Botohet Atlasi Dialektologjik, amaneti i prof. Eqrem Çabejt

[Albo]

Botohet Atlasi Dialektologjik, amaneti i prof. Eqrem Çabejt


Petrika GROSI

Më në fund, pas 70 vitesh që nga koha kur prof. Eqerem Çabej hodhi i pari idenë për krijimin e një atlasi dialektologjik të shqipes, sot amaneti i gjuhëtarit tonë të shquar, njëkohësisht edhe objektivi kryesor për gjithë këto vite i Institutit të Gjuhësisë edhe Letërsisë, mund të konsiderohet i përmbushur. Ditën e djeshme, drejtori i këtij Instituti, prof. Jorgo Bulo, na ftoi për të parë kopjen e parë të vëllimit të parë të Atlasit Dialektologjik të Gjuhës Shqipe, botuar nga Instituti Oriental i Napolit në Itali. Shumë shpejt pritet që dhe vëllimi i dytë të shohë dritën e botimit. Prof. Bulo, duke e quajtur këtë vepër monumentale, pranoi të tregojë në një intervistë ekskluzive për gazetën “Albania” më shumë detaje mbi atlasin e porsabotuar, rëndësinë e tij, vlerat, çështjet që paraqiten në këtë botim kaq të veçantë, që do të jetë padyshim tepër i nevojshëm për të gjithë albanologët dhe studimet pasardhëse mbi historinë e gjuhës shqipe dhe shtrirjen gjeografike të saj.

Prof. Bulo, Atlasi Dialektologjik i Shqipes ka qenë një ndër objektivat e hershme të gjuhëtarëve tanë, por edhe të Institutit tuaj. Çfarë do të thoshit tashmë, kur ky Atlas shikon më në fund dritën e botimit dhe ju mbani në duar kopjen e parë të tij?

Atlasi Dialektologjik është një nga veprat fondamentale të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë. Për këtë Atlas është bërë nga shkencëtarët tanë një punë shumëvjeçare në arkiva dhe terren. Në këtë vepër është investuar energji dhe dije nga gjuhëtarët më të njohur, të cilët kanë punuar në këtë fushë. Botimi i kësaj vepre monumentale në dy vëllime, (vëllimin e parë e kemi këtu tani), është dhe kryerja e një prej detyrave themelore të Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë që ai e ka pasur që në krijimin e tij. Vepra është botuar në Napoli, në bazën e një marrëveshjeje që ne kemi me Institutin Oriental të Napolit. Kjo vepër madhore është, siç ju thashë, rezultat i një pune shumëvjeçare. Puna për këto atlase është drejtuar nga profesori i njohur në fushën e dialektologjisë, Jorgji Gjinari. Në këtë Atlas pasqyrohen të gjitha trevat ku sot flitet shqipja. Pra, kemi krejt shtrirjen e gjuhës sonë në hartën e asaj që quhet “Shqipëria Gjuhësore” e veç kësaj përfshihet edhe diaspora.

Kur ka nisur puna për këtë Atlas Dialektologjik dhe cili ka qenë iniciatori?

Ideja për hartimin e një atlasi të tillë është hedhur për herë të parë në vitet ’30-’40 të shekullit të kaluar nga prof. Çabej. Ai e mendoi i pari domosdoshmërinë e një atlasi dialektologjik të gjuhës shqipe, madje hartoi që atëherë edhe një pyetësor të gjerë për këtë punë. Më tej, ideja ka vijuar me punën e prof. Mahir Domit dhe të shumë e shumë pasardhësve dhe kolegëve të tjerë gjuhëtarë, që kanë kontribuar për plotësimin e Atlasit me materialet, studimet dhe hulumtimet e kryera ndër vite.

Çfarë do të gjejë lexuesi në këtë botim që ju e përcaktuat si monumental dhe kujt do t’i shërbejë kryesisht kjo vepër?

Natyrisht që kjo vepër është shumë speciale e me rëndësi të veçantë për dialektologjinë dhe historinë e shqipes. Në radhë të parë është një vepër që i adresohet publikut të specializuar. Atlasi do të vlejë dhe do të shërbejë vazhdimisht në të ardhmen si një pikë referimi për të gjitha studimet gjuhësore. Albanologjia shqiptare, ajo e huaj dhe gjuhësia e përgjithshme, do ta kenë të dobishëm këtë Atlas.

A ka pyetje apo dilema që marrin përgjigje nga ky atlas?

Atlasi u jep përgjigje shumë pyetjeve që padyshim ngrihen dhe u interesojnë gjuhëtarëve në punën e tyre studimore-shkencore. Është një vepër me interes në përgjigjet që jep për dialektologjinë shqiptare të zonave të caktuara, por edhe në përgjithësi. Vepra jep një pasqyrë tërësore, përgjithësuese, të dialekteve dhe të folmeve të gjuhës sonë, të tipareve të përbashkëta dhe veçorive të tyre. Padyshim, jepen kufijtë e shtrirjes së këtyre veçorive, pra, një vështrim i përgjithshëm i gjuhës shqipe në variacionin e saj gjeografik. Kjo është e para vepër e hartuar sipas koncepteve dhe metodave të gjeografisë gjuhësore, një vepër, realizimi i së cilës u bë i mundur nga një veprimtari paraprirëse 25-vjeçare me studime e hulumtime të gjuhës shqipe. Vepra sjell të dhëna jo vetëm për dialektologjinë, por edhe për disiplina të tjera të veçanta gjuhësore si leksikologjia e, po kështu, edhe për ndonjë disiplinë jogjuhësore, si historia e popullit tonë dhe ajo e gjuhës shqipe. Siç thashë, kjo është një vepër madhore e gjuhësisë shqipe, që ka interes për gjuhësinë historike, problemet e kontakteve të gjuhëve, studimet ballkanistike dhe probleme të tjera lidhur me to. Një ndihmesë të veçantë i sjell historisë së gjuhëve kufitare nga të cilat të folmet shqipe, kryesisht të folmet anësore, ruajnë shumë gjurmë frazash të moçme të kontakteve të zhdukura ndonjëherë në vetë trevat e atyre gjuhëve.


Albania
2 Qershor 2007

[Albo]

Atlasi, fryt i bashkëpunimit shqiptaro - italian

Prof. Italo Kostante Fortino*

Në kuadër të marrëveshjeve kulturore midis Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Universitetit të Studimeve Orientale në Napoli, është realizuar publikimi i Atlasit Dialektologjik të Gjuhës Shqipe (ADLA), një punim madhështor, i drejtuar nga studiuesit e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të Tiranës.
Promovimi i një projekti kërkimor për një Atlas Dialektologjik të Gjuhës Shqipe është meritë e prof. Mateo Bartolit (1929), më pas u ndoq nga prof. Karlo Taliavini (1940) dhe u vazhdua nga prof. Eqrem Çabej, i cili formuloi pyetësorin mbi matricën e atlaseve të S. Xhilieron dhe vetë Bartolit.
Ky dokument kulturor u realizua nga ana praktike në Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë të Tiranës dhe mori zhvillime të mëtejshme duke filluar nga viti 1970 deri në vitin 1990, gjatë punës së vështirë dhe përfituese për dy dhjetëvjeçarë. Kriza e viteve ‘90 nuk ofroi mundësi për publikimet në Shqipëri dhe, me sugjerimin e prof. Romano Lazeronit, në atë kohë president i Komisionit Kërkimor CNR, Universiteti Oriental i Napolit, sponsorizoi shkrimet editoriale, duke i përfshirë në marrëveshjen e bashkëpunimit dhe kooperimit midis dy institucioneve dhe duke siguruar në këtë mënyrë mbështetjen e parë nga vetë CNR-ja. Në kuadër të simpoziumit “Variacionet gjuhësore në shqip” (Salerno 1994), urgjenca e publikimit të Atlasit u mor nga prof. Bahri Beci, në atë kohë drejtor i Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të Tiranës dhe bashkautor i vetë Atlasit, i cili gjatë realizimit nxirrte në pah jo vetëm aspektet strukturore dhe procesin e evoluimit, që kishin çuar në strukturimin përfundimtar të Atlasit, por, nëpërmjet vëzhgimit të fenomeneve të konvergjencës dhe divergjencës gjuhësore, arriti të zbulonte në Principatën e Arbërit (shek. XI-XV), zonë midis Durrësit dhe Lumit Drin, konsolidimin e disa fenomeneve dialektologjike homogjene, jo të panjohura për procesin e formimit të një “njësie politike dhe ekonomike” progresive. Hartimi i kësaj vepre krijonte perspektiva të një interesi të madh historik dhe gjeopolitik, të cilat meritojnë reflektime dhe thellime të mëtejshme dhe falë gjithë të dhënave që ofron tashmë Atlasi. Ky shembull është sqarues dhe thekson rëndësinë e madhe që mund të ketë kuadri i përgjithshëm i fenomeneve të panumërta gjuhësore, që përfshin të gjithë zonën (albanofone) shqipfolëse, atë të Shqipërisë, të tokave albanofone limitrofe, të Greqisë, të Zarës (Kroacisë) dhe të jugut të Italisë. Të dhënat e siguruara nga Atlasi mundësojnë një riorganizim kompleks të varianteve dialektore fonomorfologjike, të cilat ofrojnë udhëzime të vlefshme për të përcaktuar zonat e prejardhjes së rrymave të ndryshme të emigrantëve. Nevojitet më tepër se një falënderim për ata që mundësuan publikimin aktual; Universitetit Oriental të Napolit dhe në mënyrë specifike Departamentit të Studimeve të Europës Lindore, i cili, përveç kontributit financiar, ka investuar energji dhe përkushtim; dhe, së fundi, por jo i fundit, Rajonit të Kampanjas, Zona e Koordinimit të Aktiviteteve Sociale dhe trashëgimisë historike, kulturore dhe folkloristike të Komunitetit Albanofon, të Komunës së Greçit, në Provincën e Avelinos, për mbështetjen e vyer financiare, që ka kontribuar në mënyrë të veçantë në realizimin e publikimit.

Përgjegjës shkencor i Marrëveshjes së Bashkëpunimit dhe Kooperimit midis Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Universitetit Oriental të Napolit



2 Qershor 2007