në një shkallë më të kufizuar. Kështu, për t'i shpëtuar pushtimit turk, u larguan prej Shqipërie lart nga dyqind mijë frymë, shumica e të cilëvet kërkoi strehë n'Italinë e jugës. Më vonë, pas vitit 1532, kur Turqit shtinë përsëri në dorë qytetin Korone të Moresë (Pelloponezit) duke i përzënë që andej forcat spanjolle, mërguan n'Itali, me ndihmën e perandorit Karli V, edhe disa dhjetra mijë Shqiptarë të Greqisë (nga ata që kishin zbritur në Moré në shekullin XIV). Këta u shpërndanë nëpër kolonitë shqiptare të Kalabrisë dhe të Siqelisë, ku përhapën këngën e mallëngjyer që këndohet edhe sot: "Oj e bukura Moré!."

Në mbarim të shekullit XV dhe në fillim të të XVI-it, burimet arkivale italiane përmendin grupe Shqiptarësh të mërguar, që nga Venetiku gjer në Siqeli. Na therin zemrën edhe sot vuajtjet e këtyre fatzezve të rreckosur, t'urët e si mos më keq, mbetur udhëve të botës pa ndihmë e pa përkrahje. Një pjesë e tyre vdiqën nga uria ose nga sëmundjet nëpër skelat e Italisë. Papa Pali II, në një letër drejtuar Dukës së Burgonjës, e përshkruante kështu mjerimin e këtyre të shkretëve: "Nuk mund t'i shohë njeriu pa derdhur lot këta të mërguar që vinë nga Shqipëria nëpër skelat e Italisë, të shpërngulur nga vatrat e tyre, t'uritur e copë e trokë; këto gra me fytyra të brengosura, që rrinë anës së detit, ngrenë duart në qiell edhe qajnë e vajtojnë në një gjuhë që s'ua kuptojmë dot. Kur arrijnë n'Itali mbeten aty ku zbresin nga anijet, mbasi nuk dinë se ku të venë as dinë të merren vesh".

Ajo pjesë e këtyre të mërguarëve që u vendos në Dalmaci, në Venetik dhe n'Italinë qendrore, me kohë e humbi gjuhën edhe u shkri në popullsinë e vendit. Kurse n'Italinë e jugës, sidomos në Kalabri dhe në Siqeli, u ngul një numër m'i madh, përmbi njëqind mijë Shqiptarë që formuan fshatra e komune të tyre; prandaj e ruajtën gjuhën bashkë me folklorin, zakonet dhe traditat kombëtare gjer tani vonë. Për të ruajtur këto, i ndihmoi edhe riti fetar orthodoks, i cili i mbante të ndarë nga popullsia italiane. Kurse Shqiptarët katolikë u shkrinë më shpejt në popullsinë e vendit. Disa nga këta grupe Arbëreshësh flasin shqip edhe sot dhe këndojnë shqip në kishë e në të kremte, megjithëqë nuk kanë shkolla në gjuhën amtare. Siç do t'a shohim më poshtë, Arbëreshët e Italisë kanë lozur një rol të rëndësishëm në Rilindjen tonë kombëtare gjatë shekullit XIX.

Përveç mërgimevet jashtë atdheut, pat edhe shpërngulje të brendëshme të popullsisë. Pjesa m'e madhe e fshatarëvet të vendevet t'ulëta i la fushat edhe u fut malevet duke u mbyllur në një varfëri të mjeruarshme. Nëpër fushat hipën ferrat, kallamishtet e moçalet. Qytetet u zbrazën nga banorët e vjetër të tyre. Pjesa e kulturuar, klerikët, tregëtarët, zejtarët, ikën me shumicë prej Shqipërie duke e varfëruar vendin nga njerëzit e kulturës dhe t'artevet. Qytete të lulëzuara dhe të zbukuruara me monumente e vepra arqitekture - kështjella, pallate, kisha e manastire, me piktura e skulptura artistike - si Drishti, Sarda, Danja, Vulpiani, Petrela, Guri i Bardhë, Stellushi, Tornaçi, Sfetigradi, Shirgji, Spinarica etj., ranë dhe u zhdukën përgjithmonë. Qytetet e mëdha, me histori të vjetër, që kishin qënë me shekuj qendra kulture, tregëtie e zejtarie, si Durrësi, Shkodra, Leshi, Kruja, Berati, Kanina, Vlora, Gjirokastra etj., e humbën shkëlqimin e dikurshëm bashkë me numrin e popullsisë dhe mbetën si një kujtim i zymtë i së kaluarës.

Luftat e paprera, çfarosja e një pjese të popullsisë, shkretimi me zjarr e me hekur, mërgimi jashtë atdheut i njerëzve të kulturës, t'arteve e të zejtarisë, mërgimi i fshatarëvet ose tërheqja e tyre nëpër malet ku vdisnin nga uria, e varfëruan vendin për së tepëri, e rrëzuan shumë poshtë shkallën ekonomike e kulturore të tij, e cila në shekujt XIV e XV ishte aq e lartë sa rrinte krahas me atë të popujvet më të përparuar t'Evropës. Në shekullin XVI shihet kudo në Shqipëri një rënie e tmerrshme ekonomike e kulturore dhe e jetës qytetare.

Me gjithë vështirësitë që gjetën në qëndresën e Shqiptarëvet, sidomos nëpër krahinat malore, Turqit u munduan të vinin administratën e tyre, të bënin regjistrimin e plotë të tokavet dhe të vendosnin mbi këto regjimin feudalo-ushtarak otoman.

Qysh përpara kryengritjes së Skënderbeut, mbasi shtypën Gjon Kastriotin më 1430 dhe shkelën tërë Epirin më 1431, Turqit iu përveshën regjistrimit dhe organizimit të tokavet, të cilat i mblodhën në një sanxhak më vehte - i quajtur sanxhaku i Shqipërisë - me qendrën në Gjirokastër. Më 1432, ishte kryer pothuajse regjistrimi i parë i tokavet që përmblidhëshin në këtë sanxhak, prej Çamërisë gjer në Shqipërinë e Mesme. Mbetëshin jashtë këtij organizimi, përveç qytetevet që sundonte Venetiku, principata e Gjon Kastriotit, në veri, dhe ajo e Dukagjinëvet e cila shtrihej gjer në Kosovë. Pjesën tjetër të Kosovës dhe të Maqedonisë shqiptare e kishin shkelur Turqit me kohë, dhe bërë Shkupin, Manastirin, Kosturin baza ushtarake të tyre. Kryengritjet e Gjergj Aranitit dhe të princave të tjerë, ndërmjet vjetëvet 1433-1437, pastaj lufta e madhe e Skënderbeut, i përmbysen për disa kohë planet e Turqvet në lidhje me Shqipërinë duke i përzënë subashët dhe spahinjtë e Sulltanit. Por ca nga ca, darët turke erdhën duke u shtrënguar rreth shtetit të Skënderbeut: Gjirokastrës, Vlorës, Beratit iu shtua edhe Elbasani, ndërtuar prej Mehmetit II më 1466 mbi rrënimet e Valmit të vjetër. Këtë qytet Sulltani e bëri menjëherë qendër sanxhaku për krahinat e Shqipërisë së Mesme, kurse ato të jugës e kishin tani qendrën në Vlorë. Kështu, në vend të sanxhakut të dikurshëm të Shqipërisë q'e kish pasur qendrën në Gjirokastër, u krijuan dy. Pas rënies së Krujës dhe së Shkodrës u shtuan edhe dy sanxhaqe te tjerë me qendra Shkodrën dhe Ohrin. Sanxhakut të Shkodres iu ngjiten më vonë krahinat e Kosovës e të Rrafshit të Dukagjinit, si edhe ato të Malit-të-Zi. Kurse me sanxhakun e Ohrit, përveç Krujës, Matit, Dibrës, u lidhën edhe disa pjesë shqiptare të Maqedonisë. Këta sanxhaqe, sikurse edhe të tjerët në Ballkan, varëshin të gjithë nga ejaleti i Rumelisë. Siç shihet, në vend që t'i mblidhnin tokat shqiptare në një sanxhak të vetëm të Shqipërisë ashtu si bëne më 1432, Turqit i ndanë këto në shumë sanxhaqe me qëllim copëtimi. Dhe këte politikë e vazhduan gjer në fund. Me riorganizimin që bëri Sulltan Sulejman Kanuniu, në shekullin XVI, tokat shqiptare u ndanë në shtatë sanxhaqe. Në jugë, përveç sanxhakut të Vlorës, u krijua edhe ai i Delvinës që përfshiu krahinat e Gjirokastrës dhe tërë Çamërinë, të cilat më parë lidhëshin me Vlorën. Në veri, sanxhakut të Shkodrës iu hoqën krahinat e Kosovës, të cilat formuan sanxhakun e Prizrendit, si edhe Peja me rrethet e Dukagjinit, që formuan sanxhakun e Dukagjinit. Kurse sanxhaku i Elbasanit edhe ai i Ohrit mbetën të pandryshuar. Të gjithë këta sanxhaqe varëshin, si edhe më parë, nga ejaleti i Rumelisë. Çdo sanxhak ndahej në njësi administrative më të vogla, të cilat quhëshin kaza ose nahije. Në krye t'ejaletit qëndronte një bejlerbej si qeveritar i përgjithshëm. Në krye të çdo sanxhaku kishte një sanxhakbej, dhe të çdo kazaje, një subash ose, siç u quajt më vonë, myteselim. Pastaj vinin, çeribashi, që ishte kumandar i gjindarmërisë së qytetit, dhe dizdari, kumandar i kështjellës. E tërë kjo hierarki ushtarake varej prej bejlerbeut.



vazhdon...........

[Morning star]

vazhdimi i Kapitullit XVIII.........



Por baza e sistemit feudalo-ushtarak otoman ishin spahinjtë, të cilët përbënin kalorësinë turke. Këta shpërblehëshin me toka të quajtura përgjithësisht timare, nga të cilat nxirnin shpenximet për vehte e për njerëzit e tyre, dhe duhej të rendnin në luftë gjithsaherë që i thërriste Sulltani. Përveç timarevet, u krijuan edhe prona më të mëdha, të quajtura zeamete dhe hase. Këto iu ngjanin pronievet bizantine. Mbasi të gjitha tokat i përkisnin, në parim, Sulltanit, ky ua shpërndante si të donte besnikëvet të tij dhe u a hiqte kur të donte. Spahinjtë, sanxhakbenjtë etj., merrnin vetëm një pjesë të prodhimit mbi tokat që iu ishin dhënë, por nuk kishin tituj pronësie. Vetëm më vonë, në shekullin XVIII, kur Perandoria Otomane mori të tatëpjetën, e muarën edhe spahinjtë, bejlerët e pashallarët frerin nëpër këmbë dhe zunë t'i bënin prona të tyre ose çifliqe, atje ku mundnin, tokat që kishin pasur si timare a zeamete.

Përveç hierarkisë ushtarake, kishte n'administratën turke edhe një hierarki civile, në krye të së cilës qëndronin kadilerët. Këta ndanin gjyqet, sipas sheriatit ose "ligjevet të shenjta" të Kuranit, dhe rregullonin çështjet që i përkisnin së drejtës civile. Pastaj vinin nëpunësit, sekretarët, që merrëshin me shërbime të ndryshme. Në parim, kadilerët varëshin drejtpërdrejt prej Sulltanit dhe jo prej hierarkisë ushtarake. Në kohët e para, qenë shpërblyer me toka edhe kadilerët dhe nëpunësit e administratës civile. Por më pastaj, këta mbahëshin me rroga.

Si bazë e krejt legjislacionit turk qëndronte sheriati, domethënë ligji kanonik mysliman. Për t'ua përshtatur këtë zakonevet dhe konditavet shoqërore-ekonomike të krahinavet të ndryshme të Perandorisë, qenë hartuar kanunname të cilat ndryshonin sipas sanxhakëvet. Më të plotat ishin ato që u shpallën nën mbretërimin e Sulltan Sulejman Kanuniut. Por kanunnametë ndryshohëshin shpeshëherë sipas nevojavet të reja, ose plotësohëshin me anën e fermanevet (dekretevet) dhe fetfavet.

Në shekujt e parë të sundimit otoman, toka ndahej në disa lloje pronash, si ato që pamë më sipër ose edhe të tjera, me anën e të cilavet shpërblehej klasa feudalo-ushtarake që i shërbente Sulltanit. Kësi shpërblimesh iu jepëshin edhe instituteve fetare, deri edhe peshkopëve të krishterë. Por në të vërtetën këto nuk ishin prona të trashëguarshme, veçse një e drejtë për të marrë mbi fshatarin një pjesë të prodhimit, që ishte e dhjeta e zakonshme. Nëqoftëse titullari i kësaj të drejte nuk i përmbushte detyrat e tija kundrejt Sulltanit, kjo e drejtë i hiqej dhe i jepej një tjetri. Natyrisht, spahinjtë, sanxhakbenjtë etj., mund të përdornin mënyra të ndryshme për t'a shfrytëzuar fshatarin, por me ligj nuk duhej t'i mernin më tepër se një të dhjetën e prodhimit. Pastaj vinin taksat e tjera, si ispenxha që i paguhej timariotit çdo vjet prej familjevet fshatare, xhizja, ose taksë për kokë që paguanin të Krishterët, dhe xhelepi ose taksa e bagëtivet. Qytetarët, përveç ispenxhës e xhizjes, paguanin vergjinë për shtëpitë a dyqanet, dhe taksën e pazarit për shitje-blerje. Veç këtyre, kishte edhe taksa të rastit për fshatarë e qytetarë, sikurse gjobat ose taksa e nijabetit, etj.

Ndonëse me fjalën rajà, që u përdor më vonë për të Krishterët, Turqit quanin në fillim të gjithë bujqit e nënshtruar, fshatari gëzonte një farë statuti juridik në Perandorinë Otomane dhe toka që punonte ishte e tija deri sa u përhap më pastaj sistemi i çifliqevet. Timarioti s'kishte të drejtë t'i merrte më shumë se një të dhjetën e prodhimit. Gjer tani, historitë e shkruara mbi Perandorinë Otomane nuk janë akoma tërësisht të xhveshura nga paragjykimet fetare, nga urrejtjet kombëtare, ose nga përshtypja e keqe që ajo pati bërë në kohët e vona në krahasim me Evropën moderne. Por në shekujt e hershëm, nënshtetasit e saj gëzonin sigurisht liri, të drejta dhe tolerancë fetare më shumë se sa popujt e Evropës së Perëndimit. Legjislacioni i shtetit turk n'atë kohë ishte m'i përparuar se sa ai i Evropës, klasët shoqërore nuk ishin aq të ndara dhe aristokracia nuk ishte aq egërsisht e privilegjuar si në Perëndim. Dihet se, përpara Revolucionit Frëng, fshatarësia n'Evropë kishte mbetur si mushka që mbante në kurriz shtetin dhe Kishën, salltanetin e aristokracisë dhe të klerit të lartë. Për të mbajtur këtë barrë, detyrohej të jepte gjer më katër të pestat e prodhimit dhe të rënkonte tërë vitin në punë angarie. As ka krahasim midis gjendjes së fshatarit në Perandorinë e hershme Otomane dhe t'asaj në regjimin komunist të sotshëm, i cili përfaqëson formën e skllavërisë më të tmerrshme dhe më t'urrejtur që ka njohur njerëzia. Sepse banda e kriminelëvet të neveritshëm që përbëjnë partinë komuniste, jo vetëm që e shfrytëzon fshatarin gjer në palcë, po përveç trupit i torturon edhe mendjen e shpirtin duke e bërë njerinë rreckë fizikisht dhe moralisht.

Regjimi feudalo-ushtarak turk nuk mundi të vendosej dot tërësisht mbi të gjithë Shqiptarët. Malësitë, si Mirdita, Dukagjini, Malësia e Madhe, në veri, Himara, Suli e Kurveleshi, në jugë, mbetën pothuajse të lira dhe rrallëherë i paguan taksa Turqisë. Veçse Perandoria Otomane përdori të gjitha mjetet e përçarjes për t'i mbajtur Shqiptarët n'errësirë, të ndarë nga njëri-tjetri, dhe për të shfrytëzuar gjakun e tyre pa kursim. Ndonëse që në kohët e para të sundimit otoman shumica e spahinjvet dhe e tërë klasës feudalo-ushtarake q'e pat qeverisur vendin n'emër të Sulltanit ishin Shqiptarë, myslimanë ose edhe të krishterë, Turqia mundi t'a mbante Shqipërinë të ndarë e të përçarë dhe të ndalonte rreptësisht mësimin e gjuhës shqipe, me një kokëfortësi djallëzore, gjer sa theu qafën më 1912.

Ndarjevet administrative në shumë sanxhaqe, që kishin për qëllim të thyenin njësinë e vendit, iu shtua më vonë edhe ndarja fetare.

Ilirianët kanë qënë një nga të parët popuj që pranuan fenë e krishtere. Perandori q'e njohu për të parën herë krishterimin si fe zyrtare ishte Ilirian: Kostandini i Madh. Me sa kuptohet nga fjalët kishtare që përmban gjuha shqipe, të cilat vinë prej latinishtes, krishterimi tek të Parët t'onë u predikua nga misionarët e Romës. Edhe pas ndarjes më dysh të Perandorisë Romake, krahinat e dioqezës Illyricum mbetën të lidhura fetarisht me Romën. Perandori i Bizantit, Leoni III Isauriani, i shkëputi nga Roma, më 734, dhe i vuri nën Patrikun e Kostandinopojës. Por ndërmjet Patrikanës Greke dhe Ilirisë shtrihëshin si një mur pengese Bullgarët dhe Serbët, të cilët n'atë kohë ishin akoma paganë. Kështu, me gjithë përpjekjet e Kishës së Lindjes, një pjesë e mirë e Shqiptarëvet mbeti nën ndikimin e Kishës së Romës. Kur u bë ndarja e dy Kishavet më 1054, Shqipëria e veriut u gjend katolike dhe ajo e jugës, orthodokse. Por në të vërtetën nuk ka pasur kurrë kufij të caktuar ndërmjet besimtarëve të dy ritevet. Animi i shumicës së tyre nga njëra apo tjetra Kishë varej prej ndikimevet (influencavet) politike të jashtëme. Kryqëzatat me ndërhyrjet e Perëndimit, nga njëra anë, sundimi i Bizantinëvet ose i Serbëvet, nga tjetra, i patën bërë Shqiptarët (sidomos krerët e tyre) të ndërronin Kishë sipas politikës së ditës. Balshajt qenë të parët që deshën t'a këthenin të tërë Shqipërinë në katolikizëm, ndoshta për kundërshtim me Sllavët orthodoks ose për interesat që kishin me Perëndimin. Më vonë, Skenderbeu ndoqi të njëjtën politikë fetare edhe u lidh vendosmërisht me Romën.

Mbi të dy Kishat u përhap më vonë edhe islamizmi. Disa nga princat dhe krerët shqiptarë, ndoshta për arësye politike dhe sa për sy e faqe, kishin nisur të këtheheshin muhamedanë që përpara Skënderbeut, siç kemi shembullin e Gjon Kastriotit dhe të vetë herojt tonë kombëtar. N'organizimin e parë të Shqipërisë që bënë Turqit më 1432, prej 335 t'emëruarve në kumandat ushtarake ose n'ofiqet civile, më shumë se gjysmët ishin Shqiptarë të kthyer myslimanë. Kemi pasur rast të shohim emrat e Ballaban Pashës, të Jakup Arnautit, t'Ahmet Gjedik Pashës etj., të cilët ishin prej kombësisë shqiptare. Shumë nga këta kishin qënë marrë që të vegjël, si devshirmë, gjatë shpeditavet turke në Shqipëri. Me fjalën devshirmë, Turqit quanin fëmijët që rrëmbenin nëpër popujt e krishterë dhe që i rritnin pastaj nëpër kazermat si ushtarë duke i fanatizuar në fenë islame dhe në besnikërinë ndaj Sulltanit. Prej këtyre përbëhej ushtëria e famshme e jeniçerëvet. Shpeshëherë, disa nga këta dërgohëshin nëpër krahinat e vendlindjes si sundimtarë turq ose për të shtypur kryengritjet e bashkëkombasvet të tyre. Duke i njohur cilësitë luftarake të Shqiptarëvet, Turqit patën rrëmbyer shumë fëmijë në Shqipëri, disa prej të cilëvet patën arritur shkallët më të larta në Perandorinë Otomane.

Pas vdekjes së Skënderbeut, shumë krerë shqiptarë u kthyen myslimanë për të ruajtur pozitat e tyre duke e qeverisur vëndin n'emër të Sulltanit. Por populli qëndroi i krishter për më se njëqind vjet akoma. Këthimi i masavet të gjera në fenë islame ngjau në shekullin XVII dhe vazhdoi deri në të XVIII-in. Ky këthim n'islamizëm, që përfshiu dy të tretat e popullsisë, u bë pothuajse i përgjithshëm në Shqipërinë e Mesme, dhe në një shkallë mjaft të gjerë në Shqipërinë e jugës e n'atë të veriut, sidomos në Kosovë.

Arësyet e kësaj ndodhie mund të jenë të shumëta. Si një nga shkaqet hyn sigurisht ndikimi i fuqisë pushtonjëse me shtrëngimet e tërthorta, sidomos me anën e taksavet të rënda që duhej të paguanin të Krishterët. Por nuk duhet përjashtuar as ambicja e njohur e Shqiptarëvet për t'u lartësuar në grada e n'ofiqe, të cilat s'mund t'i arrinin dot po të mos këthehëshin myslimanë. Sepse Turqit, me sa dihet, nuk patën përdorur forcën drejtpërdrejt për t'islamizuar popujt e krishterë. Më të ashpër qenë treguar kundrejt Shqiptarëvet katolikë, në veri, të cilët lidhëshin me Kishën e Romës armike e papajtuashme e Turqisë. Kurse Patrikana e Stambollit ishte nën mbrojtjen e Sulltanit dhe Orthodoksit gëzonin një farë sigurie. Katolikët ishin gjithmonë gati të lidhëshin me fuqitë perëndimore, siç ngjau në kohën e luftës turko-venetikase që shpërtheu më 1645, dhe në disa raste të tjera gjatë shekullit XVII. Por Perëndimi i pat lënë gjithmonë në baltë, e prandaj, kur shtypëshin kryengritjet e tyre, pjesë të popullsisë këthehëshin n'islamizëm për t'iu shpëtuar ndjekjevet. Vetëm kur filluan luftat ruso-turke, në shekullin XVIII, pushuan shtrëngimet kundrejt Shqiptarëvet katolikë, të cilët gazonin edhe një farë mprojtjeje nga anë e Austrisë. Mirëpo n'atë kohë nisën të bëhëshin shtypje kundër Orthodoksvet që shikohëshin si aliatë të Rusisë. Prandaj disa prej këtyre përqafuan fenë islame në shekullin XVIII.

S'ka dyshim që Turqia kishte shumë interes t'a këthente myslimane Shqipërinë katolike, e cila ishte krye-ura e Perëndimit në Ballkan. Gjatë luftavet të vazhduarshme me fuqitë perëndimore, përdorte shtrëngime për t'i mbajtur Katolikët në fre. Por arësyeja m'e thellë e këthimit të shumicës së Shqiptarëvet n'islamizëm duhet kërkuar në fondin shpirtëror të tyre. Përgjithësisht Shqiptarët nuk kanë qënë një popull fetar, as nuk mund t'ishin duke mos pasur një Kishë të tyren me liturgjinë dhe librat e shenjta në gjuhën shqipe. Nuk patën formuar dot një kulturë të lartë kombëtare me një letërsi dhe histori të shkruar, një qendër të brendëshme mendimi e diturie që t'i mbante shpirtërisht të bashkuar. Prandaj s'mund të kishin as një bosht politik të tyren, rreth të cilit të qëndronin të lidhur si njësi ethnike. Gjatë shekujvet, qenë mësuar të shikonin herë nga Lindja herë nga Perëndimi, por kurrë përbrenda tyre. Kishin qënë herë katolikë e herë orthodoks. Prandaj, më vonë, nuk do t'iu jetë dukur si një gjë e jashtëzakonshme që të vështronin edhe nga myslimanizmi. Megjithatë, s'duhet harruar nxehtësia me të cilën luftuan në kohën e Skënderbeut për të mprojtur fenë e krishtere dhe zakonet. Dhe për të ruajtur këto, një pjesë e madhe e tyre u mërgua jashtë Shqipërie. Mirë po, gjatë sundimit otoman, duke mos pasur Shqiptarët një vatër fetaro-kulturore të brendëshme ku të pregatiteshin klerikët dhe duke pritur që këta t'iu vinin nga Roma ose nga Patrikana, rrugët u vështirësuan, kleri u rrallua tepër dhe ra në një shkallë t'ulët paditurie. Shumë katunde nuk dëgjonin kurrë një meshë as shihnin një shërbim fetar prej kushedi sa vjetësh. Kjo gjendje e ndihmoi përhapjen e islamizmit.



vazhdon..........................

[Morning star]

vazhdimi........



Mjerisht, në kushtet politike që u krijuan, punimi i gjuhës nuk vazhdoi, dhe mbi kombin shqiptar u hap ndikimi i kulturavet greke e turko-arabe. Këto desh ia ndryshuan fare ndjenjat dhe kombësinë.

Shkollat greqishte filluan të hapeshin në shekullin XVII nëpër qytete e katunde të Shqipërisë së jugës. Por u shtuan sidomos në shekullin XVIII dhe u përgjithësuan në të XIX-in, kur për hapjen e helenizmit, përveç Patrikanës, e mbështette edhe shteti grek.

Në shekullin XVI kleri i të dy Kishavet pësoi në Shqipëri një rënie të shpejtë, që vazhdoi edhe në pjesën e parë të të XVII-it. Roma u perpoq të zhvillonte një farë veprimtarie fetare me anën e Fretërvet dhe të murgjëvet bazilianë për të shpëtuar katolikizmin, ose edhe për të sjellë n'unitizëm një pjesë t'Orthodoksvet, por ndeshi në pengesa të mëdha. Turqia n'atë kohë e kundërshtonte rreptë ndërhyrjen e Kishës së Romës. Nga ana tjetër, Patrikana e Stambollit, e cila njihej prej sulltanëvet si përfaqësonjësja e popujvet orthodoks të Perandorisë, nuk hiqte dorë nga autoriteti i saj. Edhe pas pushtimit të Stambollit prej Turqvet, antagonizmi ndërmjet dy Kishavet vazhdoi si më parë. Në Shqipëri, nuk u zbut as nga përhapja e islamizmit. Patrikana e mbante vehten jo vetëm si kreu i orthodoksisë, po edhe si kreu i helenizmit dhe trashëgimtarja e Perandorisë Bizantine. Prandaj nëpërmjet të fesë kërkonte greqizimin e Orthodoksvet shqiptarë. Në këtë punë, ndihmohej edhe prej pozitës që ajo gëzonte në shtetin otoman. Me pushtimin e Stambollit, Sulltan Mehmeti II u shpall si mprojtës i Kishës Orthodokse dhe i njohu Patrikanës jo vetëm të drejtat e vjetëra n'anën fetare, po edhe fuqi juridike mbi Orthodoksit. Pas asaj kohe ajo vazhdoi të mbante ndezur e të përhapte, me anën e fesë, kulturën helenike dhe ndjenjat kombëtare greke. U përpoq të greqizonte sidomos ata popuj që nuk kishin një Kishë kombëtare të tyren, siç ishte rasti i Shqiptarëvet. Prandaj priftërinjtë që dërgohëshin në Shqipëri - dhe që pregatitëshin zakonisht ne Malin e Shënjtë - kishin për qëllim, përveç shërbimevet fetare, të përhapnin edhe greqishten si gjuhë të folur midis besnikëvet orthodoks.

Myslimanët, nga ana tjetër, hapën nëpër qytetet shkolla fillore turqishte (mektepe), ku mësohëshin elementet e para të fesë; dhe shkolla më të larta (medrese), të cilat ishin si një lloj seminari ku, përveç turqishtes mësohej arabishtja ose edhe persishtja, për të kuptuar Kuranin dhe për të zgjeruar kulturën letrare orientale. S'ka dyshim që edhe shkollat myslimane, të mbajtura prej vakëfevet, punonin për turqizimin e Shqiptarëvet.

Siç shihet, këto dy rryma fetaro-kulturore të ndryshme, të kthyera në fanatizëm, mund t'a ndanin kombin shqiptar më dysh, në dy popuj armiq. Fatmirësisht, nuk arritën punët gjer n'atë shkallë, megjithëse kjo përçarje i ka prurë dëmin më të madh kombësisë shqiptare.

Kisha katolike nuk kishte ndonjë arësye se përse t'ishte kundër arësimit shqip, prandaj jo vetëm që nuk e pengonte, po edhe e përkrahte përhapjen e mësimit në gjuhën shqipe, sikurse në gjuhët e tjera t'Evropës ballkanike e lindore. Për të pregatitur kuadrat klerikore të këtyre popujve, qenë themeluar "Kolegji i Shën Athanasit", në Romë, më 1572, "Kolegji Ilirik", në Loreto, më 1580, dhe sidomos qendra e madhe për përhapjen e fesë "De Propaganda Fide", në Romë, më 1622.

Kur më 1700 u bë papë Klementi XI Albani, i cili ishte Shqiptar nga origjina, përhapja e letërsisë fetare në gjuhën shqipe mori një shtytje më të fortë. Me urdhërin e Papës u mblodh edhe një koncil i peshkopëvet të Shqipërisë, më 1703, i cili u quajt "Koncili i Arbërit". Klementi XI u interesua për të krijuar një katedër të gjuhës shqipe në kolegjin e Montorio-s, në Romë, në 1711.

Për fat të keq, veprimtaria e Kishës katolike në Shqipëri ishte ngushtuar, numri i besnikëvet ishte zvogëluar, dhe librat shqipe nuk gjetën fushë përhapjeje. Por i dhanë shtytje mësimit të gjuhës tek Arbëreshët e Italisë, të cilët çelën shkolla, sikurse Kolegjin San Adriano, në San Demetrio Corone, në Kalabri, që lozi më vonë një rol aq të rëndësishëm jo vetëm për mësimin e shqipes po edhe në përhapjen e kulturës dhe të ndjenjavet shqiptare.

Në lidhje me arësyet e mësipërme, shkrimtarët e parë të gjuhës shqipe kanë qënë nga radhët e klerit katolik. Folëm mbi atë më të vjetërin, Buzukun. I të njëjtit shekull është Lukë Matranga, që lindi në Horën e Arbëreshevet, afër Palermos, në Siqeli, rreth vitit 1560, dhe botoi më 1592 një përkëthim katekizmi në gjuhën shqipe, me titullin Embsuame e Krështerë. Matranga e kishte rrënjën prej Himare, nga familjet e mërguara n'Itali që në shekullin XV, të cilat ruanin ritin orthodoks unit (të lidhur me Vatikanin). Vinë pastaj, në shekullin XVII, të tjerë shkrimtarë shqiptarë të Kishës katolike, të cilët përkëthyen shqip mësime fetare ose u muarën me gjuhën. Qëllimi i tyre ka qenë jo vetëm të ndriçonin bashkatdhetarët n'anën e fesë për t'i përmbajtur nga këthimi n'islamizëm, po edhe të ruanin gjuhën amtare nga humbja e bastardhimi, siç e thonë ata vetë. I pari në datë, Pjetër Budi (1566-1623), lindur në fshatin Gur i Bardhë të Matit, përkëtheu mjaft shkrime kishtare në gjuhën shqipe, si edhe një përmbledhje vjershash, disa prej të cilavet i pati bërë vetë. Përveç kësaj, Budi u përzie edhe në ngjarjet politike të kohës, siç folëm më sipër mbi letrën e tij drejtuar Kardinalit Gozzadini. Kërkonte ndihma për Shqiptarët, të cilët ishin gati për kryengritje, mendonte ai, dhe e shihte çastin të volitshëm për lirimin e Shqipërisë e të krejt gadishullit ballkanik mbasi ushtëritë turke ndodhëshin të zëna në luftë kundër Polakëvet. Përkëthimet e Budit përmblidhen në tri vepra kryesore: Doktrina e Krishterë, botuar më 1618, Pasqyra e t'Rrëfyemit dhe Rituali Roman, botuar më 1621. Këto si edhe vjershat nuk kanë shumë vleftë letrare, por janë fort të vlefshme për historinë e gjuhës shqipe dhe për frymën atdhedashëse që i mbush. Atë lutje që thuhet në një gjuhë tjetër, fjalët e së cilës s'i kupton vetë ai që i thotë, as Zoti nuk e ndëgjon - mendonte Budi: "Këto fjalë mse s'i thua mbë gjuhu tanë, ashtu si mun i ndëgjojsh ma mirë...?... se atë uratë qi s'e ndëgjon ai qi e thotë, atë as zotynë s'e ndëgjon".

Pas veprave të Budit, u botua më 1635 Fjalori latinisht-shqip i Frano Bardhit (1606-1643). Ky lindi në Kallmet të Zadrimës, studjoi në kolegjin e Loreto-s, n'Itali, dhe pastaj n'atë të Propaganda Fide-s, në Romë. Siç e thotë vetë në parathënien, e përpiloi fjalorin për "me ndihmuem mbënjanë gjuhënë tanë, qi po bdaretë e po bastardhohetë, sa ma parë të ve; e ma fort me ndihmuem gjithë atyne qi janë nd'urdhënitë Tinëzot e të shientës Kishë Katolike e s'dijnë gjuhënë latine...". Bardhi i ka shtuar fjalorit disa pjesë plotësonjëse dhe nja 113 proverba shqipe. Atje ku shënon disa emra qytetesh e fortesash të Shqipërisë, flet me shumë gjallëri për Krujën dhe për Skënderbén, të cilin e quan "Kulshedra e botës s'Arbënit... lavdi e nderja e gjithë dorësë arbëneshë".

I fundit në datë prej auktorëvet shqiptarë të shekullit XVII, por i pari krijonjës letrar në gjuhën shqipe, është Pjetër Bogdani, lindur rreth vitit 1625 në katundin Guri i Hasit, afër Prizrendit, dhe vdekur më 1689. Studjoi edhe ky në kolegjin ilirik të Loreto-s dhe n'atë të Propaganda Fide-s. Nuk u muar me përkëthime por shkroi drejtpërdrejt në shqip veprën Cuneus Prophetarum (Çeta e Profetërvet), ku rreh çështje të filozofisë e të theologjisë duke sjellë shembuj nga historia dhe jeta shoqërore shqiptare. Veprën pastaj e përkëtheu edhe italisht dhe e shtypi në dy vëllime në të dyja gjuhët (me nga dy shtylla për çdo faqe), në Padovë, më 1685. Bogdani, sikurse Budi e Frano Bardhi, arriti shpejt shkallë të larta në hierarkinë kishtare. Më 1656 ish emëruar peshkop i Shkodrës dhe më 1677 u bë kryepeshkop i Shkupit. U përfshi edhe ai, sikurse Budi, në ngjarjet e asaj kohe, u përzie në lëvizjet kryengritëse, por më në fund, për t'iu shpëtuar ndjekjevet, u shtrëngua të merrte malet dhe të hidhej n'Itali. Vepra e Bogdanit ka frymëzim fetar e kombëtar njëherësh, se të dyja këto ndjenja lidhëshin bashkë kundër sundimit turk për mprojtjen e krishterimit. Gjejmë në shkrimet e tija shumë letra e raporte drejtuar Vatikanit mbi vendet e Shqipërisë së veriut e të Kosovës, mbi qytetet e këtyre krahinave dhe mbi popullsinë e tyre. Me të njëjtin shpirt luftëtari sikurse Budi, me të njëjtën dashuri për gjuhën amtare me anën e së cilës mund të ndriçohej vetëdija e Shqiptarëve të krishterë për t'i qëndruar islamizimit, Pjetër Bogdani i fali letërsisë shqipe një nga veprat më të bukura, si nga gjuha, nga stili dhe nga përmbajtja.

Më vonë, punimi i gjuhës dhe i letrave shqipe gjeti fushë të lirë vetëm tek Arbëreshët e Italisë. Aty kemi, në shekullin XVIII, poemin e Jul Varibobës mbi Jetën e Shën-Mërisë Virgjër. Dhe lulëzimin e Rilindjes në shekullin XIX.

Kurse në Shqipëri brenda, po shtrihëshin sa më shumë dy rrymat kulturore të huaja. Në jugë, përveç shkollavet fillore greqishte, u krijuan dy qendra kulture helenike, ku jepëshin mësime të larta, në Voskopojë dhe në Janinë. Të dyja këto ushtruan një ndikim të fortë mbi Orthodoksit shqiptarë, por ajo e Voskopojës nuk vazhdoi për një kohë të gjatë. Qyteti i Voskopojës pati një ngritje të shpejtë në shekullin XVIII, si qendër tregëtie dhe zejtarie, me një popullsi që arriti në 40.000 frymë. U zbukurua me ndërtesa, kisha e monumente artistike, me kroje, kopshte e rrugë të shtruara, me shkallë e ballkone mermeresh të bardhë, të rimtë a ngjyrë trëndafili. Nuk vonoi të rritej edhe si qendër kulturore. Hapi një kolegj grek, ngriti një shtypëshkronjë dhe themeloi më 1744 një shkollë më të lartë, që u quajt "Akademia e Re". Kleri i Voskopojës varej nga Patrikana e Ohrit, e cila, duke pasur nën mvarësinë e saj popuj me gjuhë të ndryshme, ishte në kundërshtim me politikën greqizonjëse të Fanarit. Ndoshta edhe pse e mendonte që mënyra m'e mirë, për t'i qëndruar islamizimit ishte ndriçimi i popujvet orthodoks nëpërmjet të gjuhëvet amtare. Pastaj Orthodoksit e Voskopojës ishin Vllehë shumica, prandaj mësimet që jepëshin aty, ndonëse greqisht, kishin një frymë më të lirë dhe nuk pengonin përkëthimin e libravet fetare në gjuhë të tjera. Në shtypëshkronjën e Voskopojës qenë botuar shumë vepra, përgjithësisht fetare, që shpërndaheshin në tërë botën orthodokse. N'Akademinë e Re, ku jepëshin mësime të larta nga profesorë të shquar dhe rrihëshin idetë filozofike e shkencore më të reja të kohës, patën studiuar djelmosha shqiptarë t'ardhur prej krahinash të ndryshme.

Më 1767, Patrikana Ekumenike e Stambollit, që kishte përkrahjen e Sulltanit, ia hoqi titullin asaj t'Ohrit edhe e futi nën autoritetin e vet si një kryepeshkopatë. Pak më vonë, gjatë luftës ruso-turke, Voskopoja u shikua ndoshta si përkrahëse e Rusisë, prandaj u sulmua disa herë, u plaçkit e u dogj. Kështu ca nga ca e humbi shkëlqimin e dikurshëm duke rënë në radhën e një fshati. Shumica e popullsisë së saj u largua.

Ajo që ka rëndësi për neve, nga ana kombëtare, është se në shkollën e Voskopojës mund të bëhëshin përkëthime edhe shqip. Kryeprifti Theodor Kavalioti, një nga profesorët më të shquar t'Akademisë së Re, botoi një fjalor greqisht-rumanisht-shqip prej nja 1200 fjalësh dhe thuhet se desh të përkëthente shqip edhe Ungjillin. Një tjetër prift i shkollës së Voskopojës, Mjeshtër Dhanili, përpiloi një fjalorth katërgjuhësh, greqisht-rumanisht-bullgarisht-shqip. Ky nuk e fshihte se qëllimi i tij ishte që të greqizonte Vllehët, Bullgarët dhe Shqiptarët. Një nga nxënësit e Akademisë së Voskopojës, Mjeshtër Todëri (Theodor Haxhi Filipi) nga Elbasani, përkëtheu shqip disa pjesë të Dhiatës së Re dhe të liturgjisë kishtare orthodokse, por dorëshkrimet e tija kanë humbur. Ky desh të hapte n'Elbasan edhe një shtypëshkronjë për të botuar libra shqipe, por thuhet se u vra në Shqipëri nga njerëz të panjohur kur po këthehej prej Venetikut me shkronjat dhe lëndën e duhur më 1806. Duket se Mjeshtër Todëri kishte nxjerrë një abece të veçantë për tingujt e shqipes, e cila ka të ngjarë të jetë ajo që pat zbuluar më vonë albanologu J.G. Hahn, n'Elbasan, dhe që e mendonte fort të vjetër.

I gjysmës së dytë të shekullit XVIII është edhe një dorëshkrim greqisht e shqip i Kostandin Beratit, prej nja 152 faqesh, ku pjesa shqipe përmban disa lutje fetare e copa t'Ungjillit, një vjershë hymnore mbi vuajtjet e Krishtit dhe një fjalor greqisht-shqip. Shkrimet e këtilla kishin për qëllim t'ua bënin fenë të kuptuarshme Shqiptarëvet orthodoks që s'e dinin greqishten, ose edhe t'iu lehtësonin mësimin e kësaj gjuhe. Sidoqoftë, përkëthimet e Kostandin Beratit, bërë në një shqipe të pastër, kanë një vleftë gjuhësore e letrare. Në vjershën, vajtimi i Shën-Mërisë, ligjëruar në një gjuhë t'ëmbël, është mallëngjenjës. Këto pjesë shqipe janë shkruar me abecenë greke. Por në dorëshkrimin gjindet edhe një tjetër abece, ku më të shumtat e shkronjavet iu shembëllejnë atyre t'abecesë glagolitike e cirilike sllave. Me këtë janë shkruar shqip vetëm dy radhë. Vonë, më 1949, është gjetur edhe një dorëshkrim në manastirin orthodoks të Shën-Jonit, afër Elbasanit, me një abece të ndryshme nga ajo e përdorur prej Mjeshtër Todërit dhe nga tjetra që gjindet në librin e Kostandin Beratit. Po edhe kjo pështetet në shkronjat greke dhe sllave. Auktori është i panjohur. Dorëshkrimi, prej nja 58 faqesh, rrëfen, në një prozë mjaft të gjallë, vuajtjet e Krishtit dhe përmban disa copëza t'Ungjijvet. Dialekti, në vija të përgjithshme është ai i Elbasanit, por trajtat e shqipes, këtu, janë më të vjetra, prandaj besohet që dorëshkrimi të jetë i gjysmës së parë të shekullit XVIII.




vazhdon....