FALTORET DHE MEDRESETË NË QARKUN E JANINËS

Ibrahim D. HOXHA


Pasi osmanët e vunë jugun shqiptar nën sundimin
e tyre, së pari në Janinë e pastaj, ca nga ca, në tërë atë
pjesë shqiptare ngritën faltore islame dhe institucione
përkatëse në gjuhët arabe dhe osmane. Nga sa dihet, kjo
veprimtari filloi që nga koha kur mbretëronte sulltan
Bajazidi (rreth viteve 1390-1397). Vetëm brenda në
kryeqendrën e vilajetit, Janinë,[1] ishin ngritur 19 xhami.
Ngjitur me xhamitë ishin ndërtuar 24 “Oda mësimi” (të
ndara, të veçanta), ku nxënësit mësonin të lexonin Kuran-i
Qerimin. Krahas këtyre, kishte edhe disa mesxhide (faltore
të vogla), namasgjahu (sheshi i faljes së të kremteve të
posaçme) i ndërtuar nga mirëbërësi Mustafa Efendi
(ish-drejtor i financës së vilajetit) dhe 5 teqe. Xhamitë
emërtoheshin me emrat e financuesve përkatës. Të tilla
xhami, ishin: “Bajrakllë Xhami” – e quajtura edhe “Xhamia e
Pazarit”- e ngritur nga sulltan Bajazidi, ndoshta në vitet
1431-1449, xhamia “Arsllan Pasha”[2] e cila kishte 15
shtylla mermeri dhe tri shtylla prej guri vendi, (ngritur
më 1712 nga ish-valiu i Janinës, Arsllan Pashai, i biri i
Zylfikar Agait); xhamia “Ajshe Hanëm”, engritur nga Ajshe
Hanëmi, e bija e Haxhi Pashait; xhamia “Xhelali Pasha”,
ngritur nga Mustafa Efendiu, thesaradministrues i
vilajetit; xhamia “Lluqe Isuf Aga”; xhamia “Fet-hije”
(ndërtuar brenda kalasë); xhamia “Valijuddin Pasha”,
ngritur nga Valijuddin Pashai i Ali p. Tepelenës; xhamia e
sheh Iljazit, ndërtuar në lagjen Shemseddin; xhamia e sheh
Musait etj. Dy prej këtyre xhamive i përkisnin “Shehlerëve
të Mëdhenj” të sektit Nakshibehdi. Në Berat Islam Beu e
Hasan Roza ngritën xhaminë “El’ Haxhi-Sinan”. Në Delvinë
Sijavush Pashai ngriti xhaminë me emrin e vet; abazenjtë
ngritën xhaminë në lagjen “Varre” (në qendër). Kjo xhami,
një arkivë e pasur me gjithfarë fletoresh dhe dokumentesh
dorëshkrim, u prish përdhunisht më 1968-70 nga komiteti i
partisë së PPSH-së dhe komiteti ekzekutiv i rrethit të
Sarandës. Me atë rast, u asgjësuan objekte dhe dokumente
shumë të çmueshme për historinë e Shqipërisë. Në Filat u
ngritën nga populli: “Xhamia e Madhe” në qendër të qytetit
dhe “Xhamia e Vogël” – apo “Xhamia e Sejkatet”. Në
Gjirokastër, Skënduli ngriti xhaminë me të njëjtin emër. Në
Konicë Husejn Shah Beu ngriti xhaminë “Husejn Shah”.

Në Konispol u ngritën disa xhami: “Xhamia e Ali
Ksenit” (në qendër), e ngritur nga dalanenjtë; “Xhamia e
Çuçatit” apo “Xhamia e Medreses”, e ngritur nga Alush Agai;
“Xhamia e Pashanjet”, që nuk dihet nga kush u ngrit;
“Xhamia e Shehatit”, e ngritur nga karsitët; “Xhamia e
Llanxatit”, “Xhamia e Isaranjet, “Xhamia e Tushanjet”,
“Xhamia e Piratit”. Veç këtyre faltoreve, në lagjen Llanxat
ishin edhe 3 mekamë shumë të bukur dhe një dulbe (tyrbe),
ndërtuar tërësisht me gurë të gdhendur, të cilët kanë
arritur të pacënuar deri në vitet 1965-1970. Në Margëllëç,
Piri Pashai, ngriti xhaminë “Piri Pasha” - në qendër të
qytetit. Në Paramithi Mehmet aga Proka ngriti në lagjen e
prronjatëve xhaminë “Prokat”. Në Prevezë u ngritën xhami
nga Ahmet bej Dinua, një tjetër në kala etj. Atje u ngrit
edhe një teqe shehlerësh. Në Vlorë Mustafa pasha Vlora
ngriti Namazgjahun. Këto ishin disa nga xhamitë e ngritura
nëpër disa nga qytetet e jugut, po edhe në qytete të tjerë
si edhe në çdo fshat u ngritën shumë e shumë xhami.
Njëherësh apo më vonë, ku aty-këtu, si p.sh në Berat, në
Filat, në Konispol e gjetiu u ngritën edhe medresetë; në to
mësohej gramatika, sintaksa, logjika, jurisprundenca islame
e fet-faje (fikha). S. Hugesi dëshmon, se kur kishte shkuar
në Janinë (1805-06), kishte gjetur dy “ndërtesa të mëdha”,
shkolla ku mësohej arabisht e turqisht, pra dy medrese. Në
Janinë kishte 7 medrese me konvikt (internat).[3] Medresetë
ishin “të ulëta” (siç ishin ato të Filatit, Konispolit etj)
dhe “të larta”. Në të parat, mësohej 5 vjet, në të dytat 10
vjet; pas mbarimit të të ulëtave jepej e drejta për
vazhdimin e mësimeve në të lartat; (të larta kanë qenë ato
të Janinës). Për ato, në salnamenë e vitit 1308 H (1892)
thuhet: “Medresetë e larta të Janinës meritojnë të quhen
vende rilindjesh të shkencave. Prej profesorëve të shquar,
studentët marrin mësime shkencore dhe fetare. Hirësia e
tij, profesor Qamil Efendiu (nga Prishtina, shënim i
autorit të këtij materiali) u jep mësime shkencore dhe ka
diplomuar shumë hoxhë, të cilët janë të aftë në shkencat
moderne dhe fetare”. Në të gjashtë shkollat e (medresetë) e
atij qyteti, kryeqytet vilajeti, mësonin 300 nxënës në
vit.[4]

Është rasti dhe vendi për të vënë në dukje edhe se ç’kanë
qenë në vetvete medresetë. Gjatë tërë Mesjetës e deri vonë
kohës së re në vendet islame ndërmjet Atlantikut e
Paqësorit ato kanë qenë çerdhe dijepërhapëse; mësimdhënës
ishin bilbilët që i cicëruan dhe shtjelluan ato dituri.
Medresetë ishin qendra të mësimit dhe edukimit, nga dolën
udhëheqës të shquar shtetërorë, si; Mehmet-Fuat Pashai,
Mehmet-Emin Ali Pashai, Mitat Pashai dhe udhëheqës të tjerë
të çdo shkalle që nga kryeministri e poshtë, gjyqtarë me
emër, si Ahmet-Xhevdet Pashai; dijetarë me emër, si: Halil
efendi Filibeja, Muhamet Abduh Misiri, Munir efendi Shami,
Mustafa efendi Vidini, Riza efendi Tefiku, Xhemaluddin
Afganiu si edhe vetë më të mëdhenjtë Bedred-din Samavi, El
Farabiu, El Gazaliu, Firdeusiu, Hal’laxhi Mansur, Ibn-i
Ruzhd, Ibn-i Sinai, Muhamet Xhelalud-din el Rumiu, Omar
Khajami, Sadiu, Shabaheddin Maktul, Shiraziu etj.
Ekonomistët, financierët, arkitektët e rrallë si arkitekt
Sinani dhe inxhinierët e tjerë në zë, drejtuesit e famshëm
ushtarakë, si: Ibrahim Pashai (Sulltan Ibrahi), Sinan
Pashai, Qypërlinjtë etj. si edhe çdo ushtarak tjetër prej
më të lartit e deri tek më i ulëti, janë mbrujtur dhe
pjekur pikërisht nëpër medresetë. Në fund të fundit, vetë
shkencat e natyrës dhe ato shoqërore lindën në mendjet e
dijetarëve islamë aziatiko-afrikano-europianëve, u
përkundën në mendjet e tyre dhe u lëvruan e shtjelluan
pikërisht prej tyre nëpër medresetë.



Medreseja e Konispolit



Quhej Ders Hane (Shtëpi Mësimi). U ndërtua “në
fillim të përhapjes së islamizmit në Çamëri”[5], nga Alush
Ali agai, i cili në atë pjesë të fushës së Konispolit që
quhet Rraha, ndërtoi edhe mullirin e quajtur Mulliri i
Agait. Grupi i ndërtesave të medresesë së Konispolit
përbëhej nga: ngrehina e mësonjëtores me 11 të ndara,
faltorja, myftinia dhe godina e sterrës si edhe lëmi
ujëmbledhës i saj. Tërë këto ngrehina përmblidheshin brenda
një muri qarkues rreth 3 metër të lartë me tri porta:
kryesorja dhe dy anësoret. Ndërmjet ndërtesave ishte një
shesh me përmasa afërsisht 100x80 m. Medreseja e Konispolit
ishte qendra më e hershme dhe më e madhe mësimore islame në
Jug të Shqipërisë, pas të parës së Janinës. Dokumente të
shkruara mbi lashtësinë e kësaj medreseje nuk kemi mundur
të gjejmë ende. Përmendet vetëm në salnamenë (vjetarin) e
Janinës të vitit 1319 hixhri (1901-1902). Aty thuhet se më
1305 H (1887-1888) në Konispol ishte çelur mejtepi (shkolla
fillore fetare). Mirëpo kjo nuk ishte e njëjtë me
medresenë, as nga gjuha zyrtare e përdorur aty e as nga
niveli i përgatitjes. Në medrese gjuhë kryesore ishte
arabishtja, kurse në mejtep-turqishtja osmanisht; në
medrese përgatiteshin hoxhallarët e ardhshëm, kurse në
mejtep nëpunës, arsimtarë etj. Gojëdhënat e njëzëshme të
disa brezave dëshmojnë pa pikë dyshimi edhe se “mejtepi u
hap dje; medreseja ish hapur që shumë vite përpara se të
lehej Muhamet Kuçuku. Edhe aj proto parë (në fillim –
I.D.H.) në këtë medrese mësoj, ku do mësonej gjekët?”.[6]
Mbi të gjitha mejtepi, që në fillim e deri në fund pati
zënë një pjesë të ndërtesës së medresesë, sepse ndërtesë
tjetër të përshtatshme për mësonjëtore në Konispol nuk
kishte edhe deri në vitet 1955-1956. Medreseja dhe mejtepi
vazhduan pandërprerje deri më 1913, kur si njëra, edhe
tjetra u mbyllën nga ushtria dhe pushteti grek, që sundoi
atje deri më 1917. Në vitin mësimor 1917-1918 një pjesë e
ndërtesave u zu nga shkolla zyrtare shqipe e sapoçelur dhe
vazhdoi kështu deri më 1930, kur kaloi e tëra në përdorim
të shkollës. Medreseja u kalua në ndërtesën e myftinisë,
dhe pas pak vitesh në xhaminë e lagjes Shehat, ku vazhdoi
deri më 1940, kur u shkatërrua (si edhe shkolla) nga
ushtria greke. Grupi i ndërtesave të ish-medresesë së
dikurshme u rindërtua disi në vitet 1941-1942, por u
shkatërrua përfundimisht në vitet 1945-1950.

Sipas gojëdhënave dhe moshës së disa
ish-nxënësve të hershëm që kanë pasë mësuar atje, mendja e
do që medreseja të jetë ngritur ndërmjet viteve 1700-1720.
Për hershmërinë e saj, mund të merren si dëshmi edhe
hullitë e thella ngjitur me njëra-tjetrën në gurët e grykës
së sterrës, të gërryera nga fërkimi i litarëve që
rrëshqisnin gjatë ngjitjes dhe zbritjes së kovave
ujëqitëse. Mund të dëshmohet, gjithashtu, edhe nga pllakat
e gurta të lëmës dhe të shkallëve të ndërtesës së sterrës
si dhe ato të mjediseve të tjera, të cilat, duke u shkelur
vazhdimisht një kohë të gjatë, janë lëmuar aq sa
vende-vende shkëlqejnë. Në medresenë e Konispolit mësonin
jo vetëm nxënës çamër, por edhe fqinjarë e tejfqinjarë:
lebër, skrapallinj etj. Nxënësit jo-konispoli për disa vite
u strehuan dhe u ushqyen në shtëpitë e mirëbërësve: të
Dalanenjet, të Takanjet, të Bejkanjet, të Kuçukanjet, të
Karafìlanjet, të Muderrizenjet, të Plakanjet, të Shehanjet
(ata të Bregut të Koçit dhe ata të Llanxatit), të Karsitet
(Haxhiabdulanjet), të Kareçanjet e të ndonjë tjetri. Vite e
vite më pas, kur ndërtesa u zgjatua, talebetë (nxënësit)
flinin në pjesën e shtuar. Madje, nxënësit e skamur
pajiseshin prej mirëbërësve edhe me tesha, këpucë dhe me
mjetet e duhura mësimore. Mësimi kryesisht jepej arabisht
e, krahas saj, vetvetiu edhe shqip. Si lëndë mësimore,
përdorej Kur’an-i Qerim dhe libra të tjerë lidhur me atë.
Një vend të rëndësishëm zinin edhe vjershërimet e Muhamet
Çamit, hoxhë Abdullahut etj. Pas mbarimit të mësimeve në
medresenë e Konispolit, nxënësi kishte të drejtë të
vazhdonte mësimet në medresetë e Janinës, madje edhe në
medresetë e larta turke apo egjiptiane; në ndonjë rast,
edhe në ato persiane e hindane. Hafëz Mehmet M. Alushi
(1897-1985) nga Konispoli, në kujtimet e veta shkruan: “Kam
dëgjuar nga goja e muderrizit, të përndershmit Selim efendi
Husejn efendi Peqinit (1818-1908) se në vitet 1720-1790
drejtor i medresesë dhe myfti në Konispol ka qenë i
përndritshmi, Haxhi Jahjai nga Manastiri. Në vitet
1791-1850 me ato detyra ka qenë i përndershmi Husejn efendi
Peqini, më parë muderriz dhe myfti në Filat”; në vitet
1850-1897 - i përndershmi Xhafer efendi Abdiu nga fshati
Ninat; në vitet 1898-1941 - i përndershmi Mehmet-Emin
efendi mulla Ago Emin Ramua nga fshati Vrohona. Fillimisht,
në medrese mësonin 30 talebe, pastaj shpejt arritën në 107
vetë. Në medresenë e Konispolit mësuan mjaft dijedashës e
atdhetarë në zë nga Konispoli e fqinjë çamë e nga krahina
të tjera. Të tillë talebe (nxënës) konispolitë, kanë dalë
nga Dalanenjtë: Bilal Dalani, Mahmut Musa Dalani, Murat
Bilal Dalani, Musa Beqir Dalani, Mustafa Shuaip Dalani,
Qamil Tahir Dalani, Remzi Sali Çali (Dalani), Servet Bilal
Dalani, Smail Tahir Dalani, Shefik Hasef Dalani e Shuaip
Mahmut Dalani. Nga Goxhenjtë: vëllezërit Muharrem, Muhedin
e Shaban Xhafer Goxhai. Nga Halilpashajt: Saliko Halil
Pashua, mulla Abaz Halilpashua, Haxhi Brahim Halilpashua
dhe Izet mulla Abaz Halilpashua. Nga Jahajt: Daut Hasan
Jaho, Hajrullah Tahir Jaho, Izet Daut Jaho e Muharrem Dush
Jaho. Nga Karafilajt: Kaso Mehmet Karafili e Mehmet Selim
Abaz Karafili. Nga Kuçukanjt: Adem Kuçuku, Emin Shaban
Kuçuku, Muhamet Çami (Muhamet Hamza Kuçuku: 1174-1242
H./1758~1759-1826~1827), Omer Kuçuku, Shaban Kuçuku dhe
vëllezërit Veip e Zeqo Kuçuku (stërnipër të Muhamet Çamit).
Nga Malanjt: Hazbi Malo e Omer Riza Malo. Nga Muderrizajt
(me prejardhje nga Ninati): vëllezërit Fuat, Hasim, Qadhim
e Satedin Xhafer Muderrizi. Muderrizajt (me prejardhje nga
Vrohonai): vëllezërit Hajri e Neshet Mehmet-Emin mulla Ago
Ramo. Nga Plakajt: Ali Plaku, vëllezërit Hajro e Rexho
Haqif Plaku, Haqif Plaku e Osman Ali Plaku. Nga Shehajt (e
Bregut të Koçit): vëllezërit Ferhat e Rushit Daut Shehu si
edhe vëllezërit Haki e Haqif Rushit Shehu. Nga Takajt:
Alush Ilmaz Taka, Bedul Taka, Muharrem Deme Taka, Osman
Taka, Resul Osman Taka, Saliko Bej Taka e Sulo Haxhi Taka.
Nga Zejnajt: vëllezërit Abdul e Ramadan Ilmaz Zejno, Ilmaz
Hamit Zejno e Jasin Xhelo Zejno. Të tjerë konispolitë: Adem
Mehmet Sejko, Ahmet Emin Xhemaliu (Taqe), Bajram Resul
Mane, Fejzo Zejnel Mullai, hafëz Mahmut Selim Peqini, hafëz
Mehmet Muhamet Alushi, haxhi Abdul Kasimi, hoxhë Abdiu,
hoxhë Abdullahu (1795-1865/1866), Husejn Abdi Brahimi,
Jakup Ahmet Garbiu, Jasin Kareçi, Mete Fejzo Zejneli,
Muharrem Abdi Brahimi, Omer ef. Haxhiu (Karsiti), Resul
Mero Dalle, Rushit Dine Halili (1871-1912), Sami Xhafa,
Sulo Daut Brezati (a Veizati), Shaban Kasim Niso, sheh
Tahir Çaze etj. Talebe fqinjarë: Nga Ninati: Ismail efendi
Zejneli (1865-1922), mulla Fuat Rakipi, Osman ef. Rushiti
(1765-1842), Qemal Ismail ef. Zejneli, Xhafer ef. Abdiu
(1822-1897) etj. Nga Vërva: Osman Aliu, Sulo Musai etj. Nga
Filati: Feim Mita e Shemshudin Dauti ndoqën medresenë,
respektivisht, i pari në vitet 1860-1865 dhe i dyti në
vitet 1890-1895. Nga Paramithia: Jaho Mato që mësimet i
kreu përafërsisht në vitet 1900-1905. Talebe (nxënës)
krahinash të tjera: Nga Fterra (Labëri) vëllezërit Feim e
Sheme Kurti (përafërsisht në vitet 1865-1870. Doemos që në
atë medrese mbi 200 - vjeçare kanë mësuar edhe shumë të
tjerë, po mjerisht nuk kemi mundur të gjejmë amëzat apo të
dhëna të tjera. Përfundimisht, mund të them pa u
gabuar aspak se “ders-haneja” e Konispolit ka qënë jo vetëm
një nga qendrat e para dijepërhapëse në jugun shqiptar, por
edhe e para çerdhe ku u përdor shqipja. Vjershat e Muhamet
Çamit, të hoxhë Abdullahut, të mulla Agos, mulla Mahmut
Margëllëçit etj. thuheshin përmendsh nga nxënësit e saj,
mbetën në mendjen dhe në gojën e nxënësve vijues deri në
ditët tona.[7]

Veprimtaria e medresesë së Konispolit, mjedisi
i përshtatshëm i krijuar nga vezir Ali Pashë Tepelena dhe
nga të huajt pranë Oborrit të tij, përgatitën kushte
lehtësuese për daljen e shkrimtarëve të tjerë shqiptarë;
fillimisht ata u morën kryesisht me vjershërime shqipe.
Sipas gojëdhënave dhe moshës së disa ish-nxënësve të
hershëm që kanë pasë mësuar aty, mendja ta do që ndër ata
të cilët lëvruan vjershërimin, i pari duket se ka qenë
Muhamet Çami, i pasuar nga bashkëqytetari i vet, gati
bashkëkohës, hoxhë Abdullahu, Mahmut Hamiti nga Margëllëçi,
Mulla Ago Emin Ramua nga Vrohonai etj. Pushtetarëve eprorë
osmanë vetëm në gjysmën e shekullit XIX u ra ndër mend se
nuk ishin medresetë ato që i përshtateshin gjendjes dhe
kohës, po shkollat laike; nga 1845 e mbrapa nëpër jugun
shqiptar – vetëm në vendbanimet me banorë që kishin pranuar
islamin - zunë të çelnin disa mejtepe (shkolla): kryesisht
“Darulfejzi Osmaní”; pastaj “iptidaje”- (fillore
3-klasëshe), pak “ruzhdije”(qytetëse 3-klasëshe) e,
tek-tuk, edhe ndonjë “idadije”, (gjimnaz të lartë 7-vjeçar
apo të ulët 6-vjeçar). Më 1288 H (1871-1872) në Janinë
çelën një shkollë qytetëse; një tjetër të tillë çelën më
1293 H (1876) në Prevezë, më 1297 (1879-1880); një në
Paramithi, më 1303 H (1885-1886); në Voshtinë, më 1316 H
(1898-1899); në - Janinë një për vajza dhe më 1319 H
(1901-1902) një në Konicë; të pesta për djem. Më 1296 H
(1878-1879) në Janinë çelën një gjimnaz 7-klasësh për djem,
kurse më 1316 H (1898-1899) një tjetër për vajza në
Prevezë. Më 1297 H (1879-1880) në Paramithi çelën një
“Darulfejzi Osmani” (fillore), më 1305 H (1887-1888) një në
fshatin Karbunar dhe një në Konispol. Në vitin 1306 H
(1888-1889) shkolla fillore çelën në disa vendbanime: në
Arpicë, në Grikëhuar, në Janinë, Kuç, në Luarat, Margëllëç,
Mazrrek, Pargë, Volë, Voshtinë dhe një në fshatin Vrohona.
Më 1310 H (1892-1893) - nga një në fshatrat Lopës e Shalës;
më 1311 H (1893-1894) - një në Filat. Më 1319 H (1901-1902)
çelën edhe disa fillore të tjera: Në Damës, në Konicë, në
Lurë, në Paramithi, në Prevezë dhe një në Varfan. Më 1320 H
(1902-1903) një në Janinë dhe një për vajza në Paramithi.
Nga sa shihet, tërë thesari - në mund të quhet kështu -
arsimor vjetor laik osmanisht përbëhej nga 175 gjimnazistë
dhe 114 gjimnaziste, përkatësisht me 13 mësues e 2 mësuese;
prej 209 qytetësesh dhe 172 qytetëseshe, përkatësisht me 10
mësues e 7 mësuese; nga 1300 filloristësh dhe 32
filloristesh, përkatësisht me 32 mësues e 1 mësuese.
Gjithsej, për qarkun e Janinës dhe atë të Prevezës ishin:
2002 nxënës e nxënëse dhe 65 mësues e mësuese. Pra, një
numër qesharak, ndaj numrit të mësuesve, mësueseve dhe të
nxënësve e nxënëseve të shkollave greke në të dy-ja qarqet
në fjalë. Në vendbanimet e këtyre dy qarqeve – si kudo
gjetkë - shkollat çeleshin në përkatësi me besimin fetar të
banorëve: në vendbanimet ku banorët vazhdonin të mbeteshin
ende në fenë kristiane ortodokse, shkolla çelej detyrimisht
në gjuhën greke; për ata që kishin kaluar nga krishterimi
në islamizëm, shkolla detyrimisht çelej në gjuhën osmane.

Padyshim që as faltoret e as mësimoret arabisht
e osmanisht nuk i shërbyen aspak çështjes kombëtare
shqiptare dhe as që u çelën me këtë qëllim; por edhe sikur
të çeleshin, kjo gjë tanimë ngjante me fikun pas së vjeli;
pra, kur u çelën ato shkolla, “e kishte marrë ferra
uratën”. Grekërit, nëpërmjet faltoreve dhe shkollave në
gjuhë të tyre, shqiptarët e krahinave anësore shqiptare,
tanimë i kishin shndërruar në “grekër”, sepse greqishtja po
kultivohej tek ata që mbi 1500-1600 vjet para fillimit të
përdorimit të arabishtes dhe të osmanishtes në vendbanimet
e pakta ku u pranua islamizmi; besimi islam në masë zuri të
përhapej nga gjysma e shekullit XVII e mbrapa. Kurse, në
shqiptarët e krishterë greqishtja vazhdoi të mbillej edhe
gjatë tërë 500 vjetëve të sundimit osman. Për më tepër që,
edhe në disa mësimore, si gjimnazet e Janinës dhe të
Prevezës ku shumica e nxënësve dhe e nxënëseve ishin
shqiptarë të besimit islam – e, doemos, edhe plot shqiptarë
të krishterë ortodoksë - mësimi jepej osmanisht e greqisht.
Ndërsa për pakicën shqiptare islame në faltoret islame dhe
në medresetë përdorej arabishtja, për shumicën shqiptare të
krishterë ortodokse në faltoret e shkollat priftpërgatitëse
përdorej greqishtja; ndërsa për pakicën shqiptare islame në
mësonjëtoret laike osmane përdorej osmanishtja, në ato
greke - për shumicën krishterë ortodokse përdorej
greqishtja. Ndërsa masa e krishterë ortodokse në tërësi
kryesohej dhe prihej nga një armatë e tërë priftërinjsh
grekë të të gjitha shkallëve, shqiptarët e krishterë
s’kishin kurrfarë prijësi të ngjashëm me ata të të
krishterëve ortodoksë. E njëjta gjë ndodhte edhe me
shqiptarët islamimë; prijësit e faltoreve, medreseve dhe
shkollave nuk u flisnin nxënësve shqip dhe për çështjen
shqiptare, po në gjuhë të huaja dhe për çështje të huajsh.
Shqiptarëve në tërësi jo vetëm që u mungonin prijës dhe
institucione shqiptare të ngjashme me ato greke, arabe e
osmane, por ato edhe u ndaloheshin rreptësisht. Një pengesë
tjetër tejet e vështirë për t’u kapërcyer nga shqiptarët që
ndiqnin mësimoret islame - medresetë dhe mejtepet- ishin
gjuhët arabisht e osmanisht që përdoreshin në to. Tingujt e
harfeve (gërmave) dhe shqiptimi i fjalëve të arabishtes e
sidomos të osmanishtes e shqiptarit ishin mjaft të vështira
për veshin dhe gjuhën e shqiptarit; edhe më e vështirë
ishte mënyra e të shkruarit. Tërë këto dhe mungesa e
mësonjëtoreve të posaçme shqipe për më se 2000 vjet rresht
– për më tepër, në kushtet kur fqinjëve nuk u mungonin -
shqiptarëve u shkaktoi dëme fatale dhe hidhërime tejet të
hidhëta.



Idadeja e Janinës.



Shkollë e mesme eprore 7-klasëshe, e çelur në
vitin 1296 H (1878-1879). Fillimisht, të 13 mësuesit që
përbënin trupin mësimor të shkollës, u jepnin mësim 175
nxënësve: 169 muslimanë e 7 jomuslimanë; nga këta, 111
ishin ditorë, 49-me pagesë dhe 15-me bursë. Mund të mësonte
gjithkush që dëshironte, pavarësisht nga besimi fetar a
kombësia. Po, për shkak të çorroditjes prej zhurmës
shurdhuese të kr.a-f. si edhe helmit të derdhur nga ata në
gjykimin gjithësisht të të krishterëve, mjerisht atë qendër
aq të rëndësishme dijeje e ndiqnin kryesisht shqiptarë nga
jugu të besimit islam dhe disa djem nëpunësish të atjeshëm
turq; përjashtim bënin vetëm fare pak toskë të krishterë,
kryesisht çamër. Kurse shumica dërrmuese e shqiptarëve të
krishterë parapëlqenin dhe ndiqnin mësimet në “Zosime.” Pas
shpalljes së kushtetutës II osmane, qeveria dhe partia
“Ittihat ve Terekki” (Bashkim e Përparim) që e drejtonte
atë qeveri, të ndodhura para kërkesave këmbëngulëse të
kombësive dhe kombeve që asokohe përmblidheshin brenda
sulltanatit osman, shpallën: “Çdo popull ka të drejtë të
çelë shkolla më vete dhe të arsimohet në gjuhën e tij
amtare”. Shqiptarët, të cilëve ndryshe nga tërë të tjerëve,
u ishte mohuar e ndaluar rreptësisht kjo e drejtë, gjetën
rastin për të përfituar nga një shpallje e tillë. Menjëherë
ata ngritën zërin dhe parashtruan kërkesat e veta në
organet shtetërore përkatëse. Mirëpo, kur pushtetarët
osmanë dhe partia drejtuese e tyre panë se punët morën
drejtim të padëshiruar për ata, bënë sikur e harruan
shpalljen e tyre. Kjo sjellje i zemëroi edhe më keq
shqiptarët. Ata ngritën gjithandej zërat si vullkan. Ndër
zëngritësit u dalluan edhe idadijarët e Janinës. Në një
letër të botuar në fletoren “Lirija”,[8] ndër të tjera,
thuhej: “Idadijarët na shkruajnë: kaluan dy muaj që u dha
urdhri që në shkollat e Shqipërisë të mësohet shqip. As në
idadijetë, as në ruzhdijetë e as në iptidajetë s’po jepet
ende”.

Në idadijenë e Janinës mësimet jepeshin
osmanisht e greqisht. Meqënëse shumica e nxënësve që
ndiqnin mësimet në atë shkollë ishin shqiptarë, këta, të
mbështetur edhe nga shoqëria “Bashkimi” e Janinës, njëzëri
ngulmonin që greqishtja të zëvendësohej me shqipen.
Përfaqësuesi i asokohshëm i qeverisë austro-hungareze në
Janinë, dr. Ranzi, në tejshkrimin (tanskriptimin) e 13
marsit 1909, njoftonte Ehrentalin: “ ... ngulmojnë të kenë
më tepër të drejtë të kërkojnë çeljen e një kursi për
gjuhën shqipe, pasi edhe greqishtja është lëndë mësimi e
detyruar; ata kërkojnë edhe zëvendësimin e greqishtes me
shqipen apo të paktën mësimin e të dy gjuhëve krahas
njëra-tjetrës. Mirëpo valiu ndaj shoqërisë (“Bashkimi”-
I.D.H.) u mjaftua të thoshte se s’mund të merrej parasysh
kërkesa e saj për heqjen e gjuhës greke, e cila këtu po
mësohet tash sa vjet. Kurse për mësimin e gjuhës shqipe si
lëndë e re mësimi - tha ai - s’janë caktuar ende mjetet e
duhura financiare për shpërblimin e mësuesve”. Nuk u pranua
nga valiu as kërkesa që shqipja të përdorej vetëm për
nxënësit shqiptarë. Si kundërpërgjigje, zërat e idadijarëve
dhe të shoqërisë “Bashkimi” në Janinë arritën kulmin. Të
gjendur përballë kërkesave të njëpasnjëshme këmbëngulëse e
disi kërcënuese të idadijarëve -të mbështetur fuqimisht
edhe nga “Bashkimi” i Janinës- qeveria osmane lejoi të
jepej shqipja nëpër të gjitha idadijetë. Me urdhër të
Ministrisë së Arsimit, drejtoria e arsimit të vilajetit më
1(14).9.1909 caktoi mësues në idadijenë e Janinës Nuçi Dh.
Naçin (shih) me 200 grosh në muaj; ky mbajti në ngarkim
edhe detyrat e deriatëhershme: sekretar i “Bashkimi” dhe
redaktor i fletores “Zgjim i Shqipërisë".[9] Të ndodhur nën
trysninë e pandërprerë përditë e më kërcënuese të
idadijarëve dhe të “Bashkimi” të Janinës, pushtetarët
osmanë u shtrënguan të emëronin në idadije edhe një tjetër
mësues shqiptar, Zyhdi Efendinë. Në letrën e dërguar nga
studenti i asaj idadijeje, Sali Filati (Çeka) dhe të botuar
në fletoren “Korça”,[10] pasi vihej në dukje se ai ishte
caktuar mësues për letërsi, drejtësi e tregti, për atë
thuhej: “Z. Zyhdi është një shqiptar i flaktë. Ky zot, duke
qenë shqiptar i vërtetë, ish marrë me sy të keq nga ca të
liq”.

Po në idadijenë e Janinës jepnin mësim shqip
edhe atdhetarë të tjerë si fjala bie prishtinasi Qamil Bala
dhe aninasi Qamil Efendiu. Atje morën mësim dhe u brumosën
më së miri me ndjenja të thella dhe të theksuara kombëtare:
Qamil Izet Çami, Sali Çeka, Sali Nivica, Pertef Pogoni, dr.
Hasaf Ajdonati, Qamil Izet Sejko, Ferhat Mero Shehu, Mihal
Prifti, Resul Osman Taka, Tare Haxhiu, Avni Rustemi, dr.
Sezai Çomo, Gani Çano etj. Këta u dalluan në fusha të
ndryshme: mjekësi, administratë dhe, më tepër, në organe
arsimore, deri edhe qëndrore të shtetit shqiptar; edukuan
breza të tërë mësimdhënësish të çdo shkalle dhe lanë gjurmë
të thella në pedagogjinë shqiptare. Disa nga këta idadijarë
dhe bashkënxënësit e njëkohshëm të tyre zhvilluan një
veprimtari të shquar politike dhe arsimore që kur ishin
ende nxënës; një nga më të zjarrtët, ishte Sali Çeka nga
Filati, bashkëpunëtor i tëra fletoreve në gjuhën shqipe.
Ndër ato veprimtari, ishte edhe qortimi i rreptë që i bënë
kara Rexhepit në faqet e fletores “Zgjim i Shqipërisë”
“lidhur me abetaren shqip me harfe arabo-osmane, që ai
shkroi e botoi. Për të ritheksuar qëndrimin e vendosur të
tyre mbi abecenë dhe shkrimin shqip, 72 nga ata nënshkruan
një përkujtesë dhe ua dërguan fletoreve “Bashkimi i Kombit”
(organ zyrtar i shoqërisë qëndrore “Bashkimi” në Manastir)
dhe “Shqipëtari” (organ zyrtar i shoqërisë shqiptare në
Stamboll) për ta botuar turqisht. Kërkesa e tyre u
plotësua. Qortimi i tyre ishte aq me vend dhe aq i
fuqishëm, sa u pëlqye dhe u mbështet nga tërë atdhetarët
dhe shtypi shqiptar. Shumë atdhetarë, po me anë të shtypit
shqiptar, i mburrën për guximin e tyre dhe i lëvduan për
aftësinë e atdhetarinë që treguan. Një prej tyre, ishte
edhe veprimtari, Hysni Ismail Potomi, i cili nëpërmjet
letrës së tij me dt. 2(15).12.1909, thoshte se ata ishin
treguar edhe atdhetarë të zjarrtë, edhe me dituri të thella
në lëmin e gjuhës dhe të historisë. Në veprimtarinë e tyre
atdhetare artistike, përmblidhet edhe skena(teatri). Më
26.9 (9.X).1909 në kinemanë “Ihsanije” -më të madhen e
kryeqytetit të vilajetit, Janinë - ata, nën drejtimin e
Nuçi Naçit dhe me pjesëmarrjen e tij (në përfytyrim të
Fetahut dhe të Zyberit), luajtën dramën e Shemsedin Sami
Frashërit, “Besa”; pjesëmarrësit ishin të panumërt, aqsa,
edhe pse ndërtesa ishte më e madhja e qytetit, “s’kishte ku
të hidhje mollën”.[11] Po sipas tij, atdhetaria dhe aftësia
artistike e shfaqur prej aktorëve amatorë i ndezi flakë të
pranishmit. Por edhe aftësia e tyre mbi gjuhën shqipe dhe
dijet shqiptare që u shfaqën sidomos në provimet e
zhvilluara më 27.6(11.7).1910, i lanë gojëhapur të
pranishmit të pranishmit dhe një numër të madh janinasish.
Në përfundim të provimeve të krejt lëndëve mësimore,
idadijarët e vitit të fundit fituan dëftesat e pjekurisë,
kurse të tjerët - ato të klasave vjetore përkatëse. Gati të
gjithë maturantët u dërguan për të vazhduar studimet e
larta nëpër universitete të ndryshme. Ndër ata ishin, edhe
Ferid Konja nga Janina, Fetah Janina, Mihal Margëllëçi
(Prifti) nga Kastriza, Pertef Pogoni nga Voshtina, Sali
Filati etj. Sali Çeka, dhe Pertef Pogoni u dërguan në
Francë, në universitetet e së cilës u diplomuan për
pedagogji e psikologji. Sali Çeka me rastin e diplomimit,
në letrën e vet me dt. 28.6(9.7).1910 drejtuar drejtorit të
fletores “Korça” dhe tërë lëçitësve shqiptarë, botuar në po
atë fletore nr. 16(36), dt. 8(21).7.1910, vinte në dukje
vlerën e idadijesë së Janinës si qendër e rëndësishme
kulturore e kombëtare. Ndër të tjera, ai shkruante: “Sot
mbarova shkollën idadije të Janinës, në të cilën kam 7 vjet
që kam shkuar një rrojtje mjaft të gjatë, që sot
shtërngohem ta qanj me lot nga largimi prej saj. Këtë
shkollë, këtë shtëpi mësimi në Shqipëri të Jugës s’mund ta
harronj kurrë, jo se kam shkuar gjysmën e jetës time, po
nga që ndahem nga kjo shtëpi, nga kjo mësimtore e shenjtë
që është një shkollë shqip. Këtu të gjithë nxënësit janë
vërtet shqipëtarë, janë djemt’ e Shqipërisë, janë burbuqet
e të pritmit, të flaktë me ndjenja zemërore kombëtare
përpara mëmëdheut, Shqipërisë së gjorë. Shkoll’ e Janinës
është shtëpia kombëtare për djemt’ e Shqipërisë. Ikinj pra
nga Janina, nga qytet’ i Piros, nga kjo fortes’ e Ali
Pashait në Toskëri. Janina për mua është një mëmëdhe i
dytë: më rriti, më bëri kaq; kudo që të vete, Epirë s’e kam
për të harruar...”

Vlen të theksohet se idadijenë e Janinës në
“shtëpi kombëtare për djemtë e Shqipërisë” e shndërruan
pjesëmarrësit në të dhe atdhetarët janinas, pas shumë vjet
përpjekjesh e mundimesh të gjithëfarshme; atyre kurrë nuk u
bëri “tërr” syri e as kursyen gjë nga ç’kishin në dorë.
Vlen të përmendet, gjithashtu, edhe se sa më shumë
rriteshin kërkesat kombëtare shqiptare dhe sa më i fuqishëm
ndihej zëri shqiptar, aq më i ashpër bëhej qëndrimi i
shqipmohuesve. Me të vërtetë që sjellja e ashpër dhe
qëndrimi mospërfillës i pushtetarëve osmanë ishin bërë
pengesa të vërteta dhe tejet dëmprurëse, po sjelljet dhe
qëndrimi i patrikanës së Fanarit, sinodhit grek dhe
qeverisë greke ishin edhe më djallëzore, më të shëmtuara;
ishin gjëma të vërteta. Kjo shfaqej në aspektin shqiptar e
kombëtar; për përshkrimin e tyre, s’arrijnë as volume e
volume të tëra. Polifemizmi i tyre u shfaq edhe në
idadijenë e Janinës. Për të penguar qoftë edhe sado pak
ecurinë e shqipes, duke parë se ajo kishte filluar të
lulëzonte edhe në Janinë, përbindëshat, të urdhëruar nga
Patrikana e Athina, në vitet 1909-1910 i vunë zjarrin 3
herë rresht ndërtesës së idadijesë.[12]





--------------------------------------------------------------------------------

[1] Salnameja (vjetari) i vitit 1288 H (1871) i vilajetit
të Janinës, salnameja e vitit 1308 H (1892) fq. 115 dhe
salnameja e vitit 1319 H (1903).

[2] Le Istorie Albanesi – Epoca Terca, Salerno, 1886, fq.
34.

[3] Salnameja e vitit 1288 H. (1871).

[4] Po aty.

[5] Llukë Karafili, “Disa Nënprefektura të Shqipërisë”.

[6] Mehmet M. Alushi, Hetem A. Kasimi, Medi Korro, Beqo
Zejnun Mullai, Xhevahire Brahim Demiri Halilpasho, Ahmet
Taqe etj.

[7] Për hollësi të mëtejshme shih: I.D.H., buletinin
“Qytetërimi Islam”, nr. 1, 1999, fq. 18 dhe “Univers” nr.
2, 2002, fq. 129-134), (Skema -Fotografi).

[8] “Lirija”, nr. 19, Selanik, dt. 6 (19).12.1908, fq. 2.

[9] “Zgjim i Shqipërisë", dt. 3(16).9.1909.

[10] Fletore “Korça” nr. 24, dt. 3(16).12.1909.

[11] ”Kujtime të ish-nxënësit, Ismet Çano.

[12] Për lëvizjen arsimore në tërësi dhe atë kombëtare në
veçanti në jugun shqiptar shih edhe Ibrahim D. Hoxha,
"Nëpër Udhën e Penës Shqiptare", Tiranë, 1984; Ibrahim. D.
Hoxha, "Nga jeta kulturore në vitet 1788-1822", Ibrahim D.
Hoxha, "Lëvizja për arsim dhe dituri kombëtare gjatë
dyqindvjeçarëve të fundit në krahinat jugore shqiptare ",
fletorja "Drita", Tiranë, 13.6.1982, “Revista Pedagogjike”
nr.1, Tiranë, Janar-Mars 1980, fq. 160-171.