Amazonat Shqiptare

[BARAT]

AMAZONAT SHQIPTARE
Nga Fotaq Andrea
Viti 1787 : një batalion prej dyqind vajzash të reja shqiptare marshon me hap krenar para princit Charles-Joseph në qytetin Kafa, ish Theodozia e lashtë pranë Detit të Zi. Princi mahnitet. Dhe me të drejtë : ishte koha kur fanatizmi fetar oriental ia ndalonte rreptësisht një vajze të re apo një gruaje të shfaqej publikisht me fytyrën zbuluar. E megjithatë, ja ku po i shfaqeshin para syve bukuroshe të armatosura, amazona të vërteta shqiptare!


Në letrën dërguar nga Kafa Markezës së Coigny-së, princi belg i Linjës Charles-Joseph, figurë e ndritur ushtarake dhe letrare e kohës shkruante : “Gjithandej nuk pashë veçse një grua: ishte një princeshë për nga gjaku, mbesë e sulltanit të fundit Selim-Xheraj. Perandoresha, para së cilës ajo u zbulua, më fshehu prapa një perdeje : princesha ishte yll e bukur, dhe kishte më shumë diamante nga ç’kanë tërë gratë e Vienës të marra së bashku, dhe kaq është pak të thuash. Por nga ana tjetër, pashë, dhe e kam fjalën për fytyrën e zbuluar, vetëm ato të një batalioni shqiptaresh të një kolonie të vogël maqedonase vendosur në Balakllava : dyqind gra apo vajza bukuroshe, me dyfekë, kama e heshta, me gjokse amazonash dhe me flokë të gjata e gërshetuar hijshëm, kishin ardhur me rastin e vizitës sonë për të na nderuar, dhe aspak nga kërshëria.” (Letra VII, 1787).

Që këto amazona janë vasha shqiptare, as që mund të vihet në dyshim, ndonëse historikisht është njohur në Kaukaz edhe një Albania tjetër, e themeluar, siç duan të thonë mjaft autorë, nga Aleksandri i Madh. Por ja që princi belg në këtë pikë është mëse i prerë : ai shprehet qartë për një batalion vajzash shqiptare “të një kolonie të vogël maqedonase (sic) vendosur në Balakllava.” Pra, princi belg, që gjeti aty edhe një shqiptar (“albanois”) tjetër që fliste italisht dhe i shërbeu ndëkohë si “terxhuman”, e ka fjalën pikërisht për një koloni shqiptare të kohës vendosur në brigjet e Detit të Zi, ashtu siç kanë pasë qenë vendosur historikisht familje të tilla shqiptare në Kalabri, Siçili, More, Egjipt, Siri, Tunizi, e ku nuk tjetër ! Përderisa jenicerët shqiptarë e ballkanikë që mbushnin radhët e pararojës së fuqishme të ushtrive të pafunda osmane numëroheshin me dhjetra mijëra dhe degdiseshin familjarisht në të katër anët e Perandorisë - sikurse është rasti i Hasan Jeniçerit shqiptar të vitit 1516 të Leon Kahunit -, s’ka pse vihet në pikëpyetje fakti historik i amazonave shqiptare që na parashtron Princi i Linjës. Po ashtu s’ka pse joshemi a hallakatemi këtu as nga teori të tilla që e shohin prejardhjen e shqiptarëve nga albanët e Kaukazit, nga skythët apo cirkasienët e lashtë, djepi “tradicional” i amazonave, ku janë gjetur varre të grave luftëtare varrosur me armët e tyre që në vitet 600-200 para J.K. Le t’ua lëmë etnologëve, arkeologëve, gjuhëtarëve e historianëve fjalën e fundit në çështjen delikate të popullsive të lashta parahelene e parailire, përfshirë edhe çështjen e origjinës së amazonave, dhe le të shohim më nga afër se ç’përfaqësojnë historikisht amazonat tona shqiptare, si na shfaqen ato në tiparet e tyre themelore dhe ç’rol kanë luajtur në historinë e vendit tonë.

Në radhë të parë, amazonat shqiptare janë të reja bukuroshe, përgjithësisht vajza virginae, apo vajza-burrneshë, që prinin flokët dhe visheshin me rroba burri, madje këmbenin edhe emrin e vajzërisë me emrin e një djali. Por mbi të gjitha, ato mbanin gjatë tërë kohës armë, dhe dinin mjeshtërisht e burrërisht t’i vinin në përdorim. Shkaku i një veprimi dhe qëndrimi të tillë, pa shkuar menjëherë në thellësi të matriarkatit, ishte kryekëput shoqëror, me karakter sa të brendshëm, fisnor apo kanunor, aq edhe të jashtëm. Sepse, në u duhej të shmangnin një martesë të detyruar, apo një fejesë që në djep, u duhej po ashtu të merrnin gjak për një anëtar të vrarë të familjes së tyre, dhe sidomos e për më tepër, u duhej të mbanin qëndrim të prerë ndaj dushmanit që u shkelte vatanin, që kërkonte t’u merrte nderin apo t’i shiste si skllave për të mbushur haremet orientale. Historiografia shqiptare ka një dëshmi konkrete tek figura e Norës së Kelmendit gjatë shekullit XVII, të njohur ndryshe edhe me emrin Nora e Bukur. Ajo nuk ngurron të vrasë pashain turk me thikë në zemër për të mbrojtur nderin e cucërisë së maleve, si dhe për t’ua lehtësuar barrën banorëve kreshnikë të Kelmendit në përpjekjet e tyre për të qenë gjithmonë të lirë e të pavarur. Ishte pikërisht viti 1638, kur Nora e Kelmendit, në krye të shoqeve të saj burrënesha i futi pushtuesit osmanë në prita të honeve dhe vetë shkoi fill e në çadrën e Vuçe Pashë osmanit për ta vrarë me dorë të ftohtë.

Është për të ardhur keq që një Norë e tillë e Bukur, një zanë mali me bëmë kreshnike, nuk ka ende një përmendore që të lartohet mes majave të Kelmendit, në Tamarën e vendlindjes së saj për t’i hijeshuar ato maja edhe më madhërishëm, pse jo përkrah ndonjë busti të papa Klementit XI të njohur ndryshe Shën Albani. Le të japim me këtë rast një gravurë të rrallë të një autori të huaj anonim të shekullit XIX, titulluar “In Albania”, që paraqet shi një amazonë të bukur shqiptare mes kreshpave të maleve. Është duke fshirë e ledhatuar ëmbël një kamë të gjerë, armën e saj besnike, përkrah dyfekut plot barot. Gjithë zbukurime gjerdanesh në gushë e me vathë në veshë, plot feminitet e dinjitet, me leshrat krejt krela shfaqur mbi ballë, që të kujtojnë malësoret tona të derivonshme, ajo ka ngulur vështrimin paksa të ashpër tëposhtë, andej nga ku mund t’i vijë rreziku, teksa vetë ka pushtuar majën e malit dhe po gatitet për sulm. As që ia bën syri tërr. Një forcë e brendshme morale e shpirtërore, një ndjenjë lirie e lavdie, vetë shpirti i lashtë amazonik i jep asaj guxim e siguri të pashoqe. Duket sikur kjo gravurë personifikon vetë legjendën e Norës së Kelmendit.

Rreth viteve 1900, një Norë e dytë bukuroshe shfaqet sërish në historinë shqiptare : Nora e Hotit, po aq sypatrembur dhe e papërkulur përballë pushtuesit osman. Kurse gjatë kryengritjeve të përvijueshme shqiptare që i paraprijnë shpalljes së pavarësisë, lartohet figura e Tringës nga Gruda për të cilën flet etnografia Claudine Roulleau në librin e saj “Tri enigma : shqiptarë, ciganë, baskë”. Për Tringën, na flet po ashtu edhe Anastas Kondo, tek komenton bukur tablonë “Zhan d’Arka shqiptare” të vitit 1911, në të cilën ai sheh si autor të mundshëm të saj piktorin shqiptar Ndoc Martini. Në fund të fundit, te “Zhan d’Arka shqiptare”, te kjo tablo e fuqishme që tërhoqi vëmendjen e publikut francez dhe perëndimor të kohës, duhet të shohim thjesht simbolin historik të luftëtares amazonë shqiptare në krye të çetave patriotike, qoftë kjo “Janica Martiniani”, Tringa e Grudës, Shote Galica apo shoqe të tyre.

Shfaqet në këtë rast një tjetër tipar i fuqishëm i amazonave tona, përtej elementëve zanafillorë mitologjikë : ato nuk kanë vepruar aspak të veçuara apo të mëvetësuara, në zona që t’u përkisnin vetëm për vetëm atyre, sikurse në Lashtësinë e matriarkatit ishujt Lemnos e Lezbos. Përkundrazi, ashtu sikurse në luftën e Trojës, ku amazonat, me në krye Pentesilenë i shkuan në ndihmë trojanëve pas vrasjes së Hektorit, për t’u ndeshur ashpër me Akilin dhe shokët e tij, amazonat shqiptare gjithmonë janë rreshtuar përkrah burrave, prindërve dhe vëllezërve të tyre, duke mbushur radhët e çetave patriotike dhe më pas të batalioneve nacionalçlirimtare. Si në Veri, si në Jug, amazonat shqiptare historikisht kanë qenë përherë të pranishme, gjithëvepruese dhe shembull qëndrese e heroizmi. Po ashtu, gjeografikisht, ato kanë mbuluar krejt vendin e ilirëve të lashtë, të albanëve a arbërve, kudo në ngulimet dhe trevat shqiptare.

Shumë këngë i janë thurur 56 amazonave suliote që, me në krye Moskon e Dhespon, luftuan heroikisht me armikun. Shumë pena e penele të ndritura evropiane e botërore, deri te poeti i mirënjohur kanadez Joseph Lenoir (shek. XIX) dhe tabloja e famshme e Luvrit “Gratë suliote” të Ary Scheffer, lartësuan e stampuan përjetësisht heroizmin e tyre. Le të citojmë me këtë rast disa vargje të akademistit francez Népomucène Lemercier të fillimit të shekullit XIX për Moskon, gruan luaneshë të Xhavellës :

“O Xhavella trim i rrallë, / Jot grua jo! s’mbahet e rrethuar. / Djalnë në njërin krah, kordha më tjetrën i bie, / Lidhur me gjalmë dyfeku, krahëqafe ç’m’i ka hije; / E kur ecën, fluturon, fustanella palë-palë, / Atë futë në luftë ia tund, / Plot barut edhe plumb.”

Në një tjetër këngë : “Këtu s’shkon dot osmanlliu,/ I thonë shkëmb i Sulit, kujdes se ju përpiu. / Bandita: o kokën lini, o mbathjani nata pa ju zënë! / Moskua në këmbë, foshnjën përdhe ka lënë, / Qëllon a s’qëllon kjo grua, deli grua, / Pushka top gjithçka zhurit, / Vështrojuni një çikë more, si jeni bërë meit!”.

Pas një lufte të ashpër, amazonat suliote, përpara hordhive të pafunda armike, me një frymëzim hyjnor, zënë të vallëzojnë majë honit, me këngë në gojë, dhe hidhen njëpasnjë në greminë nga shkëmb i Zallongut tok me foshnjet e tyre, për të mos rënë në dorë të armikut :

“Edhe muret u bënë hi, po Dhespua përherë në këmbë, / Nuseve ç’u thërret, me zë e me gjëmë : / “ Skllave të turkut bija, a mund të bëhemi ne?/ Pas meje, mori nuse, vendin e kemi atje !””

Mund të vazhdojmë këtu të citojmë vargje të tëra folklorike të popullit tonë për amazonat e Sulit epirot, heroizmi i të cilave sintetizohet aq bukur tek vallja e kënduar gjirokastrite “Kënga vaj e Zallongut”. Përsëritet historia : suliotet hidhen në greminë, ashtu si dikur simotrat e tyre dalmatet ilire që, përpara taborreve romake, u vërvitën nga shkëmbi i bjeshkës përmbi Delminium.

Le të shohim një hop autorët e huaj të dëshmojnë me forcë e bukuri të veçantë për amazonat e ndritura shqiptare. Pukëvili bën një dallim rrënjësor midis grave orientale dhe skipetareve, siç shprehet ai, “armëbajtëse dhe me vështrim krenar, bashkëshorte dhe nëna të atyre burrave kalitur në sfilitje”. “Kur shtegtojnë, shkruan ai për to, me brezin gjithë pisqolla, shoqëruar nga qen të tmerrshëm që i nënshtrohen zërit të tyre, i merr për Dianë a për shoqet e veta... I sheh në luftra, kur vatra atërore kërcënohet, amazona të reja, tek zënë vend në radhët e luftëtarëve dhe tek i cysin për të bërë kërdinë. Të krishtera a muhamedane, asnjë nuk mban perçen e sajuar nga xhelozia orientale; të bukura, gjithë ndrojë e dëlirësi, veç i përkushtohen një familjeje të shumtë të burrave të tyre, duke ngacmuar tek ata dashurinë, duke prekur zemrat dhe ngrohtësinë e tyre”. Shumë shpejt, pena e tij do shndërrohet në penel të vërtetë piktori kur bën gjithë pasion përshkrimin fizik e moral të vashës shqiptare, thesar i vërtetë bukurie : “...sy të mëdhenj kaltëroshë, ndezur nga zjarr qiellor, leshra verdhane a gështenjë, gjithë krela si të Hireshave, hundë delikate, gojë të ëmbël, vetë eleganca e francezeve tona të këndshme – ja dhuntitë e grave të Toskërisë. Me shtatin e tyre të hajthëm, me delikatesën e këmbëve të tyre, i merr për perëndesha të lashta apo për nimfa me të cilat profeti zbukuroi parajsën e premtuar për të përzgjedhurit e vet; gjithçka shënon tek ato modelet më të përkryera të bukurisë”.

Një tjetër autor, Lamare-Picquot, sheh tek amazonat shqiptare jo vetëm luftëtaret që dinë të përballojnë sypatrembur rrezikun përkrah burrave, por edhe punëtoret që dinë të merren me kultimin e tokës. “Duan së tepërmi, shkruan ai, sidomos atdheun dhe pavarësinë”. E domosdo, Hyasinthe Hecquard, do të nxjerrë këtu në pah një element tepër të veçantë, se si mbrohet konkretisht vatani tek fisi i Kastratëve, kur trupat osmane, udhëhequr nga Tahir beu, sulmuan malësorët : “Ndërkohë që burrat luftonin, gratë, duke shkulur nga majë e malit shkëmbinj të mëdhenj përgatitur që më parë, bënin kërdinë mbi armikun, i cili, tek e pa veten pisk dhe se çdo gjë qe e kotë, ia mbathi me të katra”. Ja deri ku arrin forca dhe madhështia amazoneske e grave shqiptare : që edhe malin e thërrmojnë, e dërrmojnë dhe e shembin para armikut, edhe vetveten e honizojnë dhe hyjnizojnë, veç në dorë të tij të mos bien.

Në fakt, historiku i amazonave shqiptare, krahas figurave të ndritura që përmendëm, kulmon edhe me figura të tjera madhore, dhe konkretisht :

Olimbia, motra e Aleksandër Molosit dhe e ëma e Alaksandrit të Madh, grua e paepur luftarake në synimet dhe përpjekjet e saj për të drejtuar me dorë të hekurt shtetin epirot në fund të shekullit IV para J.K.;

Mbretëresha Teuta, e gjithpushtetshme dhe e gjithfuqishme në krye të shtetit dhe flotës ilire, deri në prag të luftrave iliro-romake të shekullit III para J.K.;

Princesha Argjiro : me mitin e saj lidhet krijimi i kështjellës dhe i qytetit të Gjirokastrës në vendbanimin ilir të fisit të arginëve. Duke iu përmbajtur parimit të antropologut, etnologut dhe filozofit të shquar francez Claude Levi-Strauss, që “miti ka në thelb gjithmonë një shpjegim”, te figura e Princeshës Argjiro shohim të personifikuar më së miri mitin e amazonave. Ashtu sikurse amazonat që kishin vetëm një gji, pasi e prisnin tjetrin për të mbështetur më mirë harkun në gjoks e të qëllonin në shenjë, edhe princesha Argjiro është quajtur ndryshe Argjiro Monoviza (Argjiro me një gji në greqisht dhe shqip : a-gjir = pa gji). Shumë kohë më pas, në fillim të shekullit XV, miti i Princeshës Argjiro është rimarrë për t’u “aktualizuar”, të themi, në kohën e pushtimit otoman, duke na dhënë fundin e saj epiko-tragjik, tek vërvitet nga bedenat e kështjellës drejt e në humnerë, së bashku me foshnjen në gjoks, vetëm e vetëm për të mos rënë në dorë të armikut ;

Ruginë Balsha, e njohur ndryshe me emrin Zonja e Kaninës, që mblodhi në kuvend krerët e Labërisë në fillim të shekullit XV dhe sundoi në Kaninë përmbi njëzet vjet me radhë. Shumë toponime mbajnë emrin e saj : “Rrapi i Ruginës”, “Mulliri i Zonjës”,”Kroi i Zonjës”, “Shpella e Ruginës”, “Përroi i Ruginës” e mbi të gjitha “Shkëmbi i Ruginës”, ku ajo qëndroi për herë të fundit duke qarë e duke u mallëngjyer para se të linte atdheun e pushtuar dhe të merrte rrugën e mërgimit. Dhimbja e Ruginës ka mbetur “proverbiale” dhe pasqyrohet në shprehjen “rënkon si Rugjina” sikurse vë në dukje Fatos Mero Rrapaj në kryeveprën e tij “Këngë popullore të Labërisë”;

Mamica Kastrioti, më e vogla ndër vajzat e Gjon Kastriotit, që qeverisi feudin e Topiajve me vendosmëri, duke kundërshtuar çdo martesë pas vdekjes të së shoqit, Muzak Topisë. Skënderbeu këshillohej me të për çështje të rëndësishme. “Si i vëllai, ashtu edhe e motra”, thotë Gennaro Francione për ngjashmërinë në krejt tiparet morale dhe bukurinë fizike të Skënderbeut me të motrën. Mamica dallohej për shkathtësi e trimëri.

Donika Kastrioti, amazonë shqiptare për nga bukuria, virtyti dhe shpirti i hovshëm luftarak, mbështetje e fuqishme morale e të shoqit, së cilës Skënderbeu i besonte shtetin e Arbërit gjatë ekspeditave të shumta luftarake apo vizitave në Itali. E paepur edhe në mërgim, pas vdekjes së Skënderbeut, mbajti lidhje të fuqishme me atdheun dhe nxiti e përkrahu lëvizjet antiosmane të të birit Gjonit dhe të nipit, Skënderbeut të ri.

Arvanitja Laskarina Bubulina, heroinë e popullit grek, që në krye të flotës së saj speciote e hidriote dhe të marinarëve trima arvanitas e shqiptarë dha kontribut të çmuar në lëvizjen e madhe patriotike për pavarësinë e Greqisë, u bë shembull heroizmi e paepurie dhe mahniti rejt Evropën me bëmat e saj.

Maro Kondaj (Kozhupaj), hedh në humnerë tridhjetë e gjashtë turq, duke këputur litarin e lidhur në trup të saj, dhe vërvitet edhe vetë më pas nga shkëmbinjtë, duke shtrënguar djalin e vogël në gji, për të mos rënë në duar të tyre dhe për të shpëtuar çetën e trimit Zenel Gjolekaj. Populli i ngriti këngë, siç ndodh shpesh në të tilla raste, kur amazonat shqiptare e gjejnë rrugën e lavdisë, lartësisë dhe të përjetësisë në ndeshjen fyt më fyt me armikun majë honeve tragjike e epike shqiptare, ku ato nuk mungojnë të fluturojnë me foshnjet në gji.

Shote Galica, heroinë e popullit shqiptar, që iu përkushtua me armë në dorë për vite të tëra çështjes së çlirimit kombëtar, përkrah të shoqit ; pas vdekjes së tij, ajo udhëhoqi me guxim çetën e saj patriotike në aksione të guximshme luftarake. Është për të ardhur keq dhe në turpin e qarqeve të caktuara serbe të denigrojnë sot figurën madhore të kësaj heroine dhe amazone shqiptare, gjë që nuk i shërben aspak stabilitetit, paqes dhe harmonisë së popujve të Ballkanit në epokën e sotme të demokracisë. Historia nuk lexohet, dhe nuk ka si të lexohet me syze shovinizmi dhe urrejtjeje mesjetare. Dhe janë pikërisht ata që e ushqejnë vetë këtë urrejtje, tek bënë krimet më mizore me motrat dhe nënat therore kosovare, që përpiqen edhe sot e kësaj dite, në Beograd, Moskë a gjetkë, me frymë e gjuhë të ashpër megalomanie, sundimi, agresiviteti e armiqësie, të kthejnë prapa rrotën e historisë, kohën e nën-zhvillimit dhe të nën-njerëzve.

Të tjerë e të tjerë emra amazonash heroina dhe gra luftëtare, pjesëmarrëse në Luftën Nacionalçlirimtare mund të renditen këtu. Por tekefundit, filli i kuq që përshkon figurën historike të amazonës shqiptare është një dhe vetëm një : ato vasha luftëtare, janë dyfish trimëresha, dyfish kreshnike, dyfish heroina. Sepse jo vetëm mishërojnë vetë burrëroren, të fuqishmen e të paepurën, por janë edhe mbartëse nëna që i përcjellin e i trashëgojnë këto cilësi drejtpërdrejt tek burrat e ardhshëm, po aq kreshnikë sa dhe to. Ja ku na vjen në ndihmë këtu mitologjia jonë me shtojzovallet, t’lumet, orët dhe zanat e malit, ato që mëndën Mujin, Halilin dhe shokët e tij kreshnikë, ato që tok me qumështin e gjirit iu dhanë atyre bukuri, mënçuri, dije, guxim, forcë e nder. Dhe vërtet, a ka shprehje më të bukur shqiptare sesa cilësimi i një heroi “trim si zanat”? Apo siç thuhet në vargun e Eposit të Kreshnikëve “Nderi i armve t’mia kioftë në ndore t’zanës”? Zana është Diana, bija zanore e Zeusit Zë që, siç di të trimërojë e të guxojë, di po ashtu edhe të shitojë, të luftojë e të marrë hak.

Pa u ndalur te dukuritë e lashta të amazonisë shqiptare me zanafillë nga matriarkati, si virgjinat, apo gratë e shndërruara në burra, dhe mërkoshja, apo kuvada (lehonia e burrave kur u lindin gratë), dukuri të trajtuara tashmë nga mjaft autorë shqiptarë e të huaj, na e ka ënda ta përfundojmë këtë shkrim kushtuar lavdisë së amazonës shqiptare me vargjet e fuqishme të Thimi Mitkos :

“Shqypëria ka mal’ e gurrë, / edhe gratë i ka si burrë, / me shpirt të nxehtë si furrë, / vëndinë s’e lënë kurrë... / Sheh në luftë ato trimone [trimëresha] / Sulen si amazone”.

------
gazeta ndryshe-E Diele, 03 Qershor 2007

[BARAT]

“Shqypëria ka mal’ e gurrë, / edhe gratë i ka si burrë, / me shpirt të nxehtë si furrë, / vëndinë s’e lënë kurrë... / Sheh në luftë ato trimone / Sulen si amazone”

[PRI-LTN]

Arvanitja Laskarina Bubulina, heroinë e popullit grek, që në krye të flotës së saj speciote e hidriote dhe të marinarëve trima arvanitas e shqiptarë dha kontribut të çmuar në lëvizjen e madhe patriotike për pavarësinë e Greqisë, u bë shembull heroizmi e paepurie dhe mahniti rejt Evropën me bëmat e saj.

____________________

[BARAT]

LETER ANILES PER NENEN TEREZE (pjesa IV/VI)

autori Zef Rakacolli

Botuar ne gazeten REPUBLIKA dt. 11.01.1998.

Pjesa IV

II. Shenime per vendin e gruas ne mentalitetin ilir e shqiptar.

Shume eshte shkruar e folur per shtypjen dhe ndrydhjen e gruas shqiptare.
Ato qe jane shkruar e thene mund te jene te gjitha te sakta, por krahas
tyre ka vend te thellohen e te rrihen edhe disa ane te tjera. Do te
theksoja dy prej ketyre aneve:

· Shume nga ato thenie mund te jene te sakta, por nuk jane te
pergjitheshme. Ne trajtimin e gruas ka ndryshime te medha midis fushes e
malit, midis fshatit e qytetit, midis njeres krahine e tjetres, midis
pjeses muslimane e asaj te krishtere.

· Ne shqyrtimin dhe kuptimin e mentaliteteve, ashtu sic duhen dalluar mire
mbishtresat romake e bizatine, te krishtera dhe mandej ato muhamedane,
duhet kerkuar me shume kembengulje edhe themeli, jo nenshtresa, por
themeli ilir.

As me shkon ndermend te jem ne gjendje ta trajtoj kete teme teper te
thelle, por vetem sa po prek nja dy hallka:

· Te greket e vjeter ishte krejt e paperfytyrueshme qe gruaja te ishte
sundimtare. Greket e vjeter kane gojedhenat e Amazonave, te Medese e te
Arianes, te Circes e te Kalipsos, kane hetaira, kane Safo, kane Aspasi, por
jo gra sundimtare te vetat. Kur sundimtari vdiste pa lene trashegimtar, e
shoqja duhej te martohej dhe sundimtar behej bashkeshorti i saj i ri. Kete
deshmojne edhe legjendat e Jokastes, Klitemnestres, Penelopes.
Per shoqerine ilire ne dijme shume pak, por eshte shume karakteristik
fakti se te iliret gruaja pranohej edhe per sundimtare. Rastet me
domethenese jane Teuta, Triteuta, Olimpia e ema e Pirros. Dhe, me sa duket,
ky eshte mentalitet jo vetem i ilireve, por edhe i popujve te tjere te
vjeter, paragreke, te Mesdheut: kujto Didonen dhe Kamilen ne Eneide.

· Duket te kete qene shume i fuqishem tek iliret, dhe eshte transmetuar
deri shume vone tek shqiptaret, kulti i Zonjes Prende (qe i ka dhene edhe
emrin dites se premte). Por kjo eshte nje teme me vete shume e madhe, qe
nuk e ka rradhen ketu.

· Gjate fazes se fundit te sundimit turk disa zakone ne disa krahina
degjeneruan deri ne blerjen e nuses, por Gjecovi ve shume bukur ne dukje se
Kanuni pasqyron nje tradite shume te lashte, sipas se ciles nusja nuk
merrej, por grabitej. Si pasqyrim i vonet i kesaj tradite kane mbetur
zakonet, sipas te cilave krushqit nuk jane miq, por cuba, ata kthehen jo
neper rrugen nga kane ardhur, por domosdo neper nje rruge tjeter, dhe, kur
fshati i nuses eshte shume i larget dhe krushqit jane te shtrenguar te
flejne nje nate aty, ata duhet te paguajne per strehimin, gje qe nuk behet
ne kurrfare rasti tjeter. Ketu e ka rrenjen edhe zakoni i perhapur ne shume
qytete, qe krushqit dicka te vjedhin nga shtepia e nuses, qofte edhe nje
taketuke. (Tradita e grabitjes se nuses duhet t'i kete rrenjet shume te
vjetra ne boten mesdhetare jo greke: kujto legjenden e grabitjes se vajzave
sabine nga banoret e pare te Romes.) Per me vone perseri Gjecovi ve ne
dukje se ne krahinat e Kanunit te Lekes shtepia e djalit i paguan shtepise
se vajzes jo vete nusen, por pajen, veshjet e saj, madje sipas nje liste
shume te percaktuar.

· Ne tere te drejten zakonore dhe ne tere mentalitetin shqiptar gruaja
eshte shenjterisht e paprekeshme. Jo si qenie inferiore, por si qenie e
nderuar.

· Nuk ka gjuhe tjeter ne bote qe te kete farketuar fjalen "burrneshe",
"burrereshe". Dhe nuk di te kete popull tjeter ne bote, qe trajten e
thirrjes se nje burri ndaj nje gruaje te panjohur ta kete: "O fisnike!"

· Barleci shkruan per motren me te vogel te Skenderbeut, Mamicen, dhe thote
se Skenderbeu e kishte keshilltare. Ketu domethenes eshte jo fakti se
Skenderbeu kishte nje moter te mencme, por fakti se ne mentalitetin e kohes
Barleci e ndien normale ta shkruaje kete gje.

· Nuset dhe vajzat suljote vendosin te hidhen ne gremine, qe te mos
dorezohen. Nuk i hedh njeri, ato hidhen vete, nje nga nje, duke kenduar,
pasi heq secila nga nje rreth te valles!
Nuk di te kete shembull tjeter te tille ne historine boterore! Por me te
drejte duhet thene: sa dinjitoz duhet te kete qene vendi i gruas ne ate
shoqeri, qe mentaliteti i pergjitheshem te coje ne nje veteflijim te tille!

· Legjenda e Shkembit te Vashave ne Malin e Krujes. I njejti tipar.

· Nora e Kelmendit vret Vuci Pashen dhe shpeton vendin nga rrethimi. Eshte
pike per pike si historia e Judites izraelite qe vret Holofernin. Por sa
hymne dhe sa piktura i jane kushtuar asaj Judite ne artin boteror dhe sa
pak shqiptare e dijne se kush ka qene Nora e Kelmendit dhe c'ka bere!

· Nje nga faqet e medha te historise se shqiptareve eshte lufta e tyre per
pavaresine e Greqise (packa se shovinizmi i kishes greke e ka perthithur
ate cka ne nuk kemi qene te zotet te mbrojme). Midis kapedaneve shqiptare
te luftes per pavaresine e Greqise shquhet nje trimereshe shqiptare: e
fameshmja Bubulina.

· Ne Laberi, ne dasmat tradicionale, sofrat e grave jane shtruar me raki,
njesoj si te burrave, dhe me dhjetra jane historite gazmore domethenese qe
tregohen per bejtet e rrepta te kembyera me barazi midis sofrave te grave e
te burrave.

[BARAT]

Përvjetor i shfaqjes së dramës së parë në Kaçanik.

Intervistë ekskluzive i Radios 21-Kopenhag me z. Ibrahim Egriu.



Radio 21: -Z. Ibrahim, më 15 maj mbushen 35 vjet nga dita kur për herë të parë, në Kaçanikun legjendar u shfaq premiera e dramës: -Nora e Kelmendit, autor i së cilës është-Andrea Skanjeti.-Si dukej atmosfera para shfaqjes së premierës dhe, cilëve aktorë ua besuat rolet?

Dita që u shfaq premiera e dramës ishte një ditë e bukur pranverore. Tërë qytetarët me padurim prisnin t?i shohin bijtë e bijat e tyre në skenë. Data 15 maj ?67 ishte një ditë, e cila në saj të atmosferës së krijuar dhe interesit që tregonin kaçanikasit, dukej sikur tëishte ndonjë kremte e madhe festive.Pas katër muaj provash intenzive, aktorët e rinj entuziastë të Shkollës së Mesme!Voskopoja! e të Gjimnazit !Skënderbeu!, për herë të parë dilnin në skenë. Në fëtyrat etyre vërehej një gëzim i papërshkruar, por gëzimi i tyre ishte i gërshetuar me një dozë drojesepse, para prindërve dhe publikut të tyre artdashës, e kishin për detyrë t?i improvizojnë rolet e tyre dhe aktrimin e tyre sa më bukur e natyral.
Rolin e Norës ia ofrova nxënëses së dalluar të gjimnazit -Nebie Rudi, rolin eVuçi Pashës, meqë ishte rol mjaft specifik, ia besova prof. Mehmet Shalës,; mandej, rolin eVok Mirash Ucit-Ylli Vardarit, Vuli-Ibrahim Dogani, Vel Sokoli -Mehmet Jakupi, Gjetoja-Isa Përzha, Mrika-(Nuk me kujtohet emri i Kaçanikasës), Selim Begu-Abdullah Mjaku etj. Skenografinë e bëri prof. Axhi Alimi nga Ohri, ndërsa kostymografinë: -Mensure Egriu (rrobaqepëse), e cila ishte prezente gjatë tërë kohës së provave.

Radio 21:-Para se të kalojmë në pyetjet tjera, për dëgjuesit tanë, na tregoni shkurtimisht, cila është Tema e dramës dhe, për çka bëhet fjalë në te?

Tema e saj është lufta heroike e malësorëve trima të Kelmendit për liri nga pu shtuesit osman. Në te flitet për trimin e madh të Krahinës së Kelmendit -Vok Mirash Uci, i cili me të shoqen-Hanën, kishin mbetur pa asnjë fëmijë dhe dy vëllezërit, Kola dhe Pjetri, kishin rënë në fushën e luftës kundër pushtuesve.

Pasi kaluan disa vjet, Hanës i lindi një vajzë si yll e si Zanë, aq e bukur ishte. Mirëpo, nuk ia mbushi syrin të atit pasi ai donte djalë e jo vajzë, sepse, djemtë janë për luftë e jo vajzat?, thoshte Voku.

Nuk kaluan shumë ditë dhe, Voku e mori fshehuzari natën vajzën pesëditëshe

dhe shkoi e la te burimi ku merrte ujë familja e Sokolëve. Aty, vogëlushja ia dha vajit me tëmadhe sa e dëgjoi Mrikë Sokoli, e cila e mori, e çoi në kullën e vet dhe u kujdes për te.
Kur u rrit e u bë shtatëvjeçe, jetimja që i vunë emrin Nora, nisi të shkonte bashkë me shokët e shoqet moshatarë e më të mëdhenj nëpër pllaja e lugina për të kullotur bagëtinë.Të gjithë vajzat luanin bashkë, ndërsa Nora luante me djem. Prej tyre mësoi shumë lodra luftarake dhe shpesh i vinte posht moshatarët e vet, aq e fortë dhe e zgjuar ishte.
Kështu erdhi një ditë që Nora i përdorte pushkën e shpatën më mirë se djemtëdhe, me lodrat e mundjes e të shkathtësisë gjithnjë dilte fitimtare. Nora, me trupin e forcënqë kishte dukej si djalë e jo si vajzë. Andaj, familja Sokoli i qepën një palë rroba meshkujsh,nga ato që mbanin trimat e rinj dhe ia ia vunë emrin Vuli.
Një ditë, Vokun trim, babanë e saj që e kishte braktisur, e kishin rrethuan disaosmanë dhe e kishin vënë në mes.Në ato çaste, Nora së bashku me Mrikën ndodhën aty pranë me bagëti, ajo u vërsull si skifteri mbi shpendët dhe ua këputi kakat të katër osmanëve.
Atëherë,Voku, në shenjë falënderimi, iu drejtua Norës e i tha:

Kush je ti o djalë që më shpëtove jetën?!

Mrika:-S'është djalë, të vraftë Zoti!-Eshtë vajza jote.

Voku:-Vajza ime, vajza ime, por unë nuk kam vajzë-Sutë!

Mrika:-Eshtë ajo që deshe ta braktisish! (Babë e bijë merren në përqafim)

Pika kulminante gjatë shfaqjes së dramës ishte në mbarim, kur, Nora e Kelmendit vret Vuçi Pashën në çadrën e tij dhe kur, malësorët trima, me armë në dorë e çlirojnëtërë Krahinën e Kelmendit.

Radio 21:-Na thoni diç rreth përshtypjeve:-Si u prit drama nga shikuesit?

Diçka e papritur dhe e pabesueshme. Salla qe e mbushur plot e përplot me spektatorë dhe s'kishte vende të lira për të gjithë artdashësit që ta përcjellin Premierën, andajpas pesë ditëve, drama u shfaq përsëri dhe njëherë në kaçanik, mandje në Ferizaj, Lipjan enë Shtimje dhe, kudo bëri bum të vërtetë.
Drama u përcjell me duartrokitje frenetike, veçanërisht, në çastin kur Nora ia shpëton jetën atit të saj-Vokut, rolin e të cilit ia besova Yll Vardarit, atëherë të tërë shikuesitu ngirtën në këmbë dhe, me lot në sy duartrokitën fuqishëm. U befasova, sepse kurrë s?besoja se Ylli do të improvizojë një aktrim të tillë.
Pas mbarimit të shfaqjes, një numër i madh artdashës hipën në binë. Përqafime e urime nga nga shumë artdashës. Ndër të parët që m'u lëshuan në përqafim ishin:-Krytari trim e atdhetar-Sali Bajra, i cili më dhuroi dy komplete librash:-Ate të Fan Nolit dhe tëAsdrenit, drejtori i ndjerë i Voskopojës, Bedri Kyçyku, dretori i Gjimnazit, Latif Nallbani, Hebib Shehu etj. Ata njëzëri u shprehën:-U kënaqëm!-Urime! -Ju lumtë të gjithëve!
Zekiria Bajra, gazetar-Flaka e vëllazërimit -Shkup atë kohë patë shkruar: -Aktorët improvizuan lojë homogjene dhe aktrim të mrekullueshëm.

Radio 21:-Cilët aktor të tjerë kishit me i veçue?

Janë shumë dhe s'mundem t?i veçoj, sepse, të gjithë aktorët, duke u mishëuar në rolet e tyre ofruan maksimumin gjatë aktrimit. E përsosur ishte Nebie Rudi, madej vijonin: Ibrahim Dogani, Memet Jakupi, Isa Përzha, Abdullah Mjaku dhe prof. Mehmet Shala, i cili më lodhi së tepërmi derisa e përvetësoi tekstin. Mos haroj pa cek, z. Murat se, gjatë provave kam qenë tepër rrigoroz. Me dhjetra herë i ktheja disa aktorë që t'i përsërisin replikat. Kështu ndodhi dhe me z. Shala, por më në fund, rolin që ia besova e aktroi ashtu siç duhet. Pra, të gjithë ishin në nivelin e duhur të aktrimit.


Radio 21:-Z. Ibrahim, vënia në skenë e dramës Nora në ato vite ishte një provë e guximshme Juaja dhe e amatorëve entuziastë kaçanikas, të cilët ia dolën të realizojnë me sukses skenat e vështira, sepse,Norën frikësoheshin ta realizojnë edhe teatrot me më shumë përvojë dhe regjisorët me më shumë invencë pune?

Po, e vërtetë është, por me një ekip të seleksionuar aktorësh entuziastë, me vullnettë çelikët e me përpjkeje maksimale mund të realizohet çdo gjë.E vura Norën në skenë për dy arsye:-E para, sepse Nora është dramë masovike dhe në të mund të merrnin pjesë dhje tra akrorë dhe, e dyta, për shkak të subjektit atraktiv dhe të ngjarjeve të gërshetuara me një dramticitet të fuqishëm, plot peripeti. Andaj u përcaktova për te.

Radio 21:-Çka ju inspiroi që të merreni me përgatitjen e pjesëve teatale?

Që në fëmijëri me kërshëri i lexoja veprat dramtike, në veçanti ata të Shekspirit, të Floqit, të Samiut etj. Por ai, i cili më dha shtytje që t?i rrekem përgatitjes së pjesëve teatrale është shoku im i fëmijërisë, aktori dhe komiku i mirënjohur dibran-Atli Piperku. Pra, ai qe inspiruesi im i parë.

Radio 21:-Më saktësisht, kur ia filluat aktivitetit Tuaj në këtë sferë të artit?

Që nga viti 1962, në Tërnovë të Gostivarit, me nxënësit e mij fillova të përgatisdramatizime(pjesë të shkurtëra teatrale), të cilat i shfaqnim para fshatarëve, kurse ata, habitshëm dhe me plot kërshëri e përcjellshin lojën e fëmijëve të tyre në skenë. Kështu vazhdovanë formë permanente të përgatis dramatizime, kudo që punova si mësues, kurse në Kaçanikun Tuaj të dashur dolën në pah frutet e para rreth aktivitetit tim në lëminë e dramturgjisë.


Radio 21:- Na thoni diç rreth ndarjes dhe përshtypjeve nga Kaçaniku im?


Ishte një ndarje e dhëmbshme, sepse gjithë kaçanikasit më rspektonin si birine tyre. Ditën e fundit, më 10 qershor `69, rrugës për në Komunë, e takova ish Kryetarin, apo atdhetrin apo Eruditin, siç e quanin dibranët-z. Sali Bajrën i cili, pasi u përshëndetëm,më përqafoi ngrohtë dhe më luti që të vazhdoj detyrën në Kaçanik, mirëpo për fat, vëllau im i ndjerë-Luani, po atë vit mori rrugën e hidhët të kurbetit, ndërsa për prindët e mij të moshuar s?kishte kush të kujdesohet, andaj i thashë z. Sali, detyrohem të kthej në Dibër. Ajo qe një ndarje e detyrueshme dhe e dhëmbshme për mua dhe për mbarë qytetarët e Kaçanikut.


Radio 21: -Z. Ibrahim, në emrin tim, të Stafit drejtues së Redaksisë e të dë gjuesve tanë, të faleminderojmë për intervistën e dhënë, duke të uruar shëndet, pleqëri të mbarë dhe gji

Ju falënderohem për kujdesin e respektin që shfaqët ndaj meje!

Intervistën e realizoi, Muart Rudi, Redaktor i ?Radios 21? Kopenhag



Faximil:-Më 15 maj`1969,në ora 18,nxënësit - Maturantët e Shkollës së Mesme Voskopoja, dhe (gjenerata e Gjimnazit 1968/69) do të shfaqin premierën e dramës, Nora e Kelmendit, të autorit:-Andrea Skanjeti.

Foto: në mes-ulur: -Ibrahim Egriu, Bedri Kyçyku drejtor i atëhershëm (dhe atdhetar i shquar) tash i ndjerë. Dhe Isa Dema arsimtar ( po ashtu i ndjerë).

[BARAT]

Në Kelmendin e trimërisë, besës, bukurisë e moralit

Kelmendi, kjo krahinë perlë e Veriut Shqiptar, u bë objekt studimi për shumë historianë vendas, por më shumë të huaj, për vetë pozicionin e tij gjeografik, gjeostrategjik, për bukurinë e rrallë e përrallore që i dhuroi vetë dora e Zotit, por mbi të gjitha për cilësitë e rralla, si trimërinë, besën, nderën e bujarinë. Këto cilësi të rralla e virtyte të shenjta e kthyen në objekt sulmesh këtë trevë të papërkulur arbërore, ku gjaku fisnik i grave dhe burrave, ngjason kaq shumë me ujin kristal të atyre gurrave. Shumë ekspansione të hordhive aziatike i thyen “brinat” e egërsive të tyre shtazore mbi ata shkëmbinj e shkrepa, e mbi të gjitha mbi ato gjokse kreshnikësh, që kurrë s’e njohën tutën, e që kaq bukur i përdorën, si shpatën ashtu edhe hutën.

Njëra ndër këto ekspedita ndëshkimore që Porta e Lartë e Stambollit kishte ndërsyer, ishte edhe ajo e tre pashallarëve osmanë. Duke e ditur qeveria otomane, thotë: Leonardo-mat (Tures e Montenegrias, 1866), se çerdhja e armiqve të saj ishte Kelmendi, i dha urdhër Pashës së Pejës e Mydyrit të Gucisë me shtrue e me shpërba atë Fis. Këta u mundën keqas me zbatimin e këtij urdhëri e u ndanë me më të madhin turp. Atëherë, për ta mbuluar atë turp të madh, nuk lanë gur pa luajtur derisa ia mbushën mendjen mbretit të Stambollit të dërgonte ndihma të mëdha e ushtri të panumërta për ta shtruar atë fis të papërkulur. Në këto kushte, Pasha i Shkodrës, mori urdhër të bashkojë forcat e veta ushtarake me ato të Pashës së Bosnjes dhe të Pejës e të mësyjë Kelmendin. Pa mbërritur në Tamarë, ku bashkohen Cemi i Selcës me Cemin e Vuklit, e ku kelmendasit kishin rrënuar urën, ata bënë një dredhi, u vunë në të ikur pa bërë asnjëfarë qëndrese. Kjo “dobësi” e dukshme u dha zemër turqve e filluan të shpërndahen duke kaluar lumin në këmbë e duke i ndjekur kelmendasit majave, ku ata u shtrënguan për qëndresë. Para se t’i fusnin turqit në thellësi të grykave, kelmendasit kishin shpërndarë disa çeta për t’u rënë nga mbrapa, duke i futur në rrethim të plot nga të gjitha anët. Atëherë filluan sulmin nga të gjitha anët me një furi të tmerrshme, duke shkëputur gurë e shkëmbinj nga të katër anët sa të dukej se toka po tundej nga ndonjë tërmet. Në këta luftime të përgjakshme, ku luftonin 900 trima kelmendas kundër 30.000 otomanëve, mbetën mbi 6000 turq. (Ref. P.F.Arcangelo da Salta: Vita del Venerabile Fridre. Fra Bonaventura da Palazzule (diarro-francescone. vol.II, pag.18, 2 nobre)).

Ndër shumë pashallarë që i lanë një emër të keq vetes në Shqipërinë e Veriut për barbarizëm e mizori, njihet edhe Vuçi Pasha. Mbasi ky njeri i mbrapshtë, me një ushtri të madhe turke i ra kryq e tërthor Kosovës mbarë, duke bërë krime të panumërta, mësyni Kelmendin, fisin më të fortë të asaj kohe. Mbasi kishte mbledhur një ushtri të madhe, niset prej Shkodrës, e duke kaluar nëpër Shkrel, Kastrat e Rapshë të Hotit, bie në Grabam. Kelmendi hap kushtrimin dhe betohet në shtatë deri në shtatëdhjetëvjeçarë, jo vetëm burrat, por edhe gratë e vajzat, mos t’i bien turkut në dorë për së gjalli. Një tubë prej tyne, në mënyrë të rrufeshme morën turr e u ndeshën me tërbim mbi turq në një luginë ku u derdh gjak pa masë, e prandaj qysh në atë kohë i mbeti emri Breg-Gjakës. Përballë një armiku tepër të madh, kelmendasit nuk ishin në gjendje t’i dilnin ballë për ballë, por filluan duke u zmbrapsur e duke luftuar deri sa ushtria turke zotëroi dy brigjet e Kelmendit e atëherë lanë disa forca të shpërndara ndër male e me rob e robi u ngujuan në Nikç, në vendin që quhej Qyteza e Kelmendit, e atëherë lanë trupat pushtuese të rrethuara në çdo anë nga çetat malësore duke u shkaktuar humbje të pallogaritshme. Pas këtyre disfatave të njëpasnjëshme, ushtritë turkoshake u hakmorën duke shkatërruar çdo gjë, dogjën shtëpitë, prenë pemët dhe prishën të mbjellat duke rrokullisur çdo gjë që u dilte përpara. Megjithë këto masakra antinjerëzore, morali i kelmendasve nuk përkulej asnjëherë. Burra e gra, ditë e natë, suleshin mbi hordhitë aziatike, duke rrokullisur gurë e shkëmbinj dhe duke i sulmuar në mënyrë të befasishme në çdo anë. Duke parë Vuçi Pasha se me të keq ishte e pamundur të pushtojë Kelmendin, mendoi ta merrte me dredhi duke u dhënë premtime, u dërgoi lajmin se brenda një jave, kushdo qoftë, burrë apo grua, do të dorëzohej, jo vetëm se ishte i falur për çfarë kishte bërë, por edhe do t’i shpërblehej edhe dëmi që i ishte bërë për shkak të asaj lufte. Menjëherë mbërriti lajmi i Pashës te “Qyteza e Kelmendit”, ku ishte fuqia më e madhe e tyre. Ata menjëherë u mblodhën në kuvend e mbasi nuk i shkonte asnjërit nëpërmend të dorëzohej, megjithëse kishte arritur një zi buke aq e madhe sa që me qenë tepër i kënaqur ai që kishte mundësi të ngihej me lëkurë ahu. Megjithatë, ata përsëritën betimin që kishin bërë më parë kur kishte nisur lufta: mos me i ra për së gjalli turkut në dorë; e mbas kësaj, përforcuan edhe njëherë ndëshkimin e zakonshëm të tyre, ndaj cilitdo që do të guxonte të bënte spiunazh apo të tradhëtonte vendin. Bashkë me burrat në atë mbledhje ishin edhe një numër i madh grashë e vajzash, që më se njëherë kishin rënë në luftë e ishin ndarë me nderë. Njëra nga këto sokolesha quhej Nora, bijë e një familjeje të shquar për nder, besë e trimëri. Ajo për të cilën shquhej kjo sokoleshë ishte bukuria e saj e rrallë ku shkëlqente mes shoqeve të tjera. Ajo e mori lejen e para me folë në atë kuvend dhe premtoi se në se e kishte fatin me u ndeshë me Vuçi Pashën vetëm për vetëm, kishte me ia marrë jetën. I ati, i cili ndodhej në atë mbledhje, i dha bekimin bashkë me këshillën që të mendohej mirë më parë se të merrte atë vendim të guximshëm. Vajza e re, e prekur thellë prej atyre fjalëve dhe këshillave të prindit të saj, i përgjigjet menjëherë prindit të vet: “Se si ka me mbarue jeta ime, more lum baba, veç nji Zot e din. Ndoshta Vuçi Pasha asht jetëgjatë, e jetëgjati nuk bahet jetëshkurtë, por për vete dij me t’thanë se, qe besa e Zotit, unë po shkoj virgjën dhe do t’kthej virgjën, apo do të vdes virgjën”. Krerët e mbledhur në atë kuvend shikonin njëri-tjetrin me plot bindje e besim në fjalët e kësaj sokoleshe, të cilën e njihnin shumë mirë për trimërinë e saj të rrallë dhe për zgjuarsinë që i kishte dhuruar vetë i lumi Zot dhe kështu të gjithë njëzëri i thonë: “Ta priftë Zoti mbarë, o sokoleshë!”. Mbas këtij solemniteti, Nora, mbasi përqafohet me të gjithë, shkon dhe veshet me rrobat më të mira që kishte dhe niset për t’u paraqitur te Vuçi Pasha, si ndërmjetësuese e atij kuvendi. E pajisur me një kurqel (thikë), të cilën e kishte maskuar mirë nën rrobat e saj, niset menjëherë te Pasha. Rojet, duke e pasë marrë urdhërin mos të pengonin asnjë person i cili vullnetarisht dorëzohej, edhe mbasi kjo u paraqit si e dërguar e kuvendit, për të ndërmjetësuar me Vuçi Pashën, nuk i bënë asnjëfarë pengese, kështu që mbërriti në Tamarë, ku ishte qendra e ushtrisë. Menjëherë u lajmërua Pasha se kush kishte ardhur dhe pse donte të takohej me të. Ai, menjëherë, i gëzuar e ftoi në shatorren e vet. Nora, menjëherë filloi të ligjëronte me atë zërin e saj të ëmbël dhe aq melodik, duke i premtuar Pashës se kelmendasit kishin marrë vendim t’i nënshtrohen kushteve të tij dhe se ata e kishin dërguar si përfaqësuese të tyre në këtë marrëveshje. Pasha, i mahnitur nga bukuria dhe mençuria e kësaj vajze, e kishte humbur fare ekuilibrin dhe pikërisht në këtë moment dobësie të tij, Nora nxjerr nga brezi thikën dhe e qëllon tri herë në mes të zemrës, duke e lënë të vdekur në vend. Me një qetësi dhe gjakftohtësi të jashtëzakonshme, del nga shatorrja dhe me hap të sigurtë largohet. Rojeve, të cilët e kishin shoqëruar kur hyri në shatorren e Pashës, as që u shkonte ndërmend se kjo trimëreshë e “zanë mali” mund të kishte kryer një akt të tillë, derisa asnjë shenjë hutimi nuk dallohej as nuk shprehej në fytyrën e saj.

Ajo, mbasi u largua nga ai ambjent, menjëherë ia mbathi këmbëve me shpejtësi. Nuk vonoi shumë dhe në të gjithë Kelmendin u hap lajmi i vrasjes së Vuçi Pashës, ushtria u përzi (si flokët e harapit), por heroina kishte kaluar në anën e shokëve të vet. Kelmendasit, duke përfituar nga ky rast hutimi i ushtritë turke, u lëshuan si egërsira, burra e gra, me britma e pushkë, me krisma e rrokullisje gurësh e shkrepash me të thanë mendja se po shembej toka. Ushtria turke, tashmë e çorganizuar dhe në panik të plotë, mori rrugën e ikjes, duke lënë të gjitha pajisjet ushtarake, mushkat dhe ushqimet. Aq kërdi u bë mbi ushtritë pushtuese në ato vende të gërmueta, sa dhe të ashpra, saqë pati mbetur fjala se “nuk lufton vetëm Kelmendi, por lufton edhe vendi”.

Shembulli i shkëlqyer i Norës së Kelmendit do të mbesë në shekuj si simbol i madhështisë së grave dhe vajzave shqiptare për të gjithë brezat që do të vijnë. Ky akt duhet të vlejë si shembull frymëzimi për edukimin patriotik dhe moral të femrës shqiptare.

Shembuj të madhështisë së femrave shqiptare kemi me dhjetra: Tringë Smajlja, po nga kjo zonë e ka zanafillën; gratë dhe vajzat suliote që hidheshin nga shkëmbinjtë për të mos i rënë në dorë pushtuesit; “Shkëmbi i vajit” në afërsi të Krujës, ku u hodhën gratë dhe vajzat krutane, për të mos i rënë në dorë pushtuesit, janë treguesi më sinjifikativ i moralit shembullor të grave dhe vajzave shqiptare. Ky shembull i madhështisë së shpirtit arbër duhet të trokasë thellë në ndërgjegjen mbarë shqiptare, ku në vend të moralit po avancon amorali dhe skandali!...

Nuk jemi aspak për “bunkierizimin” e femrës, por “lakuriqësia” është akoma më skandaloze! “Aq sa mund të fluturojë një lopë në shpindën e mizës, aq mund të shkojmë në Evropë me ekspozimin e kërthizës”!...

Nuk e quaj aspak të tepërt “rekomandimin” për më shumë “shkolla e biblioteka, sesa drogë e diskoteka”.

Ndoshta u zgjata me këto analogji, por vlen t’i kujtojmë rinisë shqiptare se shtëpitë publike (bordelet), drogën dhe në përgjithësi elementët e prostitucionit nuk kanë firmë arbërore. Ato u importuan nga jashtë dhe çuditërisht sot jemi ne që po e konkurojmë botën në ekspozimin e “lëndës së parë”!... Kjo fatkeqësi duhet të bëhet objekt studimi për psikologët, sociologët dhe për specialistët e të gjitha fushave si një problem madhor i cili mund të arrijë deri në asgjësimin e plotë të etnitetit dhe të racës sonë. Familja shqiptare po shpërbëhet! Politikanët duhet të jenë tepër të kujdesshëm se çdo votë që stimulohet me të tilla “institucione” argëtimi, është një “minë” në shkatërrimin e plotë të identitetit kombëtar.

Jam i mendimit se institucionet fetare të çdo besimi në Shqipëri janë në lartësinë e duhur të procesit edukativ. Shteti dhe Qeveria Shqiptare nuk duhet të justifikohen me zbatimin e “Kartës së të Drejtave të Njeriut”. Njerëz janë edhe ato shtete që ligjërojnë martesën e çiftit me të njëjtin seks!

Jam i mendimit se për moralin e kombit tonë, ky “ligj” është anti-ligj dhe anti-njeri. Sa më larg këtyre “skemave”...

E përfundoj me citimin e “idhullit” tim dhe shqiptarit më të dlirë të shek.XX, Luigj Gurakuqi, i cili thotë: “Çdo popull ka specifikën e tij, dhe ligjet nuk janë asgjë tjetër, veçse kodifikimi i zakoneve dhe traditave më të mira të një kombi”.

Mark Bregu

[BARAT]

Virgjnat këto burrnesha të dramave të mëdha

Virgjna, si u vra nga gjermanët...
MIRDITË. Në përkujtimin e 60 vjetorit të Çlirimit të Vendit, më e veçanta ngjarje ka qenë dhënia e titullit Dëshmor i Atdheut, në mes të 13 banorëve të fshatit Gëziq, që u masakruan nga gjermanët në tetor të vitit 1944, edhe një virgjne (virgjëreshë), që u vra nga gjermanët me idenë se para grykës së automatikut kishin një burrë zakoni vendas me tirqë, xhamadan e qeleshe. Edhe pse historinë e saj e njohin mirë në fshat, askush nuk e përmend se u vra një grua, pasi edhe në dokumentacion, edhe në zakon dhe tagrin që jepte kanuni vendas, ajo nuk quhej më “ajo”, por një ndër burrat drejtues të shtëpisë së Vorfajve të Kalanjanit, ndër më të fismit e të respektuarit e odave të burrave, pikërisht Gjergj Biba. Në momentin kur është vënë për t'u vrarë me dy të tjerë, ajo është pandehur nga ekzekutorët gjermanë si një burrë i zakonshëm vendali, duke e parë nga veshjet, e ecura, zëri dhe qëndrimi burrëror para pushkatimit.

Historia e virgjnës “Gjelë-Gjergja”
Njeriu që na e rrëfen ngjarjen e rrallë quhet Ndue P. Biba, është plot 99 vjeç, mbahet ende i fortë. Kujtesa shkon larg ndër vite, aty nga 1920-ta, kur Gjela P. Biba, një vajzë e zakonshme e fshatit Gëziq, mbetet jetim me fëmijët e tjerë, pasi i vdes babai në moshë fare të re. Më pas i vdes dhe vëllai. Nuk ishte ve çse 7 vjeç dhe tragjeditë e ndodhura, kishin fiksuar në mendjen e saj të jetuarit si virgjën (grua-burrë), në vitet e mëpasme, për të rritur jetimët e mbetur. Këtë gjë mund t'ia kishte shprehur ndonjë të besuari qysh asaj kohe kur ishte fëmijë. Vite më vonë, rasti e kishte sjellë që dy ungrejas nga një krahinë e Lezhës, të shkonin në kullën e Vorfajve për të kërkuar dorën e njerëzve të shtëpisë, pikërisht për Gjelën. Babai i kishte vdekur dhe vëllaj 7 muaj më parë. Ajo, me sa dukej, kishte marrë një amanet tek varri i tyre, kujtojnë bashkëkohësit. Gjela nuk e dinte se mysafirët e ardhur po kërkonin shkuesi për martesën e saj me një njeri të tyre. Kunata, ose siç thirrej “gjyshja e madhe”, ishin pjesëtare në atë kuvend mes miqsh, dhe prej saj pritej dhënia e fjalës për Gjelën. Plaka e urtë, para se të thoshte fjalën, qiti sebep për të rënë poshtë në katin e parë në “odën e robëve”, siç quhej asokohe. “Gjelë, -i thotë, -ata miqtë sipër kanë ardhur për ty”. Si?!-, foli ajo, dhe pa një pa dy, u ngrit, shkoi tek një arkë rrobash, nxori që andej takëmet e vëllait, u vesh me tirq, xhamadan, vuri kapuçin e bardhë në kokë, ngjeshi nagantin 6-sh italian në brez, dhe u ngjit në katin e tretë të kullës tek oda e burrave. “Tungjatjeta!,-iu drejtua miqve. Ju keni ardhë për mue?! Më vjen keq që jeni lodhë, por unë nuk jam nuse për ju dhe për askënd, që sot jam burrë dhe do të rris fëmijët e mbetur jetim në këtë kullë! Juve ju qoftë rruga e mbarë, nëse mësoni se unë jam martuar, jua kam borgj, dhe plumbin e kam hallall…”. Kaq tha Gjela-burrë, dhe u largua prej aty. Miqtë u rehatuan dhe fjetën atë natë aty, pastaj u ngritën, u përshëndoshën me njerëzit e shtëpisë dhe shkuan joprishaqejf për në shtëpitë e tyre. Që nga ajo natë për Gjela Bibën nisi një histori e re, e të qenurit burrë, marrja përsipër e kryerjes së punëve të një burri, me gjithë çfarë njeh tagri i kohës për të.

Një virgjën zot shtëpie
99 vjeçari rrëfen gjithë historinë e Gjelës, që më vonë u thërrit me emrin Gjergj, kështu për më se 16 vjet. Ajo bënte të gjitha punët, që kishte një zot shtëpie. Që të nesërmen ajo iu fut punëve të rënda, ngiste qetë, merrej me ruajtjen e bagëtive, shtegtonte me ditë të tëra për pazare larg shtëpisë dhe katundit, që në Shkodër, Lezhë a gjetkë, merrej me bluarjen e drithërave tek mulliri, etj. Gruaja e kushëririt Dila F. Biba, sot mbi 80 vjeçe rrëfen për virtytet, veshjen dhe sjelljen e saj. Gjithnjë vishej si burrë, shkonte nëpër dasma e morte dhe rrinte, kuvendonte me burra në odat e tyre, dhe kurrë nuk guxonte ndonjëri të thoshte emrin e saj të hershëm, por vetëm Gjergj. “Mbaj mend njëherë, -thotë ajo, kur po ktheheshim nga Lezha me misrin e blerë, u ulëm të pushojshim afër Urës së Fanit, kur njana nga gratë e fshatit, i thotë “a qohena, motërke!”. U xhindos, nxorri patllaken dhe i tha të mos e përsëriste më këtë gjë. Burrë tjetër i fshatit nuk guxonte t'ia thoshte këtë gjë, ishte e sertë, të vriste. Ne të shtëpisë e thërrisnim “lalë”, ndërsa gratë e fshatit “lala Gjergj”, burrat i thërrisnin me emrin e saj Gjergj dhe fëmijët “lal Gjergji”. Pirja e duhanit të fortë në kuti dhe çubuk të vjetër, kishte sjellë trashjen e zërit, ndërsa në fytyrë dukeshin ca rrudha, paçka se tiparet femërore, jo të gjitha i kishin ikur nga nuri i saj i mëparshëm. Dukej me nje gjoks të bëshëm dhe për të mos rënë në sy për grua, dimër verë mbante xhurdi leshi. 75 vjeçari Jak Tuci, e mban mend atë tek stani me berre, ishte çobaneshë e shkëlqyer dhe kuvendtare me masë, me një vështrim të kthjellët. Jaku thotë se ajo që na bënte përshtypje ne fëmijëve, ishin mungesa e mustaqeve, megjithëse dukej se ishte një “burrë” i pashëm, me flokë të prerë, kësulën e rrasur në kokë, ku binte në sy naganti i bukur, por dhe një pushke “nepseje”, që e mbante vazhdimisht në krah. Ishte tmerri i hajdutëve, dhe askush nuk guxonte të prekte në tufën e bagëtive a pronën e kësaj familjeje…

Gëziqi, “një Borovë e dytë”…
Gëziqi njihet si një urë lidhëse e rëndësishme nga Tirana-Milot-Rrëshen-Shpal, për të vijuar në drejtim të Kosovës. Kjo ishte kthyer në një nyje të rëndësishme për dy palët luftuese, partizanët dhe gjermanët. Vetë Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë kishte dhënë urdhër të goditeshin forcat gjermane në kalimin nga Gëziqi, ndërsa në tërheqje për nga veriu i vendit ishte korpusi XXI gjerman, komandanti i tij kishte urdhëruar që të mbahej e hapur me çdo kusht rruga Milot-Rreshen-Shpal-Pukë, e cila ishte e vetmja rrugë nëpër të cilën mund të sigurohej tërheqja e forcave në drejtim të Veriut të Shqipërisë. Në luftën e Gëziqit ranë në fushën e betejës 22 partizanë, kryesisht nga Jugu i vendit. Po në këtë luftë u vranë e masakruan 13 banorë të fshatit si Frrok Ndre Marku, Gjergj Preng Biba, Gjet Dod Bardhi, Gjela Mark Gjoni, Gjet Dod Prenga, Mara Pjetër Bardhi, Mara Llesh Doda, Mrika Gjet Doda, Llesh Dod Prenga, Ndre Gjok Gjeta, Nikoll Vorf Cara, Preng Dod Bardhi e Vorf Preng Biba. U dogjën më shumë se gjysma e shtëpive të banimit, së bashku me qelën e kishës së Gëziqit. Lufta e Gëziqit që zgjati 6 ditë, në datat 20-26 tetor të vitit 1944 ishte një nga luftërat më heroike të brigadave VII e XXII sulmuese. Ajo përbën një nga betejat më të përgjakshme që zhvilluan forcat e divizionit II në veri të Shqipërisë. Gëziqi i vitit 1944 vjen si shesh lufte dhe beteje të përgjakëshme dhe në kujtimet e njërit prej oficerëve gjerman (drejtues i divizionit 279 të ushtrisë fashiste), që luftoj në Gëziq, konkretisht të oficerit Herman Frenk, i cili mes të tjerash pohon se “... ushtarakët gjermanë tashmë mendojnë se asnjëri nuk ka më shpresë të dalë i gjallë nga Shqipëria ...”. Dhe duke vlerësuar luftimet e zhvilluara në territorin e Mirditës, e cilëson atë si njërën ndër më të përgjakshmet e më të vështirat luftëra të zhvilluara nga ai dhe formacionet ku ai bënte pjesë në territorin e Shqipërisë”.

Vrasja e virgjnës nga gjermanët
99 vjeçari Ndue P. Biba, duke risjellë në kujtesë tërë skenën e asaj dite tetori, rrëfen se gjithçka nisi, kur në afërsi të shtëpisë erdhën dy partizanë, duke më kërkuar që t'u jepja disa hunj gardhi dhe dru të thata për të bërë një zjarr të madh që t'i vihej urës lidhëse në rrugën që kalonte për në Shpal. Kjo punë duhej bërë shpejt pasi për çerek ore gjermanët në një kolonë të madhe ushtarësh dhe mjetesh do të ishin aty, flitej për 1000 a më tepër. Vumë hunjtë e tharë poshtë urës, pasi ishin shtylla druri, që mbështeteshin mbi dy këmbë muri guri, dhe ikëm prej andej. Partizanët u ngjitën në kodër dhe u zhdukën, ndërsa unë u ngjita tek kulla, ku gjendej nëna dhe virgjna, Gjergji. Sapo mbërritën gjermanët, panë se ura kishte marrë zjarr, u ndalën. Nga një makinë e vogël ushtarake zbriti një oficer madhor, i cili po shikonte vendin se nga ku mund të hapej një shteg për autokolonën. Në këto momente një krismë u dëgjua nga maja e një kodre, ndërsa si pa ndierë oficeri madhor ra përtokë i vdekur. Partizani kishte qëlluar në shenjë. Gjermanët, nuk bënë asnjë manovrim, nuk qitën asnjë pushke, morën oficerin e vrarë, e vunë në një makinë dhe u kthyen mbrapsht për t'u stacionuar 2-3 km më poshtë në një “qafë kodre” afër shkollës, thuasje në mes të fshatit. Më pas ata fillojnë masakrën në fshat dhe djegien e shtëpive.
Mbaj mend se një patrullë prej katër gjermanësh vjen nga sipër kullës, dhe zbret në oborr, ata kishin marrë një fshatar, që e kishin zënë, pastaj hynë në shtëpi dhe kur panë virgjnën “Gjergjin”, të veshur me tirq e xhamadan, duke e pandehur për burrë, e morën me vete, pastaj dhe kushëririn tjetër Vorf Bibën dhe të tre i zbritën poshtë afër fushimit të tyre, duke i futur në një tendë ushtarake. Aty Vorfi, i cili dinte ca fjalë gjermanisht, u thotë se do të na pushkatojnë, sepse u kemi djegë urën. Virgjna-Gjergji, u lutet, “ju të dy nëse keni mundësi ikni, unë nuk mundem, ndjehem i lodhur!”. Disa minuta më pas gjermanët i vënë të tre rrëzë një gëmushe, dy prej tyre ikin, ndërsa virgjna rri në vend, dhjetra plumba derdhen në drejtim të tyre, virgjna vdes në vend, Vorfi mori 6 plumba në gjoks ndërsa i treti iku me një plagë në gisht. Vorfi mundi të largohej disa kilometra, dhe u gjet nga një bari vetëm pas një muaji kërkimesh. 99 vjeçari rrëfen, se ditë më pas morëm virgjnën dhe e futëm në dhe, ndërsa për 1 muaj kërkuam Vorfin, që t'i shtinim të dy në një varr. Pasi e gjetëm, e morëm e dërguam në varr, bëmë ceremoninë mortore, duke vënë teshat e tyre, në oborr, dhe më pas bëmë gjithë ceremonitë tek varrezat. Sot në ca pllaka të mezidukshme në varrezat e fshatit afër kishës janë pranë e pranë të dy të masakruarit e kësaj lufte, Vorfi dhe gruaja-burrë, Gjergj Biba, ashtu si dhe 11 fshatarët e tjerë, që më së fundi shteti u kujtua t'i shpallte “Dëshmorë të Atdheut”.
99 vjeçarit i ka mbetur merak se nuk ka mundur të ruajë si relike nagantin e virgjnës, të cilin nuk ka pranuar t'ia dorëzojë gjeneral Gjin Mark Tomës, por vetëm Bardhok Bibës, disa vite pas Çlirimit të Vendit, kur u kërkua dhe dorëzimi i armëve.

Virgjën. Përse?!
Historia e virgjnave në Mirditë është nga më të vjetrat, por dhe më interesantet. Nuk mbahet mend saktësisht qëkur e ka fillesën, por të paktën, aty nga fillimi i shekullit të kaluar, janë të shënuara “virgjnat” e Mirditës, nëpër fshatra. Dikujt i thirrej me emër, tjetrës me emër burri, apo dhe simbol vendi, “virgjna e iks fshati”. Poeti popullor Jak Tuci, në një bllok të vjetër, ka të shënuar tërë emrat e tyre që nga Gjela (Gjergja) P. Biba, Ruta Ded Vila në Kaçinar, Prena N. Gjokës, Malaj, Mrika Brunga nga Shtufi, Margjel Përjakja nga Ungrej, Mrika Qefalia nga Vrithi, Dila F. Lleshi nga Klosi, Mrika N. Nikolli, Dava Gj. Kola nga Malaj, Gjela N. Nikolli nga Fregna, Dila F. Kola nga Shëngjergji etj. Secila prej tyre mbart një histori të rrallë. Gjithsesi, dhe këtu ekzistojnë “ndarjet”, thotë studiuesi Ndue Dedaj, një kategori virgjne “më e butë”, që nuk është dukuri përfaqësuese. Ndërsa kategoria e atyre, që e kishin sjellë motivin e të qenurit virgjën dhe të veshurit si burrë, si një protestë tek vetja, kur ngjiste t'u prishej një terezi martese, t'i vdiqte i fejuari apo një histori e papritur ishte më e veçanta. Psikologjia popullore e ka pranuar këtë fakt dhe vetë kisha prej motesh, gjithashtu. Shumë prej këtyre grave “burrnesha”, që e kishin bërë me be në kishë se “sa të ishte jeta me jetu nuk do të martoheshin”, e kishin privuar veten nga të qenit grua, nënë. Dikush se në gjini kishin mbetur familje e paburrë, apo kishte jetima, dikush se “familja e kishte dhanë për nuse në shtëpi jo të denjë”, etj, etj. Kategoria e të veshurave burrçe, natyrisht, ishte kategoria më madhështore, madje çuditërisht, pas disa viteve, dukeshin tamam si burrë edhe në fytyrë, sidomos në krahinën e Dukagjinit. Por Jak Tuci, thotë se ato ishin dhe të bukura. Mbaj mend Prena Ndue Gjokën, sot do të ishte një “miss”, me pamjen e bukur e fisnike dhe shtatin selvi. Në kishë virgjna e veshur si burrë rrinte në të djathtë, tek ana e burrave, dhe sa hynte brenda përshëndeste: “Njatjeta juej, burra!”, ndërsa gratë ndejoheshin në anën tjetër.

Historia e virgjnës së Shtufit
Të hulumtosh në jetën e një virgjne, është një “hon” i thellë. Për secilën syresh mbartet një dramacitet zor i tregueshëm dhe epicitet njëherësh. Një prej tyre është dhe historia e virgjnës Mrika Brunga nga Shtufi i Kaçinarit. Jak Tuci spjegon se ajo kishte vendosur të mos martohej dhe të bënte rolin e shërbëtores tek vëllai i saj, prifti dom Prend Brunga. Të gjithë e thërisnin “Virgjna e Shtufit”. Lidhet me këtë dhe një nga historitë më tronditëse të kësaj zone, në anën tjetër të këtij fenomeni, historia e një nuseje të re, që vdiç hipur mbi kalin e nuses, rrugës për tek shtëpia e dhëndërrit. Ka mbetur si legjendë “Legjenda e Nuses së Shtufit” dhe është përjetësuar në këngë elegjiake vdekja e saj tragjike. Vajza e re do të dilte nuse, ditën e caktuar nga palët e prindërve, të djalit dhe të vajzës, dhe kjo datë për asnjë arsye nuk ndërrohej. Ditën e dasmës, vajza që do të dilte nuse qëlloi të jetë shumë e sëmurë. Megjithatë, prindërit e vunë mbi kalë me rraqet e nuses dhe duvakun all të kuq mbi kokë, u nisën krushqit nga Shtufi për në Kaluer. Por në vendin e quajtur përroi i Kalurit, tek Muri i Shmetrës, nusja ishte sëmurë rëndë dhe kishte dhënë shpirt nën duvakun e kuq. Aty sot gjendet dhe varri saj. Mbahet mend se ndër të tjerë, para se të vdiste kishte përmendur dhe virgjnën, emtën e saj. Ndërsa poeti popullor e ka vënë në vargun brilant epiko tragjik:

Mrikës virgjën, emtes s'eme
Mos t'i dhembet vdekja eme…

Ndërsa, po përmes vargjeve të një kënge, që u transmetue ndër brezni, për këtë veprim të pamend “qortohet” tan fshati:

Të tan Shtufi janë mbledhë n' kuvend

Si me e ba këtë punë pa mend

Me qit vajzën tue dek të ligë

A s'ka vjeti tjetër ditë?!…

Në vend të epilogut
Historia e virgjëreshave në malësitë e Veriut është e veçantë dhe ka një misticitet të çuditshëm, që shpalos jo vetëm një zakon nga më të veçantët, por epjen tejnatyrale të njerëzve të këtyre viseve për të mbijetuar edhe kur një familjeje i shuheshin burrat e shtëpisë. Historia e mësipwrme, dhe gjithë historitë e virgjnave të Mirditës, që janë histori të vërteta, të rralla për nga soji, por të pranuara krejt natyrshëm në këto vise me anën njerëzore të shfaqjes, të dukjes dhe të fenomenit, nuk janë gjithaq ekzotike, si fjala vjen në trajtesën që i bëhet nga regjisorë të huaj në filma enkas për këtë fenomen. Historia që ju sollëm më sipër, e Gjela (Gjergja) Bibës nga Gëziqi, mbase do të ishte shumë joshëse për regjisorin kanadez Nikolas Kinsey, për të marrë nje jetë reale fare të pastisur në “histori virgjëreshash në botën e çuditshme shqiptare”, ku “gruaja-burrë” pi duhan, vesh rrobat e një burri, mban kësulë dhe flet me zë të trashë, pak ngadalë dhe me shumë maturi, një grua-burrë, që nuk e heq pushkën nga dora, etj, etj.
Dhe një detaj, mbi virgjnën, pavarësisht se vishej si burrë, kurrsesi nuk mund të merrej gjaku i shtëpisë, gjë e përcaktuar dhe me kanun, paçka se ngjiste, që ndonjëra të organizonte marrjen e gjakut të një prej gjindjes së shtëpisë. Virgjna fiksohej në memorien e njerëzisë si diçka e shenjtë.

Por, a dashuronte virgjna?!...
Ca (?!) të mëdhaja duhen shënuar këtu, Ndue Dedaj në novelën e tij Dashuri në Kullën e Ngujimit , tregimi “ Burri-grua ”, e ka “zhvirgjëruar virgjnën me mullicakun”, por sidoqoftë në tregim, histori me jarana nuk tregohen as nën zë, paçka se Dedaj, thotë se me tregimin e tij, e ka sjellë virgjnën e kamoçme në kohët moderne…


Gj.Marku-gazeta e mirdites

[BARAT]

Virgjinat: Gratë që u bënë burra

Shkrimtarja Elvira Dones gjurmon në veriun e Shqipërisë për të dokumentuar fenomenin e grave që u bënë burra, një racë në zhdukje....

Elsa Demo
Quhet Shkurtan. Është 72 vjeç. Grua e betuar për të qenë burrë qysh në rininë e hershme. Një virgjëreshë nga fshati T’Pla në periferi të Tiranës. Shkrimtarja Elvira Dones ra në gjurmë të Shkurtanit i cili lëviz sa nga Bajram Curri në kryeqytet tek të afërmit prej dy vitesh kur shtëpia iu rrënua. Bjondja me dekoltenë ngjyrë trëndafili e fsheh me kujdes sikletin, a do të flasë hapur e shtruar Shkurtani, ose Taki siç e thërrasin të njohurit. E pyet si e ka shëndetin, problemet me tensionin, si po ia çon me këtë moshë të shtyrë, kur ka ardhur për herë të parë në Tiranë, po sot si i duket. E mandej i nxjerr albumin e saj të familjes, dhe e pyet për dasmat. Si e ka ndier veten gruaja-burrë kur martohen njerëzit. Asnjë përpjekje e Elvirës për të zbuluar tek Shkurtani gjëra që do ta bënin të ndihej keq, të mblidhej më i vogël nga ç’është në pulovrin gri për pleq me kopsa të mëdha, e për ta mbyllur atë gojën e rrudhur me buzë të holla. 2 orë xhirim për rrëfim e Shkurtanit, ish- brigadier kooperative për 20 vjet në një fshat të thellë të Bajram Currit. Kameramani amerikan John ka ngrirë me këmbët mbledhur. Mister Taki i duket një storyteller me aftësi të jashtëzakontë. Edhe ai e di se nuk të shkaktojë ndonjë merak tek familja ku ka bujtur. Ka lexuar për Shqipërinë para se të vinte këtu. Është mysafir dhe nuk do donte të lëndonte askënd sado që gjuha e tij është e huaj për njerëzit e shtëpisë. Gruaja-burrë është një nga gjashtë virgjëreshat e betuara për të cilat Dones, shkrimtarja shqiptare e romanit goditës “Yjet nuk vishen kështu”, që sot jeton në Uashington, do të rrëfejë në dokumentarin, bashkëprodhim me Televizion Publik të Zvicrës Italiane. Ajo na hapi rrugën për kërkimet e saj drejt historive që ne shqiptarët i njohim vetëm me veshë. Intervista Pse ky dokumentar për virgjinat? Sepse ka qenë një magjepse imja e vjetër. Mësova prej tyre rreth 20 vjet përpara. Nëpërmjet një fqinji të prindërve të mij që vinte nga Kosova, në një fotografi familjare pashë një burrë me fytyrë gruaje. Ky njeri kishte krenari ta tregonte. E pyeta dhe mu përgjigj se ishte një virgjëreshë e betuar e fisit të vet. Që atëherë kishte mbetur magjepsja brenda. Pastaj kur u ktheva në Shqipëri për të bërë një dokumentar për gjakmarrjen virgjëreshat i hasa 2-3 herë në rrëfimet e malësorëve. Pata lexuar pak kohë dhe librin e antropologos angleze, Antonia Young, një studim serioz për virgjëreshat e betuara. Atëherë thashë pse jo, për të bërë një vështrim historiko-social të këtij fenomeni kaq të veçantë, për ta parë në të njëjtën kohë se si është zhvilluar sot, çfarë lloj karakteristikash pragmatike dhe praktike ka marrë në jetën e përditshme. Dhe në fakt kontakti im këto ditë me këto virgjëresha, këta burra, ma konfirmojnë që ka qenë po tradita, por ama sot fenomeni në njëfarë mënyre ndodh për raste më ekonomike. Por edhe dikur për të njëjtat arsye kishte ndodhur ekonomike, të trashëgimisë. Femra nuk kishte asnjë lloj të drejte mbi pronën. Prona mbetej gjithmonë në linjën e gjakut (siç thotë Kanuni - gruaja është linja e tamblit dhe burri linja e gjakut). Nëse një familje kishte vetëm vajza atëherë mashkulli i familjes “sakrifikonte” sipas mentalitetit tonë prej qytetarësh, njërën nga vajzat që të merrte të gjitha të drejtat dhe detyrat e një mashkulli. Pra të blente e të shiste tokë, të mbronte e martonte motrat e tjera e kështu me radhë. Çfarë nuk dinë shqiptarët për virgjëreshat? A do të zbulojë ky dokumentar sa i fshehur ka qenë fenomeni gjatë viteve të diktaturës dhe sa zbuluar doli pas ’90-s? Ne nuk dimë praktikisht asgjë. Në kuptimin që kur më pyesin në Tiranë, përse jam këtu dhe u përgjigjem që po merrem me një temë të tillë, hapin sytë sepse në të vërtetë nuk dinë asgjë. Në fakt nuk është nga ato tema që dimë me sa të kap veshi? Shqiptarët shpeshherë me temat e tyre nuk para merren. Ka gati një lloj qëllimi për t’i mënjanuar. Nga ana tjetër ekziston mendimi se këto janë tema, fenomene primitive. Dhe të thonë përse vazhdoni të na pikturoni gjëra të tilla edhe ju që jeni shkrimtare shqiptare, dokumentariste shqiptare? Atëherë a po bëjmë diçka më të bukur ku të dalë Shqipëria? Nëse bën një dokumentar për gjakmarrjen ti po e tregon vendin tënd me ngjyra shumë të errëta, ose nëse ti po tregon rastin e një femre që vishet si mashkull që sakrifikon jetën seksuale, dhe jetën si nënë atëherë kjo është diçka primitive. Është krejtësisht mendim i gabuar, sepse edhe sikur një njeri i vetëm të jetë jashtë rregullave dhe jashtë normës të asaj që përbën shoqërinë e përgjigjthshme, edhe për këtë njeri të vetëm ia vlen një rrëfim. Është diçka që ka ndodhur, janë 20, 16, a 10 gra të veshura meshkuj. Këto kanë qenë zakone të lashta, ndoshta më pak të përhapura se shumë zakone të tjera. Në Kanun për shembull, ka vetëm një zë që flet për këto virgjëresha dhe aty thuhet: në rastet e grave të veshura meshkuj dhe të betuara, ato kanë të drejtën të mbajnë pushkë, kanë të drejtën të vrasin dhe të marrin pjesë në këshillin e pleqve të fshatit. Këto ne me syrin modern dhe me syrin e qytetarit i shohim si sakrifica të tyre. Gjendja e gruas në veri të Shqipërisë ka qenë e tillë që shpeshherë për ato konsiderohet ngritje, emancipim i statusit social. Ato kanë sakrifikuar një pjesë që është e vogël për mentalitetin e tyre, por ama kanë fituar një status social, kanë pasur të drejtën të mbajnë pushkë, jetojnë me burra, të pijnë e të marrin vendime së bashku me burrat, në krahasim me gra të tjera në veri të cilat hanë mbasi burrat kanë mbaruar së ngrëni dhe hanë gjithmonë më vete. Ky është pushtet, nuk është humbje për sytë e tyre. Unë e quaj veten rrëfimtare, si kur rrëfej nëpërmjet një romani, një dokumentari televiziv apo një filmi artistik. Janë që të gjitha forma rrëfimi. Këtë radhë kërkoj të rrëfej këto raste grash duke dhënë siç thashë edhe një vështrim historiko-social, me aq sa është e dokumentuar. Me aq sa mund të shkojmë ne mbrapa në shekuj. Janë vetëm gra të veshur bura, apo janë edhe virgjëresha. Çfarë do të zbuloni edhe për raportet e tabusë së një virgjëreshe të betuar në raportin e seksualitetit? A do të na thonë gjë në këtë drejtim dëshmitaret tuaja? Uroj ta nxjerr nëpërmjet dëshmive. Qëllimi im më i madh që shkon edhe përmbi dokumentarin tim, dhe këtë e them me ndershmërinë më të madhe, është që të mos lëndoj askënd. E di që tema e seksualitetit për këto gra është tabu. Kur shkova aty u përpoqa të flas me to dhe të ngroh bisedën. Është mirë të mos hysh në këtë intimitet, sepse ne jetojmë në qytet, bëjmë një tjetër lloj jete, ama çështje të seksualitetit janë gjithmonë shumë personale. Gratë që unë dua të rrëfejnë në dokumentar janë të gjitha virgjëresha. Nuk janë të konvertuara më vonë. Disa prej tyre e kanë marrë vendimin me vetveten. Sot kur e pyeta Shkurtanin në ishte betuar përpara 12 burrave, siç e kërkon rregulli, ajo tha: Jo unë e kam marrë vendimin me veten time. Jam veshur dhe kam prerë flokët si burrë, ky është vendimi më i madh që kam marrë. Në ç’moshë janë betuar 5 gratë-burra? Betimin e kanë bërë në moshën 14-15- vjeçare. Njëra prej tyre që ka bërë edhe gjimnazin, betimin e ka bërë përpara gjimnazit sepse ashtu ishin kushtet familjare. I duhej një kryetar familjes së saj dhe për t’iu dhënë bukë gjithë të tjerëve ajo s’kishte rrugë tjetër. Nëse do të binte në dashuri me dikë, s’mund të ndihmonte të tjerët, sepse ligjet zakonore të veriut në momentin që ti je gruaja e dikujt tjetër ti shkon dhe shërben në familjen e burrit. Dhe kështu, ajo pa një pa dy vendosi që të merrej me familjen. Shkurtani për shembull e ka parë veten gjithmonë si mashkull, ka luajtur gjithmonë me meshkujt dhe i ati e ka pranuar këtë si diçka fare normale. Të tëra këto gra, pra të tërë këta meshkuj, sepse nuk dëshirojnë të quhen gra, e kanë marrë vendimin në një moshë kur nuk kanë kryer absolutisht asnjë lloj marrëdhënie seksuale. Natyrisht ka pasur gra që kanë qenë të martuara, u ka vdekur burri dhe duke mos pasur mundësi t’u vijë fëmijëve rrotull si femër, sepse në veri e ka më të vështirë të kërkojë shërbime sociale apo ndihmë tek autoritet, atëherë thjesht është veshur si burrë dhe e konsideron veten të tillë. Pra tek ky dokumentar kemi të bëjmë me virgjëresha në kuptimin e plotë e të pastër të fjalës? Po në këtë rast kemi të bëjmë me virgjëresha në kuptimin e plotë e të pastër të fjalës. Unë dua të evitoj anën tjetër, temën e seksualitetit. Kur është folur në perëndim për këto virgjëresha të betuara të Shqipërisë, shpesh është ngatërruar, madje në disa website-e në internet, janë interpretuar si raste të lesbizmit, ose të homoseksualitetit. Prandaj në këtë dokumentar dua t’i mbaj gjërat e ndara: të merrem me rrëfimin e virgjëreshave të betuara, autentike. Ju keni ftuar vështrimin e sociologut shqiptar. Ku rreh interpretimi i tij, si qaset? Interpretimi i tij qaset me faktet ekonomike ose nëpërmjet Kanunit të Lekë Dukagjinit i mbledhur nga At Shtjefën Gjeçovi, dhe kanune të tjera të cilat ne i njohim më pak. Në fund të fundit kanuni është një mbledhje e ligjeve që rregullojnë jetën ligjore, ekonomike, sociale, në një zonë ku shteti ka munguar ose nuk ka mundur të penetrojë. Është e njëta gjë dhe në rastin e grave virgjëresha. Shpeshherë arsyet kanë qenë pragmatike ekonomike. Ose rasti i familjeve me shumë vajza. Baba nuk mund t’ia dilte për të gjitha, kështu që dikush duhej të dilte me dhentë. Po të dilje me dhentë në rastin e një femre të re ishte dhe pak jashtë moralit, nderit, njëra prej tyre vishej si mashkull dhe askush nuk e prekte më, ishte çoban dhe ishte mashkull. Në varësi të moshës që ka secila prej dëshmitareve a do kemi dhe një përshkallëzim për mënyrën se si mund të godasë dokumentari, për atë çka do të thonë virgjinat, apo do të mbahet thjesht në linjat e dëshmive? Nuk e di, nuk nisem asnjëherë me një linjë krejtësisht të përcaktuar para se të bëj një dokumentar, përndryshe do të do ishte një film artistik. Dëshmitë dhe personazhet që gjen mund të kapërthejnë krejtësisht atë që ke menduar. Këto dëshmi më mbetet t’i shoh me skrupulozitet, dhe pasi të kem rrezen e përsonave të shoh se si këto do ndërthuren me njëri-tjetrin dhe çfarë interpretimi do marrin, duke qenë besnike e asaj që thonë, dhe duke bërë një vështrim sociologjik-historik se çfarë të tjerë antropologë thonë, ata pak që janë marrë. Në radhë të parë nuk dua të shtrembëroj pikëvështrimin e tyre. Psh në fshatin…………………….. T’Pla të Tropojës janë këto pesë virgjëresha të betuara. Këto kanë lidhje me një ose dy virgjëresha të tjera që janë në Bajram Curri. Kështu që ato nuk kanë lidhje me virgjëresha të tjera që janë në zonën e Shkodrës, apo ato pak që janë në zonën e Mirditës. Ato vetë nuk kanë një vështrim të përgjithshëm rreth fenomenit të tyre. Cila është femra dhe cili është mashkulli, si rrinë në raporte mes tyre këto dy pjesë tek një grua e kthyer në burrë? Mua më pëlqeu sot kur Shkurtani ose Taki për miqtë, tha diçka shumë të bukur. Ka një vështrim femëror në atë që ajo tha për kohën kur punonte si brigadier. Gratë ishin të ngarkuara me punët bujqësore por ama kur për burrin puna në shtëpi mbaronte, për gruan fillonte një punë e dytë. Është e vetmja rreze ku ato kanë një lloj dyzimi. Për gjithë të tjerat ato janë burra në kuptimin më të plotë të fjalës, kanë vendosur të jenë të tilla. Natyrisht kjo nuk kalon nga ana racionale, kalon nga ana instinktive. Në momentin që janë të veshura ashtu ato përqendrohen në radhën e burrave, sepse ato duan të jenë të respektuara nga burrat, sepse është prirje që i kanë dhënë jetës së tyre. Këtu zbulova pak feminilitet. Megjithëse Shkurtani ka qenë gjithmonë mashkull ajo/ai e kuptonte shumë mirë që një femër është shumë më e ngarkuar se një burrë. Kemi të bëjmë me një akt kundërnatyrë në këtë shndërrim të gruas në burrë? Është aq e vështirë ta thuash, varet çfarë mund të quajë njeriu veprim kundër natyrës. Që lind grua dhe bëhet burrë... Një prej personazheve më ka thënë: për një grua është e rëndësishme të japë dashuri. Dhe ajo ka sakrifikuar duke i dhënë dashuri, nipave, vëllait, motrës, nënës. Por dinte ta ndante shumë mirë, sado që nuk ka kryer asnjëherë një akt dashurie, nuk flas për atë seksual, po qoftë edhe një përkëdhelje, sepse ka mbyllur shumë shpejt jetën në këtë drejtim, ajo ishte krejtësisht e ndërgjegjshme se një grua duhet të japë dashuri. Po mund të quajmë shkuarje kundra natyrës, por duhet të mbajmë parasysh shtratin shoqëror dhe traditën nga vjen ky fenomen. Gruaja shqiptare në veri të Shqipërisë ka qenë shumë poshtë burrit për shumë gjëra, pastaj thonë jo, se në Kanunit e Lekë Dukagjinit gruaja del një figurë e trajtuar rreptë. Fakt është që kur një grua iu lanë këmbët burrave të fisit nuk mund të themi që është e barabartë me burrin. Kështu që po, mund të shkruaje kundër natyrës, siç mund e tillë një femër që ka marrëdhënie me mashkullin që është burri i saj i ligjshëm dhe ajo nuk ka asnjë zë në aktin dashuror. Ajo i nënshtrohet asaj që burri do të bëjë. Dhe unë këtë e quaj jashtëzakonisht të panatyrshme. Një shkrimtare e angazhuar me letërsinë, kujtojmë romanin “Yjet…”, tani jeni hedhur tek një temë si jashtë realitetit, jo aktuale. A nuk po e humbisnin pak angazhimin nga temat sociale si prostitucioni, trafikimi, me virgjëreshat në këtë dokumentar? Jo, sepse në thelb “Yjet…” ka qenë vepra ime më e pazakontë brenda rrezes së librave që kam shkruar. Mendoj se nganjëherë edhe “shkrimtari i angazhuar”, duhet të merret me një ajër pak më të rralluar. Sepse energjitë fizike e mendore kanë disa caqe të vetat. Nuk e di. Pastaj siç ju thash sikur dhe një njeri të vetëm në botë të ketë diçka të veçantë për të thënë a nuk ia vlen ta tregojë? E në këtë rast nuk është vetëm një njeri. Natyrisht me kalimin e kohës dhe ky fenomen sot jo i përhapur, për opinion tim modest sa do vijë e do zhduket. Mundësitë ekonomike dhe liria e gruas sot edhe në veriun shqiptar ndryshon shumë në krahasim me njëherë e një kohë. Më mirë më duket të merrem me një temë të vogël shqiptare se sa me një temë të madhe. Ju keni gati për botim në vjeshtë romanin e fundit “Hana me fund të shtrembër” që bën fjalë për një virgjëreshë si këto që flasim. Nuk ju duket se keni hedhur një hap të parakohshëm kur terrenin e fenomenit po e prekni së fundmi? Jo, nuk është hera e parë që bëj operacione të dyfishta. Janë dy njerëz brenda meje, shkrimtari dhe gazetari dokumentarist, dhe këtë e quaj pasuruese për punën time. Pse jo, sikur shkrimtari të mos kishte lirinë për t’i paraprirë asaj që më pas do të shihte me syrin gazetaresk, çfarë dreq lirie do të ishte. Shkrimtari mund të shkruajë gjënë më absurde në botë, ka të drejtë të shkruajë një temë fiktion. Të njëjtën gjë kam bërë me “Yjet…” por në drejtim të kundërt. Romani erdhi nga një investigim gazetaresk. Më pëlqejnë shumë pikëvështrimet e ndryshme. Filmi do të jetë produksion i… Për herë të parë në këtë dokumentar unë bëj edhe prodhuesen. Dokumentari do jetë 50% i prodhuar nga Televizioni Publik i Zvicrës Italiane dhe do transmetohet dhe nga televizionet e tjera të Zvicrës ai italian e gjerman dhe shitet nëpërmjet tyre në televizione evropianë. Pjesa tjetër është një prodhim imi. Duke jetuar në Amerikë ndërkohë jam kthyer dhe në producente të disa prodhimeve tona. Bashkë me tim shoq kemi një kompani prodhimi që quhet “Juna Film”. Çfarë do t’i thotë publikut të huaj ky dokumentar? Do t’i tregojë historitë e disa njerëzve që kanë vendosur për arsye të ndryshme në një vend fare të afërt siç është Shqipëria, në krahasim me qendrën e Europës, që ka histori që duhen treguar dhe nuk ka ndonjë pretendim tepër, tepër të madh. Ashtu siç psh një gazetar anglez mund të bëjë një dokumentar për 1 orë e gjysmë për një Sherpa nepalez, në majë të Everestit, përse disa virgjëresha të betuara shqiptare nuk kanë të drejtë të kenë vendin dhe zërin për të rrëfyer jetën e tyre. Askush nuk ka shkuar të interesohet shumë për to. Shpeshherë ato janë të mbyllura brenda vetes, një pjesë prej tyre shkojnë në mal me bagëti dhe nuk kthehen për ditë të tëra. Brenda familjeve të tyre ato janë të trajtuara me një lloj delikatese, kanë një botë krejtësisht të tyren. Ia vlen ta rrëfesh.

Shekulli

[BARAT]

Onomastikë

Kulti i virgjëreshave në toponimi

nga Abdullah Konushevci

• Kulti i virgjëreshave qe shumë i gjallë në kulturën shqiptare, për të cilin dëshmojnë jo vetëm veprat e Durhamit, studimi i T. Vukanoviqit, por edhe toponimet e ndryshme, që kanë dalë pikërishit nga fjala çikë ‘virgjën’. Prandaj, qoftë Manastiri i Deviqit, qoftë Koretica, qoftë emërvendi Këzllar mund të shihen si një interpretatio slavica, përkatësisht graeca ose turca të toponimisë shqiptare

Dihet se në qytetërimin e lashtë grek Hestia, hyjnesha e vatrës, e bija e Kronit dhe e Reas, gëzonte një respekt të madh. Ndonëse e kërkojnë për grua Poseidoni dhe Apoloni, ajo mbeti virgjëreshë. Ajo qe personifikim i vatrës shtëpiake dhe i flakës së shenjtë, që rri ndezur pa pushuar në banesat dhe në tempujt. Ajo adhurohej edhe si mbrojtëse e familjeve, e qyteteve dhe e kolonive. Grekët, kur donin të themelonin një koloni, merrnin nga metropoli zjarrin e Hestias për të ndezur vatrën e atdheut të ri. Simbol i saj ishte flaka. Më vonë ajo fiton atribute të reja: paraqitet në një pozë madhështore me një pishtar dhe me një skeptër në dorë dhe me një vel mbi supet. Në Romë ajo identifikohej me hyjneshën e vatrës së shtëpisë, Vestën (Dhama, 114 & 115).

Kulti i virgjëreshës a virgjëreshave qe mjaft i gjallë edhe në kulturën shpirtërore shqiptare. Madje, edhe Kanuni, që qe në të vërtetë një mishërim juridik i organizimit patriarkal të shoqërisë shqiptare, para këtij kulti u tregu i epshëm, duke bërë koncesione të konsiderueshme. Kështu, Durham, në veprën e saj “Shqipëria e Epërme”, etj., e gjeti mjaft të gjallë kultin e virgjëreshës në Shqipëri. Ajo vë re se prishja e fejesës në djep mund të bëhej vetëm po qe se vajza do të betohej para dëshmitarëve se do të mbetej virgjëreshë për jetë të jetës. Lidhur me kultin e virgjëreshës në Malësinë e Madhe, ajo thekson: “Një vajzë që është betuar të mbetet virgjëreshë, ‘virgjën shqiptare’ në Malësinë e Madhe, në rast se i ati nuk lë pas ndonjë djalë, mund të trashëgojë tokën e saj dhe ta punojë. Me vdekjen e saj toka i takon mashkullit më të afërt, si trashëgimtar i babait të saj. Këto gra, si rregull, mbajnë rroba burrash dhe mund të mbajnë armë” (SHE, f.125). Veç përshkrimit të takimeve të ndryshme me ‘virgjinat shqiptare’, nga kjo vepër po veçojmë edhe një gojëdhanë: “Po ecnim përmes pyllit kur pamë anash një gur të madh. Një vajzë që na ishte aq e mirë, pothuaj shenjtore, kishte bërë be se do ta çonte atë gur në kishën e Berishës. Me ndihmën e mrekullisë ajo e mbajti një rrugë të gjatë, por këtu në pyll ajo dëgjoi zërin e fyllit të një bariu dhe ngriti sytë dhe e pa: ai ishte i pashëm. Ajo harroi ato punët e shenjta që i kishin marrë mendtë dhe e pushtuan tani mendime tokësore. Shkëmbi i ra nga kurrizi dhe kur u përpoq ta ngrinte përsëri, e pa se i kishte ikur fuqia dhe guri kishte mbetur aty edhe sot e kësaj dite” (SHE, 165).

Megjithatë, një trajtim më të denjë dhe më të hollësishëm kjo dijetare do t’i bëjë kultit të virgjëreshave në veprën “Prejardhja e disa fiseve dhe disa kanune e zakone të Ballkanit” (PFKZB): “Në Malësinë e Madhe, në rast se një burrë kishte shumë vajza e asnjë djalë, njëra prej tyre me dëshirën e tij mund të betohej për virgjëri e të quhej si djali i tij. Ai mund t’i linte trashëgim shtëpinë dhe tokën, për sa të ishte gjallë ajo, pastaj i kthehej trashëgimtarit mashkull më të afërt…

Në fiset e Dukagjinit, ku virgjëreshat nuk veshin petka burrash, ato gjatë gjithë jetës as nuk e trashëgojnë dot tokën e as e punojnë, si në Malësi të Madhe. Toka i kalon trashëguesit mashkull dhe ai duhet t’i paguajë virgjinës çdo vit 300 okë misër, 18 okë raki dhe 30 okë verë. Ajo mund ta detyrojë që t’ia paguajë, duke iu drejtuar Këshillit të Pleqve” (PFKZB, 481).

Ky kult, veç në Malësinë e Madhe, ka qenë i gjallë edhe në Drenicë, siç dëshmon edhe Tatomir Vukanoviq në veprën “Drenica, druga srpska Sveta Gora”, i cili thotë se ato njihen në popull me emrin virgjinat ose mashkulloret. Ai na jep edhe një shembull të një virgjëreshe, që veshet si mashkull, e cila nga Sala merr emrin Sali, meqenëse nuk pajtohet të martohet me burrin, që i kanë zgjedhur për fat të saj. (f. 138).

Ky kult i virgjëreshës, me sa duket, është një mbetëz e sistemit të materiarkatit dhe në thelb ka karakter pagan. Por, më vonë, nën ndikimin e kodit heroik, virgjëreshat u dalluan edhe heroina, kurse nën ndikimin e kodit religjioz: sipas Durhamit, shumica e tyre hynin në Urdhrin e Tretë të françeskanëve, ato fituan edhe tipare religjioze, shenjtëruese.

Në Shqipëri ekziston emërmali ose oronimi Mali i Çikës. Po ashtu, me sa dimë, ekziston në toponiminë shqiptare edhe emërvendi Shteg-Vashë.

Megjithatë, vëmendjen tonë ka tërhequr toponimi Çikatovë, dokumentuar si Çikotovo më 1455, si dhe toponimet e tjera përreth këtij fshati. Te ky toponim ne shohim shumësin e emrit çikë, sh. Çikat, zgjeruar me sufiksin –ova, që mund të jetë prapashtesë adverbiale sllave ose fjala turke ova ‘fushë’. Etimoligjikisht këtë fjalë ne e gjejmë të dalë nga trajta e tij mbiemërore e paçikur, e paprekur, e paprishur, siç e dëshmon edhe togfjalëshi latin virgo intacta. Këtë e pohojnë edhe ndërtimet e ndryshme: Nusja na doli çikë, na doli e virgjën, e paprekur; Ishte çikë, ishte e paprishur, e paçikur ‘intacta’. Manastiri i Deviqit, na thotë mendja, është vetëm një trajtë shqiptarizuese e shumësit të emrit devica ‘virgjën’, sh. device me palatalizimin a qiellzorzimin e rregullt të grupit ce > q. Për më tepër, si dihet, është ky manastir i murgeshave nga, vetiu, mund të kuptohet se është tempull i shenjtë i virgjëreshave. Madje, ky emërvend del i dokumentuar si Crkva Djevica (Vukanoviq, 23) që më 1455. Prandaj, ne e gjejmë një interpretatio serbica ose slavica të toponimit shqiptar Çikat + -ova. Një interpretatio greca ne e gjejmë te fshati tjetër Koreticë/Korroticë, ku fjala kora greqisht ka kuptimin e vashës ose të virgjëreshës.

Një interpretim turk të këtij kulti të virgjëreshave ne e hasim edhe te emërvendi Këzllar (tur. këzllar ‘çikat’) të sanxhakut të Trikallës/Tërhallës.

Meqenëse këto fshatra patën një zhvillim të bujshëm ekonomik, ato u zgjeruan, duke krijuar kështu Çikatovën e Vjetër dhe Çikatovën e Re, si dhe Koreticën e Epërme dhe Koreticën e Poshtme, problem ky më shumë i studimeve sociologjike dhe demografike. Nga aspekti gjuhësor, mund të thuhet se ato u zhvilluan sipas modelit antik Epirus Novus ‘Epiri i Ri’ dhe Epirus Vetus ‘Epiri i Vjetër’, si dhe Moesia Superior ‘Mezia e Epërme’ dhe Moesia Inferior ‘Mezia e Poshtme’.

Me një fjalë, të gjitha këto emërvende krijojnë një bashkësi toponimike leksemash të ndryshime, por kuptimesh të njëjta, duke zbuluar kështu larushinë e madhe të sistemit toponimik të Kosovës.

[BARAT]

TEMA: The “sworn virgin” - "Vajza e betuar"
KRIJUESE: Eni-shpirt i lire

Ne kete teme ka material plus ne lidhje me amazonat shqiptare, virgjinat. Eni i ben dhe nje hyrje shume te bukur krahas fotove te postuara ne kete teme.

http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=3746