LUNXHERI, POSHTE E LART ANTIGONESE_Fatos.Baxhaku

[BARAT]

LUNXHERI, POSHTE E LART ANTIGONESE

FATOS BAXHAKU

Më në fund ka nisur shiu. Pas shumë kohësh retë e ngarkuara kanë nisur të zbrazen me kërcëllimë. "Duhet, duhet, po tani sikur e
teproi ca". Një miku ynë, që është në timonin e makinës 4X4, nuk duket edhe aq i kënaqur ndërsa i bën sytë katër që të dallojë
ku ndahet rruga nga hendeku. Gjirokastra është krejt e grinjtë. E grinjtë dhe e lagur deri në zemrën e gurëve të saj.
Nuk është edhe aq herët në mëngjes, porse shiu që bie pareshtur duket sikur ka vendosur që t‘ua largojë nga mendja njerëzve atë ndarjen e kahershme mes tëgdhirës, ditës, të ngrysurës, natës. Kështuka nisur udhëtimi ynë drejt një zone të mbushur me një histori të veçantë, drejt një komune që mban një emër antik, drejt Komunës së Antigonesë. Marrim rrugën majtas andej nga janë malet e Lunxhërisë. Tani nuk e kemi edhe aq të vështirë të udhëtojmë. Në male uji i shiut kullon shpejt. Fshatra me emra dëshmorësh Ecim edhe për ca kohë në një xhade që është ende e shtruar me asfalt, ose më mirë me thënë që pretendon të jetë e tillë. Sido që të jetë, ende rrugëtimi nuk është i vështirë, përkundrazi e ndjejmë veten sikur jemi në periferi të Gjirokastrës. Në shpatin përballë shtëpitë e Argjirosë vazhdojnë të na ndjekin, ndërsa i afrohemi pak nga pak një qendre të madhe të banuar. Fshati quhet "Arshi Lengo". Nuk na ndodh shpesh që të hasim në fshatra me emra njerëzish. Shoqëruesit tanë na shpjegojnë se Arshiu i ngratë kish rënë dëshmor në luftë. Meqenëse fshati është ngulim i ri- ai është ngritur me banorë të ardhur nga Kurveleshi menjëherë pas 1944 -atëherë, zgjidhja më e arsyeshme është parë kjo. Tani kur thua "po vete në Arshi Lengo", duket sikur vërtet po shkon të takosh atë djaloshin që u vra atëherë në luftë. Gjithsesi, me ndjesinë e fshatit me emër dëshmori mësohesh shpejt. Këtu shtëpitë janë krejt të reja. Duket se banorët merren më shumë me punët në Gjirokastër, se sa me bujqësinë a blegtorinë. Makinat që shkojnë poshtë pa pushim na e bëjnë edhe më të qartë lidhjen e tyre me qytetin që vazhdon të duket që larg. Ca kilometra më tej mbërrijmë në një shesh të madh. E dallojmë menjëherë që këtu kemi të bëjmë me ndonjë qendër administrative. Një shkollë e madhe, një vatër kulture, një godinë klasike e zyrave të shtetit, disa kafene dhe një rrap i ri në mes të sheshit, që lëkundet nga era e lagur nga shiu. Nuk jemi gabuar, jemi bash e në qendër të komunës. Këtu jemi në "Asim Zeneli", një tjetër fshat me emër njeriu, por kësaj here jo dëshmori, por heroi. Asim Zeneli është ai komandanti i famshëm i vrarë në Grykën e Mezhgoranit, pikërisht ai të cilit i këndonte vite më parë i ndjeri Mentor Xhemali. Një portret i qeshur na përshëndet që nga larg. Është Ylli Muho, kryetari i komunës. Nga profesioni Ylli është kuzhinier, madje edhe i njohur në Gjirokastër, porse në komunë ka vendosur "të gatuajë" gjëra të tjera. Ylli flet me pasion për të ardhmen e komunës së tij që përfshin pesë fshatra. Pastaj na shoqëron në një shëtitje të thjeshtë në qendër të fshatit. Një monument krejt i bardhë na kujton historinë e këtyre banorëve. Është monumenti i një çobani. Këtu është ngritur kooperativa e parë blegtorale në krejt Shqipërinë. Çobani i bardhë dhe një qengj po aq i bardhë duket sikur na shikojnë ndërsa ecim nëpër sheshin qendror. Ca më lart një grumbull gurësh të mëdhenj u kujtojnë më të rinjve se nga kanë ardhur të
parët e tyre. Kryetari na shoqëron edhe në një tjetër kuriozitet. Në "Asim Zenel" ka kinema. Në një sallë të mbajtur fort mirë mund të jepen shfaqje për një goxha numër spektatorësh. E ndjemë veten mirë në këtë sallë ndërsa presim që të rrallohet ca shiu. Në ballë të skenës është shkruar "Mirë se vini". Antigonenë, parkun kombëtar që është ca më lart, e rikujtojmë kur takojmë një mik e koleg të vjetër, Engjëll Serjanin. "Lushi"- me këtë emër e njohin thuajse të gjithë -ka ca kohë që është emëruar drejtor i parkut dhe zyrat e tij janë pikërisht në qendër të fshatit. Lushi, sigurisht, që do të na shoqërojë për më lart. Tani nuk është më vetëm mik në këto anë. Tani është vetë mikpritësi dhe udhërrëfyesi. Në zyrën e kryetarit shohim edhe stemën e Komunës së Antigonesë. Në qendër është sfinksi, një nga figurat më të veçanta të gjetura në rrënojat e vjetra edhe më përpjetë. Hera-herës hasim me tufa që çobanët e këtyre anëve i shpien në kullotat e shumta. Bëjmë çudi me dhentë. Ndryshe nga ne, që kemi nisur ca ta ndjejmë lagien tonë, dhenve as që u bën përshtypje fare shiu i janarit. Ca më lart, në një kthesë të fortë që të shpie drejt fshatit Krinë, hasim në një lis të stërvjetër që do të hasim gjatë këtij udhëtimi. Lisi me krahët e tij të shtrira duket sikur dikë kërkon të mbrojë, mbase ndonjë udhëtar a çoban të vetmuar. Dikush prej nesh, që merr vesh nga këto punë, ia fikson moshën. "Të paktën dyqind vjet i ka, por mund të jetë edhe më shumë", thotë ndërsa i hedh një sy rrënjëve të stërmëdha. Kemi nisur t‘i afrohemi edhe më historisë. Sigurisht, nuk jemi në kohën e Antigonesë, sidoqoftë atmosfera që ndjejmë rreth e rrotull na bën më shumë të kujtojmë histori të vjetra se sa të reja. "Si jini more, a u lodhët"? Një grua e re, gati e fshehur në mesin e një mullari të madh bari që mban mbi supe, na përshëndet me edukatë. "A u lodhët ju, pa ne nuk po mbajmë gjë në kurriz", i përgjigjet njëri prej nesh. Gruaja vazhdon të zbresë përmes një shtegu të gurtë,derisa zhduket pas një kthese të rrëpirët. Një ngrehinë na bën përshtypje në qendër të Krinës. Është një kishë e madhe, duhet të jetë e shekullit XIX. Këtu takojmë Nardin, kujdestarin e kishës së Shën Kollit. Nisim të kuptojmë pak nga pak përse pemët këtyre anëve jetojnë gjatë. Në oborrin e kishës dy selvi janë rrethuar me kafaze të drunjtë, njësoj sikur njerëzit t‘i kenë rrethuar me dashurinë që meritojnë. Nardi tund kokën lehtë: "Duhen mbrojtur nga bagëtia.Këndej kemi shumë dhen e dhi". Zakoni
e do që të ndezësh qirinj në kishën e shenjtit. Na kujtohet që Shën Kolli është mbrojtës i ujërave. Të gjitha, qirinjtë e
ndezur, ikonat e varura ndër mure, porta e vjetër që vajton nga era, shiu që vazhdon të bjerë, na përfshijnë në një atmosferë
të çuditshme. Është njësoj sikur të jesh kthyer pas në kohët kur çdo gjë ishte më e thjeshtë dhe njerëzia jetonte vetëm si pjesë e natyrës dhe jo si padrone arrogante e saj. Për dreq, dikujt prej nesh i bie celulari. Ja se ku erdhëm prapë në të
sotmen. Kaq e thjeshtë ishte. Jashtë, në oborrin e pasmë të kishës shohim një tjetër mrekulli të natyrës, të ruajtur nga njerëzit e mbarë të Krinës. Është një tjetër lis i stërmadh, edhe më i vjetër se ai që kishim parë më parë. Ia vlen të rrotullohemi ca herë rreth këtij trungu, që nuk e pushtojnë dot as katër burra. Sikur të kishte gojë, kush e di se sa histori
do të rrëfente. Nardi, kujdestari i kishës na shoqëron deri në të dalë të fshatit.Kemi ende shumë gjëra për të parë. Rruga sa vjen e bëhet edhe më e rrëpirët dhe e ndjejmë që tani jemi afër, fare afër maleve. Tranoshishti është fshati tjetër në anë të rrugës. Këtu njohim Zaharian, një banor që sapo është kthyer nga Greqia. "Mirë se vini more djema, na përshëndet Zaharia
poshtë një tjetër rrapi të stërlashtë në qendër të fshatit. E shoh që kini ardhur për punë. Tani një merak kam unë. E patë vetë se si është rruga e se si është vendi. Ky vend, po të kish rrugë, do të qe më i begati nga të gjithë të tjerët. Kemi fshatra të mirë, ujë, njerëz të urtë, kemi Antigonenë. Me një fjalë, i kemi të tëra, vetëm rrugë nuk kemi. Pa shihni se mos shkruani ndonjë gjë për këtë". Zaharia ka të drejtë. Vendi i ka të tëra përveç rrugës. Ndërsa flasim me plakun e mirë lunxhiot, na vjen që nga një godinë aty pranë zëri i hollë i mësueses. Në këto anë shkollat janë "mikesha" të vjetra. Ja përse kishat e vjetra, lisat, rrapet, rrënojat antike kanë mundur t‘u mbijetojnë stuhive të kohës. Jemi sërish në udhëtim. Shoferi ynë duhet të bëjë kujdes në një shteg të ngushtë. Një mushkë ka vendosur të ushqehet ca anës një gardhi dhe nuk e vret shumë mendjen për burinë tonë. "Bëni kujdes! E kam xanxare", bën shaka i zoti, duke na uruar udhë të mbarë. Antigonea dhe Saraqinishta Në fillim takojmë Pilon, kujdestarin e rrënojave antike. Banon në Saraqinishtë, një fshat i gurtë, njësoj si një Gjirokastër e vogël. Në fshat sundon heshtja, vetëm gurgullima e ujërave të shiut dhe biseda jonë e prish qetësinë që mbretëron këtu. Në fillim shkojmë në një kishë të vogël. Edhe kjo i kushtohet Shën Kollit. Duhet të jetë shumë herë më e vjetër se ajo që kishim vizituar në Krinë. Një atmosferë e kohës së Bizantit na mbështjell ndërsa rrimë me Pilon në oborrin e kishës së Saraqinishtës. Hajati, i mbuluar me rrasa të gurta, mbështetet mbi disa kolona të stërvjetra. Duket se janë përdorur materiale që vijnë që nga poshtë, që nga Kodra e Jermës, atje ku dikur gjallonte qyteti që Pirro i Epirit ndërtoi 2300 vjet më parë për nder të gruas së tij, Antigonës. Kodra është ca më poshtë fshatit. Shtegu që e ndan nga grumbulli i shtëpive kalohet në pak minuta. Gurët e lashtë janë bërë edhe më të lëmyshkët nga shiu i dimrit. Asgjë, përveç pikave të shiut, nuk dëgjohet në këtë vend me histori të veçantë. Shëtisim një copë herë nëpër rrënoja, ndërsa Lushi na rrëfen se si ka ndërmend që ta kthejë këtë vend në një pikë të rëndësishme turistike e shkencore. Edhe këtë herë e dëgjojmë fjalën e kudondodhur "rrugë". Pa rrugë Lushi, Pilua dhe të tjerët do ta kenë të vështirë ta rigjallërojnë këtë vend. Deri më tani shi kishte rënë vërtet, porse e lagura e tij, pas shumë kohe thatësirë, edhe sikur na kish lezetuar ca. Porse brenda pak minutash rrebeshi është shndërruar në një lumë që bie nga qielli. Nuk mundemi madje as të fotografojmë. Pilua na fton në shtëpinë e tij. "Do vini nga unë që të thaheni, nuk vete kjo punë kështu".Përballë vatrës së ngrohtë të shtëpisë së Pilos, poshtë një arre të stërmadhe, nisim e kuvendojmë edhe një herë për histori të vjetra ndërsa teshat tona lëshojnë avull. E dimë që do të thahemi shumë shpejt dhe se këto histori me Pirron, Antigonën, maqedonasit, romakët, atintanët e kaonët në atë Gjirokastrën që na pret poshtë, do të zëvendësohen shumë shpejt me ato të sotmet me zgjedhje, certifikata e kronika të zeza. Celularët nisin e bien dhe ne kujtohemi se duhet të kthehemi andej nga kishim ardhur. Pilua na e bën me dorë nga pragu i shtëpisë së tij të gurtë, derisa makina jonë zhduket pas një kthese

Qyteti që jetoi vetëm 150 vjet

Kanë mjaftuar vetëm disa petëza të vogla prej bronzi që enigma më në fund të sqarohej. Antigonea, qyteti i famshëm i ndërtuar
nga Pirro i Epirit, ndodhej pikërisht këtu, në Kodrën e Jermës, në afërsi të Saraqinishtës në Lunxhëri. Petëzat ishin paraardhëset e fletëve të sotme të votimit. Mbi to lexohej qartë "Antigoneon", që në shqip do të thotë i Antigonesë. Arkeologu i njohur Dhimosten Budina kishte me se të krenohej. Kishte zgjidhur një mister që vazhdonte prej më shumë se një shekulli e gjysmë. Vendndodhja e Antigonesë më parë ishte kujtuar herë në Lekël, më në veri, e herë në vende të tjera, por askush nga studiuesit e udhëtarët nuk kishte dhënë prova të sakta të ubifikimit të saj. Është një histori e dhimbshme kjo
e kryeqendrës së atintanëve. Ka nisur në fakt si një histori mirënjohjeje, madje gati-gati si një histori e thjeshtë dashurie. Antigona, së cilës iu blatua qyteti, ishte gruaja e parë e Pirros së famshëm të Epirit. Pas shumë aventurash, Pirro në të ritë e tij përfundoi në Egjipt, ku shërbeu me shumë sukses për mbretin e atjeshëm Ptoleme. Gruas së këtij të fundit, mbretëreshës Brikenë, i bëri përshtypje aftësia e këtij strategu të ri epirot. Ajo vendosi që vajza e saj Antigona të martohej me Pirron. Kështu, princesha nga Egjipti u bë më pas mbretëresha e Epirit tonë. Për nder të saj, Pirro tashmë në kulmin e fuqisë së vet, ndërtoi në skaj të maleve të Lunxhërisë qytetin e famshëm. Antigonea, sipas të gjitha gjasave, duhet të ketë qenë një goxha qytet. Ai shtrihej në një sipërfaqe prej 47 hektarësh, ndërsa muret rrethuese shtriheshin për më shumë se dy kilometra. Nuk i mungonte asgjë që e kishin qytetet e tjerë antikë, akropoli, pallati i Pirros, monumentet vezulluese,
shtëpitë e mbajtura mirë, kanalizimet, punishtet e zejtarëve… Era e shkrumbit të luftës duket se për herë të parë i është afruar qytetit të paqtë në 230 para Krishtit, vetëm pak dhjetëvjeçarë pas themelimit. Në këtë vit një shumicë epirotësh që ishin mundur nga ilirët e Teutës dhe Skerdilajdit u strehuan pikërisht në Antigone. Pastaj u erdhi radha maqedonasve që të kalonin këndej. Në 198 para Krishtit mbreti Filipi V e ngriti kampin diku më larg, në brigjet e Vjosës, në pritje të ushtrive romake. Zjarri i luftës kishte nisur të vinte gjithnjë e më pranë qytetit të Antigonës. Në vitin 178 para Krishtit antigonasit ishin të detyruar të luftonin me maqedonasit. Tit Livi i famshëm raporton se nga banorët e qytetit u vranë 600 veta. 100 të tjerë u zunë rob. Maqedonasit tani kontrollonin grykat e Drinos dhe të Vjosës. Antigonasit e nënshtruar ishin të detyruar të merrnin krahun e maqedonasve në luftën fatale me romakët. Në 167 para Krishtit romakët triumfuan ndaj Perseut në betejën e Pidnës në Maqedoni. Emil Pauli, konsull, mori urdhër nga senati romak që të ndëshkonte të gjitha qytetet epirote që kishin mbajtur anën e maqedonasve. Pasi u grumbullua i gjithë ari dhe argjendi, Antigonea së bashku me 70 qytete të tjera epirote u shkatërrua që nga themelet. Arkeologët, ende edhe sot e kësaj dite, vazhdojnë të dokumentojnë hakmarrjen fatale të romakëve. Antigonea nuk ekzistonte më. Shumica e banorëve u shitën si skllevër. Shekuj më pas, me gurët e mbetur të qytetit u ndërtuan dy kisha, por edhe këto u shkatërruan nga vërshimi i sllavëve që shkonin drejt Jugut. "Me kalimin e kohës, shkruan Neritan Ceka, mbeti vetëm kujtimi i një qyteti të braktisur dhe kodra u quajt Kalaja e Jermës, që do të thotë kështjella e braktisur. Përballë saj, në shekujt IV-VI pas Krishtit, kishte filluar jetën një kështjellë tjetër, që mbante emrin e
fisit kaon të argjirinëve. Në mesjetë ajo kala do të bëhej qendër e gjithë krahinës dhe do të njihej me emrin Argjirokastër, që është shndërruar sot në Gjirokastër". (Më gjerë shiko: Neritan Ceka, "Udhëtim në kështjellat ilire". Migjeni, Tiranë 2006,
235 faqe.)


Autori falënderon stafin e Parkut Kombëtar të Antigonesë
për ndihmën e dhënë në realizimin e këtij reportazhi

[BARAT]

foto nga antigonea

[BARAT]

Antigonea, nje dore nga shteti

Ministri i Kulturës, Ylli Pango, konfirmon mbështetjen për rikuperimin e qytetit të vjetër antik

Qyteti antik i Antigonesë, një nga zonat që posedon më shumë pasuri të antikitetit në vend, është përfshirë në mbështetjen e Ministrisë së Kulturës. Tashmë Parku Arkeologjik dhe ndërtimi i rrugës Gjirokastër-Antigone, rreth 14 km e gjatë, do të përfitojnë shumë shpejt fonde. Ka qenë vetë ministri i Kulturës, Ylli Pango, i cili gjatë një vizite që zhvilloi në këtë qytet antik, duke mbyllur kështu edhe ciklin e vizitave të tij në 7 parqet arkeologjike të vendit, i cili ka konfirmuar një mbështetje të ministrisë që drejton për këtë sit të njohur arkeologjik. Të gjitha ndërhyrjet që do të bëhen në Antigone kanë për qëllim pikërisht kthimin e këtij vendi në një hapësirë të vizitueshme për turistët e huaj dhe vendas. "Parqet arkeologjike kanë vëmendjen dhe një ‘status‘ preferencial nga ana ime, sepse i përmbahen faktit se vendi ynë ka margaritarë të shumtë, si në aspektin e monumenteve të trashëgimisë kulturore edhe në atë mjedisore, që duhen bërë sa më atraktive dhe fitimprurëse", është shprehur Pango. Antigonea antike ka një sipërfaqe të përgjithshme nga 66-90 ha, me një gjatësi rreth 1,3 kilometra dhe me një pozicion dominues në të gjithë luginën e Drinos. Nga pikëpamja historike dhe kulturore, Antigonea përfshin dy shtresa historiko-kulturore, antikitetin, nga shek III-II para Krishtit, që përfaqësohet kryesisht me muret fortifikuese të zbuluara dhe ekspozuara në rreth 2 kilometra gjatësi, nga rreth 4 km që mendohet të kenë qenë. Ekspertët e arkeologjisë, që kanë gërmuar dhe studiuar Antigonenë, thonë se, ndonëse këtu nuk ka pasur gjetje të mëdha si teatri, tempulli dhe nekropoli, apo vepra arti voluminoze mermeri, objektet që kanë dalë në dritë deri tani janë tepër të spikatura dhe me interes. Ndër këto gjetje të spikatura, përmenden Sirena e Antigonesë, një skulpturë mjaft e spikatur e Poseidonit, rrota e qerres, Qeni Mollos, një dorë bronzi me dy gishta, në njërin prej të cilëve ndodhet një unazë, një bisht kali në bronz, i cili mendohet të jetë pjesë e ndonjë skulpture të madhe bronzi. Në kuptimin e guidës turistike, Antigonea ka disa avantazhe. Së pari ndodhet pranë qytetit të Gjirokastrës, qytet i pranuar nga UNESCO si "Pasuri e trashëgimisë kulturore botërore", gjë që e përfshin edhe Antigonenë automatikisht në UNESCO dhe në guidën turistike të Gjirokastrës, në raportet, planet dhe masterplanet e zhvillimit turistik të kësaj zone. Vetëm kur udhëton për në Antigone, turisti dhe vizitori ka mundësi të rrokë me një vështrim të vetëm një peizazh të plotë të Gjirokastrës historike. Rruga Gjirokastër-Antigone, 14 km e gjatë, përshkohet nga një peizazh natyror, historik, kulturor dhe etnografik mjaft të larmishëm dhe me interes për turistët e vizitorët. Në gjysmën e kësaj rruge vizitori ndeshet me dy fshatra tipikë të periudhës komuniste, Arshi Lengo dhe Asim Zeneli, që karakterizohen nga urbanistika dhe arkitektura tipike e asaj periudhe. Tri fshatrat e tjerë, Krinë, Tranoshishtë dhe Saraqinishtë, që ndodhen në vazhdim të rrugës deri në Antigone, janë fshatra autoktonë, tipik lunxhiotë, që ofrojnë një atmosferë tradicionale të ngjashme me atmosferën çajupiane, që spikat në vargjet "Aty ishte fshati me kishë e me varre, rrotull ca shtëpi të vogla fare".

gazeta shqip- 22/06/2007