Masakra e Tivarit-1945

[Anesti_55]

Masakra e Tivarit, Beja: Pas mbledhjes së të dhënave, do thërriten për të dëshmuar të dyshuarit
31-10-2010 / Gazeta 55


Komisioni hetimor parlamentar për masakrën e rëndë të Tivarit pritet të përcaktojë axhendën se kur do të thërrasin për të dëshmuar personat që kanë dijeni për ngjarjen. Kryetari i këtij komisioni, deputeti demokrat Fatos Beja deklaron se “deri më tani anëtarët e komisionit po punojnë në mbledhjen e të dhënave mbi ngjarjen e ndodhur 65 vite më parë”. “Anëtarët janë duke punuar mbi marrjen e të dhënave nga ana e institucioneve shqiptare dhe po shqyrtohen dokumentet. Puna është ndarë në mënyrë të tillë që deputetëve iu janë ngarkuar disa institucione dhe po shqyrtojnë dokumentet”- u shpreh Beja. Sipas planit të hetimit, përcaktohet se anëtarët e komisionit do të fokusojnë punën e tyre përmes hetimit në Arkivin Qendror të Shtetit, në Arkivin e Ministrisë së Brendshme, Ministrisë së Mbrojtjes, Ministrisë së Jashtme si dhe arkiva të tjera të mundshme, për fakte të reja që mund të dalin për këtë ngjarje. Më 7 korrik të vitit 2010 Kuvendi mori vendimin për ngritjen e komisionit hetimor parlamentar për hetimin e Masakrës së Tivarit të ndodhur në vitin 1945. Mazhoranca ngriti këtë komision hetimor, pas dyshimeve dhe ekzistencës së fakteve të forta se në të është përfshirë ish-diktatori i fundit komunist, Ramiz Alia.

[PLAKU]

Borxhi i perjetshem i Tivarit

http://www.lajmishqip.com/wp-content...e-aeroport.jpg



Pse duhet te rishikohen listat e atyre qe sot nderojme. Si u ngjyrosen te renet, si u vecuan dhe u harruan ata qe nuk kishin “biografine” e pershtatshme. Partizanet, ballistet, nacionalistet dhe krimi me i madh qe komunistet shqiptare i kane bere Kosoves…

Nga: Albert KOTINI & Alqi KOCIKO

Shumekujt i ka rene rasti te kaloje neper bulevardin “Deshmoret e Kombit”, por me siguri, pak vete i kane shtruar vetes pyetjet: Cilet deshmore dhe sa jane; a jane vertete “te kombit” te gjithe ata, apo vetem te nje partie; a ka te tjere te rene? Eshte e vertete se deshmoret, sipas nje historiani francez, zbukurojne kuroren e nje kombi; atehere kurora jone rezulton e sakatuar, plot vende bosh nga njera ane, e ndoshta me shkelqim te rreme guresh falso nga ana tjeter.Nese se pari duhen shtruar kriteret pergjithesisht te pranuara se cilet duhen quajtur deshmore e cilet jo, sigurisht qe shume me kompetente per kete jane institucionet qe supozohet te merren me kete leme. Por askush nuk mund t’i hedhe poshte argumentet sipas te cilave, deshmor i atdheut eshte ai qe vritet ne lufte e ne aktivitet kunder pushtuesve te huaj dhe ai qe lufton ne mbrojtje te vendit te vet nga zhberja e tjetersimi. Nuk eshte sekret nderkaq, se regjimi komunist perzgjodhi kohe pas kohe dhe sistematikisht, listen e heronjve dhe deshmoreve, ne varesi te grupeve “armiqesore” dhe spastrimeve te rradhes brenda llojit; duke mberritur ne fillim te viteve 90-te, me nje grup gjithsesi te diskutueshem bijsh e bijash qe nderoheshin e nderohen cdo pervjetor. Pse kjo liste eshte e diskutueshme, perpiqemi ta argumentojme ne kete shkrim.Gazeta zyrtare nr.9 e vitit 1969, sqaron dekretin 4558 te dates 18.10.1969 “Mbi deshmoret e atdheut”, ku jepet motivi: “Te brumosur me idete e Partise, me ndergjegje klasore revolucionare, ata kane kryer dhe kryejne akte te rralla patriotizmi, vetmohimi, sakrifice dhe heroizmi te jashtezakonshem per mbrojtjen e atdheut socialist… Presidiumi i Kuvendit Popullor, me qellim qe te nderoje dhe te perjetesoje vepren dhe emrat e tyre, mbeshtetur ne propozimin e keshillit te Ministrave vendosi:

Neni 1. Deshmore te atdheut quhen: a) Te gjithe ata qe kane dhene jeten duke luftuar kunder armiqve te jashtem dhe te brendshem per lirine, pavaresine kombetare, demokracine, ose per kauzen e proletariatit te vendeve te tjera…”. E ne vijim perjashtohen “te gjithe reaksionaret e tradhetaret” nga ky nderim, cka automatikisht te con sot ne konkluzionin se atdheu, kombi, populli, nuk mund te identifikohet me heronjte, deshmoret e veteranet vetem te nje partie, pavaresisht se ne parim eshte konstatuar se “historine e bejne fitimtaret”. Nevojen urgjente te rishikimit e shtron pikerisht fakti qe sic e provuan shqiptaret ne kurriz te tyre, humbesit e vertete te atij sistemi ishin shumica derrmuese e popullit. Sa per shembuj qe tregojne se ata qe rane ne lufte kunder pushtuesit, nuk ishin vetem partizane, ata nuk jane te pakte.

Deri ne marreveshjen e Mukjes, lufta antifashiste ishte patriotike; pasi komunistet radikale si Enver Hoxha, nen udhezimet e perhershme te te derguarve jugosllave Popovic e Mugosha, hoqen dore urgjentisht nga Mukja, situata degjeneroi. Madje mund te thuhet me plot gojen se kaloi ne vellavrasje, sepse realisht vellai mohoi vellane, djali te atin. Megjithate, nuk ishte kjo situata ne luften e Gjormit, diten e pare te vitit 1943. Ketu luftuan perkrah kunder italianeve, forcat e Hysni Lepenices, Mehmet Shehut dhe Skender Mucos. Ende kujtohet akti i nacionalistit Bajram Xhebro, qe u hodh me gjithe bomba nen autoblinden armike, apo lufta e komandantit te cetes vullnetare te Terbacit, Beqir Selimi, gjithashtu i vrare. Nje bashkepunim i ngjashem u realizua ne luften e Recit, ne Shkoder, ku luftuan bashke balliste e partizane. Dhe rastet vazhdojne me betejen e Greshices ne Mallakaster, me 12 shkurt 1943, apo me ate te Ruzhdijes ne te njejten zone me 13 mars 1943, ku komandonte ballisti Tefik Cfiri. Ne kete perplasje humbi jeten Jashar bej Cakrani, per te cilin dha vleresime dhe Mehmet Shehu, duke u shprehur se Cakrani do te behej deshmor. Sot, pas gjithe atij bombardimi ideologjik mund te tingelloje e panatyrshme fraza “beu deshmor”, por fakti mbetet fakt. Ne betejen e Selenices me 5 prill ’43, komandant kryesor i Ballit ishte Isuf Luzaj, ndersa me 28 maj, ne luften e Luarit ra deshmor ballisti Selfo Hekali (nipi i Rrapo Hekalit), te cilit me vone, komunistet i vrane babane dhe vellane. Nuk do te vononte shume dhe ne gusht 1943, ajo qe nisi si shpresa e kombit, marreveshja e Mukjes mes ballisteve dhe komunisteve, me prishjen e njeanshme nga te dytet, do te kthehej ne denimin e kombit. Megjithate, edhe persa i perket luftes kunder gjermaneve, kesaj rradhe pa bashkepunuar me partizanet, per Ballin Kombetar mund te kujtohet: Lufta e Qafe Thanes kunder kolonave gjermane ne shtatorin e vitit 1943, nga Abdulla Alarup Dule; lufta e Gjirokastres, ne te njejten periudhe; lufta e Shtepezes, afer Gjirokastres, ne fillim te tetorit 1943; lufta ne rrethinat e Vlores nga Ismail Golemi etj. Sigurisht, historiografia e pasluftes beri cmos qe keto perpjekje dhe keta te rene te mos permendeshin kurre, por u kujdes per kete Mit’hat Frasheri, i cili shkroi nje memorandum te tijin per Konferencen e Paqes ne Paris, pertej fjales se mbajtur nga kreu i qeverise se re komuniste, Hoxha.Ne veren e vitit 1944, dy batalione te ballisteve, ata me emrin “Besnik Cano” dhe “Qeramudin Sula”, moren pjese ne perplasjet e nacionalisteve kosovare kunder forcave cetnike serbo-malazeze. Xhemal Alimehmeti, si pjesetar i ketij batalioni ka treguar: “Me 9 korrik 1944, u sulmuam nga forca te shumta. Ne kete beteje, luftetaret e bashkuar shqiptare, treguan trimeri te rralle, deri sa e detyruan armikun te terhiqet me humbje ne njerez. Nga rradhet tona ra ne fushen e betejes, djaloshi 19 vjecar nga Tirana Hamit Troplini”. Sa per vete Canon dhe Sulen, fjala eshte per nje 22 vjecar student universitar ne degen e inxhinierise, dhe per nje 21 vjecar maturant ne liceun e Tiranes, te cilet u zune pabesisht ne Kavaje, tek udhetonin prej Tiranes per te shkuar ne Jug. Nen akuzen e vetme pse ishin nacionaliste, ata u masakruan “partizance” me thika, ndersa doren e pari thuhet se e ngritur vete Dushan Mugosha.
Lufta ndaj pushtuesit ishte kthyer ne lufte brenda vetes. Hadi Kasimati se bashku me Zija Gashin, Zutbi Velisken dhe Delo Stropanin, me 11 nentor 1943, u vrane ne lufte me forcat e Mehmet Shehut. Perfundimi i kesaj perplasjeje tragjike dyditore ndermjet Cermes dhe Divjakes se Lushnjes, pati te vrare 109 partizane e 18 balliste, ndryshe 117 shqiptare me pak. Rastet jane te shumta, e po keshtu jane dhe abuzimet me historine. Per kete mjafton te shpjegojme lojen e qellimshme me termat, qe klika e pasluftes e kishte shume per zemer: Nen logon “balliste” u futen te gjithe ata qe regjimi i kishte ne listen e armiqve apo te shenuar per te qene te tille ne te ardhmen. Dhe quhej i tille kushdo element qe nuk hynte nen hyqmin komunist, duke ngaterruar ne nje kazan xhandarmerine e regjences nen gjermanet, milicine, grupet e armatosura per mbrojtje territoriale etj. E njejta loje edhe me termin “kolaboracionist”, pra “bashkepunetor”. U quajt i tille pershembull, Bektash Cakrani, qe ishte internuar ne Porto Romano pikerisht prej italianeve.Por shqiptaret mbeten shqiptare. Packa se te mbuluar nga pluhuri i harreses, edhe per te renet e Ballit njerezit ngriten kenge. E tille eshte vjersha “Deshmoret e Kicokut”, kushtuar Ahmet Leskajt, apo vargjet mbi njerez si Asllan Ogici, Shuko Roboci, Qani Kuci, Mehmet Xhelili, Resmi Kulla, Lahe Kuspari, Sheme Xhelili etj.Me monopolin e heronjve eshte luajtur politikisht dhe ideologjikisht, sepse nuk jane vene emra qe e meritonin. Por eshte edhe ana tjeter e medaljes: Jane vene emra qe jo thjesht nuk ishin te nderuar, por kishin bere gjema. Nje shembull i treguar pas viteve 90-te nga ish partizani e ish zv.ministri i pasluftes Nexhmedin Ballka: Nje spiun dhe kriminel i njohur ne tere Delvinen gjate kohes se luftes, u shpall deshmor, sepse ishte i afert i Kadri Hazbiut. Ketij “te imunizuari” nuk iu hoq titulli deshmor me gjithe kerkesat e panumerta te gjithe zones se Delvines, drejtuar udheheqjes se atehershme. Ngjarjet e luftes e cojne kete personazh ne Prishtine, gjate javeve te fundit para largimit te gjermaneve. Aty, vete i dyte, i veshur me uniforme gjermane ai perfitonte dhe mblidhte “ndihma” neper familjet e pasura kosovare. Rastesisht, ne nje familje mjaft te pasur ndodhej per vizite nje kolonel gjerman, i cili u habit kur mori vesh prej te zotit te shtepise, se sa keq ishte katandisur ushtria gjermane qe mblidhte ndihma te tilla. Doli jashte dhe mori vesh, se njeri prej dy gjermaneve, nuk dinte gjermanisht dhe e arrestoi. Aty ne kampin e Prishtines, mbasi u verifikua e verteta, spiuni u ekzekutua. Pikerisht ky, u shpall deshmor i PKSH-se meqe “kishte vdekur ne kamp te perqendrimit”.E per te mbetur ne Kosove, ketu kerkimi per te verteten shpalos nje tjeter pamje, dyfish makabre. Sepse se pari, nuk jane te pakte ata heronj qe mbeten gjithnje te tille, por rrethanat e vrasjes se te cileve, vijojne te jene te erreta. Se dyti, pikerisht atehere kur shpresa per nje Kosove qe vendos vete per fatin e saj ishte me afer se kurre, atehere komunistet shqiptare ia shiten shpirtin sllavizmit. Duke shitur keshtu mijra jete nacionalistesh qe luftonin per nje Kosove jashte Serbise. Deri ne vitet 90-te, as historianet kosovare nuk i kane permendur vrasjet e nacionalisteve, te kryera prej divizioneve V-VI shqiptare. I pyetur rreth masakres famekeqe te Tivarit, eksponenti shqiptar i Kosoves e pas luftes, zyrtar i larte lugosllav, Xhavit Nimani, deklaroi me 27 qershor 1990 se: “Pas kthimit nga Shqiperia ne vitin 1944, mora vesh se ne Kosove jane bere pushkatime te te mobilizuarve dhe ne Prizren sidomos, gjendja sidomos ishte alarmuese. Per kete i kam kerkuar Predaga Iticit, qe te nderpriten menjehere pushkatimet e njerezve. Nderkaq, Sava Derkvic, atehere komandant i administrates ushtarake ne Kosove, me kercenoi se per pyetje dhe verejtje te tilla mund te shkohej ne gjyq ushtarak dhe mund te pushkatohesha”. Nderkaq Ymer Haxhidauti ne po ate kohe eshte shprehur: “Une si historian dhe si kolonel ne pension i Armates Popullore te Jugosllavise, dyshoj ne realitetin e vrasjes se Emin Durakut dhe Xhevdet Dodes, Hajdar Dushit, Meto Bajraktarit etj. Pse u dergua Emin Duraku nga baza e sigurte ne Gjakove, ne bazen e pasigurte afer Lipianit, ose pse asnje ushtar i cetes se Pjeter Brajevicit, qe ishte ne percjellje te Hajdar Dushit, nuk humbi as gishtin e dores, kurse ne mbetem pa Hajdarin? Ne nje bisede qe bera ne Katarsy me Pjeter Brajevicin, me tha se ne Maqedoni jane likujduar 5000 shqiptare. Iu drejtova Fadil Hoxhes, Xhavid Nimanit, Xhevdet Hamzes dhe te tjereve, se perse lejuan administrimin ushtarak ne Kosove ne vitin 1945, dhe perse nuk dhane doreheqjen ne vitin 1981, kur pa argumenta u shpall kunder-revolucion ne Kosove”.

E pra, fjala eshte per ata mijra shqiptare te Kosoves qe u derguan nen plumbat serbe nderkohe qe komunistet shqiptare nuk luajten as qerpikun, nen emrin e bashkim-vellazerimit. Perkundrazi, nje pjese e mire e atyre qe nuk e donin serbin ne Kosove, u vrane pikerisht prej brigadave shqiptare.Edhe te ikur nga kjo jete, ata qe jane vrare per kete vend sot figurojne te ndare ne njemije kampe: deshmore te luftes, deshmore nacionaliste, te batalioneve te ndjekjes, te ashtuquajtur diversante etj. Nga ana tjeter, komunizmi per 50 vjet nuk arriti te mbaroje numerimin e 28 mije deshmoreve “te vet”, per arsyen e thjeshte se nuk ka ku t’i gjeje kaq shume. Ironia shqiptare eshte se ashtu sic vazhdojne te marrin miliona leke pensione shume pasardhes deshmoresh te shpikur ose te pamerituar, ashtu pas 1990-es u turren te marrin deshmi te persekutuarish shume me teper njerez nga sa ishin ne te vertete. Por nese kerkojme nje model te bashkimit shpirteror te kombit, nje proces qe fillon edhe nga nderimi i perbashket ndaj te reneve, mjafton edhe nje shembull ne dukje i cuditshem: Diktatori spanjoll Franko lejoi varrimin dhe nderimin jo vetem te te vrareve te se djathtes, por edhe te kundershtareve te tij te majte. Ne te njejten toke.

Masakra e Tivarit

Me qellim kryesor shkrirjen e berthames se rezistences shqiptare ne Kosove, Shtabi Operativ i Kosoves dhe Metohise ne ushtrine e partizaneve jugosllave, urdheron gjate muajve mars-prill 1945, mobilizimin me dhune te shqiptareve per t´i derguar ne frontin e dyte, te ashtuquajtur te ”Adriatikut”, ne veriperendim te Jugosllavise. Skenari makaber parashikonte itinerarin Prizren-Kukes-Shkoder-Tivar-Dubrovnik-Rijeke. Te mobilizuarit prej oficereve shqiptare nga cdo cep i Kosoves, u grumbulluan ne kazermat e Prizrenit, ku u carmatosen me arsyetimin se “do t’ju japim arme te reja angleze kur te mberrijme!?”. Prapaskena ra ne sy sidomos kur iu hoqen armet edhe oficereve, ndersa per shoqerimin e grupeve u ngarkua brigada terroriste e 26-te e divizionit 46 serb, e njohur per krimet ndaj shqiptareve ato muaj.Grupi i pare prej 3700 vetesh u nis me 24 mars 1945, mberriten ne Tivar e pastaj ne Istria, ku 65 prej tyre u mbyten gjate kalimit me anije drejt ishullit Ciova. Grupi i dyte me 4700 vete, u nis dy dite me pas, i percjelle nga brigada jone e 27-te per t’iu dorezuar malazezeve ne Shkoder: Shume prej tyre u vrane gjate rruges, naten ne pushim apo kur tentonin te shkeputeshin nga rreshti per te pire uje. Mes tyre u eliminuan qe ne Kukes oficeret grumbullues, njerezit me me ndikim. Ne afersi te Pukes, nje teleferik i improvizuar “rrezohet” dhe hedh ne gremine 50 vete te tjere.Me mberritjen e grupit te dyte ne Tivarin e blinduar nga armatat jugosllave, me 1 prill, provokohet nje konflikt mes kater shqiptareve dhe rojeve, dhe ushtaret urdherohen te shtijne mbi turmen e paarmatosur. Pjesa tjeter dergohen nen tytat e armeve tek ndertesa 3 kateshe e “monopolit te duhanit”, ne oborrin e rrethuar te se ciles kryhet nje shfarosje e vertete: Qindra kufoma brenda pak minutash. Masa e njerezve te shtrire (ata qe kishin mbetur gjalle) urdherohen me megafon te cohen ne kembe, sepse “Titoja i madh ju ka falur”, dhe ata qe cohen, masakrohen serish. Te dhenat thone se ate dite, minimalisht jane zhdukur 1700 shqiptare.Nga grupi i trete prej 2700 vetesh, pjesa me e madhe e tyre pas mberritjes ne Tivar, u cuan ne Dubrovnik. Rreth 800 vete mes atyre qe u strehuan ne nje depo te madhe baruti, rezultuan te vdekur pas helmimit nga nje lende e panjohur…
Ato dite te denja per Hitlerin, u be e pamundura te mbeteshin te panjohura per shqiptaret, por te mbijetuarit kane folur edhe pas 60 vjetesh. Krimi merr permasa biblike, sidomos kur mendon se bash ne ato muaj e vite, regjimi i Enevr Hoxhes trumbetonte miqesine e pathyeshme mes Beogradit dhe Tiranes, ndersa ata mijra djem te Kosoves u cuan ne kasaphane nga vellezerit e tyre shqiptare…

http://www.lajmishqip.com/wp-content...rt-221x300.jpg

[DYDRINAS]

Ne kufirin Shqiperi-Kosove, duhet te ngrihen memorialet e nderimit nga ana e Vermices dhe te turpit nga ana e Morinit, me dekor shoqerues rrethimin me tela me gjemba, ne te cilat te shkruhen se neper kete vend kaluan mijera shqiptare, nen shoqerimin e komunisteve serbo-malazeze dhe me bashkepunimin dhe nen vezhgimin e komunisteve shqiptare, te cilet u masakruan ne menyren me mizore dhe britmat e tyre degjohen ende sot e kesaj dite, sepse ende nuk u dihet se ku e kane varrin.

Nje shembull: http://en.wikipedia.org/wiki/Pillar_of_Shame

[Dar_di]

Kush e organizoi masakrën e Tivarit?

Shkruan: Sadri Kabashi

Masakra ndaj shqiptarëve në mars të vitit 1945 në Tivar është organizuar dhe ekzekutuar me urdhër të Sava Drleviq, komandant i pushtetit ushtarak në Kosovë dhe Spasoje Gjakoviq, shef i OZN-ës (UDB-së) me bashkëpunëtorët e tyre.

Pas Konferencës së Bujanit, e mbajtur më 31 dhjetor 1943 – 1,2 janar 1944 ku u aprovua Rezoluta për Vetëvendosje të popullit shqiptarë në Kosovë dhe u formua Kuvendi Nacionalçlirimtarë dhe Kryesia – Qeveria e Kosovës, përfaqësuesit e Shtabit Suprem të Jugosllavisë dhe të Komitetit Qendrorë të Partisë Komuniste të Jugosllavisë Svetozar Vukmanoviq – Tempo dhe Millovan Gjillas, i kundërshtojnë vendimet e Konferencës së Bujanit, duke marrë masa kundër pavarësisë të shtabit kryesorë të Ushtrisë Nacional Çlirimtare të Kosovës në krye me Komandantin Fadil Hoxha.

Shtabi Kryesorë i Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Kosovës i cili ka organizua Luftën Nacionalçlirimtare në Kosovë dhe Rrafshin e Dukagjinit, ka qenë i pavarur për organizimin e luftës, marrjen e vendimeve luftarake e politike për interes të çlirimit nga okupatori nazifashist dhe okupimit shekullor të popullit shqiptarë.

Shtabi Suprem i Ushtrisë Nacionalçlirimtare dhe aradheve partizane të Jugosllavisë me aktin tepër sekret nr.74 të datës 5.09.1944, me propozimin e udhëheqjes së Serbisë merr vendimin për riorganizimin – degradimin e Shtabit kryesor të Ushtrisë Nacionalçlirimtare të Kosovës, i cili ka qenë i lidhur direkt me Shtabin Suprem të Jugosllavisë, riorganizohet dhe dekretohet si Shtab Operativ – ekzekutues dhe vihet nën Komandën e shtabit kryesorë të Serbisë.

Me urdhrin e Shtabit Suprem të Jugosllavisë urdhëresa tepër sekret nr.30 të datës 8.02.1945 me propozimin e udhëheqjes së Serbisë për komandant të Shtabit Operativ për Kosovë e Dukagjin në vend të Fadil Hoxhës caktohet kolonel Sava Drleviq, komisar nënkolonel Gjuro Medenica, kryeshef i shtabit Duklan Vukotiq.

Me urdhëresë të komandantit të Shtabit Suprem të Ushtrisë Nacionalçlirimtare dhe Aradhave Partizane të Jugosllavisë urdhëresa tepër sekret nr.31 e datës 8.02.1945 me propozim të udhëheqjes së Serbisë në Kosovë dhe Rrafshin e Dukagjinit, shpallet gjendja ushtarake e jashtëzakonshme, dhe të gjitha kompetencat ushtarako-administrative i merr pushteti ushtarak në krye me komandantin kolonelin Sava Drleviq. Kundër këtyre vendimeve për ndryshimin në Shtabin Kryesorë të Kosovës dhe për shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme, ndryshimit në kuadrot komanduese ka kundërshtue Fadil Hoxha, por nuk ka pasur përkrahje prej udhëheqjen e Komitetit Krahinor të Partisë Komuniste.

Pas këtyre ndryshimeve, në Shtabin Kryesor të UNÇ të Kosovës dhe shpalljen e gjendjes së jashtëzakonshme-ushtarake, përgatitën plane për hakmarrje kundër popullit shqiptarë në Kosovë. Sava Drleviq, Spasoje Gjakoviq me bashkëpunëtorët e vet organizuan mobilizimin e shqiptarëve në mars të vitit 1945 në të gjitha komandat e vendit-rretheve të Kosovës dhe për çdo rreth caktuan numrin e ushtarëve për mobilizim. Qendra e tubimit e të mobilizuarve shqiptarë e caktojnë Prizrenin. Në Prizren të mobilizuarit shqiptarë nuk i veshën me uniformë ushtarake e as nuk i armatosën, bile edhe ata që ishin të armatosur i urdhërojnë t’i dorëzojnë armët me arsyetimin se gjëja do të armatosen me armë moderne me të cilat dispononte armata në brigadat plotësuese dalmatine në Kroaci e pjesë tjera të Jugosllavisë. Është interesante me konstatua se në këtë mobilizim në pranverë të vitit 1945 nuk janë përfshirë kombet e tjera dhe nuk ka qenë i mobilizuar as një serbë e as një malazezë e as ndonjë etnitet tjetër.

Në përcjellje të mobilizuarve shqiptarë gjatë udhëtimit Prizren-Kukës-Shkodër-Ulqin-Tivar ka marrë pjesë Brigada e X-të serbo-malazeze e cila është sjellë me shqiptarët e mobilizuar si me robër lufte, me torturime ofendime duke filluar prej kalimit të kufirit të Kosovës e gjatë gjithë rrugës. Në përcjellje të kësaj marshute nuk kanë marrë pjesë brigadat kosovare, të cilat në atë kohë kanë qenë të angazhuara në Luftën e Sremit dhe në pjesët e tjera të Jugosllavisë, as brigadat partizane shqiptare, të cilat pas çlirimit të Kosovës në dhjetor të vitit 1944 kanë shkuar në Sanxhak e Bosnje deri në Vishegrad, në luftë kundër nazifashizmit gjerman.

Udhëheqja Shqiptare e Kosovës në krye me Fadil Hoxhën në atë kohë nuk kanë marrë pjesë në mobilizimin e shqiptarëve në mars të vitit 1945 duke marrë parasysh se në atë kohë në Kosovë ka qenë gjendje e jashtëzakonshme ushtarake dhe të gjitha kompetencat ushtarako-administrative i ka pasur komandanti i pushtetit ushtarak në krye me Sava Drleviqin. Krimet në Tivar më 31 mars 1945 i ka ekzekutua Brigada e X-të serbo-malazeze me paramilitarë e civil të armatosur duke përdorë armë automatike, mitraloza, bomba, minahedhës dore e armë të tjera. Në këtë masakër prej 4580 shqiptarëve sa kanë qenë të mobilizuar janë vrarë gjithsej 3770 ndërsa kanë shpëtuar 810 veta.

Pasi marshuta e mobilizuar me shqiptarë kishte arritur në qendër të Tivarit afër monopolit të duhanit, janë urdhërua të ulen dhe duart t’i lidhin pas qafe. Ushtarët e brigadës malazeze dhe paramilitarët tjerë janë larguar nga shqiptarët rreth 150 metra dhe pasi është dëgjuar një eksplodim i fuqishëm ka filluar masakra ndaj shqiptarëve.

Sipas shënimeve të Azem Hajdinit nga Danishevci i Skenderajt, i mbijetuar i masakrës së Tivarit nga Prizreni janë nisë për Tivarë 4580 shqiptarë. Sipas tij për këtë numër i ka informuar eprori ushtarak që e ka udhëhequr marshutën. Pas masakrës vazhdon ai, kur jemi rigrupua dhe rirreshtua është bërë numërimi i të mbijetuarve. Në numërim kanë marrë pjesë një oficer dhe dy shqiptarë që quheshin Hakiu nga Vushtrria dhe Smajl Luboveci. Në këtë moment janë konstatua 810 të mbijetuar shqiptarë. Gjithnjë sipas shënimeve të Azem Hajdinit, vrasjet e shqiptarëve kishin filluar qe nga kufiri Kosovë – Shqipëri, duke i ftuar shqiptarët më me ndikim natën në shtab, gjëja në bisedë informative-konsultative dhe më pas duke i likuiduar. Me këtë rast këtij plani i shpëtuan: Bajram Zuka dhe Rrustem Ahmeti nga Likoshani i Drenasit.

Plaka e familjes e Radun Krxhiqit në Tivar i ka shpëtuar-fshehur në podrumin e shtëpisë së vet disa shqiptarë për t’i shpëtuar nga masakra. Kur është dalë jashtë shtëpisë së saj e kishte parë një numër të madh të shqiptarëve që ishin vrarë afër shtëpisë saj. Ajo prej atij momenti është sëmurë psiqikisht dhe gjithë jetën e saj ka mbetur duke kukatur.

Ngjarjet e Masakrës së Tivarit i vërtetojnë dëshmitarët që kanë qenë prezent, që me deklaratat e veta, si Halil Hasanaj nga Uça e Istogut dhe me shënimet e veta Azem Hajdini nga Skenderaj, i cili më 9.11.1966 me një shkresë iu drejtua Komitetit Komunal të Mitrovicës, Komitetit Krahinorë Prishtinë, Komitetit Qendrorë të Jugosllavisë dhe organeve shtetërore me kërkesën e tij për zbardhjen e masakrës së Tivarit.

Ekzekutimin e Masakrës së Tivarit e vërteton edhe një raport zyrtarë i Shtabit Operativ ku në mes tjerash thuhet: “Janë ra bombat nga të gjitha anët, është shti me të gjitha armët nga të gjitha anët, duke shti me armë edhe këshilltarë, punëtorë shëndetësorë me një fjale të gjithë kush ka qenë prezent në atë moment dhe ka qenë i armatosur. Të shtënat me armë janë ndërpre vetëm atëherë kurë askush nuk është çuar në këmbë dhe as ka lëvizur nga vendi. Në këtë ngjarje ka qenë prezent komandanti dhe komisari i Brigadës së X-të malazeze, gati të gjithë përfaqësuesit e institucioneve ushtarako civile të cilat kanë qenë me seli në Tivar, dhe shumë prej tyre kanë qenë aktiv duke shtënë me armë drejt shqiptarëve”.

Këshilli Popullorë i Krahinës Autonome të Kosovës dhe Metohisë me shkresën nr. 2585 e datës 12.11.1955 ka kërkuar nga Gjyqi Suprem Ushtarak i RF të Jugosllavisë, informatën në lidhje me Masakrën e Tivarit. Gjyqi Suprem Ushtarak i RFJ-së, gjykatësi hetues kolonel Zvonimir Ostiq me shkresën nr. 556/56 të datës 6.02.1956 i informon organet krahinore të Kosovës në lidhje me Masakrën e Tivarit me këtë përmbajtje:

“Sa më kujtohet, pjesëtarët e Brigadës së X-të malazeze i përcollën shqiptarët e mobilizuar për në Tivarin e Ri, me qëllim që tua dorëzojë përfaqësuesve të Divizionit të X-të sulmues Dalmatin. Në Tivarë u shkaktuan incidente. Me këtë rast vdiqën ose u lënduan një numër i madh i shqiptarëve. Pasi e kreva detyrën, i paraqita raportin kryetarit të Gjykatës Supreme Ushtarake, dhe më kujtohet se disa shokë nga shtabi i brigadës së X-të malazeze, janë përgjigjur për vepër penale, e disa në mënyrë disiplinore”.

Edhe me këtë shkresë të Gjyqit Suprem Ushtarak vërtetohet se në këtë rast qëllimisht kanë qenë të mobilizuar vetëm shqiptarët me qellim që t’i masakronin dhe likuidonin më 31.03.1945.

Në bazë të këtyre argumenteve vërtetohet se udhëheqja shqiptare e Kosovës në krye me Fadil Hoxhën, nuk kanë marr pjesë në organizimin e mobilizimit të shqiptarëve, të cilët u masakruan në Tivar, por mobilizimin, planifikimin dhe ekzekutimin e tyre e ka krye pushteti ushtarak në Kosovë në krye me komandantin famëkeq Sava Drleviq.

Në saje të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare të Kosovës, populli shqiptarë i Kosovës u rreshtua në anë të bllokut antifashist – aleat Amerika, Britania, Rusia etj. E nuk e përjetojë tragjedinë e popujve – kombeve të ish Jugosllavisë që u shpallën kolaboracionist të dëbimit nga trojet e veta, si gjermanët fokdojçe të Vojvodinës, një numër i vogël i hungarezëve, dhe shqiptarëve të Çamërisë në Greqi, që u dëbuan me dhunë nga trojet e veta duke shfrytëzua arsye vendimet e Ruzveltit, Çerçillit e Stalinit, që ato kombësi të cilat e kanë përkrahë nazifashizmin gjatë Luftës së Dytë Botërore, pas përfundimit të luftës këta mos të kenë asnjë të drejtë.

Edhe Çubrilloviqi në vitin 1944 pat planifikua që ta zhdukë popullin shqiptarë në Kosovë dhe vise tjera të ish Jugosllavisë, por falë qëndresës dhe sakrificës së tyre në luftë kundër pushtuesve shekullorë, dështoj politika Çubrilloviqiane.

(Autori është Sekretar i Përgjithshëm i SHVLANÇK-së)

Telegrafi

[puroshkodran]

At Zef Pllumi rreffen masakren e Tivarit, "Karvani me kosovarë kaloi nëpër urën e Bunës"

Libri "Rrno vetëm për me tregue", dëshmi për masakrën e Tivarit

Gjate gjithe kesaj kohe u shtuen aq shume veprimtarite miqsore me Malin e Zi; ecejaket e grupeve te rinise, te grupeve ushtarake dhe partiake sa mos me mrrijte me dallue nese ishin dy shtete apo nji. Megjithkete ushtria jugosllave, dallohej shume nga repartet shqiptare: ata te gjithe ishin te veshun me uniforma te reja anglo-amerikane dhe jo me opinga. Nderkaq te gjitha depot e tregtareve te Shkodres, e mund thomi te Shqipnise u boshatisen: ato u bajten e iu çuen "ndihme vellazerore" popujve te Jugosllavise, ne shperblim te ndihmes se madhe qe na kishin dhane ata me organizim komunist.

Nuk e mbaj mend mire muejin, nese ishte mars a ndonji ma vane; par sigurisht ne nji kohe mes dimnit dhe pranveres, kur na, nji numer studentash klerike, shkuem ne Shejtnoren e Zojes se Kshillit te Mire ne periferi te qytetit, nen kala, per me iu lute qe tna shpetonte prej ktyne rrebesheve. Mbas lutjeve ne Shejtnore, per me kthye ne qytet vazhduem rrugen mbas kalaje, kah kodrat e Tepes e Ajazma. Nate kthese rruge pame qe po vinte nji varg i gjate i pafund ushtarakesh. Rruga gjarpenonte brijave tatyne kodrave: te gjitha dredhat e leget e saj ishin plot me ate uniforme te urrejtun. Na hini frige e madhe dhe u shmangem mbi rruge e u ulem si per pushim, tue mendue se çe zeze e madhe po i kercnohej Shkodres nga nji tjeter vale brigadash partizane. Kur u aviten, pothuej si ne parakalim para nesh: Shka me pa! Vetem Koma ndanti qe printe i ndjekun nga katershja e pare ishin te armatosun: te gjithe tjeret, djelm te gjate e te thate, pa bark, si te remte e me zigoma te theksueme mbi faqe, te lodhun, te raskapitun, me uniformat zhele te shkopsituna, pa arme, qe mezi i levizshin kambet prej lodhjes, kalojshin te rreshtuem kater e kater para nesh. Mbetem shtang: çishte kjo ushtri!... Keta mezi mbaheshin ne kambe! Largas, anash rreshtit, kishin roje te armatosuna qe bertitshin me kercnim: "leviz, luaj kembet!".

Nderkaq njani prej tyne pat guxim para vdekjes dhe na foli: "Per iza te Zotit a keni nji cope buke!". A ken i nji cope buke?!.. O sa tmerr! As na nuk kishim nji cope buke: racioni per secilin ishte 300 gram. Edhe na ishim te unshem. Gjithe popullsia ishte unshem. Shka te bajshim tashti? "Per iza te Zotit ma jepni nji cope buke! Per iza te Zotit na jepni nji cope buke!"...

Prej te gjithve filloi te ndigjohej vetem kjo fjale qe kalonte, kalonte... Kalonte ne humnere... Ato ushtojshin nder veshe tone njisoj si ato krismat e nji çekani qe rreh gozhdat e arkivolit ne bregun e vorrit.

-Prej kah vini ju? -Prej Kosove.

-Tash nji jave dit qe ecim pa pushue, pa buke!... Kemi kalue gjithe ato male... male.

-A ishi te Xhaferr Deves? -i pvetem. -Jo,jo. Na jena e zeza e vedit.

Un kam pa ushtrine e thyeme te Jugosllavise se Kralit tue hi ne Shkoder ne prill te 1941, e lodhun, e unte, e raskapitun, e shkopsitun. Nuk ka pamje ma te keqe se ate te nji ushtrise se thyeme. Por jo! Tash nuk mund bahej kurrfare krahasimi me parakalimin e nji ushtrie te tille: Ketu ishte vetem nji vargan i gjate, i gjate pa mbarim i atyne skeletesh te djelmoçave te rij kosovare qe te rrethuem nga dhuna, ecshin drejt kujt?

Mbasi kaluen ata, na zbritem perseri ne rruge. Por tue kene se parakalimi i te mjeruemve na kishte marre shume kohe, atehere u kthyem. Hypem te Ura e Qafes dhe neper rrugen ma te shkurte menduem me shkue ne Kuvend. Zbritem poshte Pazarit te vjeter e duelem ne rrugen ne breg te liqenit. Prej aty na u çfaq gjithnji ai vargan i gjate i te mjeruemve qe po kalonte mbi Uren e Buenes. Gjermanet ures i kishin hjeke nji pjese, pa i prishe ndonji kambe. Partizanet e kishin meremetue perkohsisht me disa trene e drrasa ku mund kalojshin krahas deri ne tre-kater kambesore. Nuk mund u kthyem ne qytet pa sjelle kryet e me kundrue edhe nji here at kob te zi. Ne horizont te perendimit qielli ishte i pergjakun: gjithshka shifej kjarte. Vargani mbi lire ecte i mendueshem dhe rryetas. Ndoshta u dukej se po kalonin mbi ure te Siratit, ura e fundit qe lidh boten e gjalle me ate te pertejme.

Ishim ne mitologji apo ne realitet? ...

Mbas disa ditesh ne Shkoder u hap fjala vesh ne vesh se dikund afer Ulqinit partizanet kishin vra te gjithe rinine kosovare. O Zot po tlutem me trego: çfare mekati ka ba ky populI qe meritoi nji denim kaq te rande? ...

[Dar_di]

Masakra e Tivarit, Uran Butka: Enveri urdhëroi, “vrisni kosovarët”

Masakra e Tivarit, apo më gjerë, tragjedia e Tivarit, është një nga plojat më të mëdha, më të përgjakshme dhe më të pabesa, realizuar ndaj shqiptarëve. Është folur dhe shkruar për atë në mënyrë të njëanshme dhe të paplotë, sepse nuk është marrë në shqyrtim pjesëmarrja e drejtpërdrejtë e pushtetit komunist të Shqipërisë në këtë masakër, për mungesë të dhënash e dokumentesh, por edhe për fshehje të së vërtetës.
Shteti jugosllav, megjithëse ishte projektuesi dhe realizuesi i masakrës, e ka pranuar atë, qoftë edhe si aksidentale e të mpakur, por gjithsesi ka nxjerrë disa konkluzione dhe disa përgjegjësi. Ndërsa shteti shqiptar, i implikuar në këtë kasaphanë, shkaktuar kundrejt popullit të vet, ka heshtur për gjysmë shekulli, duke e mbuluar me harresë dhe papërgjegjshmëri të plotë, aq më tepër që akti i parë i kësaj tragjedie, ku u masakruan dhe u vranë me mijëra shqiptarë të pafajshëm, u luajt brenda territorit të Shqipërisë.

Kjo masakër u projektua dhe u realizua nga shteti komunist jugosllav në marrëveshje dhe bashkëpunim me pushtetin komunist shqiptar.
Platforma politike dhe ushtarake e këtij veprimi antishqiptar, ishte projekti famëkeq i Çubriloviçit i 7 marsit 1937 dhe i 3 nëntorit 1944, që u bënë, për fat të keq, edhe platforma e Lëvizjes Nacionalçlirimtare të Jugosllavisë: “Dy janë mënyrat për spastrimin etnik të shqiptarëve: t’i zhdukim ose t’i shpërngulim.” Për Çubriloviçin dhe ata që zbatuan masivisht gjenocidin kundër shqiptarëve, kjo ishte vetëm njëra anë e medaljes. Ana tjetër, ishte kolonizimi i trojeve shqiptare të zbrazura, me kolonë serbë, herzegovinas, malazezë e maqedonas nëpërmjet ushtrisë dhe këshillave nacionalçlirimtare.

Këto projekte kriminale antishqiptare dhe antinjerëzore, u bënë program dhe veprim konkret i PKJ dhe i Lëvizjes NÇJ ndaj shqiptarëve. Në fillim të nëntorit 1944, komandave të Ushtrisë NÇJ iu dha, nga ana e organeve më të larta partiake dhe ushtarake të Serbisë, direktiva që të “vrisnin së paku 50% të banorëve shqiptarë” (Arkivi i Kosovës, F. OKKM k.10/29, 335 nr.1)

Ky gjenocid shpërfaqej hapur në formën e vrasjeve masive të shqiptarëve të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare nga forcat e Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë, të OZN-ës dhe nga detashmentet çetniko-drazhiste, si edhe të shpërnguljes masive të shqiptarëve nga trojet e tyre.
Këtë luftë kundër shqiptarëve, PKJ e propagandonte si luftë kundër “reaksionit shqiptaromadh”, kundër “bashkëpunëtorëve” të nazifashizmit etj. Kosova u konsiderua dhe u trajtua si reaksionare, kundërrevolucionare, irredentiste, që duhej nënshtruar dhe tjetërsuar etnikisht.
Por, në kushtet e Luftës së Dytë dhe menjëherë pas saj, ky nënshtrim e spastrim i plotë etnik, ishte tepër i vështirë për udhëheqjen politike dhe ushtarake të Jugosllavisë, sepse populli i Kosovës dhe i viseve të tjera shqiptare ishte i gjithi më këmbë, i ndërgjegjësuar dhe i armatosur për të mbrojtur qenien shqiptare dhe kufijtë kombëtarë, përkundër politikave e praktikave antishqiptare e kriminale të PKJ dhe të Ushtrisë NÇJ. Titos dhe udhëheqësisë jugosllave nuk u interesonte edhe një luftë tjetër. Këtë gjë mund ta arrinin më lehtë e më tinëzisht, me ndihmën e propagandës dhe të armëve të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë.

Këtë bashkëveprim ndërmjet Ushtrisë NÇ të Jugosllavisë dhe Ushtrisë NÇ të Shqipërisë për të luftuar së bashku, për të nënshtruar reaksionin antiserb në Kosovë dhe për ta ripushtuar atë me ndihmën e forcave ushtarake të Shqipërisë, e kërkonte qysh në muajin mars 1944, komandanti i Korpusit II Sulmues të Jugosllavisë, gjeneral-lejtnant Peko Dapçeviç.

Titoja, në cilësinë e komandantit të përgjithshëm të Ushtrisë NÇJ, i kërkonte E. Hoxhës kalimin e formacioneve të UNÇ të Shqipërisë në Kosovë e Jugosllavi, për të luftuar kundër “pushtuesve dhe reaksionit”. Kjo kërkesë e Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ Jugosllave u formulua në fund të muajit maj, u përsërit në korrik e gusht të vitit 1944. Misioni Ushtarak Jugosllav në Shqipëri prej shtatë ushtarakësh, me në krye kolonelin V.Stoiniç, i bashkërendonte veprimet e të dyja palëve. Kjo kërkesë u ribë edhe më 26 gusht 1944 nga Shtabi i UNÇJ për Kosovën e Rrafshin e Dukagjinit, firmosur nga komandanti i këtij shtabi, Fadil Hoxha dhe komisari Boshko Çakiç. (Arkivi i FA, F.Shtabi i Përgj.)
Pala shqiptare u tregua e gatshme. Pasi vrau me mijëra nacionalistë të Ballit, Legalitetit dhe krerëve të veriut përgjatë luftës civile në Shqipëri (1943-1944), komandanti i përgjithshëm i UNÇSH, E. Hoxha, më 12 shtator 1944, i dha urdhër Korparmatës I të përgatiste dhe të niste menjëherë dy brigada për në Kosovë. (Dokumente, Shtabi Përgj., vol.II)
Po në këtë datë, mentari i E. Hoxhës, Miladin Popoviç, i shkruante Liri Gegës, e plotfuqishme e KQ të PKSH-së për Korpusin I:
“Lajmëro Pavlen ( Pavle Joviçeviç, shën. im UB) se dy brigadat shqiptare së shpejti do të marrin drejtim për Kosovë. Vetëm të mos dekonspirohet!” (AQSH, Fondi 14)
Dërgimi i brigadave partizane të Shqipërisë në Kosovë u mbajt në konspirativitet edhe për britanikët, ndonëse ata ishin aleatë dhe ndihmonin Luftën Nacionalçlirimtare në Shqipëri dhe Jugosllavi. Enver Hoxha porosiste Dali Ndreun, komandantin e Korparmatës I:
“Të mos i tregohet Inglizëve objektivi i brigadave V dhe III, që do të shkojnë në Kosovë”( AQSH, F.14)
Në Kosovë ishin krijuar dhe vepronin organizata të fuqishme politike dhe ushtarake nacionaliste, si Balli Kombëtar, Lëvizja Irredentiste, Lidhja e Dytë e Prizrenit, e më pas “Besa Kombtare” dhe Organizata Nacional-Demokratike Shqiptare (ONDSH), që kishin me vete thuajse gjithë popullin shqiptar të Kosovës e të viseve të tjera shqiptare. Bashkëpunonte me ta edhe Muharrem Bajraktari dhe forcat e tij kombëtare.
Në këto kushte, Titoja thirri brigadat dhe divizionet e Ushtrisë NÇ të Shqipërisë “për të luftuar kundër armikut dhe reaksionit”, por i përdori kryesisht në luftën kundër “reaksionit shqiptar”.

E. Hoxha e dinte mirë pse thirreshin brigadat nacionalçlirimtare të Shqipërisë në Kosovë, ndaj si një vasal i bindur dhe i ndërgjegjshëm për çka bënte, urdhëronte brigadat e Divizionit I: “Të asgjësohen pa mëshirë nacionalistët dhe reaksionarët shqiptarë brenda dhe jashtë kufijve pa treguar as më të voglën tolerancë.” (Arkivi i FA, dosja 45, v.1944)

Në muajin nëntor 1944, u angazhua në këtë luftë edhe Divizioni V, që përfshiu Brigadat III, V dhe XXV, dhe Divizioni VI ( brigadat VI, VII, VIII dhe XXII), pasi u kthyen nga Sanxhaku e Bosnja, ku luftuan kundër gjermanëve. Komisari politik, Ramiz Alia thotë në një intervistë se ka qenë në Bosnjë kur ndodhi masakra. Nuk është e vërtetë. Në 3 mars 1945 ai dhe Divizioni V ndodheshin në Mitrovicë, mandej në gjithë Kosovën. (Dokumenti i datës 3.03.1945 i Shtabit të Përgjithshëm)

Divizionet V dhe VI të Shqipërisë u vunë nën urdhrat e Armatës V të Ushtrisë NÇ Jugosllave. Në urdhërveprimin e Armatës V të Jugosllavisë përfshiheshin edhe divizionet e Shqipërisë:
“Të gjitha forcat reaksionare që do të takoni, të rrethohen dhe të shpartallohen me çdo kusht… Të çarmatosen njerëzit e dyshimtë dhe ata që nuk duan të mobilizohen me dëshirë, të digjen shtëpitë e tradhtarëve që rezistojnë dhe bëjnë fortesë… Të sekuestroni mallin e kriminelëve të arratisur. T’u theksohet katundeve që përshkoni se ai katund që bëhet strehë i gjaktorëve, do të dënohet...” (AQSH, Fondi.181, d.45)
Urdhrat për mësymjen kundër forcave të Adem Vocës dhe të Shaban Polluzhës, që refuzuan të largohen nga Kosova, në kohën që kishin nisur masakrat kundrejt popullsisë shqiptare në Mitrovicë e Drenicë, i dhanë, më 1 shkurt dhe më 5 shkurt 1945, komandanti i Shtabit Operativ të Kosmetit, kolonel Fadil Hoxha dhe komisari politik, nënkolonel Krsto Filipoviç. (Arkivi historik i Jugosllavisë, k.1411)
Masakra e Drenicës dhe zhbërja e Brigadës VII kosovare që u nis për në Srem, ishin prologu i masakrës së Tivarit.
Më 8 shkurt 1945, u shpall me urdhër të komandantit suprem të UNÇ të Jugosllavisë, J.B.Tito, pushteti ushtarak.

Divizionet e UNÇ të Shqipërisë u bënë pjesë e vendosjes së regjimit ushtarak në Kosovë për shtypjen e rezistencës kosovare, për ripushtimin jugosllav të Kosovës dhe forcimin e pushtetit jugosllav. Ato qëndruan në Kosovë dhe trevat e tjera shqiptare edhe pasi ishin larguar gjermanët nga Kosova dhe Jugosllavia, qysh nga shkurti i vitit 1945 e deri në dhjetor 1945, pra për 10 muaj, derisa Kosova e viset e tjera shqiptare u bënë pjesë e Jugosllavisë dhe derisa u bënë zgjedhjet, ku fitoi Fronti NÇ i Jugosllavisë. E konfirmojmë këtë edhe me Radiogramin e Reiz Maliles, zv.komisarit të Divizionit V: “Me rastin e zgjedhjeve që do të zhvillohen më 11 nanduer 1945 këtu në Kosovë, bëni konferenca speciale me kosovarët. Ditën e zgjedhjeve nxirrni forca të armatosura jo afër qendrave të votimeve, por gati para çdo gjëje të papritur. Reaksioni mund të tentojë për të sabotuar zgjedhjet. Prandaj të kihet kujdes. Pikë.”

Ndihmesën më të madhe për rekrutimin e shqiptarëve, por edhe për dorëzimin e qindra dezertorëve, që iknin nga ushtria jugosllave dhe dorëzoheshin në mirëbesim tek brigadat e batalionet e Divizioneve V dhe VI të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë, e dhanë komandat e divizioneve e brigadave të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë, që u vunë nën urdhrat e Komandës së Përgjithshme Jugosllave. Siç është zbuluar tanimë nga dokumentet arkivore, Divizionet V dhe VI të Shqipërisë ndodheshin në Kosovë përgjatë muajve mars dhe prill të vitit 1945, kur u bë mobilizimi i dhunshëm i popullsisë shqiptare në Kosovë e trevat e tjera shqiptare dhe kur u nisën tri kolonat (eshalonët) me rekrutët shqiptarë për në Tivar më 24-27 mars 1945 dhe tri kolonat e tjera më 19-24 prill 1945. Bashkëpunimi i ngushtë dhe implikimi i divizioneve dhe brigadave të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë për mobilizimin e rekrutëve shqiptarë dhe dorëzimin e tyre tek ushtria jugosllave, është evident dhe i dokumentuar.
Kemi në dorë radiogramet e shtabit të Divizionit V dhe VI, nënshkruar nga Komisari Politik Ramiz Alia dhe komandantët Gjin Marku, Rahman Parllaku etj., dërguar Komandës së Përgjithshme të Ushtrisë NÇ të Shqipërisë gjatë muajve mars-prill 1945 e në vazhdim, si edhe listat emërore të të arratisurve dhe vullnetarëve shqiptarë të Kosovës, që dorëzoheshin nga shtabet e Divizioneve V dhe VI te ushtria jugosllave.
Lista e parë përmban 190 vetë, kryesisht vullnetarë shqiptarë të dorëzuar nga prefekturat e Mitrovicës dhe të Pejës.
Lista e dytë përmban 104 emra ushtarësh shqiptarë të ikur nga ushtria jugosllave, por dhe vullnetarësh shqiptarë të bashkuar me Divizionin V të Shqipërisë.

Lista e tretë, e bashkëngjitur, ngërthen 131 shqiptarë vullnetarë, të dorëzuar. (AQSH, F.14, d.206, v.1945)
Po kështu edhe lista të Divizionit VI dhe brigadave partizane të Shqipërisë, që u bënin thirrje shqiptarëve të Kosovës që të bashkoheshin me ta, por që pabesisht i dorëzonin te ushtria jugosllave.

Ja edhe përgjigjja e Enver Hoxhës:
“T’arratisurit e dorëzuar në Divizionin tuaj, dërgojani Divizionit 52 të Serbisë”.(AQSH, F.206, v.1945)
Si rezultat i këtij bashkëveprimi të ndërvarur ushtarak, vullnetarët dhe të mobilizuarit shqiptarë të Kosovës, që besonin tek thirrjet e Komandës së Divizioneve V dhe VI të Shqipërisë, u dorëzoheshin pabesisht Oznës dhe komandës Ushtarake Jugosllave dhe përfundonin si mish për top në kolonat e vdekjes, që ushtria jugosllave i largonte nga Kosova dhe i dërgonte për t’i asgjësuar në Tivar apo më tutje..
Për shoqërimin e tyre ishin caktuar disa batalione të Divizionit të 46-të dhe një batalion i Brigadës 27-të të Serbisë, si edhe një grup prej 50 ushtarakësh nga Armata IV, mandej nga Brigada X malazeze, tregonte se sa rëndësi i kishin kushtuar autoritetet jugosllave këtij marshimi, që duhej të përfundonte në një kasaphanë, ku do të merrnin pjesë pritësit dhe vetë shoqëruesit.

Të dhënat burimore ushtarake jugosllave, tregojnë se u mobilizuan dhe u dërguan për në frontin e Adriatikut 13.323 rekrutë shqiptarë. Nuk kishte asnjë rekrut serb, malazez apo maqedonas. Përse? Dihet, për të asgjësuar vetëm shqiptarë. Përse i kaluan nëpër territorin e Shqipërisë, kur kishin edhe rrugë të tjera për në Istria? Për t’i asgjësuar bashkërisht me ushtrinë shqiptare. Qeveria shqiptare, së pari, lejoi që kolonat e ushtrisë jugosllave të hynin e të kalonin nëpër territorin e Shqipërisë, jashtë çdo kontrolli dhe të vepronin si t’ua donte interesi. “Shkaktare e masakrës së parapërgatitur të Tivarit, është edhe udhëheqja partiake dhe shtetërore e Shqipërisë, me në krye Enver Hoxhën. Ajo lejoi që shqiptarët e mobilizuar, pa asnjë armë në dorë, të kalojnë nëpër territorin shqiptar, nëpër rrugën e vdekjes, të quajtur ‘Golgota e madhe Shqiptare’”- konstatonte Zekeria Cana.

Nga raporti i shtabit të Kolonës IV të Armatës së Jugosllavisë, datë 8 prill 1945:
“Eshaloni shkoi mirë deri në Kukës. Në afërsi të Kukësit ndodhi një incident, kur njëri nga grupi i kolonës gjuajti një bombë mbi rojën tonë. Me ç’rast u shkaktua rrëmujë dhe, në këtë rrëmujë, arriti të arratisej një grup prej 10 vetësh. Kështu, duke ikur, hasi në patrullën e ushtrisë shqiptare, e cila i ndaloi dhe iu bëri thirrje që të dorëzohen. Ndaj kësaj thirrjeje, ata nuk u përgjigjën, por vazhduan të iknin. Ushtarët shqiptarë hapën zjarr mbi ta dhe vranë në vend dy persona, dy të tjerë i plagosën, të cilët më vonë edhe ata vdiqën.( Arkivi i Luftës i Jugosllavisë, k.1411)
Siç shihet qartësisht nga ky dokument, asgjësimi i rekrutëve shqiptarë të Kosovës, u krye në bashkëveprim të forcave ushtarake të Jugosllavisë dhe të Shqipërisë, në këtë rast brenda territorit të Republikës së Shqipërisë.

Në një dokument të Ministrisë së Jashtme të Shqipërisë lexojmë:
“Me mijëra kosovarë të pafajshëm janë pushkatuar në masë, ilegalisht dhe pa gjyq, nga organet e UDB-së. Në këto masakra të pashembullta ndaj popullsisë së Kosovës, ka marrë pjesë Koci Xoxe, në fillim të vitit 1945, kur në cilësinë si ministër i Brendshëm i Shqipërisë, ai autorizoi oficerët e UDB-së që të pushkatonin ilegalisht dhe pa gjyq, në tokën shqiptare, më tepër se 1000 kosovarë të pafajshëm” (Ark.Min.Jashtme, v.1949, D.191)
Këtë masakër brenda kufijve të Shqipërisë, e konfirmon edhe prokurori i përgjithshëm ushtarak, Bedri Spahiu:
“Xhelatët e Rankoviçit-it, që janë shquar për krimet e tyre alla-fashiste kundër popullit të thjeshtë të Kosovës, i kanë vazhduar këto masakra kundra tyre nëpërmjet rrugës prej kufirit tonë në Kukës e deri në Ulqin, duke vrarë me qindra prej tyre. Ishte kjo, një rrugë e përgjakshme e fshatarëve të thjeshtë kosovarë brenda dhe jashtë tokës sonë deri në Ulqin” ( B. Spahiu, Pretenca në gjyqin e K.Xoxes, 1949)
Autorizimin (lejen) për futjen e kolonave me rekrutët e Kosovës dhe asgjësimin e mëse 1000 kosovarëve të pafajshëm, siç e cilësojnë dokumentet e mësipërme, e ka sigluar ministri i Brendshëm i Shqipërisë, Haxhi Lleshi, por autoritetet e Shqipërisë ia faturuan Koci Xoxes, si një kokë turku, për t’ia ngarkuar atij gjithë përgjegjësitë e kësaj masakre.

Natyrisht, ky është akti më antikombëtar dhe më i turpshëm i qeverisë komuniste shqiptare, jo vetëm në atë kohë kur u krye kjo masakër, por edhe për gjysmë shekulli, kur u hesht plotësisht për shkak të bashkëfajësisë.

Këtë na e dëshmon edhe deklarata e Zoi Themelit, shef i Mbrojtjes së Popullit të krahinës III (Shkodër), i cili pranon se rekrutët e mobilizuar kosovarë, jugosllavët “i vrisnin në masë rrugës, në Shqipëri, pa pasur faj”, se rekrutët shqiptarë që iknin nga kolonat për të shpëtuar kokën dhe u dorëzoheshin organeve të shtetit shqiptar, u ktheheshin, nga organet shtetit shqiptar, komandove jugosllave, prej të cilëve ata gjenin vdekjen. Zoi Themeli, gjithashtu, pohon se dorëzimi i rekrutëve kosovarë tek autoritetet jugosllave, bëhej me urdhër të krerëve më të lartë të shtetit shqiptar, pa marrë parasysh faktin se rekrutët ishin shqiptarë dhe nuk kishin bërë asnjë faj. Qeveritarët e Shqipërisë, jo vetëm që nuk bënë asgjë për të mbrojtur dhe siguruar jetën e tyre, jo vetëm që nuk protestuan për keqtrajtimin dhe vrasjet masive të shqiptarëve brenda kufijve të shtetit shqiptar, por i dorëzuan te jugosllavët edhe ata bashkëkombës që përpiqeshin të iknin nga kolonat e vdekjes. (Arkivi MB, D.1623)
Po tragjedia më e madhe ndodhi me kolonën e dytë, pjesë e së cilës ishte edhe rekruti Azem Hajdini - Xani, i cili përjetoi tmerret e Masakrës së Tivarit, por rastësisht shpëtoi nga vdekja dhe dëshmoi për këtë tragjedi kombëtare.

“Kur hymë në territorin e Shqipërisë, u gëzuam pa masë, - parashtron Azem Hajdini, - duke menduar se tash e tutje do të jemi nën përcjelljen e ushtarëve të shtetit tonë, Shqipërisë, dhe se nuk do të përjetonim mizoritë, siç i kishim përjetuar vazhdimisht në Kosovë nga serbët, malazezët dhe maqedonasit. Shumë shpejt, pra, u bindëm se as këtu nuk kishte vend për gëzim, sepse skenari i parapërgatitur vazhdonte të realizohej me përpikmëri dhe ngase gjatë rrugës nëpër territorin e Shqipërisë, përcjellësit i shtonin torturat e vrasjet ndaj nesh. Ata nuk na konsideronin më si bashkëluftëtarë të tyre, madje as si robër të luftës… Neve nuk na konsideronin as si kope bagëtish.”( A.Hajdini, Letër e hapur)
Sipas të dhënave të arkivave jugosllave, në Fushë-Arrëz u vranë 126 rekrutë shqiptarë në gjendje agonie, kur ishin në gjumë. Masakër dinake, jonjerëzore, në kundërshtim me çdo moral, fe dhe ligj.

“Kur kaluam Pukën, i nxorën nga kolona tre të rinj shqiptarë, të veshur me rroba kombëtare, dhe i pushkatuan para syve të kolonës si edhe para një skuadre ushtarësh të Shqipërisë. Dhe, për çudi, derisa ne qanim me dënesje, ushtarët e skuadrës së Shqipërisë e përcollën pushkatimin e tyre me duartrokitje!” (A.Hajdini, Masakra e Tivarit)
Në Gomsiqe ranë në kanionin e thellë dhe gjetën vdekjen 36 rekrutë dhe 14 u plagosën.
E njëjta gjë ndodhi edhe në Vaun e Dejës, në lumin Drin dhe në lumin Buna dhe në Shkodër; gjetën vdekjen qindra rekrutë shqiptarë dhe u lënduan një numër i madh të plagosurish.
Në kazermat e Shkodrës u pushkatuan 11 shqiptarë, ndërsa në kalimin e Bunës, 18 të tjerë.
Në mesditën e datës 31 mars 1945, në qytetin e vogël të Tivarit ishte ngritur kurthi, sipas një plani të parapërgatitur, për asgjësimin e gjithë rekrutëve shqiptarë.
Masakrën ishte ngarkuar ta kryente Brigada X malazeze, pikërisht në Tivar, qytet shqiptar, që përfshihej në Malin e Zi.
Kasaphana nisi në hyrje të Tivarit të Ri, mandej arriti pikun e saj në oborrin dhe në mjediset e ndërtesës së Monopolit të Duhanit. Sipas përllogaritjeve, rezulton se vetëm në Tivar u vranë 1560 shqiptarë të kolonës së dytë prej Brigadës X malazeze, të komanduar nga krimineli Markoviç.

Edhe nga kolonat e tjera, me rekrutë shqiptarë të mobilizuar kryesisht në viset shqiptare të Gostivarit, Tetovës, Kumanovës, Kërçovës dhe Shkupit, gjatë marshimit nëpër Shqipëri, të njëjtin fat patën.
Sipas burimeve jugosllave dhe shqiptare, rezulton se janë vrarë dhe zhdukur në këtë masakër 2.947 - 3.447 shqiptarë të pafajshëm. Por sipas dëshmive të të mbijetuarve, ky numër i kalon të 4.000-jët. Nga këta, sipas dokumenteve të Arkivave të Shqipërisë, mbi 1000 shqiptarë të Kosovës u vranë përgjatë rrugës nga Kukësi në Shkodër. Sipas Azem Hajdinit dhe dëshmitarëve të tjerë, nëpër territorin e Shqipërisë u vranë dhe u zhdukën 1500 shqiptarë të Kosovës. Heshtja 50-vjeçare e shtetit komunist shqiptar dhe e udhëheqjes kriminale hoxhiste, por edhe e udhëheqësve të Kosovës, si Fadil Hoxha, Xhavit Nimani, Mehmet Hoxha etj., ishte një përpjekje tjetër për të fshehur të vërtetën dhe bashkëfajësinë në këtë masakër ndaj bashkëkombësve të tyre.

Për shkaktarët e kësaj masakre me përmasa ballkanike, deri më tani nuk është marrë ndonjë përgjegjësi, nuk janë nxjerrë mësime, përkundrazi, janë vlerësuar e nderuar ekzekutorët e saj dhe krimi është fshehur.
Ndaj edhe është përsëritur në përmasa edhe më të mëdha, deri në ditët tona.
Krimi, në çdo kohë, duhet evidentuar e ndëshkuar, përndryshe të ndëshkon sërish.
Një komb nuk mund të jetë plotësisht i lirë nëse nuk e njeh historinë e tij, nuk mund të jetë i kulturuar nëse nuk distancohet nga çdo lloj krimi e dhune, nuk mund të jetë i qetë e të përparojë nëse nuk është në paqe me veten dhe me të tjerët.

Krimet, me përmasa, implikime dhe pasoja tragjike kombëtare e ndërkombëtare, si Masakra e Tivarit, duhen ndriçuar, drejtpeshuar e gjykuar drejtësisht, jo vetëm që të zbulohet e vërteta historike, por edhe që të dalin përgjegjësitë dhe të ndëshkohet krimi, në mënyrë që ai të mos mbetet si një kërcënim, si një njollë e pashlyer, si një plagë e hapur dhe si një urrejtje vepruese midis njerëzve dhe ndërmjet popujve, por të kthehet në një mësim, në një çlirim dhe në një mirëkuptim në rrugën drejt paqes dhe integrimit europian. (GSH/INA)

http://ina-online.net/ekskluzive/29146.html

[Hanny]

Deshmi e gjall:

[Hazir Hajrizi]

Hazir Hajrizi


R R U G A P Ë R N Ë T I V A R




Ishim duke qëndrua në shtëpinë e vëllait në Vushtrri vetëm unë dhe ai. Mbas një bisede që zhvilluam për të gjitha ato që na interesuan. Unë qëllimisht e pyeta:
--Pse balë mbasi ishit ashtu bashkë në malet e Kotorrit dhe të Radishevës u shpërndatë më shpejtësi?. Mua pak më kujtohet nga së atëherë kisha vetëm dhjetë vjet. Po dëshiroi të di direkt nga ti, mbasi ti ishe personi kryesor i ter masakrës që ndodhi në Tivar. Pse keni shkua atje mbasi Ju ishit Ballistë dhe qëndroni në male deri sa të dali pranvera. Ashtu kisha dëgjua unë mbasi ju ishin shkua rrugës për në Tivar.
--Kanë ndodhur shumë dukuri që na detyruan të niseshim një rruge që askush nuk e kishte të qartë fundin. Situata në të cilën ishim na detyroi që ti dorëzohemi pushtetit komunist të gjithë na që ishim të “Ballit kombëtar”. Komunistet në atë kohë na quani “Ballist”. Na disa ballist kryesisht ishim të përqendruar në dy fshatra. Në Kotorr dhe në Radishevë. Kishte edhe në vendet e tjera të Kosovës: Si në Shalë të Bajgores. Malin Çuçavica. Bjeshkët e Berishës e të Kelmendit, e në vende të tjera ku kishte mundësi strehimi. Të gjitha vendet ku rrugët ishin të vështira për të kalua më armatim të rëndë. Aty ishim vendos na deri sa të mbretëron dimër më acar. Këtu kishim siguri mbasi ushtria Partizane nuk kishte mundësi për të na vizitua ashtu në befasi. Por pushteti aktual në radhët e veta kishte pranua disa djelmosha nga fshatrat në Partin Komuniste. Na nuk kishim njohuri së kush ishin ata. Ata kryeni veprimtarin e tyre në ilegalitet nga ne. Çdo lëvizje e jona në fshat, pushteti informohej nga komunistet e fshatit në kohën më të shkurtër. Policia mandej marte masa drastike ndaj të gjithë atyre që kishin lidhje më ne dhe na ndihmoni. Të fillon vëlla vrasja në fshat nuk ishte zgjedhje. Kjo nuk ishte në agjendën tonë. Kjo ndikoi që të ndërpritet të gjitha kontaktet në mes fshatarëve dhe ballistëve. Jeta jonë u paralizua plotësishtë. Për shkak të kësaj gjendje Ferat Isuf Hajrizi (Kotorri) u dorëzua në një brigadë të Shqipërisë e cila në rrugëtimet e saja shkoi deri të liqeni i Prespës në kufi më Greqinë. Ky shfrytëzoi rastin dhe emigroi në Greqi, nga atje për në Turqi, ku qëndroi deri në vdekje. Imer (Fazli) Ahmetaj duke qenë udhëheqës i grupit, nuk pranoi të dorëzohej, por vazhdoi aktivitetin që të lufton për qëllimin e veta, por tash kishte ngelur i vetmuar. U vra në fshatin Koshutovë në pabesi të një miku (miku që ishte komunistë, për të cilën Imeri nuk kishte njohuri). Tash na kishte mbetur vetëm rruga të vetëvritemi ose të dorëzohemi që ma shumë familja mos të maltretohej. Gjatë kësaj kohe ishte maltretua Behram Ajet Hajrizi deri në vdekje. Ishte vra Ramadan Nurë Hajrizi, si bashkëpunëtor i joni. Ramadanit të pushkatuar të koka i kishin lanë një letër në të cilën thuhej: “Çdo bashkëpunëtore më bandat balliste do të përfundoi kështu”. Si shkas ishte së Ramadani i kishte punua një palë pantallona nga stofi i leshit për veti e një palë Imer Fazli Ahmetit nga Radisheva. E kishte tezak.
Kjo gjendje ishte e pa durueshme si për ne ashtu për familjaret.—Vazhdoi Isufi mbasi ishte kthye nga rruga e vdekjes.—Mbasi nuk kishim mundësi për të gjetur formë tjetër të veprimit u detyruam të dorëzohem më shpresë së familja do të ishte në qetësi dhe na më shpresë së do të shpëtojmë lëkurën. Në Skenderaj shkuam disa nga grupi ynë. Disa i ndaluan për të hulumtua biografin e tyre. Disave na dërguan në Kazermën e Vushtrrisë. Kjo kazermë në atë kohë ishte si vend i paraburgimit. Ishte vend ku kishte mundësi për tu likuidua pa procedurë gjyqësor. Kishte nevojë të thuhej: “Ka tentua për të ikur”. Jeta jote përfundonte
Në Skenderaj sa qëndrova, për veprimin tim politik, nuk kishte ndonjë dosje të posaçme, që tregon së kisha ushtrua dhunë në të kaluarën ose ndonjë krim të cilin e kisha krye më herët. Diç të tillë as nuk kishte e as nuk kisha krye. Nuk më ndaluan në burgun e Skenderajt por më dërguan në kazermën e Vushtrrisë. Për të gjithë ata që nuk kishin dokumente për veprimtari. Organet e sigurimit na dërgoni në kazermën e Vushtrrisë, që atje të qëndrojmë deri sa të plotësoheshin kushtet për dënim apo për ndonjë veprim tjetër, që ata e kishin në plan. Nëse kishin dëshirë ata mund të na pushkatoni në çdo kohë. Në kazermën e Vushtrrisë qëndruam tri javë.—Thoshte Isufi duke fillua tregimin e ti të gjatë dhe tronditës, për të gjitha ato që i kishte përjetua në ketë rrugëtim deri në Tivar.—Në kazermën e Vushtrrisë ishim sistemua në dhoma ku më par kishin qëndrua ushtaret e Jugosllavisë së vjetër. Kishte disa partizan. Detyra e tyre ishte që të kujdeseshin për ne që të mos ikim. Ikja nuk ishte më rëndësi nga së na vet ishim dorëzua. Pse tash duhet ikur ishte pyetje që na nuk kishim përgjigje. Sikur të kishim mundësi për të qëndrua më shumë në male. Na nuk do të ishim dorëzua. Tash nuk kishim pse të mendojmë për të ikur. Në Vushtrri, disa na konsideroni si të mobilizuar për ti plotësua disa brigada, ndërsa një numër tjetër i ushtareve që kujdeseshin për ne na quani Ballistë, që në realitet ashtu ishte. Në kazermë kur arritëm e gjetëm një person që konsiderohej si punëtor për ti krye disa shërbime teknike në kazermë. Atë e quani Feriz, por mbasi ishte bukur i zi dhe ishte nga fshati Resnik i mëhallës së Ashkalive na e quanim Feriz Maxhupi, por vetëm kur ai nuk ishte prezent. Ai në disa raste kryente rrolin e një udhëheqësi duke qëndrua kryesisht më ushtaret që ne i konsideronim si oficer të OZN-ës. Por kishte raste kur e detyroni të shkoi diku për të krye ndonjë punë për interesin e tyre. Ferizi ishte njeri i pa prekshëm për ne që konsideroheshim ballist. Sikur ai të kërcënohej dije së akshamin e priteshe, por mëngjesi nuk të gjen të gjallë. Ai më dy apo tre ushtar të OZN-ës vinte dhe kërkonte dike që i thoshte dikush ose ai sipas dëshirës. Kur vinte në dhomë thoshte: “XY eja së po të kërkon komandanti”. Ishte e sigurt së ti më nuk kthehesh aty. Të gjithë sa ishim në kazermën e Vushtrrisë ruheshim nga Ferizi më shumë së nga kushdo tjetër. Personin që e kishte thirrur Ferizi nuk kthehej më. Në disa raste i thoshim Ferizit së ku ka shkua (XY), të cilin e more dje?. Ai na përgjigjej së sigurisht ka shkua prekomand (është transferua). Ndoshta edhe ti ke nevojë që të shkosh. Kjo ishte përgjigje që na nuk kishim dëshirë të kishim punë më Ferizin. Kamë dëgjua mbasi jam kthye nga ushtria së të gjithë ata që i kishte lyp Ferizi deri sa ishin në kazermën e Vushtrrisë, për të shkua të komandanti, eshtrat e tyre ishin gjetur në afërsi të lumit Sitnica. Çka ka ndodh më Ferizin më vonë nuk e di dhe nuk jam interesua, mbasi më kishin kaplua problemet e mia. Deri sa ne kemi qëndrua në Vushtrri, Ferizi ishte xhelati i ynë. Dua të besoi së edhe Ferizi në fund ishte dashur që edhe vet të shkoi prekomandë, mbasi kishte dërgua shumë nga grupi i jonë.
Mbasi në Vushtrri u tubuan një numër bukur i madh shqiptarësh që konsideroheshin mjaftë të rrezikshëm për shoqërinë Komuniste. Sipas mendimit tim të gjithë të tubuarit kishim një qëndrim politik. Ishte e kuptuar së të gjithë ishim ballistë. Në fakt ashtu ishte dhe ashtu na konsideroni. Prova materiale të mjaftuara akoma nuk kishin për ti dërgua prekomandë si thoshte Ferizi. Shkakun askush nuk e dinte, pse nuk ishin sigurua prova. Në Vushtrri tuboheshin për çdo ditë e më shumë ballistë. Isha i bindur së tash ishim pesëqind vetë në kazermën e Vushtrisë nga treva e Drenicës, Shalës së Bajgores e gjetiu. Nuk e kishim shumë keq nga së të gjithë ishim ardhur këtu nga mali duke qëndrua në borë e shi. Më siguri këtu ishte për disa niansë më mirë, por qëllimi ynë nuk realizohej. Mbasi ishim në ndërtesë na dukej së ishim në hotel. Ishte fundi i muajit Mars dhe akoma ishte bukur i ftohet. Unë datat nuk i di por thash kështu nga së ishte pranverë, akoma bukur ftohët. Një ditë na nisën në mënyrë të organizuar në rrugë. Më tren na dërguan deri në Lipjan e nga andej në këmbë deri në Shtimje. Askush nuk kishte njohuri për qëllimin e kësaj marshute sa të rrezikshme aq të çuditshme. Ishim nën përcjellje të rreptë të ushtrisë dhe oficereve të OZN-ës për të mbikëqyrë sjelljen e tonë në rrugë. Sigurisht ky drejtim i kësaj marshute ishte më prapa vi. Ashtu ishin përhapë disa informata. Na as që kishim guxim për të pyetur. Besohej së ata ishin duke planifikua një asgjësim sa më shpejt për ne, që do të kishte mundësi. Sipas mendimeve tona plotësisht të pa verifikuara, ata nuk kishin dëshirë që vet të ishin kryesit e kësaj vepre makabre mbi ne, që na u frikësuam qysh në fillim. Tash për tash nuk kishin kushte dhe fakte që kjo të kaloi përmes gjyqit të rregullt. Kjo ishte e njohur. Kështu thuhej nga disa që na nuk kishim mundësi as për ti besua e as për ta mohua. Ata i vritni disa të zgjedhur kohë pas kohë më ndihmën e Ferizit, por kjo ishte pak në krahasim më ata sa vini për çdo ditë. Kërkohej vetëm pretekst për asgjësim masiv. Por të gjitha ato që fliteshin ishin thash e theme nga ne. Tash në vend të planeve si ti realizojmë, kishim fillua marshutën, që nuk kishim njohuri së deri ku duhet shkua dhe çka do të kemi atje kur të arrijmë. Nuk ishim kundër vdekjes, por jo në ketë formë. Pse njeriu mendon vetëm keq kur ndodhet në rrezik as unë nuk e di. Ky ishte konkludim i yni. Ndoshta ky mendim ishte nga frika. Ishim të bindur së akoma nuk ishte momenti i duhur për të na ekzekutua. Kjo ishte e ditur dhe nuk kishte nevojë për ndonjë komentim apo arsyetim. Ky ishte një parashikim i të gjithë atyre që duhet të ishin pjesë e kësaj kolone.
Kamë bindje së dikush tjetër ka mendim më ndrysh për ketë ngjarje. Këtë po e ceku nga së pata rastin të bisedoi më dy pjesëmarrës të këtij eshaloni qysh nga Vuçiterna e deri në Tivar e kishim kalua bashkë. Unë atëherë nuk i kisha të njohur këta dy dashamirë. Ter atë rrugë e kishim kalua bashkë e nuk kishim njohuri për njeri tjetrin. Ata ishin Ukshin Çallaku nga Druvari komuna e Vushtrrisë dhe Sefë Abdyli nga Likoshani i Drenasit. Rastësisht jemi takua në Vushtrri. Na biseduam për rrugën që kaluam nga Vushtrria deri në Tivar. Tash që ishim duke bisedua për të njëjtin problem, por mbas një gjysmë shekulli. Ishim duke i tregua njeri tjetrit ashtu si e kishin përjetua çdo njeri nga ne, sikur të ishim akoma në kohën duke qëndrua në kazermën e Vushtrrisë. Bisedat i zhvilluam si për rrugën që u desh ta kalojmë më shumë mundime dhe probleme, ashtu momentin e ngjarjesë në Tivar. Ata më treguan mua në detale si e kishin përjetua ketë katrahur dhe më cilat probleme ishin ballafaqua gjatë gjithë asaj kohë. Rastësisht u takova më ta dhe kuptova së edhe ata e kishin pasur të njëjtin fat sikur unë. Tash kur bisedoja dhe filluam ti shpalosim ato kujtime të hidhura si për mua ashtu për ata. Në disa momente kur ishim duke ia kujtua njeri tjetrit përjetimet, kishim bukur dallim të madh në përshkrimin e atyre që kishin ndodhur deri në Tivar. Gjatë bisedës që zhvilluam gati në të gjitha rastet mendimet na përputheshin mund të thuhet plotësisht. Kjo përputhje ishte vetëm për periudhën deri sa kemi arritur në Tivar. Na ishim gati në pajtim të plotë, në përgjithësi më disa ndryshime që nuk ishin dallime qenësore. Në ketë periudhë biseda jonë që zhvilluam nuk do të krijonte mendim të ndryshme për atë që kishim përjetua. Sigurisht së unë disa ngjarje nuk i kisha vërejtur nga së ato nuk kishin ndodhur në pjesën e kolonës ku isha unë. As ata nuk i kishin të njohura disa raste që unë i kisha përjetua mbasi nuk kishte ndodhur në pjesën e kolonës ku ishin ata. Nuk kishim mundësi për tu pajtua për pjesën që na kishte ndodhur në Tivar. Kur unë u thosha së disa nga ata që ishin për momentin në kala, kishin pasur fat për të shpëtua të gjallë. Kjo për ta ishte plotësisht e pa kuptuar dhe e pa mundur. As unë nuk kisha besim për tu bindur së të gjithë ata që në atë moment ndodheshin jashtë kalas ka pasur mundësi dikush të përjetoi dhe tash të ndodhet në mesin tonë, ballë për ballë më mua. E di së një kohë të gjatë mbasi në kala kishte përfundua masakra. Dëgjoheshin të shtënat nëpër qytet sikur gjuetaret kishin dal për gjah mbi ata që kishin shpëtua dhe tash ndodheshin jashtë kalasë në arrati. Unë kështu kisha paragjykim për të gjithë ata që nuk ishin në kala në kohën e masakrës. Kjo për dy bashkëbiseduesit e mi tash ishte e pa mundur. Në fakt nuk ishte as mendimi im i sakët për ta, mbasi ata në kohën kur kryhej masakra në kala ishin jashtë dhe tash si dëshmitar ndodheshin më mua. Këtij mendimi nuk kishin mundësi ti besoni, asnjeri nga bashkëbiseduesit e mi. Ata kishin formua bindjen duke dëgjua rafalët dhe kohëzgjatjen e tyre, së në kala të gjithë sa ishin nuk ka mundësi askush ti shpëtoi asaj që ishte duke ndodhur. Nuk kishin mundësi të besoni së unë kisha qëndrua ter kohën në kala brenda dhe tash jam i gjallë. Ishte e vërtetë së mu në kala u krye masakra kryesore, mbasi edhe ata që për momentin ishin jashtë kalas nuk kishin shpëtua më mirë. Ukshini thoshte më këmbëngulje: “rafalët në kala kanë vazhdua deri sa ne jemi largua plotësisht nga territori i Tivarit ashtu të molisur. Na gjatë gjithë kohës sa ishim duke u largua i dëgjuam rafalët në kala. Në bazë të mendimit tim—Thoshte Ukshin.—Kjo kishte zgjatur më shumë së dy. Sikur në kala të ishin një milion veta më siguri do të ishin likuidua të gjithë”. Kur unë i tregoja se bashkë më mua kishin shpëtua gjashtëqind vetë, që një numër i tyre akoma janë të gjallë. Ata nuk kishin mundësi për të besua. Kur Sefa duke shprehur mendimin tha: “Isuf! Jam plotësisht i bindur së në kala nuk e besoi së ndonjëri ka pasur rast ti shpëtoi asaj masakre, të cilin na nuk e përjetuam por e dëgjuam. Kjo për mendimin tim është plotësisht e pa mundur. Ti po na tregon së kemi shpëtua gjashtëqind veta. Unë nuk kamë mundësi të besoi.?!!”. Për të njëjtën ngjarje dy mendime diametralisht të ndryshme. Ata nuk kishin mundësi të konfirmoni si ishte krye masakra në kala. Ata kishin pasur fatin dhe kishin ikur nga Tivari duke kalua nëpër shumë vuajtje mbi njerëzore, duke pasur para sysh gjendjen e tyre fizike. “Sefë! Unë nuk e di si keni shpëtua Ju, që për momentin ishit jashtë kalas, por deri sa ne ishim në plazh, kurrë pushka nuk është ndërpre rreth Tivarit, duke u vra ju që ishit jashtë kalas. Ti po tregon së ja kemi shpëtua. Ata lepra nuk kanë gjuajtur, por në ju që ndodheshit jashtë kalasë”. Kishte ndodhur ashtu si kishte ndodhur. Ishin shpëtua të gjithë ata që ishin ymerli dhe patën fatin të jetoni akoma e të ktheheshin nëpër shtëpia ashtu si jam kthye unë.
Nuk e di së ata që kishin pasur fatin të shpëtoni duke qenë jashtë kalas, besoi së ishin në pozitë shumë më të keqe së na që shpëtuam në kala. Nga momenti që na pranuan ushtria Kroate më nuk kishim vuajtje. Ishte një vuajtje që na ndodhi deri sa kemi arritur më anije në Divulë. Nuk ishim të ushtruar për të udhëtua nëpër det e kjo na krijoj turbullira.-- Isufi ishte i sigurt së të gjitha çka kishin ndodhur si në kala, të cilat i kishte përjetua personalisht ashtu si kishte ndodhur. Për ato që kishin ndodhur jashtë kalas Isufi kishte një paragjykim por jo të sigurte, mbasi as nuk i kishte vërejtur e as nuk kishte pasur rastin të bisedoi deri më këta të dy. Në shumë raste thoshte: Unë nuk pata mundësi fizike të përcjell ndodhitë e asaj pjese të kolonës që ishte në momentin jashtë kalas ose të kishte informacion të verifikuar mbi veprimet e tyre. Deri sa qëndruam në Tivar askush nuk ishte interesua së çka kishte ndodhur më ata që ndodheshin jashtë kalasë e as unë. Nuk kisha mundësi as fizike e as mendore, për të ditur për mundësit e tyre dhe rrugën që ishin të detyruar për të ndjekur.
Ata pa ngurrim filluan të na frikësoni qysh në fillim të kësaj marshutë së do të veproni më masa drastike për çdo gabim tonin, çka edhe na ishim të bindur për diç të tillë.—Vazhdoi Isufi mbas një bisedë që kishte ndodhur në Vushtrri më disa që kishin përjetua atë masakër, por në kushte të tjera.-- Ata ishin të gatshëm për të na dënua për çdo veprim tonin që nuk ishte sipas dëshirës së tyre. Komandanti na urdhëroi: “Nuk është e lejuar të largoheshim nga rruga për të krye ndonjë veprim fiziologjik, mbasi kjo do të konsiderohej tentim për të ikur nga kolona, ose nëse opinga zbathet. Nuk guxon askush të ndaloi për të mbathur, mbasi kjo konsiderohej si pengim i kolonës për të vazhdua rrugën”. Të gjitha këto kishin mundësi që përcjellësi ti ndërmerrni në mënyrë individuale duke llogaritur këtu edhe likuidimin fizikë. Nëse sjelljet tona nuk do të ishin në përputhje më dëshirën e përcjellësit ishte e njohur si do të veproni dhe na e përjetuam veprimet e tilla. Nëse përcjellësi kishte dëshirë që ndaj dikujt të veproi brutalisht ai kishte atë mundësi që të urdhëroi të dalësh nga rreshti ashtu kot dhe do të pushkatoi duke potencua së personi deshi të dezertoi.
Por në kokat tona ishte një xixë shpresë së ka mundësi të na dalin në ndihëm ushtria Shqiptare, mbasi ishim të sigurt së në Kukës kishte mjaft ushtar shqiptar. “I mbyturi kapet për shkume duke shpresua për shpëtim”. thotë fjala e urtë popullore. Jo së na kishte tregua dikush së do të veprohet më ne kështu apo ashtu, por na vet e krijuam ketë mendim për ushtaret e Shqipërisë, çka sipas mendimit tim kishim plotësisht arsye. Ndoshta nga frika apo nga dëshira e pa realizueshme u përhap ky lajmë në mesin tonë në forma të ndryshme. Ky ishte një mendim që dominonte te të gjithë ne që kishim fillua në atë rrugë. Në realitet sikur mos të dominonte ky mendim ne do të mbeteshim rrugës sikur kungujt kurrë bien nga qerrja. Kjo ishte shpresa që na inkurajonte për të vazhdua deri në fund. Filluam të mendohemi së në atë moment që do të arrijmë në Kukës, të gjitha vuajtjet tona duhet të përfundojnë. Por kjo mbeti vetëm dëshirë, mbasi në realitet aspak nuk ishte ashtu. Ndodhi krejt ndryshe. Kjo ishte shpresa e fundit për ne, por mundësi ndryshimi nuk kishte. Kur shpresohet për diç edhe vullneti nuk do të mungoi që të arrihet. Në momentin kur kishin pranua të ndërpresim aktivitetin si ballist ishte e ditur së na priste pushkatimi. Kjo ishte e ditur deri sa ishim në malet e Drenicës Sa për të vdekur kishim mundësi dhe forma të tjera, por ky veprim i dorëzimit kishte një shpresë, nga së udhëheqësit politik të Kosovës në atë kohë ishin Shqiptare. (Fadili, Xhaviti, Veliu, Imeri, Sinani, Kola.). Unë për këta nuk kisha njohuri, por disa shokë po. Tani mbasi ishim dorëzua, por ishim të detyruar tu përmbaheshim rregullave të tyre ose të pushkatoheshim në vend. Në kolonën tone kur filluam rrugëtimin, kishte përafërsish nja pesëqind pjesëtar (besoi së ishim aq ose ndoshta disa më pak), që filluam marshutës nga Vushtrria Deri në Lipjan shkuam më tren, që ishte ndihmesë e mirë. Në mbrëmje arritëm në Shtimje. Kurrë nuk kisha qëndrua në ketë qytezë, por as që kisha dëgjua për te. Shtimëja praktikisht nuk ishte qytezë as sikur të konsiderohej e vogël. Kishte bukur shumë shtëpi aty ku bashkoheshin këto rrugë. Por Shtimja në atë kohë konsiderohej qytezë e vogël, ose më mirë të thuhej një fshat ashtu mesatarisht i madh. Më siguri së nuk ishte fshati më i madh në Kosovë sikur fshatrat tjera të mëdha që ka Kosova. Qysh në fillim të këtij rrugëtimi filluan problemet. Shumicës u ishin prishur të mbathurat, që ishte njëra nga kushtet për të vazhdua rrugën. Mund të konkludohet më siguri së ishim duke udhëtua zbathur shumica nga ne. Por kalohej disi për momentin mbasi askush nuk kishte guximin të kërkon diç më mirë dhe ti ankohej bile shokut. Në Shtime na dërguan në një shkollë që sipas meje ishte në një kodër bukur larg nga qyteti, në pjesën jugore. Qëndruam një natë aty më shumë duke i shërua ata që nga këmbët u shkonte gjaku së që në fakt kishim fjetur. Të nesërmen na dhanë nga një bukë dhe pak marmelatë, që për ne ishte e mjaftuar për të vazhdua rrugën. Deri sa qëndruam këtu arritëm deri diku më i rregullua sadopak të mbathurat. Po sa përfunduam mëngjesin, filluam rrugëtimin grykës se Caralevës, qe për mua dhe për shumicën nga ne ishte vend i pa njohur dhe mjaft atraktivë. Rruga ishte mjaft e vështire sidomos për të gjithë ata që u ishin prishur të mbathurat e që rregullimi nuk kishte mundësi të sanohet. Nuk e di së si arritëm në Suharekë nen këto kushte, që besoi së ishin mbi njerëzore. Deri sa ishim duke udhëtua për në Suharekë kisha bindje së kur të arrinim në vendin e caktuar, shumica nuk kanë mundësi për të vazhdua më rrugën në atë gjendje. Tash fillova të mendohem së si nesër kur të fillon kolona një pjesë bukur e madhe e jona do të pushkatoheshin për shkak së ata nuk kishin mundësi fizike për të vazhdua ketë rrugë. Njeriu duron më shumë se guri nga së guri kur thyhet ai më nuk mund të përdoret ndërsa njeriu prapë shërohet e rigjenerohet, që të vazhdoi deri në pafund. Rruga e shtruar më gurë ishte armiku i vërtetë për këmbët tona. Por sa munda më vërejt të gjithë që ishim në kolon deri diku ishin mirë si për çudi. Jeta është e ëmbël edhe në ato kushte, ky ishte shkaku që na pa hezitim vazhduam. Kur jeta është në rrezit, atëherë gjinden forca për përballimin e rrezikut. Në mbrëmje arritëm në Suharekë, qe ishte një qytet i ndërtuar në të dy anët e rrugës që shtie për në Prizren, dhe më shume i përngjante një fshati te madh së që mund të konsiderohej si qytet. Na sistemuan në një shkollë që ndodhej në qendër të Suharekës. Aty qëndruam dy ditë të tjera ku na trajtuan bukur mirë dhe nuk kishim telashe më përcjellësit. Kjo ishte e mirëseardhur për ne, nga së shumicës u shkonte gjaku nga këmbët. Sa qëndruam këtu për çudi arritëm të shëroheshin, sikur të na shëronte mjeku më medikamente. Shume herë i thosha veti: “A ka mundësi të vazhdohet rruga kështu duke aludua në gjendjen në të cilën ishim”?!!. Por na ishim të detyruar që të vazhdohet rruga. Tash dua të besoi së kjo mundësi e pa besueshme u krijua të ne. Deri sa qëndruam në Suharekë na u bashkëngjit edhe një numër bukur i madh i ballistëve, të cilët ishin kryesisht nga Rahoveci por kishte shume nga Malisheva. Tash në radhën tone kishte përafërsish njëmijë veta, ndoshta disa më pak, që ishte e pa mundur të numëroheshin nga cili do ne. Kur i shikoja bashkudhëtaret e mijë që kishte nga mosha gjashtëmbëdhjetë vjeç e deri në pesëdhjetë vjeç. Ashtu më dukej mua, filloja të frikësohem për fatin tonë që do të ishte më siguri jo i mirë, por shpresa vazhdonte të qëndroi ashtu si qëndronim na. Qysh kur filluam marshutën më mua ishin dy kushërinj mjaft të rij (Salihu dhe Sinani- Bardhoku.) për të cilët isha i detyruar që të kujdesëm për aq sa kisha mundësi gjatë kësaj rruge. Jo së më kishte obligua dikush, por kjo ishte detyrë mbasi unë isha më i vjetër. Mundohesha ti këshilloi dhe tu dali në ndihëm ashtu sa kisha mundësi. Duke vërejtur ketë kujdes timin për këta dy të rij, edhe të tjerët që ishin nga Kotorri filluan shumë bashkëudhëtar të konsultoheshin më mua ashtu spontanisht për të gjitha problemet që paraqiteshin ose kishte mundësi të paraqiteshin. Ndoshta kishte ndikim ajo që deri sa ishim në Vushtrri na ndanë në disa njësite. Mbasi unë në ushtri kisha gradën e tetarit më caktuan si udhëheqës i një njësiti. Por kjo ndodhi vetëm deri sa ishim në Vushtrri. Gjatë rrugës askush nuk na pyeti për një detyrë të tillë. Dikur filluan të më pyes së deri ku ka mundësi të vazhdohet kështu e të cilat unë as që kisha mundësi të di nga së nuk isha faktor përgjegjës në ketë rrugë. Si duket kjo konsultë në mes nesh që ishim nga Kotorri filloi të krijon mendim së unë ishte dashur të isha udhëheqës i rrugës për të gjithë ata që nuk kishin njohuri së ku ishim duke shkua ashtu si nuk kisha as unë njohuri. Unë nuk kisha si të dija nga së askush nuk më informoi për diç të tillë. Të gjithë të njohurit që ndodheshin në ketë suitë tash rrini në afërsi timen sikur unë isha dikush që kisha mundësi për tu ndihmua në rast nevoje emergjente. Kjo situatë që kishte fillua të krijohet e kishte qëllimin që të konsultoheshin për çdo rast, që brenda mundësive të largohemi nga gabimet e mundshme. Kjo më dukej mirë nga së bashkimi formon fuqi edhe kur nuk ka. Edhe pse isha i sigurt së ishim duke shkua drejt vdekjes, sikur të më epej mundësi prapë nuk do të kisha ndryshua nga së isha i bindur së familja duhet të ishin të qetë për të vazhdua jetën. Atje kisha vëllain dhe djalin që të vazhdoi jeta, pa llogaritur së çka ka mundësi të ndodh më mua. Kjo më mbante dhe më epte kurajë për të vazhdua deri në pa fund. Axha Sylë në të shumtën e rasteve mërzitej bukur shumë nga së në shtëpi përveç vëllait kishte gruan dhe një vajzë, e cila më vonë kishte vdekur deri sa në ishim ushtar. Mbas dy ditë pushimi në Suharekë vazhduam rrugën ngadalë për në Prizren. Tërhiqeshim rrugës ashtu ngadalë sa na lejoni rojet. Na kishin tregua së tash do të shkojmë vetëm deri në Prizren, dhe atu duhet të ishte fundi i kësaj marrshute. Kolona lëvizte ashtu ngadalë që i përngjante kolonës së funeralit. Arritëm mbas dite në Prizren. Më dukej së kur i pari kishte arritur në Prizren të fundit kishin fillua rrugëtimin nga Suhareka. Ky ishte një mendim nga së kolona ishte shumë e gjatë, por edhe largësia ndërmjet nesh në kolon ishte bukur e madhe. Kishte raste kur nga njeri deri të tjetri kishte edhe më shumë së dhjetë metra distancë. Në afërsi time qëndroni të gjithë që ishim nga Kotorri. Si duket kishim vendos që mos të ndahemi brenda mundësive, për të kalua ketë rrugë bashkë. Kishte shumë mendime nga ky bashkim. Disa flisni duke porositur që cili do nga ne që do të kishte fatin të shpëtoi. Kur të kthehet në shtëpi të lajmëron familjen së kush ku ka përfundua. Kjo do të ishte mirë që familja mos të shpreson për diç që ishte e kotë. Në Prizren arritëm para muzgu. Kjo nuk ishte mirë për ne, nga së të gjithë ata që arritëm të fundit nuk kishim mundësi që të sistemoheshim në krevat sikur ata që ishin të paret. Na ishim brenda në kazermë për të strukur diku më nga një qebe, që në krahasim më ata që ishin në krevat na ishim në pozitë shumë më të pa favorshme. Në Prizren takuam shume shqiptar të tjerë që na prisni për të vazhdua rrugëtimin. Na kishin tubua aq shumë sa që nga ky numër aq i madh filloja të frikësohem duke mendua së kjo e kishte një prapavijë të rrezikshme si politike ashtu fizike. Qëndruam dy ditë në Prizren. Tash ishte fundi i Marsit që akoma ishte bukur kohë e ftohet. Për fat na ishim brenda kazermës, që për të pushua kjo ishte një shpërblim i mirë. Na ushqyen sikur doni të na mbani që të trashemi. Sipas ushqimit që kishim për çdo ditë, filluam të besojmë së tash na konsideroni të mobilizuar. Kështu kisha besim së ishte duke ndodhur diç më ne për të mirë. Duke parë një qëndrim disi të butë të rojës këtu në Prizren, u rrit dëshira që kjo të vazhdon deri në und. Kjo ishte nga dëshira për të shpëtua pa nëse ajo do të ishte vetëm lëkura. Na dhanë bukë dhe nga një supë të nxehët që për ne ishte shpërblim i mirë, për shkak së prej së ishim largua nga Vushtrria nuk kishim pas rast të merrnim bukë e gjellë të nxehtë bashkë. Në mëngjesin e ditës së tretë na rreshtuan, për të marr mëngjesin, mbas të cilit na ofrua çdo njërit nga një bukë për rrugë dhe një copë të mirë djathi ose marmelate. Kur nga Prizreni filluam rrugën për në Shqipëri, ishim bukur shumë të hutuar dhe të brengosur. Kishim pritur një marshutë të tillë qysh kur u nisem nga Vushtrria, duke mendua së na shqiptarë e të na dërgoni në Shqipëri, kjo na dukej diç absurde, nga se diç e tillë nuk kishte ndodhur asnjëherë deri më tash. Dikur filluam të mendohemi së duhet të ishte sigurisht më ndonjë qëllim të caktuar për të na likuidua më lehtë po sa të arrinim të kufiri, por si duket ky ishte një plan i miratuar më herët më ushtrinë shqiptare që ne të kalojmë andej. Kjo ishte pjesa e frikës sonë që na përcolli ter kohën. Shkaku i kalimit nëpër atë rrugë ka mbetur enigmë si për ne që e përjetuam ashtu për opinion.
Të gjitha këto ishin paragjykime që nuk kishin ndonjë bazë sigurie. Sypozimet shumë rrallë ndodhin si të sakta. Gjatë rrugës rojet kishin qëndrim të butë ndaj nesh qysh kur e kaluam Shtimjen. Askush nga ne nuk e kishte të qartë shkakun, por kjo na epte zëmër për të qëndrua duke shpresua për më mirë. Udhëtuam ter ditën e në mbrëmje arritëm në Kukës. Tash tek ne filloi të qarkullojnë mendime së ndoshta do të qëndrojmë këtu një kohë të gjate. Disa thoni së do të na armatosin që të fillon pastrimi i terrenit nga bandat e ndryshme në malet e Kukësit, duke marr parasysh së na ishim shumë. Tash më ata ballist, që na u bashkuan në Prizren ishim ndoshta dymijë persona. Askush nga ne që bisedonim nuk kishte mundësi të kishte numrin e saktë sa ishim në ketë kolonë. Në Kukës nuk hasëm në pritje të mirë. Jo së na ishim duke pritur të na dalin para për përshëndetje, por shpresuam së do të na sistemoni diku nën çati. Ishte e pa kuptimtë për ne sjellja e ushtarëve shqiptar, nga së pranë nesh kaloni plot sish e as kokën nuk e ktheni për të na shikua së kush jemi dhe çka kemi. Sa për bisedë nuk duhet mendua. Sikur ne të ishim varre më siguri do të silleshin më mirë. Do të ndaloni sa për të recitua El Fatiha nga Kurani. Këtu në Kukës na sistemuan në lokacionin e varreve, që për herë të parë ishim të detyruar të qëndrojmë jashtë në shi, që për ne ishte më keq së që kishim përjetua deri më tash. Kjo ishte pritja që na shpresuam. Na shpresuam për diç më mirë që të kalojmë deri sa ishim në tokën shqiptare, në realitet këtu filloi e keqja e madhe. Do të ishim të lumtur sikur të na thoni: “Tungjat jeta, ose ta bëfsha nënën. Vetëm sa për të folur”. Na do të ishim të lumtur edhe për një pritje të tillë. Tash filluan të qarkulloni mendime së ata duhet të na marrin në përcjellje për atje ku duhet shkua. Por nuk e kishim të qartë së deri ku duhet shkua më ta. Shumë herë kamë mendua së pse të varret e jo diku tjetër kur na sistemuan. Shkakun nuk e di, por më siguri ka pasur mundësi diku në ndonjë vend tjetër ku nuk do të na lag shiu. Aty na detyruan të qëndrojmë deri në vendimin që duhet të pasoi. Askush nga oficeret e Shqipërisë nuk erdhi për të na takua për një bisedë mbi gjendjen tonë në të cilën ishim duke përjetua nën qiellin e hapur. Të gjithë përcjellësit ton ishin Shkije. Tash ata bisedoni për fatin tonë të mëtejshëm. Kjo do të ishte absurde, por ashtu ndodhi. Të gjitha që deri këtu i kaluam ishte fillimi i asaj që do të pason më vonë mu në territorin e nënës. Binte një shi i hollë sikur e kishte për qellim të na lagu deri në lëkurë. Oficerin që na përcolli gjithë kohën hipur në kali për momentin shkoi diku. Unë nuk e kisha të njohur së kush ishte nga së ai asnjë herë nuk u duk më rojet që na ruani. Ai më kalin e ti kalonte ose bukur shumë para nesh ose mbetej mbrapa. Sipas disa mendimeve që kishim dhe qarkulloni thuhej së disa kishin njohuri për te, së kush ishin. Ata thoshin së njeri është Sveta Timotijeviqi dhe tjetri majori Vlladimir Rolloviqi për të cilët unë nuk kisha dëgjua deri këtu. Sveta Timotijeviqi në fund punoi në minierën Trepça deri sa doli në pension si provokator i tragjedisë së Tivarit. Ashtu është bisedua, por unë mbasi nuk kisha njohuri nuk e di sa duhet besua kësaj.
Deri sa ishim në territorin e Kosovës, natën e kalonim nëpër shkolla ose diku në ndërtesa. Këtu në Kukës mbetem sikur shtazët e egra në fushë, bile nder varre. Gjatë asaj kohë në nuk kishin së ku të fusnim kokën për tu mbrojtur nga shiu ose nga era mbasi ishim të lagur. Ishte hera e parë që ishim të detyruar të qëndronim jashtë nën qiellin e hapur. Kjo na ndodhi prej së kishim fillua marshutën nga Vushtrria. “Kur shpreson shumë, del pak”. Thotë populli. Menduam për pulë të pjekur e nuk duel as groshë pa krip. Na kishin shpresën e fundit që këtu do të kishim përkrahje e duel e kundërta. Në Kukës përjetuam të zitë e ullirit. Mbasi ne ishim në ketë gjendje të pa shpresë, kisha formua bindje së Kukësi ka pranverën më të ftohet në ter Shqipërinë. Ditën rojet që kujdeseshin për ne na sillni nga gjysmë buke, që për ne ishte e mirëseardhur. Të gjithë ishim të lagur dhe teshat që mbanim ishin të rënda. Ishim aq të uritur që më siguri sikur të fillonim rrugën në atë gjendje, nuk do të kishim mundësi të ecim më shumë së një kilometër. Këmbët nuk na mbani nga uria që kishim dhe ndikimi që kishte krijua ai shi që ra ashtu pa ndërpre gati ter kohën sikur i porositur për të keq. Tash filluam të dyshojmë në atë së pse në Prizren u sillën aq mirë ndaj nesh, besonim së kjo e kishte qëllimin së në duhet të shkonim nëpër Shqipëri duke ditur së atje janë të gjithë shqiptarë dhe nuk do të ishte mirë sikur të na shikoni në një gjendje në të cilën ndodheshim. Ushtaret shqiptar aspak nuk kishin dhimbsuni e as mirësi për ne, si ishim dhe si na trajtoni rojet e shkijeve. Kurrë askush deri më sot nuk pati mundësi të kuptoi, së pse kjo kolon ishte nisur të kaloi nëpër Shqipëri!?. Kur askush nuk kishte kalua deri më tash andej, pse na po?!!. Deri më sot sa unë e di është enigmë kalimi i ynë nëpër Shqipëri jo vetëm eshaloni ynë por të tri eshalonëve që kaluan andej, duke ditur së rruga ishte më e mirë dhe më e shkurtër, sikur të kalonim nëpër territorin e Jugosllavisë deri në Tivar apo diku tjetër në bregdet. Ndoshta kjo ishte ndonjë prapavijë që na as që kishim mundësi të mendojmë e as të ndikojmë në të. Me habit fakti së asnjë politikan nga radhët shqiptare deri më sot nuk është prononcua për shkakun e kalimit tonë nëpër Shqipëri, as pse ushtria shqiptare që kishte një qëndrim të tillë ndaj nesh. Kurrë nuk kamë dëgjua së deri më sot dikush në nivele të ndryshme shtetërore ka diskutua për tri eshalonët që kaluan nëpër Shqipëri e të gjitha kishin pasoja. Disa më të rënda e disa më të lehta. Kame dëgjua tash vonë së Kukësin e vjetër e ka mbulua uji i liqenit bashkë më varret ku na kemi qëndrua. Nuk duhet të na vije keq kur më duhet të deklarohem së në Shqipëri na pritën varret dhe ato do të kisha dëshirë ti vizitoi, por nuk pata fat. Ndoshta kjo thënie nuk është e mirë, por kështu ishte në fakt, mirë e keq. Fatbardhësisht nga Prizreni kishim marr nga një qebe, që kur i bashkonim nga dy e më shumë, kështu kishim mundësi të ndalohet shiu përkohësisht, mandej kur shiu pushonte për pakë kohë, na kujdeseshim që sa më para të ishin të thara, që të kishte mundësi përdorimi i serishëm.
Nuk e di sa është reale dhe a ishte dashur për të cekur ato mendime që filluan të qarkulloni mes nesh në kohën deri sa kaluam rrugën nga Prizreni deri në Kukës dhe koha që na kaloi në Kukës. Tash që ishim në Kukës duke pritur së si do të ishte fati i ynë një mori shokësh tregoni së kur jemi nisur nga Prizreni na paska vizitua njeri nder udhëheqësit e njohur të Kosovë (Xhavit Nimani), emrin e të cilit unë nuk e kisha dëgjua më parë, kush ishte dhe çfarë funksioni kishte, por as nuk e kisha pa as në Prizren e as diku tjetër. Emri Xhavit Nimani për mua ishte dikush i zakonshëm për mendimin tim. Nuk më kujtohet së dikush kishte bisedua për funksionin që kishte ky njeri deri më tash. Por ata që tregoni së ky njeri ishte ndër komunistët e njohur të Kosovës ashtu si ishte Fadil Hoxha për të cilin kishim dëgjua të gjithë. Isha i bindur së ata që tregoni së e kishin pa vet Xhavitin kur kishte ardhur në kazermën e Prizrenit dhe kishte shkua të komandanti i rojës që ishte në përcjellje më ne. Kur jemi nisur nga kazerma një numër i njerëzve qe kishin ardhur deri këtu nuk ishin dal fare nga kazerma. Ketë e thoni disa që besohet së deri në Prizren kishin ardhur bashkë. Tash nuk ishin më ne sipas pohimeve të tyre. Që për mendimin tim ishte plotësisht e pa besueshme. Kështu diskutohej gjatë udhëtimin tonë. Diskutohej së të gjithë ata që nuk kishin udhëtua më ne ishin kryesish Gjakovali dhe disa nga rrethina e Gjakovës. Shkaku i mos daljes nga kazerma e një numri diku rreth treqind vete apo ndoshta më pak, na nuk kishim mundësi të dinim. Besohej së ata i kishin lirua për shkak së kishte intervenua Xhaviti. Kështu bisedohej ndoshta më qëllim jo të mirë. Sa është kjo e vërtetë nuk mund të konfirmoi, por ata që tregoni ketë, si duket kishin njohuri më emra e më mbiemër së kush nuk kishte udhëtua më ne tash në Kukës. Unë nuk di të shkruaj që emrat që potencoheshin ti shkruaj që në rast nevoje të kisha mundësi më i tregua së kush ishin, që në Prizren ishin më ne e tash në Kukës nuk janë. Por ata më emra i dini. A ishte më mirë që nuk ishin apo më keq nuk kamë ide, por duke ditur së çka na ndodhi më vonë, këtu ka diç të dyshimtë. Unë shpesh i thosha veti: “Nëse Xhaviti ka intervenua për disa që ka pasur mundësi ti njoh, ku qëndron ndërgjegjja e ti si komunist për ata qe nuk i njeh, sikur që nuk kishte mundësi ti njoh asnjë nga ne që ishim nga Drenica apo nga diku tjetër.). Por më vonë u vërtetua së morali komunist kishte qenë marrja e pushtetit e jo shpëtimi i popullit nga dhuna e shkaut, si që deklaroheshin. Ndoshta nuk do të ishte reale sikur të thuhet së udhëheqësit politikë të Kosovës kishin informata së ku ishim duke shkua na dhe çka ishte përgatitur për ne. Ketë e thëmë nëse Xhaviti i ka ndalua disa nga Gjakova. Unë nuk i njoh së cilët ishin ata që nuk udhëtuan më ne. Por kur për ketë diskutohej askush nga Gjakova nuk lajmërohej për të tregua së këtu ka edhe nga ajo trevë ndërsa në Prizren kishte. Për ketë nuk foli asnjëherë shoku Xhavit dhe askush nga Gjakova duke pasur para sysh së shumica e komunistëve ishin mu nga Gjakova. Ndoshta kjo ishte pretekst që ua mbylli gojën udhëheqësis Kosovare që të diskutohet masakra e Tivarit në instancat shtetërore mbas konsolidimit të shtetit. Ata ishin në krye të Partisë Komuniste dhe të shtetit të posa formuar, por sipas asaj që ndodhi në Prizren e ndoshta edhe shumë të tjera, ka ndikua që të ishin të shitur. Ndoshta sikur të ishte paraqitur rasti e masakrës së Tivarit diku në forume, para tyre do të dali edhe ndalesa e shumë atyre që nuk kishin udhëtua më ne nga Prizreni. Nëse e kanë ditur së çka duhet të ndodh më kolonën që ishim e nuk kanë ndërmarr diç besoj së duhet të ishte në ndërgjegjen e tyre, por edhe të pasardhësve të tyre duke ditur së çfarë prindër kishin dhe si vepruan më vëllezërit e tyre ashtu në mënyrë shtazarake, nëse kjo është e vërtetë. Pasi ata trashëguan rrogat e mira të tyre, i kanë trashëgua edhe genet. Fëmijët nga prindi trashëgojnë gjene të caktuara dhe të gjithë respektin që e kishin prindërit. Pse mos të trashëgojnë ato pika të zeza që ia lanë popullit si tradhti. Nëse dikush ka mundësi të na quan së na ishin tradhtarë të socializmit dhe të ati drejtimi politik, atëherë pse nuk na shpallën tradhtar por Martir. Historiani prof. Dr. Zekeria Cana, në librin e tij “Ditari i Robërisë” 1998-99. shkruan së në masakrën e Tivarit nuk është pushkatua asnjë Gjakovar, sepse ata i shpëtoi Xhavit Nimani, i cili i nxirri nga rreshti, që ishin duke shkua në pushkatim. (shkrua nga Kreshnik Mirsinllari, në internet). Kjo është një verifikim i asaj që pohon Isufi në ketë deklaratë.
Mbas qëndrimit tonë tri ditë në Kukës, eshaloni nen përcjelljen e ushtarëve sllavo-komunist filluam rrugëtimin për në Shkodër mbas shume peripetive e bisedave që rojet tona kishin zhvillua më oficeret shqiptarë të garnizonit në Kukës. Si kishin përfundua na as që duhet të mendohemi, por nga sjelljet që pësuan nga rojet duhet kuptua së nuk ishin shkua rrugës që ishte planifikua, për të kalua nëpër Kukës. Ky ishte supozimi ynë paushallë. Ka pasur mundësi të ishte diç tjetër për të cilën na nuk kishim njohuri dhe as që kishim mundësi të ishim të informuar. Rrugës për në Kukës, ku në bazë të parashikimeve tona pritej të behej një masakër mbi ne po sa të arrijmë të kufiri, apo ishte vetëm frikë që dikush lansonte aso mendimesh. Lansimi i këtyre mendimeve ndikonte shumë negativ bashkë më shiun e ftohtë që binte pa ndërpre mbi ne. Nuk e di a kishim të drejt apo vetëm kishim një paramendim të tillë, apo ishte intuita e jona nga frika që na kishte kaplua të gjithëve për fatin e jetës sonë, që ishim në kolonë. Më këso mendime dhe biseda na kalonte koha që ishte marrëzi për ne, por mundësi tjetër nuk kishim. Sa unë tash kuptoi kjo ishte një kotësi të mendosh për gjerat që nuk ke mundësi ti ndryshosh e as të ndikosh në to. E di që njeriu kur është në rrezik nuk ka mundësi të mendoi diç të mirë, por vetëm për gjera të liga, nga së fati dhe frika e përcjellin në çdo hapë. Nga fatkeqësia ka frikë çdo gjallesë, ato i mendon duke jetua më to çdo herë e dikur fillon të mishërohet. Ndoshta ne ashtu ishim duke mendua mbasi frika ishte prezentë më të madhe te të gjithë. Nuk besoi së dikush nga oficeret Shqiptare që ndodheshin në Kukës në atë kohë ka shkrua diç që do të ndriçoi qëndrimin tonë atje në ato kushte, ose mendimin e garnizonit të Kukësit. A nuk ishte kjo sikur ata nuk kishin fare konsideratë së na ishim vëllezër të një gjaku apo shtazë që ndodheshim në territorin e tyre. Tash në kushte të lira mendoi së do të ishte plotësisht e drejt sikur vet të na pushkatoni si tradhtar, e kurrsesi të lejon armikun të luaj më ne ashtu në mënyrë të turpshme dhe shtazarake. Më shumë kujdesen njerëzit për disa shtazë që janë në zhdukje e sipër së ushtria shqiptare për ne që ishim duke qëndrua në hapësirën e tyre, nder varre. Pushkatimi duhet konsiderua burrëri, ndërsa mundimi fizik e psikik është marri. Nëse ata na konsideroni për armiq të socializmit si që komentohej më vonë, është e sigurt së të gjithë nuk ishim dhe së askush deri sa qëndruam atje nuk na kishte kualifikua si të tillë. Në Shqipëri nuk patën aspak mëshirë ndaj nesh dhe fatit tonë. Kam bindje së sikur të ishim lopë apo dele do të na sistemoni duke pa llogarinë së na i përkasim dikujt. Mua më kujtohet së kur isha i vogël kishte ardhur të na një buallicë e dikujt. Ajo ishte largua nga kopeja e vet dhe erdhi të na. Baba asnjëherë nuk e ndau nga të gjitha buallicat tona. Ajo qëndroi sa ditë deri sa erdhi dikush dhe e mori. Na u kujdesëm për te sikur që u kujdesem për buallicat tona. Në Shqipëri nuk na konsideruan as si lopë të humbura. Por ky është njëmendimi i imi. Rojet tona dhe oficeret e ushtrisë shqiptare biseduan gati pa ndërpre ato tri ditë. Ashtu kishim një paragjykim që ndoshta nuk përputhet më realitetin. Mbas këtij pushimi si që quhej nga përcjellësit tonë, në Kukësin e vjetër kolona e përberë ndoshta më mbi dymijë ballistë si na quani përcjellësit, nisemi për në Shkodër, që për ne ishte shtyrje kohe për atë që na kishim besim së duhet të ndodh deri sa qëndruam në Kukës. Ishim të lodhur tej mase. Nuk e di si do të ishte përgjigjja sikur të na kishte pyetur dikush: A më shumë e dëshironim që tash të na pushkatojnë, apo të vazhdohet në këto kushte rrugës deri në Shkodër?. Nuk dua të paragjykoi. Por kamë bindje së disi të barabarta do të ishin përgjigjet. Disa ishin aq shumë të lodhur e të rraskapitur që vdekja do të ishte shpëtim. Ky qëndrim në Kukës, që për ne konsiderohej pushim në realitet ishte shkatërrim total fizik nga së qëndruam në fushe. Rruga gjarpërore nëpër shkëmbinjtë ku Drini e kishte ndërtua kunjonin e tij më shekuj, ishte mjaftë i vështirë që të kalohet për të gjithë që kalojnë andej e sidomos për ne që këmbët nuk na mbani si duhet, sa nga lodhja sa nga mendimi psikik. Kjo rrugë më tepër i ngjante rrugës së dhive të egra që kalojnë maleve së një rrugë nëpër të cilën duhej të kalon kolona më mija njerëz. Na lëviznim bukur më shpejtësi nga së duke ecur më shpejt filluam të nxehemi. Kjo na konvenonte në radhë të parë ne, që përbenim kolonën, por ishte kërkese e rojeve që të përfundoi kjo marshutes sa më parë që ka mundësi. Kolona vazhdonte të rrëshqas kanjonit përgjatë lumit Drini drejt Shkodrës. Deri sa ishim duke udhëtua, na erdhi një lajmë i hidhur. I kishin vra tre shokë tanë që ishin në kolonë. Në lajmë thuhej së ata kishin tentua të ikin, tre i kishin vra, por dy i kishin shpëtua më të keqes duke ikur më shpejtësi. Shokët e tyre treguan së ata nuk e kishin qëllimin për të ikur, por ishin largua nga kolona për të krye nevojën e madhe, që deri më tash nuk kishte ndodhur. Kur kishin fillua rojet të shtini mbi ta, ata ishin detyrua që të largohen për ti ikur më të keqes. Qysh kur kishim fillua kalimin e grykës se Caralevës mbizotëronte një mendim i tillë për të shfrytëzua mundësin që të ikim, por nuk kishim guxim nga së nuk kishim ide së ku duhet shkua e jo së nuk kishim mundësi për të ikur. Te ikim kishim mundësi për çdo natë nga së rojet nuk kujdeseshin për ne natën. Sigurisht ata tuboheshin diku dhe flini apo pushoni. Deri sa kemi qëndrua në Kukës kemi pasur mundësi të ikim çdo kush që ka pasur zgjedhje sikur të largohej nga kolona. Problemi ishte së ku duhet shkua, por nuk kishim asnjë ide që na dukej e mirë. Kishim formua bindje së popullata e Kukësit nuk do të na dali në ndihëm që ndoshta plotësisht e kamë gabim, por kështu ishim të bindur. Na ishim në mal qysh më herët, por nuk kishim mundësi më shume të qëndrojmë nëpër male. Ata të dy që arritën të shpëtoni duke u arratis, sikur të kishin guxim do të ktheheshin nga së nuk kishin ku të shkoni. Ky ishte një mendim i yni që mbizotëronte, ndoshta i pa bazë. Të ktheheshim në shtëpi nuk kishim mundësi nga së atje ishim e nuk patëm mundësi qëndrimi. Tash të ikim duke iu nënshtrua rrezikut më të madh, duke mos pasur të caktuar së ku duhet shkua nuk konsiderohej punë më mend. Vazhdonim rrugën duke mendua për shumë ide që nuk ishin të realizueshme. Mbasi nuk kishim një ide përfundimtare më të mirë së kjo, na vendosem për të vazhdua ashtu si kishim fillua, pa llogaritur së cilat duhet të ishin pasojat përfundimtare. Në realitet deri diku dihej përfundimi. Ketë e kishim llogaritur kur pranuam të dorëzohemi të Sllavo-komunistët. Vazhduam bregut të lumit Drini ngadalë sikur do të arrinim atje ku na nuk kishim dëshirë për të shkua. Atje ishim të bindur së ishte fundi i të gjithave që çdo njeri i ka në jetë. Për habi kur para nesh del pengesa që duhet kalua Drinin e tërbuar nga uji që binte shi dhe shkrihej bora, mbasi aty përfundonte rruga nëpër të cilën na duhet vazhdua. Lumi kishte shumë ujë dhe nuk kishim mundësi që ashtu në kolon të kalohet. Një urë e ndërtuar nga druri nuk kishte mundësi të bart kolonën në anë tjetër, nga së ishte shumë e vjetër dhe kishte fillua të shkatërrohej. Sikur të kishte rregull gjatë kalimit, ishte më së e sigurt së do të kalonim pa ndonjë rrezik permanent. Sikur mos të kishte rregull, ura realisht do të shkatërrohej. Të gjithë ata që do të ndodheshin në urë do të përfundoni në ujin e ftohet e të rrëmbyeshme të Drinit plak. Unë duke pa rrezikun nga prishja e urës fillova të mbaja rregull gjatë kalimit. Kërkoja që nëpër urë të kalohet ngadalë dhe më shumë kujdes dhe të mbahej një distancë afër pesë metra nga çdo kalimtar, që të mos shkaktohet dridhja e urës. Deri sa unë i lëshoja ngadalë të kaloni nëpër urë sipas një rregulli, që më dukej i domosdoshëm, afër meje vjen njeri nga rojet. Mbasi më preku në shpin për të ma tërheq vërejtjen. Më tha duke më shikua në mënyrë cinike.
--Djalosh!. Kush je ti që mundohesh të mbash rregull në kalimin e urës, mbasi kjo nuk është detyrë për ty?!!. Kush të ka caktua për diç të tillë?.-- Mbasi unë e di serbishten mjaft mirë, i thash ashtu që ndoshta do të zbutej qëndrimin që kishte.
--Jo, jo. Mua nuk më ka caktua askush. Por mendoja së ishte mirë, që nëpër ketë urë të kalohet më kujdes nga së ka rrezik, mbasi ura qenka bukur e vjetër. Mund të prishet shumë lehtë.
--Hup nga këtu e mos të shoh më së po ta bej . . . . . Po erdhe edhe një herë këtu do të vras si qenin. Ty askush nuk të ka caktua për diç të tillë. Hup sa më parë nga sytë e mos të shohë më. Po u takuam edhe një herë këtu, kuku për ty.—Ishin kërcënimet nga roja, të cilat në fakt bukur mirë më frikësuan.
E shikoja mirë ushtarin e mllefosur e gjakatar në sy. Kuptova së rreziku ishte pranë sikur të flisja vetëm një fjalë. Isha i sigurt së do të pason një ndëshkim fatal për mua. Duke mos folur asnjë fjalë që do të më dëmtoi, u largova nga ura që të shkoi atje ku ishin shokët dhe kushërinjtë e mi duke pritur radhën për të kalua. Fjalët që mi thoshte roja i kishin dëgjua të gjithë ata më të cilët isha bashkë. Po sa arrita të shokët axha Sylë mu drejtua:
--Pse Isuf nuk po rin mirë sikur që po rrimë na?. Po çka po donë të përzihesh në punët e rojës?. Do të pësosh keq ashtu si ke fillua!.—Më kritikoi, por kishte të drejtë.
--Isuf merre pije do ujë. Mirë e ka axha Syl. Pranoje së gabim e kishe.—Më tha Azemi nga së ishin brengos për mua kur më kishte bërtitur roja. U ula dhe nuk reagova nga së ishte e sigurt së të gjithë e kishin mirë. Mora pakë ujë për të pi por kryet e kishe të drejtuar andej kah ura. Tash në çdo moment pritej që ura të prishej dhe të gjithë ata që ndodheshin në urë të përfundoni në ujin e ftohet të Drinit plak. Deri sa unë pija ujin u dëgjua një britme e tmerrshme dhe lemëruese, nga e cila më ushtoi koka, që nga disa herë më ushton edhe sot kur e mendoi. Më duket së tash është duke ndodhur ajo tragjedi që ndodhi.
--A a a. . . . . . u u u u u. . . . . -- Ushtoi mali dhe kodrat që ndodheshin për rreth nga një britme e të gjithë atyre që ishin duke pritur radhën për të kalua, por edhe nga ata që veç kishin kalua Drinin e tërbuar pranveror. Mbasi na ishim shumë kur përnjëherë u lëshua ajo britmë, aq shumë ushtuan kodrat sa që nuk ke mundësi të besosh. Por britma ishte edhe më e madhe dhe nuk ndërpritej nga ata që ndodheshin në atë moment në urë duke u mbajtur për disa telash dhe dërrasash.—U thye ura!!.— Jehoi britma që ishte një lemeri e vërtetë për ne dhe të gjithë që ndodheshim aty. Të gjithë duke mos pasur mundësi tjetër që tu shkonim në ndihmë u ngritëm në këmbë, mbështillnim kokat më duar sikur ato e kishin fajin për gjithë atë që ndodhi. Silleshim sikur ishim duke kërkua shpëtimin që ndodhej aty para nesh, por askush nuk pati rast të ndihmoi bile njërin nga të gjithë ata që ishin në urë. Britma ishte aq e fuqishme sa që jehuan të gjitha kodrat e Drinit (Besoi së aty pranë Drinit ku ndodhi kjo edhe sot ka mundësi të dëgjohet ajo lemeri). Kjo na kujton më siguri fundosjen e shumë shqiptareve në ujin e Drinit që i përlau pa mëshirë, sikur e kishte për qellim tua plotësoi dëshirën përcjellësve tonë. Nga sa unë munda më shikua, askush që momentalisht ndodhej në urë nuk pati fatin të shpëtoi. Disa që ishin kapur për disa telash mundoheshin të mbaheshin më mundësit e tyre duke u përpëlitur më jetën mbasi vdekja ishte diç e siguruar. Ata nuk kishin fuqi të qëndroni në këmbë për të vazhdua rrugën si duhet e jo tash të mbaheshin për disa telash e dërrasash që të mos bini në ujin e ftohtë. Nuk na mbani këmbët e si ka mundësi të na mbani duart. Rojet që na përcillni nuk lejuan tu shkonim në ndihem sa për të provua mundësit tona, por bëni sehir duke i pa të mjerët që ishin duke u përpëlitur më vdekjen. Komandanti si e quani një njeri që më ne vinte hipur në kali dha versionin e vet për thyerjen e urës, mbasi u sigurua se askush nuk pati fatin të shpëtoi nga mbytja e shumë njerëzve, që për mua nuk ishte aksident, por dëshirë e përcjellësve ton. Ai tha duke tregua arsyetimin:
--Viktimat ishin fajtor që u prish ura nga së nuk kishin mbajtur rregull si duhet gjatë kalimit. Ishte e ditur së rregullin e kalimit e kishin për obligim përcjellësit. Në urë ndodheshin më shume kalimtar së që ishte kapaciteti i saj. Ky ishte shkaktari i rrënimit të urës.—Ky ishte vlerësimi i vdekjes së tridhjetë apo dyzet shqiptarëve fatkeq për të cilët kurrën e kurrës nuk u interesua askush. Kështu përfundoi tragjedia e Drinit plak qysh në fillim të marshutës sonë. Një kohë të gjate shikoja në kokën time njerëzit të mbetur nëpër disa pjesë të urës që akoma nuk kishin përfundua në ujin e ftohet, duke u përpëlitur më vdekjen pa asnjë shpresë për të shpëtua. Ata vazhdimisht kërkoni ndihem nga askush duke e pasur parasysh së ne nuk kishim guxim nga rojet për ti ndihmua, por edhe sikur të na lejoni nuk e besoi së do të kishim mundësi tu vinim në ndihëm. Ajo që mua po më dukej së ishte më e keqja, askush kurrë nuk i përkujtoi të mjerët nga organet e lidhjes së luftëtarëve nga Prishtina, por as organet e Shqipërisë. Nuk organizoi një vlerësim për humbjen e tyre. Ata u vlerësuan sikur ti kishte përla ujku dhit e egra që nuk ka dijeni askush sa ishin e si përfunduan. Sikur të ishin mbytur aq dele për një moment në ujin e Drinit, jam plotësisht i bindur së aty do të ngritej një Lapidar për ti kujtua delet e humbura. Kam dëgjua së për kalin e Beshir Ballukut kanë punua film. Nuk jam kundër filmit për kalin, por krahas tij edhe për ne të na përkujtojnë së jemi vëllezër. Kurrë nuk u kuptua së kush ishin ata që kishin përfundua në ujin e ftohet të Drinit as që u kërkua fajtori për humbjen e tyre. Do të ishte humane sikur emrat e tyre të shkruheshin në një pllakë përkujtimore në vendin e ngjarjes. Besoi së nuk do të kishte kushtua më shumë së një bunker i mbrojtjes, të ndërtuar anë e kënd Shqipërisë, që sigurisht janë më qindra e mia. Na që shpëtuam në kolonë vazhduam rrugën sikur mos të kishte ndodhur asgjë, jo së nuk dëshiruam, por mundësi nuk kishim të kujdesemi as për të vdekurit nga së ata humbën në ujin e Drinit. Deri më sot nuk më kujtohet së dikush ka bisedua për tragjedinë e Drinit që ndodhi diku disa dhjeta kilometra larg Shkodrës. Ashtu më dukej mua. Nuk besoi se tash ka mundësi të caktohet vendi ku ndodhi kjo tragjedi mbasi unë nuk pata fatin të isha asnjëherë atje.
Mbas shkatërrimit të urës kolona u nda në dy pjesë. Përafërsisht një e treta kishte kalua në anën tjetër të lumit nëpër urë, ndërsa dy të tretat kishin ngel pa kalua. Binte shi i hollë dhe koha ishte mjaft e keqe. Na ishim të detyruar më qëndrua aty ku ishim deri sa të rregullohet urë e re. Ata që kishin kalua urën nuk kishin roje dhe kishin mundësi për të shkua ku kishin dëshirë. Rojet kishin ngel të gjithë në ketë anë të urës. Por asnjë nga ata që kaluan lumin nuk kishte shkua askund edhe pse nuk kishin roje. Kjo tregon mjaftë së na nuk e kishim qëllimin për të ik nga kolona. U detyruam të qëndrojmë edhe dy ditë që ishin mjaftë të vështira, mbasi lodhja ishte tash më e madhe. Ndoshta kishim një parandjenjë së vuajtjet që i kishim kalua deri më tash për ne dukeshin sikur ishin pak më të lehta së këto që i përjetonim tani. Ishte e vërtetë së kondicioni që kishim në fillim tash më nuk ishte, kjo kishte ndikim që çdo herë ishte më vështirë. Ndoshta dhimbja që përjetuam në ketë vend e ka ndikimin e vet në ndërgjegjen tonë. Ter kohën sa qëndruam aty shikonim shokët së si përpëliteshin duke u mbajtur për të mos ra në ujin e Drinit ku i priste vdekja. Kjo dhimbje që përjetuam deri sa qëndruam këtu çdo herë ishte prezent në shpirtat tonë. Ndoshta kjo na ishte lajmërua si diç e ftohet. Dy ditë ushtaret shqiptar punuan deri sa ndërtuan një **** sa për të kalua. Besoi së do të ishte në interes sikur të diskutohej ajo së ushtaret që ndërtuan ****** asnjë nga ata nuk bisedoi më ne, bile për të kuptua së çka kishte ndodhur kur ishte shembur ura. Më ushtaret shqiptar ishte vetëm një nga ne si përkthyes nga së ai dinte mire edhe shqipen (dialektin e tyre) edhe shkenishtën, e askush tjetër nuk patëm rastin të bisedojmë për gjendjen në të cilën ndodhej ky eshalon fatkeq. Gjate kalimit më **** ushtria shqiptare mbajti rregull. Sigurish për shkak së do të fajësoheshin ata nëse edhe dikush do të mbytej në ujin e Drinit, duke mendua së qëllimisht kishin ndërtua dobët. Sikur mos të ishin kujdesur ushtaret shqiptarë më siguri edhe një **** do të ishte përmbyse, kjo do të ishte edhe njëzet vetë më shumë të mbytur në Drinin e ftohet. Gjatë qëndrimit prej dy ditësh në ketë vend ushtria shqiptare na pruri bukë por vetëm nëpërmes të ushtareve që na përcillni. Pse ushqimin nuk na e sillni vet nuk kishim dijeni. Tash ishim pakëz më të përgatitur për vazhdimin e rrugës. Kishim pushua pake më shumë së herët tjera, për shkak së koha deri diku kishte fillua të përmirësohej sidomos ditët që kaluam tash këtu mbasi bjeshkët e Kukësit i kishim kalua . Deri sa qëndruam, patëm mundësi të ndërtojmë disa tenda nga batanija që i morëm në Prizren. Mbasi kaluam të gjithë që kishim ngelur në anën tjetër të Drinit shendosh, vazhduam rrugën për në Shkodër pa pasur guxim të shikojmë edhe një herë vendin së ku humbën jetën disa dhjetëra vëllezër, sikur të ishin qengja të therur për Shëngjergj. As sot nuk dihet së ku mbetën shokët që ishin deri këtu më ne. Disa herë pata rastin të bisedoi më disa kushërinj që jetojnë në Shqipëri së mos ka dëgjua për ketë rast. Apo ka njohuri së dikush kur janë gjetur të vdekurit të varrosën në një vend të caktuar për të pasur mundësi të përkujtohen së paku të vdekur. Jam i bindur së të gjithë kishin letra identifikimi, për të mbajtur shënime së kush ishin. Nga të gjithë pata fatin të dëgjoi vetëm një përgjigje; ”Për ketë që ti thua, unë tash po dëgjoi për herën e parë”. Kjo tregon mjaftë, sa kishin interesim organet shqiptare për ne që akoma ishim në tokën nënë. Nënë po, por e pa interesuar për djemtë. Në Shkodër kemi arrite dikur vonë mbasi ishte terrua plotësisht. Na sistemuan në disa magazina ushtarake që ishin të zbrazëta. Këtu qëndruam dy ditë edhe pse nuk ishim aq shumë të lodhur.
Tash kishim nevojë të flinim nga së nuk kishim pasur rast për të qëndrua diku ku kishte mundësi sado pakë të kishim kulm mbi kokë për tu ngroh. Sa qëndruam në ato magazina u munduam që disa nga djem që ishin të ri diku rreth gjashtëmbëdhjetë e shtatëmbëdhjetë vjeç tu ndihmohet që të flini disi ashtu si kishim mundësi të rehatoheshin. Frikësohesha që në rrugë nuk do të mundën më qëndrua më shumë për shkak së kondicioni ishte në përfundim. Mbasi nuk kishim tesha sa duhet për të shtrua e për tu mbulua na i përdornim ato që i kishim. Kështu më radhë ishim duke i përdorë të gjitha që kishim shoqërisht si për ti shtrua ashtu për tu mbulua, që kur njeri të pushon, të fillon tjetri më radhë, por kishte një privilegj mbasi radha shkonte sipas moshës. Ky lloj i organizimit sa munda më kuptua kishte dhënë rezultat mbasi tash të gjithë ishim disi të gatshëm për të vazhdua rrugën, që për ne ishte rrugëtim pa kufi. Tash kur e mendoi për të gjitha ato që na ndodhen në ketë rrugë, fitoi besim së organizimi që na përcolli qysh në fillim na ndihmoi të ishim të gatshëm për marshutë. Në Shkodër na dhanë nga një bukë e nga dy lugë marmelatë që ishte shume më rendësi. Në mëngjes kur filluam përgatitjet për rrugë duke u rreshtua për habi tonën nuk ishin ata rojtar më të cilët erdhëm deri këtu. Ishte zëvendësua më ushtar të tjerë i ter personeli përcjellës që na sjelli deri në Shkodër. Ashtu kishim mendimin së nuk ishin po ata më të cilët erdhëm deri këtu. Të gjitha i kishin të njëjta armët dhe teshat por në na dukej së nuk ishin ata. Na nuk kemi bisedua për të kuptua. Rojet kërkuan nga ne që të vazhdonim rrugë për në Ulqin. Tash ishte e nevojshme të kalohet lumi Buna që nuk ishte ashtu i rrezikshëm sikur Drini, nga së nuk ishte i rrëmbyeshëm, por disa herë ujë kishte më shumë. Askush nga ne nuk kishte përvojë si duhet të notoi sikur të paraqitej rasti. Ishte e ditur së të gjithë ata që do të bini në ujë do të mbyteshin, për ketë shkak kalohej më kujdes. Deri sa kaluam Bunën kaloi ter dita. Shumica kishte kalua, të cilët u detyruan të presin deri sa të kalojmë edhe ne të nesërmen. Kisha vendos që të isha i fundit që do të kaloi Bunën më të gjithë ata që ishin më mua dhe rreth meje. Shkakun nuk e di por ashtu kisha një mendim së do të ishte më mirë dhe më sigurt të mos ngutemi. Të nesërmen kur filluam më kalua Bunën, ushtaret shqiptar së pari na dhanë nga një buke dhe kush kishte ndonjë shishe për ujë, a mandej kaluam. Kjo për ne që nuk kishim kalua ditën e pare ishte një përparësi. Tash rojet kishin disi një konsideratë më ndryshe nga ajo që na ndodhi në Dri. Por edhe ne ishim disi më të kujdesshëm, askush nuk vraponte për të hipur në **** nga së ishte i sigurt së do të fundosej sikur të kalohej numri i caktuar. Më furnizimin e serishëm më bukë dhe ujë, na kishim një përparësi në krahasim më ata që kishin kalua një ditë më parë.
Kjo për mua ishte nata e fundit në jetën time që unë isha në tokën e Shqipërisë. Nata kishte kalua si na që ishim në ketë anë të Bunës, sikur ata që kishin kalua në anën tjetër, mbasi që të dy palët ishim nën qiellin e hapur, por disa qindra metra larg njeri tjetrit. Furnizimi kishte qenë shumë më rëndësi për ne e sidomos uji. Si duket ata e kishin të njohur së gjatë bregdetit malazez nuk ka burime uji, për ketë shkak na furnizuan sikur ditën e parë e sidomos ne. Na kishim pak bukë nga ajo që na kishin dhanë dje dhe kjo e soditë ishte e mirë së ardhur si rezervë, që sikur të kursehet më kujdes do të kishim për dy e më shumë ditë. Mbasi kaluam Bunën të gjithë që mund të thuhet së ishim mirë duke pasur para sysh gjendjen në të cilën ndodheshim që nga fillimi. Sa ishte lodhja dhe dobësimi fizik i yni kjo nuk kishte rendësi për përcjellësit tonë, por as na nuk ishim duke llogarit, mbasi askush nuk ishte i interesuar që të na ndihmon, sikur të ankoheshim. Shpresa që të na ndihmoni ushtria shqiptare kishte kalua kur u larguam nga Kukësi. Rëndësi kishte vetëm a jemi të gjithë në numër dhe a do të kemi sa duhet dijeni dhe fat në rrugë të cilën duhet vazhdua, sa për gjendjen shpirtërore dhe fizike nuk kishte mundësi të diskutohet. Kush ka mundësi duhet të vazhdoi rrugëtimin, të gjithë ata që nuk kishin mundësi i priste plumbi. Ishim të lodhur tej masë. Jo pse rruga ishte e keqe, kjo nuk kishte rëndësi, por kishte fillua një vapë që për ne ishte më vështirë që të përballohet së të gjitha vuajtjet e tjera deri këtu. Për mua dhe mendimin tim, vapa është më e vështirë të përballohej së të ftohtit. Vapa na molisi të gjithëve dhe filluam të humbim dëshira për të udhëtua, mbasi ky ishte urdhër i përcjellësve. Kështu kishim një ndjenjë, të gjithë që ishim duke lëvizur. Kjo lëvizje tash më shumë ishte mekanike së që ishim duke lëvizur më vetëdije. Diku mbasi kishim kalua Ulqinin në një luginë kaluam natën e parë në tokën e Malit të Zi. Nata nuk ishte e ftohet ashtu sikur kur qëndruam të Buna e kudo tjetër që kishim qëndrua deri më tash. Kishim arritur në fundin e fuqisë për të qëndrua, këtu ishte i ter problemi dhe dielli si qëllimisht tash ishte lëshua mbi ne, që në vend së tash kur të ngrohemi do të kthjelloheshim, në të kundërtën ishim molisur aq shumë sa që këmbët nuk na mbani. Të gjithëve tash na dukej më i vështirë ndikimi i diellit së shiu kur binte në Kukës. Kishim formua bindje së dielli kishte vendos ti kryej të gjitha ato që përcjellësit tanë kishin mëshirë ndaj nesh. Kuptohet na mungoni të gjithë ata që patën fatin e keq dhe u fundosen në lumin Dri, por kishte edhe një numër që nuk ishte i vogël që i kishin pushkatua më qëllim së kanë tentua të ikin ose nuk kishin mundësi fizike për të vazhdua rrugën. Në mëngjes po sa kishte fillua agimi, rojet na lajmëruan së duhet fillua marshutën deri ne Tivar, që sipas tyre nuk ishte larg. Deri sa lindi dielli na kaluam disa kilometra, që për ne ishte bukur shumë mbasi mëngjesi ishte i freskët. Atje do të pushojmë një kohë të gjatë na thoshin rojet. Për ne kjo që thoni ata ishte informata e vetme, por sa duhet besua ishte problem tjetër, prandaj nuk kishim mundësi tjetër informimi. Në kalanë e atij qyteti na thanë së atje do të vendosemi për një kohë deri sa të pushojmë mirë. Këtyre mendimeve nga ana jonë askush nuk u besoi duke u bazua në të gjitha ato që na kishin ndodhur deri më tash.
Lodhja dhe torturat që ushtruan mbi ne gjatë rrugës, kishin kalua të gjitha mundësit e përballimit. Keq më përcjellës. Keq më shi e të ftohtit. Tash prapë keq më diell e vapë. Kjo nënkupton së të gjitha na shkuan keq në ketë rrugëtim. Keq duke udhëtua e keq duke pushua. Kryesorja asnjë nuk ishte mirë. Kur lodhja është e madhe nxehtësia të shkatërron, ndërsa të ftohtit të forcon, kështu kisha mendimin unë, por edhe disa nga bashkudhëtaret, që ishim duke bisedua kur përcjellësit nuk ishin në afërsi. Për mendimin tim pjesa më e vështir për ne ishte prej Ulqinit e deri në Tivar, për shkak të vapës që mbretëroi. Jam plotësisht i bindur së ketë pjesë të rrugës e kemi kalua fjetur për shkak të vapës të cilën nuk kishim mundësi ta përballojmë. Frikësohesha së ndoshta dikush në mënyrë të pa vetëdijshme nga lodhja e sidomos ndikimi i madh që kishte dielli i pa mëshirshëm do të kryen ndonjë budallallëk, që ky mandej duhet të ishte si pretekst për ti shfry ndjenjat e tyre. Kisha besim së të gjithë ishim pa ndjenja për të mendua jo vetëm për fatin personal, por për të gjithë ne që ishim në kolonë. Kishte nevojë vetëm një gabim nga cili do qoftë, e ata mandej do të veproni sipas dëshirë. Duke pasur ketë parasysh por duke pa së as vet nuk isha sa duhet mirë, organizova disa nga të vjetrit që ishin në kolonë në afërsi, që brenda mundësive të kontrolloni sjelljet e disa që ishin të ri dhe në fund të fuqisë më aludim së ka mundësi që sjelljet e tyre të na shkatërrojnë edhe ashtu të shkatërruar. Te sillemi si duhet në këto kushte më duke së ishte mençuri. Nuk kishim mundësi ti parashikonim si duhet të ishin sjelljet tona, dhe si ato do të ndikoni në sjelljet e rojës ndaj nesh, aq më pak për pasojat që kishte mundësi të ndërmarrim në çdo moment. Na të uritur e të lodhur tej mase, por më tepër të etur që sipas mendimit tim kishte fillua të ndikoi në kokat tona që të mos ishim sa duhet vigjilent, sipas situatës. Na vazhdonim rrugën si njerëzi që në kokat e tyre nuk ka asgjë njerëzore. Rrugës lëviznim sikur që lëviz kopeja kur bariu u shkon mbrapa. Ishim udhëtar pa ndjenja. Është për tu habitur së kur ishim afër Tivarit, ushtaret që ishin në përcjellje filluan përnjëherë të silleshin ashpër ashtu ndaj nesh. Një gjë të tillë ne e pritnim në çdo moment prej së ishim largua nga Shkodra. Kur u larguam nga ushtria shqiptare i humbëm të gjitha shpresat së dikush më në fund do të na ndihmon sado pak, që bile fizikisht të përjetojmë. Rojet tash ishin të gatshëm që pa asnjë arsye të veproni. Ishte e kuptueshme që përcjellësit tanë ishin të gatshëm të veproni në mënyrën më brutale ndaj nesh gati pa asnjë arsye. Ata në disa raste kishin veprua kështu. Në arritëm të kuptonim së çdo udhëtar që ka nevojë të largohej nga kolona për të krye një veprim fiziologjik ata pa hezitim shtini mbi të duke e lëne të vdekur ose të plagosur, që ishte shumë më keq së i vdekur e që ne nuk na lejoni të kujdeseshim së në çfarë gjendje është, ose bile të varroset. Në përbërjen e këtij eshaloni kishte disa të afërme të mi. Unë fillova një organizim që sipas mendimit që kisha ishte i domosdoshëm për momentin. Çdo krizë që paraqitet duhet kundërvu më organizim që ajo të kundërshtohet për aq sa ka mundësi ose të përballohet duke gjetur metoda më të përshtatshme. Unë kërkova nga bashkëfshataret e mi që asnjeri nuk guxon të largohet për asnjë moment i vetmuar nga kolona për nevojë apo diç tjetër. Largësia nga kolona ka mundësi të ishte më së shumti një deri në dy metra. Por kërkesa e njërit nga pjesëtaret, duhet të ishte kërkesë e të gjithë neve, për ndryshe ka mundësi të pësonim shumë keçë. Kur ndaloni për nevojën e madhe, ndaloheshim disa nga ne përnjëherë, duke mos u largua aspak nga rruga, por vetë aq sa mos të pengohej lëvizja e kolonës. Ndërsa nevojën e vogël e kryeni duke ecur, por edhe për ketë duhet një kujdes që rojet mos të ishin në afërsi. Ishte mirë mbasi nuk kishte aq shumë rojtar. Kishte raste kur gati ter ditën nuk kishim takim më ta. Kjo ishte kërkesa ime duke pa situatën e tendosur dhe kjo duhet të përkrahet nga të gjithë ata që ishin në afërsi më mua dhe i dëgjoni këshillat nga unë. Kur dikush nga lodhja ose pagjumësia fillonte të humbas kontrollin e lëvizjes, unë propozova që personi të futej në mes të dy shokëve që duke u mbajtur për tyre të mundët më fjete ose të çlodhet pakë që të aftësohet për të vazhdua rrugën. Më këso veprimesh unë më bashkëfshataret arritëm që pa ndonjë problem të theksuar të kalohet rruga deri në Tivarin Plak. Të gjitha këto probleme që na paraqiteshin tash, besoi së ishin rezultat i ndikimit të madh të vapës mbi ne. Vapa në kokat tona kishte ndikua sikur që ndikon alkooli. Për të gjithë ata që nuk kishin ndonjë organizim që të ndihmohej për momentin kjo rrugë ishte ferr i vërtet. Për shumë anëtar të eshalonit vdekja ishte më e mire së jeta, duke mendua së më vdekje përfundojnë vuajtjet. Një udhëtar duke ecur mu ofrua duke mu lutur.gggggggggggggggggggggggggggggggggg
--Isuf miku ma gjej vetëm një goje ujë sa për ti lagur buzët. Mos të vdes duke mendua për të mbasi buzët më janë tharë dhe nuk po mundem më fole.
E shikoja djaloshin e lodhur tej mase, që më shumë i ngjante të vdekurit së të gjallit. Kishte humbur drejtshiqimin por edhe drejtpeshimin. Sytë i hapte më vështirësi. Më shumë udhëtonte duke i pasur sytë e mbyllur së të hapur. Duke e parë në ketë gjendje të pa shpresë. Mbasi ujë nuk kisha as për veti e as për ti plotësua këtij djaloshi dëshirën e fundit si thoshte vet. Por në pamundësi për ti ndihmua ashtu si ishte kërkesa. Isha i mendimit që ti ndihmohet ashtu si kishim mundësi. Kërkova nga dy vendas të mi që djaloshin ta fusin në mes duke ia marr duart në qafen e tyre sikur do ta bartin, por kjo do ti ndihmonte në drejtpeshimin deri sa të vazhdoi rrugën. Ndoshta kështu ka mundësi për të fjetur pak.
--Azem dhe Smajl a keni mundësi për ti ndihmua këtij djaloshi që ta bartni deri sa të çlodhet pakë. Ju ka nevojë për ti mbajtur drejtpeshimin. Besoi së ai ka mundësi për të ecur. Besoi së ky po sa të pushon pak do të vazhdoi të eci. E di së jeni të lodhur ashtu si jam edhe unë, por po më duket së po qëndroni si burra. Sa po kuptoi unë ky është shumë i lodhur e sidomos është i lodhur nga pagjumësia. E di së edhe ju jeni të lodhur ndoshta edhe më shumë së ky djalosh, por ky nuk po ka mundësi të kontrollohet si duhet. Do të përfundon keq nëse nuk i ndihmoni. Unë jam i zënë më Salihun. Kështu besoi së do ti ndihmoni që të stabilizohet për të vazhdua rrugën, ndryshe ne nuk kemi mundësi për ti plotësua atë që ky po kërkon nga unë.
--Po Isuf.-- Tha Smajli.-- Morën djaloshin e futen në mesin e tyre dhe vazhduan rrugën për një kohë. Djaloshi qiti duart në qafat e tyre, ndërsa ata i lidhen duart e tyre rreth belit të djaloshit dhe vazhduan rrugën ashtu mbasi mënyrë tjetër nuk kishin. Djaloshi më nuk kërkoi ujin ashtu si i ishte drejtua më parë. Ai si duket ishte i lumtur më ketë që i ofruan dy vendasit e mi. Mbas disa hapash rrugë djaloshi mbylli sytë dhe fjeti, por në mënyrë instiktive vazhdoi të eci duke mos i rëndua aq shume ata që e bartni mbasi mundësi tjetër nuk kishin, përveç që ia mbani drejtpeshimin. Ata kështu e barten më së dy kilometra që kishte kalua më shumë së një orë, nga së kolona më vështirësi lëvizte. Mbas pak djaloshi hapi sytë dhe ishte mjaftë mirë. Ai vërejti së dy njerëz të pa njohur e bartni por më fuqitë e fundit. Ashtu duke qëndrua djaloshi i pyeti:
--Kush jeni ju, që jeni duke më bartur?!!.
--Kush jemi na nuk ka aspak rëndësi djalosh. Më rëndësi është a je ti mirë dhe a mundësh më qëndrua në këmbët tua si duhet. Jemi të lodhur edhe ne nga kjo rrugë.—U përgjigjen të pa njohurit për djaloshin.
--Po, po. Tash jam mirë por dëshira ime është të di së kush jeni ju?. Paskam pushua më mirë së kur flija në shtrat i mbuluar më jorgan në shtëpi. Nuk e di pse më keni bartur deri këtu?!.
--Djalosh.—Tha Azemi që ishte i lodhur bukur shume duke i ndihmua djaloshit.—Të gjitha do ti kuptosh më vonë. Tash a je i sigurt së je mirë dhe ke mundësi të vazhdosh rrugën pa ndihmën tonë. Kjo ishte dëshira jonë dhe kjo ka rëndësi.
--Po mundem pa problem. Mos e kini të njohur së për ku jemi duke shkua që sa kohë jemi duke udhëtua?. A na ka mbetur edhe shume deri në vendin e caktuar?. Jemi të lodhur të gjithë.
--Jo edhe shumë.—U dëgjua një zë nga kolona që lëvizte edhe më ngadalë së sikur të ishim në kolonën e funeralit.
Mbas pak Smajli më takoi mua. U interesova për djaloshin që kishte kërkua ta bartni.
--Isuf.—Tha Smajli i lodhu bukur shumë.—Djaloshi fjeti bukur mire. Kur u zgjua kishte mundësi të eci pa problem. Ashtu na tha dhe vazhdoi vetëm. Nuk kërkoi ujë sikur kishte kërkua nga ti. Na e lame që të vazhdon rrugën mbas kishte mundësi, kuptohet së ishte shumë i lodhur por ishte mirë. Kështu na tha djaloshi dhe na i besuam. Ishim të bindur së nuk kishte nevojë të domosdoshme për ndihmën tonë.
--Zoti të shpërbleftë o Smajl Syla. Këtu në kolon nuk ka mundësi askush ketë të mirë që ti e punove më ta shpërblye. Ti a po mundesh më vazhdua tash ketë rrugë të mundimshme?. Po të kuptoi së je shumë i lodhur, por mundësi më të ndihmua nuk kame. Besoi së pajtohesh së na nuk po kemi mundësi ti ndihmojmë njeri tjetrin, por vetëm nga ndonjë fjalë inkurajuese e asgjë më shumë. E di së më fjalë të mira lodhja nuk kalon.—E falënderova mbasi mundësi tjetër nuk kisha që të shpërblej për mundin që i shkaktova duke i ndihmua djaloshit të cilin nuk e njihnim asnjeri.
--Po Isuf, po. Akoma po qëndroi. Jam mësua në vuajtje, unë qëndroi bukur shumë.—Vazhdoi Smalji.—Besoi së do të qëndroi deri sa të ka nevojë. Jam i gatur më kohë për diç të tillë. Sigurisht ata në shtëpi e kanë ditur së do të kaloi kësaj rrugë dhe më kanë ushtrua si për bukë ashtu për ujë. Bile edhe gjumin e kisha disi kështu.—Filloi të tallet Smajli edhe pse ishte i lodhur tej mase.-- Ter jeta më ka shkua deri këtu duke vuajtur. Vuajtja dhe unë jemi të mishëruam sikur mishi e thoni. Vuajtja më ka kalitur për të qëndrua edhe atëherë kur mundësit nuk i kam. Deri më sot unë dhe vuajtja nuk jemi nda asnjëherë, e nuk e di së kur të ndahemi çka duhet të ndodhë. Do të isha i lumtur sikur më ketë raste të përfundojnë vuajtjet dhe mos të isha në shoqëri më te. Po frikësohem së kur të ndahem nga vuajtjet, ndoshta do të ndahem edhe nga jeta. Unë i frikësohem kur më vjen diç e mirë nga habia, së sa për vuajtje e mundime jam rritur më to sikur që jam rritur më ty. Nuk po e di së çka po na pret atje ku jemi duke shkua. Kjo po më mundon. Po vuajmë shume e ndoshta e gjithë kjo na shkon kotë në fund.—Përfundoi Smajli i lodhur, por i gatshëm për të qëndrua edhe aq sa kishim kalua.
Kishim kalua Ulqinin qysh dje, tash që ishte mëngjesi lëviznim më shume vështirësi rrugës për në Tivar. Ishte akoma mëngjesi dhe dielli nuk kishte fillua të rrezon më fuqinë që kishte rrezatua ditën që kaluam nga Shkodra deri këtu. Pritej ditë mjaftë e nxehte e më diell shumë. Kolona lëvizte sikur nuk do të shkon aq larg nëse do të merrej në konsideratë gjendja fizike e udhëtareve që formoni kolonën. Nga ata që ishin në krye të kolonës dukej Tivari, por deri atje ishte një rrugë bukur e gjate, që për ne ishte shume-shumë larg. Tash rojet qëndroni disa hapa larg nesh dhe çdo here tytat e armeve i kishin të drejtuara andej ku ishim ne. Quditesha më qëndrimin e tyre nga së asnjë nga njerëzit e kolonës nuk kishte mundësi të rrezikoi rojën e aq më pakë të reziston as sa një fëmijë tri ose katër vjeçar. Sa kisha njohuri na nuk ishim njerëz, por hije që lëvizin. Sa kishim mundësi të kuptohet tash kishte fillua një qëndrim drastik ndaj nesh, jo pse na kishim ndryshua në sjelljet tona, ose kishte fillua ndonjë organizim që rrezikon kolonën. Na vazhdonim rrugën normalisht sikur deri më tash, mbasi mundësi tjetër nuk kishim, por shkakun nuk e kishim të njohur dhe as që do të kishim mundësi për të kuptua. Deri më tash rojet vazhdoni rrugën bashkë më ne e në shumë raste kolona ishte e përzier më përcjellëset. Jo pse ata kishin dëshirë të qëndroni në mesin tonë, por rruga ishte e ngushtë e mundësi tjetër nuk kishin. Një djalosh diku afër tetëmbëdhjetë vjeç vrapoi më shpejtësi mbas një kaçube duke i desh pantallonat. Të gjithë që ishin në afërsi e shikuam së mbas kaçubës filloi ti deshi pantallonat. Sigurisht kishte barkçitjeje nga së kishte fjetur në tokë. Akoma djaloshi nuk ishte ulur për të krye nevojën fiziologjike, dhe pa asnjë paralajmërim nga përcjellësit, krisi automatiku, duke i zbrazur të gjithë fishekët që kishte në gojë mbi djaloshin që ndodhej mbrapa asaj kaçube. Djaloshi nuk pati mundësi as të bërtas por u shtri për tokë në vend që të kryej nevojën për të cilën kishte shkua. Çka ka ndodhur më të mbas kësaj nuk kemi mundësi të dinim nga së nuk na lejuan as të shikonim si kishte përfundua, për të varros nuk vinte në konsiderimë. Nuk pati guxim askush të tregon së kush dhe nga ishte ky djalosh fatkeqe. Ishim të sigurt së djaloshi kishte vdekur në vend, por nuk na lejuan ta varrosim, por edhe ne nuk parashtruam një mendim të tillë nga frika, por edhe nga mundësia fizike. Ndoshta nga lodhja nuk do të kishim mundësi ta varrosim, sikur të kërkohej nga ne diç e tillë. Do të ishte mirë dhe humane që të mundohemi aq sa na lejoni kushtet për një ndihëm modeste që jemi të detyruar njeriut në momentet e fundit ti ndihmohet. Për mendimin tim do të ishte ngushëllim si për të ashtu për familje kur të kuptoi si ka përfundua. Gjate ter rrugës që kaluam deri në kalanë e Tivarit, unë nuk kisha mundësi të mendoi ndryshe vetëm shikoja djaloshin duke vrapua për të shkua mbas asaj kaçube të kobshme. Edhe sot nga një herë i dëgjoi ato krisma të trishtuara dhe djaloshin duke u përpëlitur më jetën, që mundohej ti deshi pantallonat. Ajo që na bindi për qëndrimin drastik ishte ky incident që ndodhi ashtu pa pritmas.
Dy roje ishin ndalua e bisedoni mes tyre kur unë isha duke kalua pranë tyre në një largësi afër tri metra. Biseda zhvillohej ashtu ngadalë që nuk kisha mundësi të dëgjoi së për çka ishin duke bisedua, si dukej ishte një sekret për të cilin nuk duhet të dini të tjerët e sidomos na të eshalonit. Por njeri nga rojet nuk u përmbajt dhe e ngriti pakëz zërin dhe pata mundësi të dëgjoi ashtu qartë kur tha:
--E kanë vra bre nënën e shqiptare. . . .!
Ketë e dëgjova e nuk pata mundësi tjetër të kuptoi së për çka ishin duke bisedua nga së u frikësova sikur të ndaloja për të vëzhgua. Unë tentova që kalimthi të dëgjoi edhe pjesën tjetër të bisedës por nuk pata mundësi, u largova ashtu si kisha fillua të afrohem kur ata bisedoni. Sa unë pata mundësi të kuptoi nga ajo që flitej. Ata kishin një informacion së ishte vra dikush më peshë politike në Kosovë, për ketë isha shumë i sigurt. Unë akoma nuk kisha njohuri së kush ishte ai dhe sikur të kisha dëgjua emrin e tij mbasi përveç Fadil Hoxhës nuk njoh të tjerë. Gjatë rrugës kisha dëgjua për Xhavit Nimanin që na kishte vizitua kur ishim në kazermën e Prizrenit, nuk kisha njohuri për asnjë tjetër politikan në Kosovë. Nuk kishim informacione së cilët ishin ata politikan të ri, që e kishin pushtetin tash. Na kishim njohuri së Fadil Hoxha ishte komandant i forcave të armatosura për Kosovën. Ketë e kisha dëgjua kur unë më brigadën e Shaban Polluzhes kthehesha nga Podujeva duke mos e përfill urdhrin e Fadil Hoxhës që të shkoi për Nish, së ai ishte komandanti i të gjitha brigadave që mobilizoheshin në Kosovë dhe së ishin të obliguara ti përfillin urdhrat e ti.
--E paskan vra dike atje në Kosovë!!?.—I thash veti në heshtjen më të madhe duke mendua së as unë nuk duhet të dëgjoi bisedën time. E kisha të njohur së akoma qëndroni në mal: Imeri, Rifati, Regjepi e disa të tjerë nga Radisheva, por më ta kishte edhe disa nga fshatrat e tjera të Kosovës. Ndoshta ata kanë krye ndonjë sulme ashtu të rrufeshëm. Kishte edhe plot të tjerë nëpër Drenicë e gjetiu. Ishte rrezik i madh sikur të kuptoni përcjellësit tone së na ishim duke bisedua për gjera të tilla. Do të ishte mirë sikur të kuptoja së kush ishte i vrari, mendoi së do të ishte e sigurt së ky ishte shkaku që rojet ashtu më shpejtësi e ndryshuan qëndrimin ndaj nesh. Shkoja duke mendua që askush mos të kupton së unë kisha dëgjua diç të tillë. Unë e mendoja së ajo vrasje duhet të ishte diç e rrezikshme mbasi do të ndikoi për fatin tonë, por nuk kisha njohuri si ka ndikua ajo vrasje në familjet tona që tash ndodheshin në Kosovë. Mos ndoshta kotë kemi gabua duke veprua që jemi dorëzua e ata tash kryejnë masakra mbi popullatën e pa mbrojtur nga askush. Kjo vrasje ka mundësi të konsiderohej si pretekst për një fushat kundër familjeve tona që tash ndodheshin në Kosovë. Sigurisht nga frika i kisha këto mendime.
--Nëse është vra dikush më rëndësi politike, më siguri do të pasojnë hakmarrjet. Ajo hakmarrje duhet të ishte mbi ne apo mbi ata që ndodhën në Kosovë?. Ndoshta do të na pushkatojnë të gjithëve që jemi këtu për hakmarrje?!. Kjo për mua do të ishte diç më e lehtë së sa të zhdukej e ter familja që ishte në Kotorr. Na ishim doreza për familje e jo së na ishim në rrezik—E frikësova vetën bukur shumë, por kisha arsye. Shikoja kolonën që gjarpëronte rrugës pranë bregut të detit. Ishte aq shumë e gjatë sa që unë nuk kisha mundësi për të pa fundin, por vetë fillimi nga së ishim në pjesën e pare të kolonës, diku atje në fillim. Por jo në të parët. Ketë e shfrytëzonim më qellim, nga së kisha një parandjenjë së i pari dhe i fundit gjithmonë qëndrojnë më afër rrezikut së ata që qëndrojnë diku në mes. Ndoshta kisha një mendim jo të drejt. Por tash ishim në pozitë që çdokush duhet të kujdesej për veti. Askush nuk kishte mundësi për ti dal tjetrit në ndihëm ashtu si kërkohej. Tash mundësit dhe njohuri ishin për të manipulua më vetën. Ndihëm nga shokët kishte pak apo ndoshta fare.
--Po të na pushkatojnë të gjithëve si do të përfundon Kosova e mjerë që kishte ngelur në duar të sllavo-komunistëve?!. Të pushkatoheshin më shumë së dymijë burra, kryesisht të rinj. Kryesisht të moshës kur për Kosovën kishin mundësi të japin shumë. Na edhe ashtu ishin pak në krahasim më shkije, tash të pushkatoheshin ashtu shumë ishte humbje katastrofale. Humbja do të ishte e pa kompensuar. Deri sa ishim në Kosovë dëgjoheshin fjalë të bukura nga Komunistët, së do të ndërtohej një Kosovë ashtu si nuk ka më mirë. Kjo ishte propaganda Komuniste. Ishte e qartë së kjo nuk do të ndodh, por kur bisedoni disa komunistë që nuk kishin asnjë njohuri për vendin e sidomos për politikën që zhvillohej. Ata ishin aq të bindur sa që kur diskutohej për zhvillimin e vendit, ata sikur e kishin të sigurt për ato që proklamohej. Kur e frikëson vetën nuk ka mundësi askush që të stabilizon. Nuk do të kisha dobi që edhe ata të frikësoheshin ashtu si isha frikësua unë. Vetë frika në të shumtën e rasteve sjell mjaftë fatkeqësi. Duke mos gjetur zgjedhje dhe duke besua së për të gjitha problemet ka zgjedhje, por nuk ka aftësi për të gjetur së ku ndodhet ajo. Tash isha i mendimit së për të gjetur zgjedhjen duhet kjo të bisedohet më dike nga shokët, që unë kisha besim së ka mundësi këshillimi. Axha Sylë ishte më i vjetri nga ne dhe njeri i rryer më probleme. Kur e mendova dhe prura vendim që të diskutoja më të për të pasur mendimin e ti, por nuk kisha besim. Axha Syl ishte njeri i ditur dhe i rryer por shumë temperament dhe kishte mundësi të reagon shpejtë, duke e shkatërrua të gjithë atë që të gjithë mundoheshim më te gjitha mundësit që të ruanim qetësin dhe gjakftohtësinë, mbasi nuk kishim asnjë mundësi të mbrohemi. Prandaj e qita nga kombinacioni. Salihu e Bardhoku ishin të ri e ata nuk duhet përzier në ketë situatë. Duke mendua së nuk kanë njohuri për diç të tillë, dhe do të frikësoheshin pa masë. Tash e kisha në kombinacion vetëm Azemin dhe Smajlin më të cilët kisha mundësi të bisedoi. Që të dy më dukej së ishin mjaftë stabil në ketë rrugë. Isha duke mendua së cili nga këta të dy do të më përshtatej më mirë në bisedë, që për mua ishte shumë delikate dhe më pasoja sikur të përhapej gabimi më i vogël. Duke mendua së tash isha afër një zgjedhje që më dukej e mirë. Ktheva kokën që të shikoi së kush ishte mbrapa meje pa ndonjë qellim të caktuar, kur para sysh me doli Sinani (Bardhoku si e thirrnim ne), një djalosh tetëmbëdhjetë vjeç që për momentin ishte krejt afër meje. Sinani ishte djalë hasreti, por edhe bonjak nga së baba i kishte vdekur para së ky të lind. Kur ishte martua nëna e tij kishte pasur fat të keq. Ajo më burrin e parë që ishte martua, kishte bashkëjetuan vetëm dy muaj e atë e morën gjynli dhe shkoi në Turqi e më nuk erdhi. Elfia e priti plot gjashtëmbëdhjetë vite kot. Duke humbur të gjitha shpresat së ai do të kthehej ajo vendos që të martohej për kunatin Sinanin. Por as kësaj radhe fati nuk ishte në anën e saj. Ajo qëndroi vetëm tre muaj më Sinanin dhe i kishte vdekur, por kësaj radhe ishte mbetur shtatzënë. Mbasi i lindi djalë nëna Elfije vendosi që ta rris vet ashtu sipas mundësive që kishte. E rriti dhe e dërgoi në ketë rrugë ndoshta pa kthim, nga së ashtu pritej.
--Ndoshta edhe Sinanin do ta pushkatojnë!. Po nëna e tij. . . . . . ? ! ! . . . Mu ligështua zëmra nga ky mendim ugursuz, që për momentin më kaloi nëpër trup sikur të ishte plumb i pushkës. Nga ky mendim mu ligështuan këmbët ashtu të ligështuara dhe isha gati që të plandosem për tokë. Të ligështuarit ka nevojë vetëm pak ti ndihmohet e ai bie. Sytë më ishin errësua dhe nuk shikoja asgjë. Ndoshta kishte ndikua edhe lodhja e madhe, por edhe ky mendim kishte ndikimin e vet. Sinani që ishte aty afër e kuptoi gjendjen time për momentin, por nuk e kishte të qartë shkakun e veprimit tim në ketë mënyrë dhe më kishte ardhur ne ndihem që të mos plandosem. Salihu kur e kishte vërejtur Sinanin që më kishte kapur dhe mundohej më fuqitë e fundit që të më mbaj i erdhi në ndihem duke mos kuptua së çka kishte ndodhur për momentin. Nuk më lanë që të plandosem për tokë. Më ndihmuan. Mi dhanë disa pika të fundit të ujit që ishin duke e ruajtur për çdo eventualitet sikur ky që më ndodhi mua. Nuk guxuan të ndalemi deri sa të stabilizohem, nga së do të pasonte ndëshkimi nga rojet. Me bartën duke më mbajtur për krihesh një kohë deri sa u stabilizova. Duke vërejtur Azemi e Smajli së ata nuk kishin mundësi fizike për të më mbajtur erdhën në ndihëm. Ata mbaheshin bukur mirë. Kur fillova të eci nuk më lëshuan deri sa kuptuan së isha mirë.
--Isuf!. Çka ndodhi më ty ashtu në shpejtësi?!. Pse nuk na lajmërove së nuk je mirë?!.—Më tha Azemi i brengosur që më kishte ndihmua në momentin kritik. Nuk fola nga së nuk e kisha të qartë së çka duhet të flas. Ato që kisha për ti tregua nuk ishin për ta. Ashtu kisha mendim. E shikoja Azemin që akoma më ndihmonte.
--Nuk e di Azëm çka më ndodhi ashtu më shpejtësi.
E shikoja Sinanin që ishte pran meje duke mendua së pas pak sipas fjalëve që kisha dëgjua nga rojet do të pushkatoheshim së bashku më të gjithë, por edhe Sinani. Nëna e tij nuk do të kishte rastin as të vdekur të shikoi të vetmin fëmijë nga jeta bashkëshortore. Tash e shikoja filmin në kokën time së si nëna e Sinanit pret që ti kthehet djali për të cilin e fali rinin e vet. Nuk munda të shikoi Sinanin nga së më dhimbsej nëna e tij. Sinanit nuk kisha mundësi ti ofroi asnjë ndihëm që do të ishte mbrojtje për te. Shokët ishin të bindur së më kishte ra të fikët prapë kur i mbylla sytë. Isha i vetëdijshëm së ata nuk do të kishin mundësi të më bartni as dhjet metra nga së ishin në fundin e fuqisë që kishin. E deri atje ku dukej së duhet bartur ata aspak nuk kishin mundësi fizike.
--Isuf!—Thirri Salihu i frikësuar për fatin dhe jetën time.—A po më dëgjon?.—Filloi të më bjeri më shuplakë fytyrës që të zgjohem nga ajo agoni. Unë hapa sytë nga së vet i kisha mbyllë qëllimisht jo për ti frikësua shokët, por nuk pata më shumë fuqi të shikoi Sinanin nga dhimbja që ndjeva për momentin si për të gjithë ashtu për nënë e Sinanit hallën Elfi që ishte një grua fantastike. Halla Elfije dy herë kishte ardhur këmbë nga Kotorri në Vushtrri për të vizitua të vetmin fëmijë qe i fali jeta. Në të dy rastet i kishte sjell bukë e disa rrobe që kishte mendua së i nevojiteshin deri sa të qëndron këtu. Aq kishte mundësi aq kishte sakrifikua për djalë.
--Unë jam mirë. Mos u frikësoni për mua. Mos krijoni tollovi qe rojet të kanë si pretekst për të marrë masa ndaj nesh. Sa unë po kuptoi ata vetëm po kërkojnë rast që të shfryhen mbi ne. Nuk kam asgjë të keqe, por vetëm u frikësova për ju. Nga mendimi që kisha për ju u ligështova bukur shumë. Binduni së jam mirë.
--Pse Isuf u frikësove për ne e jo për veti?!!.—Më tha axha Sylë. Ky ishte njeri i rreptë në mendime dhe biseda. Ai ishte i rrezikshëm në fjalë pa marr parasysh së a duhet a po nuk duhet të thuhet ajo që për momentin ishte reale.
--Pajë. . . .nuk e di as unë pse. Isha duke kalua për momentin pranë dy rojeve që bisedoni. Nga dëshira për të kuptua diç më shumë për fatin tone, ashtu kalimthi e përqendrova vëmendjen nga kureshtja së mos do të kisha mundësi të kuptoi diç nga bisedat e tyre, për fatin tonë. Mendova së ishin duke bisedua për ne. Ketë e bëra nga kureshtja. Nuk pata mundësi më shumë të dëgjoi vetëm kur njeri i tha tjetrit: “E kanë vra shqiptaret bre. . . “. Filluan të shajnë më hidhërim, sa që mendova së në ketë moment do të na pushkatojnë të gjithëve duke mos na konsiderua së edhe ne jemi njerëzi sikur ata.
.--Isuf!.—Tha axha Sylë.—Shumë po frikësohesh. Po kuptohet së ka një rremuaj në radhët e rojës. Unë mendoi së dikush ka ikur nga kolona e nuk patën mundësi ta vrasin. Kamë besim së e gjithë ky veprim është për atë shkak. —Përfundoi axha.
--Axha Sylë, unë mirë i dëgjova kur thanë rojtarët: “E kanë vra shqiptaret”. Por nuk munda më kuptua së kush është i vrari dhe pse e kishin vra. Por na duhet të jemi të sigurt së dikush nga politikanët e njohur në Kosovë është vra, për ketë nuk ka dilemë. Ishalla nuk ka mundësi e sidomos nevojë që të merrej si pretekst për të shfry ndjenjat mbi ne apo familjet tona. Detyra e jonë është të jemi shumë vigjilent në sjelljet tona.

[Hazir Hajrizi]

Hazir Hajrizi





M A S A K R A N Ë T I V A R






--Sa ishte kolona e gjate nuk kishim ide.—Thoshte Isufi kur bisedonte për tragjedinë e Tivarit, të cilën e kishte përjetua.—Unë tash isha diku në pjesën e pare të kolonës, në kohën kur ishim afër Tivarit dhe ai dukej mirë. Disi kështu e mendoja së do të ishte më mirë sikur të qëndroja diku në pjesën e parë të kolonës kur të arrijmë në Tivar. Të gjithë ata që ishin më mua kishin një kondicion të mjaftuar në krahasim më të tjerët, për të kalua ashtu si e kishim parapa.
Po sa filluam të hynim në kala, komandanti kërkoi nga ne që të ulemi sikur kishte mendim së duhet të pushojmë deri sa të vini të gjithë për një sistemin si duhet. Ishte e ditur së deri sa të vini të gjithë do të kaloi kohë e gjatë. Nuk kisha besim së ai kishte një dëshirë të tillë. Jam i sigurt së po të vepronte ashtu si unë mendova në fillim, do të arrinte të na sistemon sa më mirë që ka në ndërtesën ku na duhet të qëndrojmë sa ditë, që ata e quani “Manapoll i duhanit”. Nuk më është as sot e qartë së pse nuk filloi sistemimi ngadalë ashtu si ishim duke arritur, që për mendimin tim do të ishte shumë ma më lehtësi, së sikur të grumbulloheshim të gjithë, e mandej të fillon sistemimi. Tash po mendoi së grumbullimi i të gjithëve do të kishte qëllimin e vet, që komandanti e kishte përgatit. Ishte ndërtesë bukur e madhe në krahasim më të gjitha të tjerat që ndodheshin në Tivar, por ishte e pa mundur që aty të hynim të gjithë ata që ishim në kolonë. Filluam të ulemi ashtu si kishim arritur më radhë, por unë isha kategorik që na që ishim bashkë të uleshim më një vend më kusht që mos të bisedonim fare sikur nuk njiheshim. Kisha frikë së po të kuptohej së ne ishim nga i njëjti fshat do të na ndani, për shkake të sigurisë së tyre. Komandanti kërkoi që të gjithë të vini brenda kalas për sa ka mundësi. Kur e gjithë fusha që ndodhej në kala u mbush e më nuk kishte vend për të hyrë të gjithë. Ai kërkoi që të qëndroni ulur përkohësisht aty ku ishin në rrugë, mbasi të gjithë do të sistemoheshin sipas mundësive. Ne që ishim në fillim të kolonës, tash ishim ulur dhe gati ishim të pushuar. Pritej së cili do të ishte kërkesa e komandantit të rojës. Nuk kam ide së a më shumë kishte njerëzi në kala apo ata që ndodheshin jashtë kalasë, nga së ata nuk kisha mundësi ti shikoja. Por nga paramendimi që kisha, nuk e di sa kamë të drejtë të konkludoja së dy të treta e kolonës ishin brenda kalasë e një e treta kishte ngelur akoma jashtë, nga së nuk kishte më vend që të hyri të gjithë. Të gjithë sa unë kisha mundësi të shikoja ishin të ulur, jo pse kishin dëshirë të dëgjoni mendimin e komandantit, por ishin shumë të lodhur dhe kjo ishte e mirëseardhur për të pushua. Dëshira jonë ishte që të shfrytëzohet çdo mundësi që sado pak të kishin pushim. Koha ishte mjaftë e mire dhe më diell, kjo kishte ndikimin e vet që ne të ishim molisur aq shumë si nga lodhja ashtu nga gjumi. Besoi së kishte kalua mesi i ditës. Një numër bukur i madh i joni të mbështetur për njeri tjetrit kishin fjetur, mbasi kjo ishte një formë e pushimit qysh së kishim fillua ketë rrugëtim. Pozita në të cilën ndodheshim ne për momentin, dielli tash kishte arritur momentin më të mirë që të na nxeh. Në anën tjetër të rrugës ku na ishim të ulur një qeshmë qittë ngapak ujë nga se nuk ishte e mbyllur mirë. Të gjithë ishim të etur aq shumë nga së kishte më shumë së dy ditë që kishim udhëtua e nuk kishim pasur mundësi më i lagur buzët. Ata e kishin të ditur së na për momentin më së shumti kishim nevojë për ujë. Nuk kishim guxim të kërkonim leje që të pinim ujë edhe pse uji derdhej kotë. Na dukej së tingëllima e tij po na thërriste së kush është i etur ka mundësi të shuaj atë. Nga shokët që kisha pran nuk lejova askush të ngritët që të kërkon leje ose të pinë ujë mbasi kishte mjaft. Kisha parandjenjë së qëllimi i tyre ishte mu ky ujë që të krijohet ajo që ata e kishin planifikua.
Një djalosh (që simbas asaj që pata mundësi të dëgjoi quhej Sylë Ali Morina nga fshati Gllabar të Gllogovci) që besoi së ishte i përgjumur por e kishte dëgjua zhurmën që lëshonte qeshma. U ngrit ashtu pa pritmas duke lëvizur instinktivisht dhe shkoi të qeshma duke u kalamend sikur nuk e mbani mirë këmbët dhe filloi të pinë ujin që për ne ishte diç më e rëndësishme që ka në jetë në ketë moment. Pinte ujin sikur ishte në shtëpi në Gllobarr të Drenicës. Ushtari që ndodhej në afërsi të qeshmes si duket e kishte për detyrë të bënte rojë që askush mos të pinë ujë. Ata e kishin të qartë së na ishim tej mase të etur, për ketë shkake komandanti më siguri kishte porositur rojën të qëndron aty të qeshmja. Kur ushtari vërejti së dikush ishte duke pi ujin dhe ishte ndalur zhurma e qeshmës që lëshonte pa ndërpre. Ushtari ktheu pushkën por nuk e zbrazi në të që na ashtu ishim duke mendua së do të vepron, por më grykën e pushkës i ra djaloshin në brinjë bukur më forcë. Djaloshi nga dhimbjet që ndjeu si duket tash i doli gjumi dhe duke u përdredhur nga dhimbjet që kishte marr në brinjë e shikoi më habi ushtarin për ketë veprim të pa matur. Djaloshi zgjati dorën më një shpejtësi të rrufeshme dhe ia grabiti armë ushtarit sikur ai ia lëshoi më qellim dhe më aq lehtësi apo ai nuk e kishte pritur një reaksion të tillë. Nuk e di nga ku i erdhi ajo fuqi djaloshit të lodhur deri në rraskapitje dhe më shpejtësi të rrufeshme ia grabiti armën. Armen ia ktheu ushtarit dhe ia tërhoqi kamzën pa mendua dhe sikur ishte akoma i fjetur. Mbasi gati të gjithë ushtaret i kishin armët e gatshme për të shtënë. Arma krisi dhe ushtari u gjet në tokë i shtrim sikur të ishte goditur nga rrufeja. Më një shpejtësi të rrufeshme ushtaret e tjerë e çarmatosin djaloshin që nuk beri rezistencë, nga së as nuk kishte më shumë fuqi. Si duket vetëm tash kur roja e mori djaloshin duke e mbajtur për krihesh e kuptoi ter ngjarjen së si ishte zhvillua, apo akoma ishte i fjetur. Komandanti në prezencën e të gjithëve nxirri revolen për të goditur djaloshin në kokë, por nga ne u krijua një rremuaj dhe njeri nga ne (Ali Nika i Gllanasellës) shfrytëzoi rastin dhe ia kapi dorën komandantit duke ia ngritur të lartë. Dy plumbat e parë i shkuan kot. Deri sa komandanti ktheu kokën për të pa së kush ishte personi që ia kishte kapur dorën, ai u mbështoll në turmë që ishim të gjithë në këmbë. Komandanti shprazi edhe dy plumba në kokën e djaloshit nga Gllobaro. Djaloshi mbeti i vdekur të qeshma bashkë më ushtarin. Komandanti i shikoi për një kohë, që të dy të vdekur, sikur kishte dëshirë të lutej për shpirtin e tyre. Ata qëndroni të pa lëvizur duke qenë më kokat e tyre diametralisht të kundërta. Komandanti në atë moment të asaj tollovie të krijuar kërkoi që të uleshim prapë. Mbasi zgjedhje tjetër nuk kishte u desh të ulemi ashtu si ishim më parë. Unë qysh nga fillimi kur u larguam nga Shkodra e paramendoja një dukuri disi kështu të pa matur dhe të pa analizuar veprimin si për personin ashtu për të gjithë ne që ishim në ketë eshalon. Sikur dikush nga ata që ishin afër djaloshit që vrau ushtarin të kontrollonte së nuk kemi mundësi për të pi ujë edhe një kohë, ndoshta do të kishim mundësi ti ikim masakrës. Besoi. I frikësohesha një incidenti të tillë, që do të shfrytëzohej si pretekst për të na sulmua, por të kishin mbulesë. Komandanti na shikoi një kohë duke na cilësua më sy dhe filloi të fliste për ushtarin e vramë: --XY (emrin e të cilit tash nuk e di nga së nuk di të shkruaj dhe të lexoi mbasi nuk pata fatin të shkoi fare në shkollë. Sikur të dija më shkrua, do të kisha mbajtur shënime për të gjitha që më kanë ndodhur gjatë këtij rrugëtimi dhe kjo bisedë do të ishte më siguri shumë më komplete dhe e dokumentuar. Por disa gjera si duket kamë fillua të zbehen, nga së pleqëria dhe jeta e vështirë kanë ndikua qe harresa të dominoi. Disa më kalimin e kohës ishin fshi nga kujtesa, por edhe radhitja e tyre si duket ka fillua të prishej që tash mendimet e mia ndoshta kanë lidhje jo të sigurt nga kalimi i një ngjarje në tjetrën. E sidomos kalimi nga një vend në tjetrin.). Na të gjithë sa ishim në kala ishim ulur dhe prisnim zhvillimin e ngjarjes e cila po sa kishte fillua. Komandanti filloi të tregon biografin për ushtarin e vrarë, ai tha disi sa më kujtohet kështu. “Sot është vra ushtari shembullorë që i kishte krye të gjitha detyrat ashtu si ishte dashur të kryheshin nga një ushtar i armatës sonë shembullorë. Tash kur atdheu ynë ishte çlirua nga okupatori dhe priste që të shkoi në shtëpi për tu bashkua më familje që e prisni më padurim si nena plakë ashtu gruaja më fëmijë. Tash ky do të shkoi në shtëpi por nga bandat duhet të është në arkivol dhe nuk do të ka mundësi të gëzoi familjen për luftë që zhvilloi deri më sot. Duhet ta dini edhe ju që familja e tij nga ky moment është mbulua më zi, jo nga lufta për të cilën vullnetarisht ishte nisur, por nga bandat që askush nuk e kishte pritur. Si do të pajtohet nëna e ti sot në pleqëri të mbetet pa djalin që më mund e rriti. Si do të pajtohet gruaja që priste burrin më padurim, mbasi lumturia e jetës i varej nga bashkëshorti, të cilin na jemi të detyruar më ia dërgua në arkivol. Kush tash duhet të kujdeset për fëmijët që i la akoma të mitur duke u kujdesur fillimisht për lirin e vendit?. Nënës, gruas dhe fëmijëve tua dërgosh lumturin në arkivol nuk do të ishte e lehtë as për mua si komandant as për ata që presin. Ju banda ia shuat jetën ushtarit shembullor që nuk kurseu gjakun për lirin jo vetëm për veti dhe familjen e ti por për te gjithë ne që ndodhemi në ketë tokë të shenjtë. Dikush duhet ta paguaj ketë fatkeqësi që na ndodhi mu atëherë kur më së paku e prisnim”. Disi këto fjalë edhe sot i mbaj në kokë duke pa fytyrën e komandanti e cila vazhdimisht ngrysej.
Rreth nesh, në të gjitha pikat kryesore qëndroni ushtaret të gatshëm për të shtënë mbi ne sikur mbi lepuj. Askush nuk lëvizte dhe si duket askush nga ne as frymë nuk merrnim. Ndoshta më as nuk do të kishim nevojë për frymëmarrje. Ulur pritshim vendimin fatal nga komandanti, të cilit aspak nuk kishim mundësi ti kundërviheshim. Tash ai ishte xhelati i ynë. Ishim të sigurt së ashtu si ishte dëshira e ti ashtu duhet të përfundon pa asnjë ndryshim, por tash kishte një pretekst që për qëllimet e tija ishte i mirë së ardhur. Deri më tash shumica ishim të fjetur ose gati për të fjetur sikur ishim në shtratin më të mirë në shtëpi, e jo duke pritur vdekjen në Kalan e Tivarit. Tash që fliste komandanti duke ditur së cili ishte dashur të ishte vendimi, askush nuk kishte më gjumë edhe pse dielli nxëntë ashtu sikur para disa minutash. Nuk më kujtohet a kishim të ftohet për momentin mbasi në çdo moment prite të ishte mjaft nxehtë. Vdekja ishte më e madhe së gjumi, ajo e mundi gjumin dhe lodhjen. Thuhet së frika e vdekjes e largon gjumin. Unë tash pajtohem plotësisht më ketë mendim. Të gjithë ishim të bindur së po sa të përfundoi bisedën komandanti do të na pushkatoi pa mëshirë. Në sytë e tija shihej mllefi që barti prej momentit që kishim fillua nga Shkodra. Tash ishte rasti dhe tash duhet të shfryhet. Kërkoi rastin dhe e gjeti. Unë më shokët nga Kotorri dhe më të gjithë ata që na u bashkëngjitën mundoheshim të futeshim në tokë që të mos ishim aty ku në fakt ishim. Ishim largua nga shtëpitë për shkak të gjendjes që u krijua në familje, por më shpresë së do të kemi mundësi ti iket mu kësaj që tash na priste. Kaluam të gjitha ato që po i mendoi tash dhe besoi së ndoshta dikush nuk mund të besoi. Ketë po e ceku nga së edhe mua në kushte normale po më duket së nuk është e vërtetë së na në një gjendje çfarë ishim kemi kalua nëpër të gjitha ato katrahura. Kur unë tash nuk po i besoi veti për të gjitha ato që kishim kalua dhe pritshim të përfundoni, si do të beson dikush tjetër në ketë tregim, që besoi i mungojnë shumë detale që të ishte i konkretizuar. Shikoja axhën Sylë më shpresë së do të thoshte diç që unë nuk dija. Ai vetëm fizikisht ishte aty, më mendime nuk e di. Në shtëpi kishte vëllain dhe gruan më një vajzë. Unë vëllain, gruan më një vajzë e më një djalë akoma nuk i kishte një vit jetë. Shikoja Azemin i cili vetëm ishte duke tundur kokën si shenjë së deri ku erdhëm. Smajli vepronte ashtu sikur që unë isha duke luajtur buzët pa ndonjë qëllim të caktuar, por as nuk isha duke mendua diç, të cilën kisha dëshirë ta thosha, por kujt kishe mundësi ti thuhet në atë moment, mbasi as unë nuk kisha ide së çka do të ishte mirë të deklarohet, nuk kisha të drejt nga askush të kërkoja sqarim. Për momentin mbretëronte heshtje varri. Nuk pata guxim të shikoi Salihun dhe Bardhin. Jo së nuk dëshirova, por nuk pata guxim nga ajo së ata tash do të veproni diç që unë nuk kisha mundësi ti ndaloi. Frikësohesha së ata të dy ishin të gatshëm më fillua për të ikur nga kjo gjendje por jo më shumë së disa hapa. Vetëm tash e kuptova së ishte fundi i të gjithave që na tentuam ti largoheshim para së te vinim këtu. Ikëm nga të gjitha për të ardhur aty ku duhet të vdisnim. “Shkoi sjapi të kasapi” në disa raste thoshte baba. Tash e kuptova kur gjyshja na thoshte: ”Bira e minit treqind qese”. Sikur të futeshim diku ashtu sikur thoshte gjyshja do të ishte shumë më vlerë së që thoshte gjyshja ime. Tash e kuptova së pse nuk na sistemoi ashtu sikur që ishim duke ardhur në kala që ishte shumë më mirë dhe më me lehtësi, por na bashkoi që të ishim të gjithë aty ku ai kishte dëshirë. Kur marifetin vet e planifikon, nga së ke mundësi për qëllim të caktuar. Vet fillon për ta realizua sipas dëshirës. Puna realizohet ashtu si të duhet ty.
--Mbas një bisede bukur të gjatë të komandantit, ai ndaloi. Shikoi në të gjitha anët rreth në kala dhe kur u sigurua së të gjithë ushtaret ishin në pozicionet e tyre dhe të gatshëm për veprim. Urdhëroi:
--Ushtar mbani mirë pozicionet.—Ngriti kokën lart sikur tash i erdhi trimëria që deri tash nuk e kishte.-- Tash ju të gjithë në këmbë dhe rreshtohuni ashtu si ishit në rresht ashtu si jeni ardhur në kala. Dëgjoni mirë ju që ma keni vra ushtarin pa asnjë arsye. Ushtarin duhet ta paguani më kokat e juaja si banda. Ushtar merrni nga fillimi dhjet bandit dhe dërgoni atje ku duhet. Ndoshta kjo do të ishte një satisfakcion për familjen si ngushëllim. Ndoshta kjo do të pajton nënën gruan dhe fëmijët, dhe ushtari i jonë të pushoi i qetë në tokën nenë, për të cilën luftoi deri sot.
Ushtaret morën dhjet djelmosha në fillim të kolonës dhe i dërguan diku. Për ata më nuk kemi njohuri së si ishte veprua dhe si kishin përfundua, por as cilët ishin ata unë nuk pata mundësi të di, nga së tash nuk ishte koha për një bisedë të tillë. Nuk e di pse mbasi kemi shkua në Kroaci nuk bisedova më disa që ishin në kolon para meje, për ti kuptua së kush ishin ata që u pushkatuan për ushtarin e vramë.
--Dëgjoni!.—Thirri komandanti.—Dua të shoh atë person që ma ngriti dorën dhe më shkua dy plumba kot kur e vrava banditin që vrau ushtarin tim.—Priti një kohë dhe askush nuk u lajmërua.—Ti ishe. Del nga rreshti.— I u drejtua Shefqetit të Hoxh Bacalokut nga Krajkova, që në bazë të asaj që kishte mundësi të kuptohej, ai ishte personi që ia ngriti revolen të lartë. E kapi për krahu dhe e nxirri jashtë rreshti. Askush nuk fliste por askush nuk kishim guxim as të shikoheshim për herën e fundit më njeri tjetrin. Mbretëronte heshtje varri. Kishim dëshirë që të mos ishim aty duke dëgjua urdhërat nga komandanti, në dorën e të cilit ishte jeta jonë.
Nuk jam unë shoku komandant ai që po mendon ti.—U përgjigj Shefqet Bacaloku që doli nga rreshti.
--Mirë, nëse nuk je ti, atëherë kush ishte?!. Nëse nuk e gjen ti mbasi e din, do të jesh në vendin e ti. Kuptove.
Shhefqeti tundi kokën në shenjë pranimi të idesë. Ata filluan të kontrolloni kolonën që kishte fillua të hyri brenda në monopol të duhanit. Ngadalë i erdhi radha personit që ia kishte ngritur dorën, ai ishte Ali Nika i Gllanasellës. Shefqeti e njihte mirë. Na të gjithë ishim të bindur së ai do të tregon. E kaloi dhe ai hyri ngadalë në Manapollin e duhanit. Të gjithë mbetëm më gojë hapur nga një veprim i tillë. Por në fakt ai shpëtoi. Nuk vonoi e më erdhi radha edhe mua më shokë nga Kotorri që të hynim brenda. Po sa shkuam të komandanti. Shefqeti zgjati dorën dhe kapi Azemin sikur të ishte ai.
--Çka po donë. Ti e din mirë kush ishte.—I thash më nervozizëm.-- Lëshoje së ta dhashë besën ter familjen kamë më ta farua sikur ky të vritet, nga së është plotësisht i pa fajshëm për atë që po kërkon ti. Ti e lëshove atë që kishte fajin, tash mendon të mbulohesh më dike tjetër. Po ta japi besën e Zotit, sikur të më punoi shpirti për tu kthye në Kosovë, do të hakmerrem duke ta shkatërrua familjen deri në fëmiun e vogël në djep. —Deri sa na biseduam disa fjalë në gjuhën shqipe, komandanti kërkoi nga Shefqet Bacaloku.
--A është ai që po na duhet?.
--Jo shoku komandant. Unë gabova.—Tha Shefqet Bacaloku dhe lëshoi Azemin. Unë bashkë më Azemin vazhduam rrugën për në monopollin e duhanit ku ishim duke u sistemua. Kështu hyra më një problem të vogël që kishte mundësi të ishte i madh. Ishte qetësi varri deri sa një numër bukur i mirë kishte hyrë brenda. Nuk vonoi e jashtë u dëgjua një britmë lëmëruese.
--O nuk jam unë po pse po më merr në qaf. O nuk jam unë po pse po më merr në qafë. Ky refren u dëgjua disa herë deri sa njeriun që unë nuk e di së kush ishte, dhe nuk më dukej e mirë sikur të interesohesha së kush ishte ai, që aq shumë bërtiti deri sa u dëgjua krisma e armës që ia shoi jetën dhe ia ndaloi zërin. Duke e njohur personin tash më të drejt mund të thuhet së i pushkatuar për ketë vepër ishte plotësisht i pa fajshëm, por këtu fajësia, apo pafajësia nuk kishin dobi. Drejtësinë që ishim duke kërkua, këtu nuk kishte vlerë. Ajo që nuk është kotë e kërkon. Kur mbizotëron anarkia drejtësia nuk ka efekt. Sa munda më kuptua nga kjo britmë që u krijua dhe krisma e armës trazoi turmën e njerëzve që ishin duke hyrë në monopol dhe krijoj një tollovi të pa kontrolluar, të cilës unë qysh në fillim i frikësohesha. Ata që ndodheshin akoma jashtë monopolit të duhanit filluan të ikin kush kah kishte mundësi nga frika, duke mendua së të gjithë na që tash ndodheshim në ndërtesë ishim të pushkatuar. Prishja e rregullit krijoj kushtet që komandanti të shfrytëzoi rastin dhe më të gjitha mundësit që kishte, për të na pushkatua ashtu si e kishte parapa. Një kohë bukur të gjatë armët automatike te të gjitha kalibrave që kishin ushtaret shtini mbi të gjithë ata që ndodheshin akoma jashtë monopolit të duhanit. Si duket të gjithë ishim pa ndjenja, mbasi askush kurrë nuk pati mundësi për të tregua së sa kishte zgjatur kjo masakër, kur bisedonim më vonë. Mua më ushtoni veshët nga krismat dhe nga britmat që dëgjoheshin për ndihëm. Askush nuk ndërmori që të pushon kjo masakër deri sa u dëgjua zëri i fundit që kërkon ndihëm. Sa kishte zgjatur kjo masakër unë nuk kisha ide nga së ishim të sigurt së mbas kësaj që ishte duke ndodhur në oborrin e kalas do të ndodh edhe në manapollin e duhanit. Të gjithë sa ishim brenda e kishim humbur ndjenjën e perceptimit të kohës. Kur pushuan zërat, pushuan edhe armët mbasi më nuk kishte nevojë. Vazhdoi një qetësi absolute si jashtë ndërtese ashtu brenda saj. Si duket askush nuk merrte frymë nga frika si na që ishim brenda ashtu ata që ishin jashtë. Tash ishim në pritje që ata të hyni brenda për të përfundua edhe më ne që kishim ngelur fal fatit. Ndoshta edhe nuk kisha sa duhet vetëdije e sidomos aftësi për të ditur kohën që kishte kalua në heshtje duke dëgjua rafalët e automatikut. As unë nuk e di pse por nga Salihu kërkova pak bukë, jo pse kisha aq shumë uri, që ishte dukuri normale, por ashtu instinktivisht, sigurisht tash kisha një nervozizëm, të cilin nuk kisha mundësi të kontrolloi, apo duke mos qenë sa duhet i vetëdijshëm për ndonjë veprim që ishte dashur të ndërmarr. Fillova të përtypi atë pak bukë që më dha Salihu, por nuk gjeja shkas që të gëlltis. E përzija nëpër gojë sikur të ishte bombon. Ajo disi më dukej së vazhdimisht rritej. Kisha një parandjenjë së mbas pak do të më mbushej goja dhe do të më zihet fryma, pa pasur mundësi ta gëlltis. Vazhdoja ta përtypi ashtu kot deri sa u dëgjua zëri i axhës Sylë.
--A po mund të hash bukë e na po luajmë më shpirt.
Nuk fola por vetëm e shikova duke u pajtua më mendimin e ti së nuk ishte momenti për një veprim të tillë, por tash që bukën e kisha në gojë, nuk kisha zgjedhje tjetër, por të vazhdoi më përtypjen sikur kjo ishte formë e ngushëllimit. Deri më tash nuk e kisha përpi asnjë pjesë të asaj kafshate, por ndoshta as nuk e kisha përtypur sa duhet. Deri sa axha Sylë më kritikonte për veprimin tim të pa matur, unë e shikoja dhe vazhdoja sikur kjo të ishte diç normale. Sa ka zgjatur kjo tash nuk kamë njohuri, nga së më dukej së të gjitha veprimet e mia ishin të pa nevojshme për momentin. Mbas një pauze bukur të gjatë u dëgjuan disa zëra jashtë, që sipas asaj që unë kisha mundësi të dalloi ishin disa njerëzi sigurisht së hulumtoni diç. Por, kush ishte askush nuk kishim dijeni, e as guxim për të vëzhgua. Askush nuk kishte guxim të shikoi në dritare së kush ishte. Bisedoni bukur më zë të lart por ne nuk kishim mundësi nga brenda ti dallojmë së për çka ishin duke bisedua edhe pse ishte qetësi absolute, por për ne akoma buçitni automatiket në veshët tanë edhe pse kishte kalua një kohë bukur e gjatë që kishin pushua. Sa e di tash fajin e kishin veshët. Mbas pak u degjua thurrja:
--Kush është komandanti i këtij eshaloni?!!.
Mbasi në fakt nuk ishte askush komandant, dhe askush nuk lajmërohej. Kur ishim në Vushtrri për shkak të rregullës na kishin caktua disa si komandira, por vetëm sa për rregulla në kazermë. Komandant nuk kishte nga ne. Por edhe sikur dikush të ishte, nuk besoi së në ato kushte do të lajmërohej. Nuk vonoi e prapë u dëgjua e njëjta pyetje. Na akoma shikonim njeri tjetrin së si duhet veprua dhe kush duhet të lajmërohet nga së kërkesa ishte që dikush nga ne duhet të lajmërohet.
--Kush është komandanti lë të lajmërohet.—Kjo u përsërit disa hera.
--Kush është komandanti duhet të lajmërohet menjëherë?!. Na jemi duke pritur.
Për ne që akoma ishim të gjallë biologjikishtë, por të vdekur shpirtërisht. Duke mos mendua më gjatë nga së nuk kishim as mundësi dhe as aftësi për të mendua si duhet. Nuk analizova asnjë pasojë që mund të më ndodhin nga së isha shumë i sigurt së do të ndodh mu tash, ashtu instinktivisht ndoshta edhe i pa vetëdijshëm sa nga momenti i ngjarjes sa nga një lodhje që dominonte në jetën shpirtërore që nuk kishte mundësi të rezonon sa e si duhet, ngrita kokën në dritare që e kisha pranë dhe thash:
--Unë jomë komandanti!!.
Pse veprova kështu që të paraqitem së unë isha komandanti, që në fakt nuk isha, nuk e di as sot kur po tregoi ketë ndodhi duke bisedua më ty. Tash duke mos mendua asgjë më shumë për atë që fola më ose pa vetëdije, tash nuk kishte rëndësi më. E thash dhe përfundoi. Mora një përgjegjësi që nuk kisha aspak ide së a do të ishte mirë apo fatale si për mua në radhë të parë ashtu për të gjithë ata që tash duhet të ishin në përgjegjësin time. Të pranosh vet vullnetarisht përgjegjësin për të gjithë ata që tash kishin përfundua, nuk ishte diç e vogël. Kur ia ngarkon barrën veti, askush nuk ka mundësi më ta largua. Të pranosh së je komandanti i gjithë asaj që ishte zhvillua deri në ketë moment, nuk ishte punë për tu nënçmua. Nuk e di si e kanë analizua të gjithë ata që më njihni dhe ishin më mua për ketë veprim timin apsurd. Nuk e analizova a ishte budallallëk apo mençuri që u lajmërova, por ashtu veprova pa ndonjë ide që duhet të udhëhiqem. E di së të gjithë në atë moment më kanë shikua më habi. Ndoshta kanë mendua së nuk jam normal nga e gjithë ajo që kishte ndodh, dhe kishin të drejtë. Ndoshta unë duhet të pushkatohem që të shpëtoni të tjerët. Ndoshta. Por ky nuk ishte opsioni i im që veprova. Kjo nuk më kishte shkua nder mend. I thash veti ashtu kot sikur e zbulova fshehësin e kësaj ngjarjeje. Tash si duket e hapa kutin e Pandorës. Më ketë fjali: “Unë jam komandanti.” Theva monotonin dhe heshtjen e vdekjes që na kishte kaplua sikur lodhja që na kishte përcjell deri këtu. Tash kur mendoi së pse veprova ashtu, nuk di të komentoi shkakun e saj. Nuk e di si të komentoi atë emocion që pata kur u lajmërova së unë isha komandanti i vetëshpallur. Ndoshta për momentin isha plotësisht i pa vetëdijshëm nga lodhja dhe mundimet më të cilat isha ballafaqua deri në ketë moment. Kur u ngrita në dritare pashë oborrin e kalas që ishte mbushur më kufoma sikur bariu kur i fut delet në torishtë. Apo kur i lëshon më kullot që bëhen tuba-tuba nëpër livadh, ashtu ishin tubua kufomat që askush nuk lëvizte më. Tash unë e shpalla vetën komandant të gjithë atyre që qëndroni të pa lëvizur në oborrin e kalas. Të gjithë që ishin lajmërua së akoma ishin të gjallë ishin likuidua pa mëshirë, ashtu kisha një paramendim. Kjo ishte më së e sigurt nga së askush më nuk thërriste për ndihëm. Në mesin e kufomave që më dukej së kishin qëndrim madhështor qëndroni katër oficer. Kur më vërejtën së unë e kisha kokën në dritare, ata kërkuan:
--Del nga ndërtesa së kemi disa punë më i sqarua më ty.
Nuk kërkova që ata të më tregoni së cilat ishin ato punë që duhet të diskutoni më mua si komandant i kësaj trupë që shumica ishin të shtrim nëpër oborrin e kalasë sikur delet nën hije kur është vapë e madhe. Ndoshta isha i vetmi komandant në botë i kufomave. Lajmërimi së unë isha komandanti i kësaj trupe, dikush ka mundësi të konsideron si mburrje të jesh komandant i kufomave. Jo së nuk doja të dija së për çka duhet bisedua, por nga së nuk e kisha planifikua çka duhet dhe si duhet veprua. Tash mendimet e mia luhateshin në mes budallallëkut dhe trimërisë budallaçe që unë e mora pa asnjë nevojë përsipër një detyrë që nuk ishte dashur të marri edhe sikur faktik të isha komandant, më të cilën unë tash duhet të ballafaqohem. Ashtu kotë u lajmërova ashtu kotë do të filloja më bisedua duke mos ditur së ku duhet fillua bisedat dhe cili duhet të ishte përfundimi. Aspak nuk më kishte shkua ndërmend së ato biseda do të ishin në të mirën për mua ose fatale. Asgjë nuk kishte në agjendën time para së të pranoja diç që nuk isha. E kisha shpallur vetën komandant të kufomave dhe duhet të ballafaqohem më to duke mos llogaritur përfundimin që kishte mundësi të ishte tragjik. Tash isha komandantë i kufomave, mbasi dy të tretat e ushtrisë që deri në ketë moment ishin pjese e këtij eshaloni, tani ishin kufoma të shpërndara nëpër kalanë e Tivarit dhe territorin e tij. Isha i bindur së të gjithë ata që nuk e kishin mundësin më kohë të futeshin në kala, tash ishin në arrati dhe mbi ta shtini popullata më të gjitha mjetet që kishin. Nëpër qytet dhe atyre shkurreve akoma dëgjoheshin të shtënat, të cilat nuk kishim mundësi për të ndikua. Tash isha i obliguar të dilja jashtë nga së vetë instinktivisht e zgjodha pozitën e komandantit të kufomave. Tash isha i obliguar për të dhënë llogari për të gjitha ato që kishin ndodhur dhe duhet të ndodhin akoma. Nuk u hamenda shumë dhe nuk mendova së ndoshta do të ishte rrezik sikur të dilja nga ndërtesa ku ishim strukur sikur lepuri kur e dëgjon zagarin duke ardhur, nga së as atje nuk do të ishte më rrezik i madh së ku isha unë i ngujuar pa derë e cila nuk mbyllej, por edhe sikur të mbyllej nuk do të kishte asnjë ndikim. Mbasi ata që kishin kërkua nga unë që të dilja jashtë për biseda që më siguri ata i kishin të planifikuar bisedën. Tentova që të dali nga atje ku isha duke qëndrua. Rreth meje qëndroni shumë kushërinj dhe dashamire të tjerë më të cilët kaluam ketë rrugë fatkeqe duke i ndihmua njeri tjetrit për aq sa kishim mundësi. Të gjithë ata që më njihni dhe ishin në afërsi ku gjendesha unë duke vërejtur së unë kisha vendos të dali, për të tregua trimëri apo budallallëk nga kjo skutë. Ata sikur ishin organizua më parë mbyllën daljen nga ku qëndroja. Përkundrejt insistimeve të mia së unë kisha vendos të dali jashtë për të bisedua më ata që më ftuan pa llogaritur rrezikun, ata ishin të vendosur që mos të më lejoni të dali nga këtu. Kishin vendosur që të kujdesën për budallallëkun time deri në fund, duke u frikësua së nga kjo që kishte ndodh unë tash nuk isha normal. Dhe në fakt ata kishin plotësisht të drejt. Sikur unë të isha sa duhet normal nuk do të pranoja më asnjë kusht së unë isha komandanti. Të gjithë dashamiret e mi kërkoni që të mos dale nga së e dini së unë nuk isha komandanti. Kur të dal, ata do të më pushkatoni duke më akuzua së të gjithë ketë që kishte ndodhur unë duhet të isha fajtor mbasi nuk kisha ndërmarr asgjë për të ndalua tollovi që ishte krijua kur ishim duke hyrë në ndërtesë. Zhvillohej një duel bukur i ashpër që të ma lironi rrugën për të dalë nga së vet kisha kërkua diç të tillë. Kisha mendim së duhet të dalim për të bisedua mbasi vendi ku ishim të strehuar nuk ofronte asnjë siguri. Isha i sigurt së nuk kemi mundësi qëndrimi ashtu të mbyllur as për një minutë e kurrsesi deri në pafund. Na nuk kishim mjete më të cilat do të mbrohemi duke shpresua së dikush do të mendoi më në fund për fatin tonë. Për ketë kisha bindje të thellë. Të gjithë ata që kishin mbyllur daljen ishin të bindur së më ftoni që të më pushkatoni pa mendua fare, dhe atë si fajtorin kryesor të te gjitha atyre që ndodhen. Gjatë kësaj kohe nuk kisha lëviz as dy metra nga vendstrehimi im, por kishte kalua bukur mirë kohë që unë tentoja të dilja. Nuk vonoi shumë e u dëgjua zëri që për mua ishte disi i butë, nga i cili unë mora guxim më të sigurt për të dalë.
--Komandant eja më shpejt e fare mos u frikëso. Na të garantojmë për të gjitha. Tash kërkesa e oficerit që më ftoi të dilja jashtë ishte disi më shpresë dhënëse duke e potencua “fare mos u frikëso”. Unë prapë dola në dritare, mbasi isha aty shumë afër, nga se nuk më kishin lejua të lëvizi as dy hapa.
--Po mundohem të dali, por shokët nuk po më lejojnë, duke u frikësua nga kjo që ndodhi. Duhet të keni parasysh ketë mbasi nuk është e vogël si po e shikoni edhe vet.
--Ti eja sa të kesh mundësi më shpejtë. Unë të garantoi së nuk do të ndodh asgjë e keqe. Për ketë që ta thash duhet të jesh shumë i sigurt.—Tha oficeri që më ftonte që ishim duke bisedua nga dritarja e monopolit të duhanit. E shikova nga dritarja oficerin së ai nuk ishte nga rojet më të cilët kishim kalua aq shumë rrugë dhe kohë. Vërejta së ata që më ftoni kishin krejtësisht tesha të tjera disi më të kuqe më dukej, më të veshur mirë, por shumë më të rinj së rojet më të cilët kishim kalua aq shume kohë. Në grupin që ishin duke shikua masakren sa unë pata mundësi të kuptoi për momentin nuk ishte askush nga ata që na prunë deri këtu.
--Do të tentoi që sa më parë që ka mundësi të lajmërohem të ju, por nuk po ma lëshojnë rrugën më kalua. Po frikësohen nga kjo që ndodhi.—U largova nga dritarja që bisedova më oficeret. Tash nuk kalova afër atyre që më pengoni për të dal herën e parë dhe ishin të vendosur që mos të më lejoni të shkoi. Edhe sot kur e mendoi lutjen e shokëve që më bëni që të mos dalë jashtë për të bisedua më oficeret që kërkoni bisedë, që as unë nuk e kisha në dijeni së çka kam mundësi unë të bisedoi mbasi faktik nuk isha komandanti dhe nuk kishte çka të bisedohet. Ndihem shumë keq së pse nuk përfilla asnjë mendim të dashamirëve që ishin më mua. Isha dhe jam i sigurt së të gjithë ma doni të mirën ashtu sikur veti. Por unë nuk i dëgjova nga kokëfortësia ime. Çka ishte në mua në ato momente nuk e di. Çka më shtynte që të dali, nuk e di. Vetëm tash kur e mendoi mendimin e axhës Sylë kur tha: “Lëne letë shkoi së vdekja po e thërret”. Por mua vdekja nuk me thirri, mbasi ja ku jam. Sa e sa herë mbasi kishte kalua kjo katrahurë isha mundua për të gjetur shkakun, por kurrë nuk e dita. Ajo ishte një kokëfortësi nga budallallëku, që më vonë disa herë Azemi më thoshte kur ishim duke bisedua. Në raste të vështira ti Isuf i kupton gjerat më mirë se të gjithë. Nuk e di sa qëndron kjo por unë ashtu veprova. Veprimi im nga budallallëku apo mençuria sido që të konsiderohet na sjelli këtu ku jemi. Deri sa qëndruam më shokë në ushtri unë nuk kisha dëshirë për të bisedua për Tivarin. Por ajo kokëfortësi që u lajmërua në mua ishte e pa besueshme. Masakra kishte përfundua. Pasojat e saja dihen dhe nuk ka mundësi të kompensohen. Asnjë vendim që do të na rehabiliton nuk e paguan atë që ndodhi. Ajo që humbi nuk ka mundësi askush ta kthej. Përmirësim i asaj që na ndodhi nuk ka. Askush nga ne nuk do të ishte pajtua që si satisfakcion i ngjarjes, të pushkatohen të gjithë ata që na pushkatuan nuk do të kishte vlerën e duhur. Nuk ka mundësi të barazohet më asgjë në botë. Unë do të isha pajtua sikur në kalanë e Tivarit të ishte një lapidar nja pesë metra i lart e aty të shënoheshin emrat e të gjithë atyre që ranë viktima. Për mua kjo do të ishte ajo që do të kisha dëshirë. Kjo nuk ndodhi nga së kurrë nuk kishte udhëheqës që din ta udhëhiqi Kosovën. Aty ku nuk ka zot shtëpije, shtëpi nuk ka. Kjo na ndodhi ne dhe është duke na përcjellë. Kopeja e kuajve të egër ka prijës. Na nuk kemi as atëherë e as tash. Kjo që jemi na, unë e quaj kope sallamadi. Por. Ndoshta do të ishte më mirë sikur ti dëgjoja kërkesat e shokëve, por ashtu si veprova pa u konsultua sa duhet kur u paraqita së jam komandanti, as tash nuk do të konsultohem për ndonjë mendim.
--Komandant të betohem. Ajo që ndodhi u krye por ti duhet të jesh i sigurt në premtimin tonë.—U dëgjua zëri o oficerit më të cilin bisedova kur isha afër dritares. Unë pa marr parasysh mendimet e shokëve dhe të kusherive që ishim bashkë vendosa të dalë për të bisedua më shpresë që të hapet rruga e shpëtimit, për ata që akoma ishin të gjallë. Isha i bindur së nuk ka zgjedhje tjetër për momentin, por duhet veprua ashtu si ishte kërkesa e tyre ndoshta do të ishte mirë sikur të sakrifikohej diç. Duhet bisedua më armikun që dikush të shpëtoi. Unë e kisha në kokë së sikur vetëm një të ka mundësi për shpëtim do të ishte mirë, pa llogaritur së kush duhet të ishte.
--Në jemi në Tivar.—I thash veti në heshtje.—Nuk ka mundësi të na ndihmoi askush. Duhet gjetur forma për ti ndihmua veti ashtu si të kemi mundësi për të shpëtua kokën e atyre që deri këtu shpëtuam. Nuk ka mundësi këtu të kërkohet diç si na konvenon ne. Duhet të pajtohemi më ato që kemi mundësi ti marrim, pa edhe nëse nuk na konvenon sa duhet. Në çdo rast kur e keqja ka mundësi të përfundon duhet të fillon e mira. Në mes të keqes dhe të mirës ka sigurisht një mori gabimesh që sikur ato të eliminohen do të fillon e mira. E mira e mbulon të keqen. Nëse ka mundësi të hulumtohet për të mirën duhet gjurmua. Shpesh ndodh fati në fatkeqësi sikur të veprohet më vetëdije.
Duke më mbajtur herë për duarsh e herë për teshash disa që ndodheshin në rrugë, unë u ika atyre që ishin të vendosur të më pengoni të dalë. Duke kalua anës tjetër arrita të kaloi më disa probleme të vogla. Te gjithë ata që tash tentuan të më ndaloni nuk ishin të vendosur në veprimin e tyre sikur që ishin ata nga Kotorri. Ashtu disi u ika nga duart. E kame dëgjua axhën Sylë kur ka bërtitur mbasi isha largua dhe gati në të dalë nga dera, që edhe sot e dëgjoi sikur tash thoshte më gjysmë zëri:
-- “O ju lutem mos ma lëshoni qenin, së do të ma vrasin nipin së vdekja po e thërret. Ndalojeni o burra së shkoi”.-- Mbasi ata nuk patën mundësi të më mbani nga së nuk kishin as forcë, ndoshta edhe interesim sa duhet. Kur u largova duke u ikur atyre që mundoheshin të më ndaloni, para së të dilja nga ndërtesa e dëgjova edhe një herë axhën Sylë kur tha:
--“Lëne lë të shkoi qeni, vdekja ka qua krye e nuk ka kush mundësi të ndaloi. Nga vdekja nuk ka mundësi askush të ikët”.—Unë duke u largua pata mundësi ti dëgjoi këto fjalë të axhës Sylë, që në disa raste më duket së edhe tash i dëgjoi sidomos kur takohemi. Azemi e Smajli tentuan të më ndalojnë prapë por kësaj radhe u ika deri sa ata arritën të dalin në rrugën që duhet kalua. Çfarë bisede është zhvillua për mua mbas daljes sime jashtë ndërtesës nuk e di por mundë të merrej më mend, mbasi tash isha largua nga shokët nuk e di dhe asnjëherë nuk desha të dëgjoi atë bisedë, që është zhvillua për mendimet dhe veprimet jo të matura për mua.
Po sa dola të dera e monopolit u takova më të gjitha ato që unë nuk i kisha mendua deri sa qëndroja brenda. Të gjithë ata që kur zhvillohej masakra ndodheshin jashtë, tentoni të hyni brenda në monopol duke shpresua së do të shpëtoni nga më e keqja. Ishte fakt së na deri më tash shpëtuam duke falënderua rastit që në atë moment ishim brenda. Dera e hyrjes ishte bllokua nga kufomat dhe për të dal nga ndërtesa isha i detyruar që të kaloi mbi kufoma. Të shkelësh mbi kufoma ishte diç më e shëmtuara që mua më ka ndodh. Të vrasësh njeriun apo ndonjë shtazë tjetër sa është e gjallë ka kuptim, por të shkelësh të vdekurin që në trupin e ti kishte ndoshta edhe dyqind plumba, besoi së hata më të madhe nuk ka. Unë tash isha i detyruar të kaloi mbi gjakun dhe trupin e atyre më të cilët deri para një ore kishim nda si të mirën ashtu vuajtjet. Kufomat mbi të cilat kaloja ishin në atë gjendje sikur mbi to të kishin qëndrua një kohë të gjatë bishat duke i gllabërua. Unë nuk pata fatin dhe nuk pata rastin që njërit nga ata ti numëroi sa plumba i kishin kalua nëpër trup, por jam plotësisht i bindur së ka pasur njeri që ka pasur më shumë së dyqind plumba. Të gjitha kockat ia kishin dërmua sikur të kishte kalua mbi të tanku ushtarak. Unë kalova disi duke shkelur në mes dy vete, së pa shkelur në gjak nuk kishte mundësi të kaloi askush. Kjo ishte e vetmja mundësi për të kalua. Si kalova dhe si shkova deri në vendin e caktuar as sot nuk e di, por kisha shkua sikur i kisha sytë e mbyllur. Sikur të isha i informuar së dera ishte e mbyllur nga kufomat nuk do të dilja deri sa kufomat mos të largoheshin nga rruga. Nuk e di pse nuk isha kategorik në kërkesën së për të kalua së pari të largohen kufomat. Është e sigurt së kame shkelur mbi të vdekurit, por ndoshta edhe mbi të plagosur që për momentin ishin pa ndjenja. Por kalova dhe dola atje ku ishte nevoja. Keq e mirë, unë e bëra, tash nuk kamë të drejt të ankohem për atë që veprova. Ndoshta dikush do të me gjykoi për veprimet e mia. Nuk më kujtohet së si ishte paraqitja ime para oficerëve, mbasi unë isha gati i pa ndjenja në atë moment. Kur më ka folur oficeri gradat e të cilit unë nuk i dija, vetëm atëherë e kuptova së ku isha, nga ndjenja kur i pash kufomat ashtu në rrugë. Oficeri që kishte kërkua të dali mu drejtua:
--Komandant! A ka mundësi që të gjithë ata që ndodhen brenda ti nxjerrim jashtë dhe ti dërgojmë në plazh mbasi nuk kam mundësi që tu sistemoi diku tjetër. Këtu nuk ka mundësi më qëndrua më shumë?. Kështu më kanë urdhërua ata të shtabit. Besoi së më kupton duke e ditur së mundësi tjetër nuk kamë.—Më tha sikur kishte mëndim të më lutej për ti ndihmua.
--Shumë e vështirë. Së pari nuk ka mundësi të kalohet mbi kufoma ashtu si qenka mbushur hyrja dhe rruga. Të shkelim nëpër gjakun e këtyre kufomave nuk po më duket mirë dhe e drejt, por as e mundshme. Por as unë nuk do të pranoi një veprim të tillë. Shkelja e kufomës dhe gjakut të kufomës, për mua është e pa mundur dhe e pa lejuar moralisht. Për të dalë nga atje ku jemi, duhet hapur rruga si pikë e parë. Sipas rregullave tona askush nuk guxon pa marr parasysh së të kuja janë kufomat nuk është e lejuar të shkelën ato. Shkelja e kufomës të na konsiderohet përdhosje. Askush nuk guxon sipas rregullave dhe moralit tona të keq trajton kufomat si të mikut ashtu të armikut. Ajo është kufomë dhe si e tillë ajo nuk i takon askujt, por të gjithëve. Ky është rregull i yni që nuk ka mundësi të ndryshohet dhe besoi së është shumë e drejtë. Ky është rregull dhe ligj në vendin tim. Pa llogaritur pasojat që mund të dalin kjo do të nderohet nga ne deri sa të kemi mundësi. Deri sa të hapet rruga nuk ka mundësi të kërkohet dalje e mandej do të bisedojmë për të gjitha të tjerat. Po frikësohem së mbas gjithë kësaj që ndodhi askush nuk do të ketë besim të dali edhe pse aty ku jemi nuk ka asnjë siguri.—Tentova të bindi oficerin më të cilin bisedoja, duke u bazua së ata nuk doni të më lejoni mua të dalë e si ka mundësi të dalin vet. Kur ktheva kokën për të shikua atje ku ishin të gjithë dashamiret e mi. Në dritare pashë axhën Syle duke shikua së si do të silleshin më mua dhe afër ti qëndronte djali i axhës Salihu dhe të gjithë ata që ishin nga Kotorri. Vetëm tash fillova të frikësohem së ka mundësi të më ndodh mua diç që do të konsiderohej së kështu veprova nga budallallëku dhe kokëfortësia ime. Vetëm tash isha i vetëdijshme së kisha veprua diç që nuk ishte dashur të veproja pa u konsultua më të gjithë që ishim bashkë, mbasi mundësi kishte, por ishte shumë vonë që të ndryshoi mendimi dhe veprimi.
--Komandant!—Mu drejtua oficeri më të cilin bisedoja.—Ti duhet ti bindesh që sa më parë të dalin, aq më mirë për ne, por edhe për ju. Unë po ta japi fjalën së më nuk ka mundësi askush asnjë të keqe tu shkaktoi para së ajo e keqe të shkaktohet mbi mua. Për ketë po të betohem. Po të betohem së unë nuk jam Malazez. Unë jam Kroat dhe nga ky moment jeni nen mbrojtjen time. Sikur të isha këtu para së të ndodh kjo që ndodhi, kamë besim të plotë së nuk do të ndodhte kjo masakër, por që ndodhi e nuk ka kthim prapa. Ndoshta më vështirësi do të më besoni por mundësi tjetër nuk kemi. Do të ishte mirë që tu sqarosh së duhet të dalin për të lirua vendin së tash vjen komisioni për të verifikua ngjarjen si ka ndodhur, dhe gjithë kjo që po shihet. Si do të vlerësohet unë nuk dua të paragjykoi, por edhe nuk kemi mundësi për diç të tillë për të ndikua. Na nuk duhet të jemi këtu kur ata të vini. Të qëndrojmë nuk kemi shumë kohë, kjo është më rëndësi dhe obligim i imi. Ti bindi ata që do të dalin më bindje do të ishte më mirë. Nëse disa janë kokëfortë e ndoshta edhe nga frika nuk do të dalin çka kanë plotësisht arsye, na kemi mundësi ti nxjerrim nga këtu në mënyrë tjetër, por atëherë vetëm më dhunë, që unë nuk do të kisha dëshirë të përdorej më shumë dhunë. Më duhet të konstatoi së dhunë ndaj jush është përdorë jo vetëm mjaftë, por shumë tepër. Çdo përdorim i saj tash e mbrapa do të ishte plotësisht e tepruar dhe e turpshme për ne Deri sa na bisedonim asnjëherë axha Syl nuk u largua nga dritarja ku unë isha lajmërua para së të dilja për tu takua më ata që më ftuan.
--Komandant si mendon që duhet shkua. A ma mirë do të ishte të shkosh ti vetëm apo ndoshta do të ishte më mirë nëse unë të shoqëroi, që besimi disi të ishte më i mirë.
--Nuk e di si do të ishte më mirë. E di së do të frikësohen në fillim kur të shohin ty të armatosur, por besoi së më në fund do të kuptohemi ashtu si ti je duke kërkua dhe ajo do të ishte në të mirën tonë. Mirë. Eja të shkojmë bashkë ndoshta do të ishte më mirë. Ndryshova mendimin
-- A kam guxim të vij i pa armatosur?.—Më pyeti dhe më shikoi ashtu rrepte që të bindet së ka mundësi të më beson.
--Po.—I thash pa ngurrim.—Unë të garantoi për integritetin e juaj. Sikur të jesh i pa armatosur ata do të frikësoheshin shumë më pak.—Tentova të bindi oficerin së edhe ne jemi njerëzi sikur të gjithë të tjerët. Na duhet ti besojmë dikujt mbasi nuk kemi zgjedhje tjetër. Duke u bindur së nëse nuk dalim vullnetarisht nga atje ku ishim strukur, ata kanë mundësi të na nxjerrin më dhunë, por ndoshta edhe më disa viktima që për mua jo vetëm që ishin të tepërta e të pa nevojshme, por për mua si unë e mendoja, duhet te ishin fatale çdo përdorim i dhunës tash e mbrapa ndaj nesh
--Mirë komandant.—Më tha pa u hamend më shumë.—Mbasi po pajtohesh ti së ka mundësi të më sigurosh, unë do të vij më ty që të ishte garancioni më i madhe së më nuk ka mundësi askush më u keqtrajtua. A shkojmë?!!.—Me pyeti në fund duke qenë i sigurt në mendimin tim.
--Po, shkojmë. Do të ishte në të mirën time e mbasi ti po kërkon besoi së kjo do të ishte edhe në të mirën e juaj. Nëse do të kemi sukses do të isha mirënjohës i yti për jetë, që na ndihmove. Mire do të ishte sikur ky mendim të kurorëzohet më sukses. Nëse nuk do të kemi sukses, mundësit tjera ka dhe ju e dini a duhet përdorur ose jo dhuna.—Përfunduam një bisedë që mua më dukej së ishte mjaft konstruktive. Po sa u lajmëruam para tyre të gjithë u habiten së më mua ishte një oficer. Sikur të kishte urdhërua dikush të gjithë sa ishin në ketë sallë aq të madhe përnjëherë u ngritën në këmbë, jo së kishin mendimin për të na përshëndetur mua dhe oficerin që erdhi më mua. Për ketë nuk i kishte shkua mendimi askujt, por nga frika që pasuan nga masakra, mbasi tash në shoqëri më mua ishte oficeri që më ftoi të dilja jashtë. I ngrita të dy duart lart që të këshilloi mos të kishte panik, por edhe nuk duhet të frikësoheshin fare nga së kishim ardhur më qëllime të mira.
--Uluni ju lutem. Mos krijoni tollovi mbasi ato na sollën deri këtu. Uluni që të bisedojmë si miq më oficerin që na ka ardhur nga Kroacia për të na marr. E ceka së oficeri që ishte më mua ishte nga Kroacia, për ti bindur së ky nuk ishte nga ata që na masakruan. Fatkeqësisht që ky nuk erdhi kur në erdhëm këtu, së kjo nuk do të kishte ndodhur. Tash jemi nen komandën e tij e jo të Malazezëve. Ky erdhi në besën time së më ju do të bisedon si miq. Unë ashtu i premtova së do të ndodhe, dhe ashtu do ta pranoni ju. Nuk do të ishte mirë si për mua ashtu për ju që ky mos të konsiderohet mik i joni, por edhe ne do të jemi nen mbrojtjen e tij nga ky moment. Nuk kemi ardhur në Tivar për të kërkua mik sipas dëshirës, por sipas nevojës. Kushdo që ka mundësi të na ofroi miqësi, na duhet pranua. Ju të gjithë e dini së na këtu nuk kemi mundësi të parashtrojmë kushte. Kushtet ishte dashur të parashtrohen më herët.— Tentova që të qetësoi masën jo pse kishin mundësi të kryeni ndonjë veprim të keq, nga së fizikisht ishin të dërmuar, por kisha dëshirë që oficeri të kishte një përshtypje të mirë ndaj nesh së na nuk jemi bisha ashtu si i kishin tregua Malazezet në Shtab. Kjo do të ishte më rëndësi të madhe për momentin. Kur oficeri kishte qëndrua në shtab ata e kishin lajmërua së po si vrave të gjithë ti nuk do të kesh mundësi të kuptohesh më ta. Kjo ndodhi për shkak së ata nuk deshën të kryeni rregullat që na kërkuam. Nuk e di pse por kësaj radhe të gjithë më dëgjuan sikur faktikisht të isha komandanti i tyre i vërtetë.
--Vëllezër!.—U thash në fillim.—Ky oficeri që është më mua ka ardhur nga Kroacia për të na marr. Kërkesa e oficerit është që të gjithë sa jemi të dalim nga kjo ndërtesë, mbasi mundësi qëndrimi këtu nuk kemi, për shkak të kushteve që u krijuan. Unë po kërkoi që ngadalë pa panik të dalim. Ata që kishin ymër jemi shpëtua, exhelelit kanë shkua. A pajtoheni?.
--Jo, o, o, o.--U dëgjuan shumë zëra në sallë, që mua mu duk së mi shkurtuan të dy këmbët edhe ashtu të shkurtuara dhe të pa fuqishme.
--O vëllezër!. Unë po u tregoi së më shumë nuk kemi mundësi këtu për të qëndrua. Kjo duhet të është e qartë për të gjithë. Unë askënd nuk e qes më dhunë por vetëm ata që më besojnë dhe mendojnë që të kthehen një ditë në shtëpitë e tyre e të familja. Pra kush dëshiron më vazhdua luftën qëndroni e mos dilni.—Thash pak i nervozuar. Kur ktheva kokën për të shikua oficerin pash së ai ishte strukur mbrapa meje, mbasi nuk kishte dijeni së për çka jam duke bisedua më të pranishmit që akoma qëndroni në këmbë. Tash që u ulën të gjithë oficeri më doli krahas meje sikur fitoi besimin në mua dhe në njerëzit më të cilët isha duke bisedua.
--Komandant a mund të flas unë?.—Kërkoi leje nga unë.—A ke mundësi ti të përkthesh të gjitha ato që unë dua të diskutoi më ta, mbasi ti e din mirë serbokroatishten?.
--Jo shoku oficer nuk ka nevojë askush të përkthen. Të gjithë din serbishte ashtu sikur unë që fola më ju e ndoshta dikush ka mundësi të dinë edhe më mirë.
--Ani pse ndodhi e gjithë kjo që është para nesh mbasi keni pasur mundësi të kuptoheni mirë dhe pa probleme?!!
--Nuk ka ndodhur për shkak së ne nuk kemi pasur mundësi të kuptohemi. Të gjithë sa jemi këtu, kuptojnë si serbisht ashtu shqip.—Oficeri më shikoi ketë radhë disi më një seriozitet të shtuar duke i rrudhur vetullat sikur nuk deshi të besoi.
--A a a.—Beri disa here duke prekur më gishtin tregues kokën e vet, sikur e zgjidhi problemin.—Tash po e kuptoi së pse ka ndodhur kjo masakër!.
--Pse shoku oficer?!!.-- Pyeta nga kureshtja për të kuptua shkakun e gjithë kësaj masakre që besoi së në Ballkan nuk ka ndodhur në te njëjtin vend diç e tillë deri me tash.
--Para sa ditësh në Prishtinë është vra Milladin Popoviqi. Si duket kjo duhet të ishte hakmarrje.—Tha oficeri i bindur së kishte zbulua misterin e kësaj masakre.
--Kush ishte Milladini?!!—Pyeta nga kureshtja, nga së unë nuk kisha dëgjua për të dhe kush ishte.
--Si nuk ke dëgjua për Milladinin?!!. Ai ishte sekretari i partisë komuniste për Kosovë. Me kombësi ishte Malazezë.—U përgjigj oficeri dhe nuk kishte dëshirë të vazhdoi bisedën. Biseda e filluar nuk do të kontribuonte në qetësimin e situatës.
--Komandant, na kemi ardhur këtu për të bisedua më të gjithë këta që të dalin nga së mundësi tjetër nuk ka. Këtu për të qëndrua më shumë është i pa mundur.-- Filloi oficeri të sqaron situatën në të cilën ndodhemi.
--Dua të besoi së të gjithë duhet të jeni të një mendimi ashtu si është kërkesa e oficerit.
--Ti dil e shko e merru vesh si të duash më ata që na vranë. Na të gjallë nuk dalim nga këtu.—Tha Behram Bajraktari nga LLausha.—Vepro ti ashtu si je marr vesh më ta. Na nuk do të dalim—Vazhdoi Behrami.
--Mirë o dashamirë.—U përgjigja për momentin.-- Ata që duan të jetojnë e mendojnë të kthehen në Kosovë të familjet e tyre i porosis që të dalin bashkë më mua. Ata që mendojnë ndryshe mund të rrini deri sa të keni mundësi. Unë nuk po kërkoi të vini më mua ata që mendojnë së më mirë do të ishte të qëndrojmë këtu. Unë mendoi së sikur të dalim do të ishte më mirë së askush nuk ka mundësi më na ndihmua që të qëndrojmë në ketë ndërtesë dhe këtu të jemi më të sigurt së që do të jemi jashtë saj, mbas gjithë asaj që ndodhi.—Kur unë tregova të gjitha ato që kisha bisedua më Oficeret gjatë kohës sa qëndrova jashtë.
--A jeni për të dalë jashtë vullnetarisht?.-- Në atë moment nga salla u dëgjuan zëra, që mua më demoralizuan bukur shumë. Plot njerëz ka që kur i lutë nuk pranojnë e kur i rrokë zori bëhen pishman.
--O o o o o jo. O Kotorr. Jo. .—U shtanga nga së tash nuk kisha ndonjë ide të veprimit. Tash në vend që të përdori ndonjë politik apo taktikë që ti bindi, u thash shkurtë:
--Burra. Kush mendon të kthehet në Kosovë një ditë, ejani me mua. Ata që dëshirojnë mendim tjetër rrini e mos luani. Mos luani. Qëndroni sa të keni mundësi e lë të dali ku të dali. Salih merri teshat që i kemi e eja më mua. Sinan nisu mbas tij. Axha Syle mos u hamend po eja sa më shpejt. Smajl e Azem çka jeni duke pritur ejani më mua. A nuk do të pranoni së çka të ndodh më mua duhet të ndodhi edhe më ju. Të gjithë ata që nuk dëshirojnë të vdesin në ketë ndërtesë ejani mbas meje. Trimave që nuk u dhimbsej jeta rrini deri në fund. Provoni trimërinë. Ejani burra të dalim nga së nuk ka mundësi tjetër. Nuk jemi këtu për të tregua trimëri në Tivar. Trimërinë kemi pasur mundësi për ta tregua diku tjetër. Më trimëri në Tivar nuk do të arrinim askund dhe nuk kemi arrit. Mos mendoni së vet do të shkoja diku ku do të ishte keq për mua dhe për ata që i kam nga Kotorri. Na mund të dalim tash vullnetarisht ose më vone më dhunë. Kush ka dëshirë për dhunë duhet të presin mbasi të shkojmë ne që nuk jemi të dhunës. Të shohim si do të dali.—I zëmëruar i fola këto fjalë.
I pari nga monopoli i duhanit dola unë më të gjithë ata që ishin nga Kotorri. Tash unë isha në krye të kolonës, e mandej filluan të dalin disa miq e dashamir dhe kështu vazhduan të dalin të gjithë pa asnjë problem. Nga rruga ishin largua kufomat sa për të kalua kolona. Unë dhe oficeri shikonim më habi si vargu nuk këputej deri sa doli i fundit.
--Komandant!.—Tha oficeri që ishte në shoqëri më mua.-- Kur mora për detyre që tu nxjerr jashtë nga shtëpia ku ishit të strehuar, në shtab më thanë së duhet vra të gjithë, mbasi ndryshe nuk ka mundësi ti nxjerrësh jashtë. Kjo më brengosi shumë duke marrë parasysh së çka kishte ndodh më ju. Ata janë njerëzi më të cilët askush nuk ka mundësi të kuptohet. Tash kur po e kuptoi së kjo u krye ashtu pa më të voglin problem. Po mahnitem më ju dhe qëndrimin që keni duke llogaritur ato që ndodhen para disa orësh. Do të isha oficeri më i lumtur sikur në brigadën time të kisha njerëzi të tillë më të cilët do të kisha mundësi në çdo kohë të kuptohem ashtu si duhet. Pse këta njerëz u urrejnë aq shumë.
--Oficer, kjo është një histori e gjatë. Nëse kemi kohë do të tregoi një ditë tjetër. Për momentin më duhet të shkoi të shokët së ndoshta dikush i provokon.
--Ka mundësi të ndodh diç e tillë?!!.—Pranoi më habi oficeri gradën e të cilit unë nuk e dija.
--Po dhe shumë. Ndoshta po frikësohem, por kame arsye.—I thash.
--Unë i kame njëzet ushtar në përcjellje. A të nevojiten për çdo eventualitet?.
--Po. Më nevojiten nëse ata do të më dëgjoni mua, që të veproni si unë u propozoi.
--Bash mirë.—Tha oficeri.—Unë do të vij më ju. Çdo gjë që u nevojitet vetëm më thoni mua, ajo do të kryhet ashtu nëse do të ishte në të mirën e të gjithëve.-- U pajtuam më oficerin, por nuk pranoi që ata njëzet ushtar të ishin nen komandën time. Shkakun as nuk e dija por as nuk kërkova të dija.
Deri sa shkuam në plazh. Disa herë e pyeta:
--Si do të veprohet më të plagosurit. Në bazë të mendimit tim dy të treta duhet të jenë të plagosur e një e treta të vdekur.
Në fillim nuk u përgjigje sikur nuk dëgjoi pyetjen. Kur unë fillova prapë të insistoi të njëjtën pyetje, nga së kisha dëshirë të di së ku do të përfundoni ata të mjerët që mbeten atje në mëshirën e armikut. Dikur mbas insistimit tim disa herë më tha:
--Komandant!!. Unë do të përgjigjem vetëm për ata që janë të gjallë e shendosh e mirë. Të tjerët nuk do ti pranoi dhe nuk do të përgjigjem së ishin më mua. Por sa unë munda më vërejt deri sa ishim atje, dhe sa na kemi hulumtua më ata që erdhën më ne po më atë qëllim për tu ndihmua të plagosurve. Para së ti të lajmëroheshe, na një kohë të gjatë kemi hulumtua për diç të tillë. Nuk kemi gjetur për çudi asnjë të plagosur e as të alivanosur. Kamë bindje së nuk kishte të plagosur. Ku është mendim subjektiv. Ketë po e them sipas asaj që unë vërejta. Nuk kam mundësi të pohoi dhe as të mohoi, nga së unë të gjithë nuk i verifikova sa ishin të vdekur, por unë nuk kamë vërejtur së kishte të plagosur. Nuk e di pse por kur erdhëm në kala, atje nuk ishte asnjë i plagosur i cili ishte dashur të kërkoi ndihëm ose në gjendje kome që ka nevojë për ndihëm. Më beso së kështu ishte, por në fund ky është mendim i imi që ndoshta nuk ka të bej më realitetin. Unë u habita si ka mundësi të behet gjithë ai masakër e mos të kishte të plagosur bile disa. Në luftë çdo herë ka dy a po tri herë më shumë të plagosur rënd e lehtë së sa të vrarë. Këtu kishte vetëm të vrarë e nuk pash së kishte të plagosur. Pse ka ndodhur kjo kështu, unë nuk dua të paragjykoi, nga së nuk kamë as kompetenca për diç të tillë. Ti duhet ta dish së në ushtri nuk ka mundësi të përzihen kompetencat. Ketë ka mundësi të vërtetojnë edhe tre koleget e mi më të cilët hulumtuam për të ndihmua të plagosurit, por ne nuk kemi gjetur asnjë. Të plagosur nuk gjetën as infermieret që erdhën më ne. Kjo na ka çudit në që kryem hulumtimin, ashtu si është duke të çuditur ty tregimi im. Kur përfunduam kërkimin për të plagosur u thash shokëve: Duhet të ishte bile një i plagosur!. Por që nuk hasem në asnjë. Pse nuk di të tregoi. Kjo ishte puna e tyre, unë nuk kamë kompetenca të përzihem. Besoi së më kupton. Si është e mundur kjo që jemi duke bisedua, unë nuk kam autorizim të komentoi.
--Më fal oficer që të pyeta, por e bëra nga kureshtja dhe brenga.—Vazhduam rrugën deri të plazhi i Tivarit kur u ndalem në rerën e këtij plazhi që për mua ishte hera e parë në jetë që isha në një plazh dhe aq afër detit duke i pa valët e tija si shkojnë. Tash kishte fillua të errësohej. Na qëndronim në rerën e plazhit sikur ishim këtu për të ber plazh, por banesë nuk kishim të siguruar. Ky ishte vendi ku duhet të qëndrojmë deri sa të përfundoi komisioni punën.
--Komandant.—Mu drejtua mbas një kohe që shikonim sa detin aq ushtaret që qëndronin ulur disi sikur kishin mjaftë frikë nga kjo që shikoni. Kuptohet së frika ishte e pranishme te të gjithë që ishim. As unë nuk isha pa te, por nuk kisha mundësi ndryshe të veproi. Çdo formë tjetër nga kjo që na ishim duke e pranua së ishte e mirë, do të ishe më keq së cila do tjetër.
--Duhet ketë natë ta kaloni këtu në plazhe pranë detit të tërbuar, që për ju ndoshta duhet të ishte frikësuese. Për momentin nuk kamë mundësi ndryshe, për shkak së nuk munda më gjetur përkrahje tek institucionet këtu që tu strehoi. Bindu së po më vjen shumë keq dhe së që një kohë jam duke mendua si mund të gjendet zgjedhe më e mirë së kjo, por mundësit e mija janë kështu dhe ato mjaftë të kufizuara. Kamë disa probleme më shtabin të cilat nuk kamë mundësi ti kryej ashtu si ata po kërkojnë. Ky është shkaku që nuk po mundem tu strehoi diku më mirë. Nëse ti ke ndonjë propozim më ndryshe do të ishte mirë të më tregosh. Bindu së do të përkrahu brenda mundësive dhe autorizimeve që kamë.—Përfundoi mendimin e vet oficeri.
--Mirë duhet të ishte edhe kjo, mbasi është më mirë së që kemi qëndrua deri më tash. Por duhet roje së ndoshta dikush nga jashtë do të na sulmoi e na nuk kemi mundësi të mbrohemi. Nuk kemi as forcë fizike tu kundërvihemi por as mjete për mbrojtje. Nëse dikush na sulmon kjo do të ishte fundi për të gjithë ne. Kjo nuk po më duket në rregull për momentin. Jemi të pa mbrojtur. Nga kjo po frikësohem. Besoi së nuk do të ishte mirë as për ju që tash veç na keni pranua.
--Ashtu është por unë gabova që në fillim nuk e sqarova. Ndoshta edhe nuk pata dijeni si duhet deri në fund. Sikur të vini ushtaret e mi të armatosu e të sillen andej pari. A kanë besim këta së nuk do të sulmohen ashtu si u sulmuat në kala nga ushtaret Malazez?.
--Po. Por kjo ka zgjedhje. Unë i sjelli disa njerëz nga grupi im që ti bashkoi më ushtaret tu që të njihen së pari nga së më siguri të gjithë në kemi frikë nga ushtaret e armatosur. Besoi së nuk ka nevojë për koment. Kjo duhet të ishte e kuptuar edhe nga ju. Nuk do koment. Duhet të na besoni duke pa situatën. Ju tash e keni në dijeni së sa kemi pësua nga ushtaret Malazez. Dua të besoi së kjo për ty është e kuptueshme. Nuk po kërkoi që të armatosen ushtaret mijë. Po kërkoi që ushtaret e tu mos të patrulloni pa prezencën e ushtareve të mi në afërsi tonin, për të qenë na të sigurt së nuk ka probleme kur të lëvizin patrullat. Prezenca e ushtarëve të mi më ushtaret tu do të ishte siguri për ne.
--A a a. Fort më mend e ke. Për ketë nuk ka asnjë problem. Asnjë ushtar i imi nuk duhet të dukej andej ku jeni ju po nuk do të ishte dikush i shoqëruar nga ushtaret e ju. Për ketë mendim dua të falënderohem nga së e meriton. Zgjedhe më mend e më vend. Po si do të kuptohen kur të dalin në roje bashkë?.—Tha oficeri dhe shkoi duke mos pritur përgjigje, për të bisedua më oficerët e tjerë. Tre oficeret e tjerë shkuan diku dhe mbas një ore erdhën që të tre në një kamion ushtarak. Nga kamioni zbriten tre ushtar të pa armatosur. Oficeri që ishte më mua mu drejtua:
--Komandant unë u sjella do bukë por vetëm më qaj nga së nuk munda diç tjetër të siguroi. Kishte më qene mirë që të gjithë të rreshtohen për te marr aq sa kemi mundësi dhe ashtu si kemi.
--Nuk e di si të tregoi. Na nuk kemi marr bukë qysh kur jemi largua nga Shkodra e ajo ka kalua që tri ditë. Do të ishte mirë që tu epej sa më shumë qaj së përndryshe ka mundësi buka të sjelli probleme më jashtëqitje. Sa për bukë nuk ka problem. Jemi të adaptuar për të jetua pa bukë.
--E di edhe ketë që më tregove. Por qaj do të marrin sa të dëshirojnë. Bukë nuk mundëm më u dhanë më shumë jo pse nuk ka, por nga së po frikësohem së do tu bej keq.
--Kujdesi që tregoni për ne shoku oficer do të ndikoi që të zvogëlohen dhimbjet e shkaktuara prej së kemi fillua nga Kosova dhe arritjes së kulminacionit këtu në Tivar. As unë nuk di si të falënderohem, por në gjuhen tonë thonë: “Zoti të shpërbleftë”.—Tentova të sqaroi ketë domethënie. E falënderova oficerin për bukën dhe kujdesin ndaj nesh në momentin më kritik për jetën tonë. Shkova të shokët për tu tregua së tash duhet të marrim bukë, por qaj ka mundësi të merrni sa më shumë, kjo do të ishte mirë për ne. Në lukth nuk duhet të dërgohet buka pa e lagur mirë më qaj. Për ketë duhet të kemi kujdes.—Kërkova që ti përmbaheshin këtij mendimi deri në fund duke marr parasysh së mund të kishin probleme më jashtëqitje.
--A tash keni vendos të na helmoni më qaj o Kotor.—U dëgjua një zë nga grupi që unë nuk kisha mundësi të di së kush ishte, nga së ishte errësua, por nuk e mendoja së duhet të di së cili ishte. Për momentin nuk më nevojitej, nuk mendoja së ishte në interesin tonë sikur të filloja të përlaheshim tash mbas gjithë asaj që ndodhi.
--Jo ty jo, nuk do të helmoi. Unë çajin ua sjella për ata që janë nga Kotorri. Këta do të marrin e ju që frikësoheni nga helmimi mos merrni. Ruajuni. Keni mundësi të ruheni. Axha Sylë eja këtu pran meje. Ti duhet të ishe i pari që do të helmoi. Të kam axhi e më duhet të parin për të helmua. Azem të ka ardhur radha bashkë më Smajlin. Mbas tyre ju të gjithë të tjerët rreshtohuni kush dëshiron të marr bukën me çajin helmues urdhëroni. Kisha më u lutë që mos të krijojmë tollovi së duhet të ketë mjaft për të gjithë ashtu më premtoi Oficeri, ashtu po u premtoi unë ju. Ju e dini së unë bukë e qaj nuk kamë, por ata na e sjellën për ju.-- Reshti u rregullua, por unë nuk qesh i interesuar a hyrën të gjithë në resht apo dikush ngeli jashtë rreshtit. Po sa u furnizuan të gjithë më bukë, unë kërkova që të gjithë ata që kanë nevojë për qaj duhet të vazhdoi rreshti. Bukë nuk do të mund të merrni më shumë, jo së nuk ka por do të ishte keq për lukth. E di së keni nevojë, por na nuk kemi pas bukë që tri ditë.-- Gati të gjithë shkuan për qaj edhe nga një here e kishte që u furnizuan edhe nga dy e tri here. Ky qaj ishte i pari ushqim i nxehtë që morëm prej së kishim kalua Shkodrën.
--E di së nuk ishte mirë, si ishte dashur të ishte kjo darkë, por ndryshe nuk munda. –Kisha dëshirë të bisedoi deri sa ata kryeni darkën.-- Por tash ju për të qenë të sigurt që të pushoni aq sa keni mundësi, edhe pse vendi nuk është i përshtatshëm për pushim, por dua të besoi së deri më tash asnjëherë nuk e kishim diç më mirë. Pra duhet të pajtohemi kështu si i kemi mundësit. Na duhet roje. U thash.
--Nuk ka roje Isuf më duar thatë. Si po mendon ti ashtu.—U dëgjua një zë nga grupi që askush nuk më tregoi së kush ishte edhe pse u interesova
--More ti fort mire e ke. Na do të dalim në roje bashkë më ushtaret e këtij oficerit që na pruri bukë dhe na pruri deri këtu në plazhe. Por duhet të jemi edhe na në roje më ta që të kemi edhe na një kontroll së a po kujdesen si duhet ata që e kanë për obligim. Unë nuk dua të besoi ashtu si të tregon dikush. Ndoshta ata thonë së do të ruajnë e shkojnë në hotel e ne ka mundësi dikush të na sulmoi sikur lepujt në mal. Po nuk u kujdesëm na për veti kush do të kujdeset sa duhet për ne?. Na do të ishim kontroll për të kuptua së a na ruajnë ata sa duhet. Na duhet më besua por më mirë edhe të kemi një kontroll aq sa ka mundësi. Ai që do të dali në roje nuk do të lejoj që të qëndroi më shumë së një ore nga së jemi të gjithë të lodhur tej mase. Na do të ndërrohemi për çdo ore e ata do të ndërrohem për çdo dy orë. Kështu jemi kuptua më Oficerin e tyre. Kishte më qenë mirë që të lajmërohen disa vullnetar që të ruajmë bashkë më ushtaret e rregullt, mbasi të gjithë jeni të lodhur e nuk e di cilit ka mundësi ti thuhet të qëndroi në roje.
--A bën unë i pari që të ruaj.—U lajmërua njeri që unë nuk e njoha.
--Pse nuk bën or dashamirë. Po ti je duke më ndihmua që të filloi kjo për të cilën jemi duke bisedua. Ti do ta ruash së pari vetën e mandej ne të gjithëve.—Mbas tij u lajmëruan edhe disa të tjerë që sipas llogaris sime ishte e mjaftuar që deri në mëngjes nuk kishte nevojë më shumë. I rreshtova duke u tregua së kur të behet një ore cilin duhet thirrur dhe ku duhet ai të qëndroi, që mos të kishte nevojë për të kërkua që të zgjohen të gjithë që ishin në plazhe.
--Komandant.—Tha Oficeri.—Ti eja më mua të shkojmë më fjet së e di që je shumë i lodhur e ke nevojë të pushosh, ndoshta më shumë psiqikishte së fizikisht. Ushtaret e mi do të kryejnë detyrën ashtu si duhet. Për ketë ti duhet të jesh plotësisht i bindur, ashtu si ishe i bindur kur kërkove të dilni jashtë nga ajo ndërtesë ku u maltretuan aq shumë.
--Shumë të falem nderit Oficer.—I thash.-- Unë nuk mund të ndahem nga ata më të cilët kalova të gjitha që na ndodhen në këtë rrugë. Do të rri e do të qëndroi aty ku do të qëndroni të gjithë ushtaret e mi. Jo së në ju nuk kamë besimin e duhur, por ata do të mendoni keq për mua nëse unë do të mungoi ter natën. Do të frikësoheshin për fatin tim duke mendua më të këqijat që mund ti ndodhin njeriut. Ky është problemi që nuk kam mundësi të pajtohem më mendimin e juaj. Pra më falë. Po më vjen keq dhe më falë, që tash kur është interesi im personal nuk po kamë mundësi të pajtohem. Ata nuk do të flini askush sikur unë mos të jam më ta duke mendua së si më kanë grirë sikur duhanin Malazezet. Nëse u tregoi së unë shkova më fjet diku, po më duket e pa drejtë. Deri këtu i ndamë bashkë të gjitha e tash unë të shkoi diku ku do të ishte më mirë, ndërsa ata do të qëndroni këtu, nuk po më duket humane. Shumë të falem nderit shihemi në mëngjes. Shko pusha edhe ti së më siguri ka kalua më shumë së gjysma e natës duke u mundua për ne.—U përshëndetem që nesër të takohemi prapë. Na mbetëm aty ku ishim duke e përjetua më fundin e kësaj ditë fatkeqe për ne dhe Kosovën tonë. Fatkeqësi për nënat grat e shumë fëmijë që mbeten pa prindër e gra pa burra mu atëherë kur kishim më së shumti nevojë. Duke mendua së ku duhet të ishin kufomat që i lamë në kalanë e Tivarit më kishte mashtrua gjumi i mbështetur për shpinën e Sinanit, sigurisht nga lodhja e madhe dhe përjetimi i tragjedisë. Mëngjesi na gjeti të gjithëve ashtu si na kishte gjetur mbrëmja. Ishim mirë sikur të ishim diku në ndonjë vend të përshtatshëm për të pushua. Nata nuk që e ftohet apo ishim adaptua kësaj forme të jetës. Nuk e di pse nuk ishte i sëmur askush. Pa bukë e ajo që ishte më së e keqe pa ujë qëndruam më ditë të tëra e asgjë nuk na ndodhi. Kjo është për tu habitur. Ajo që na mungonte për momentin, ishin shokët të cilët më nuk ishin më ne. E na nuk kishim mundësi të kujdesemi për kufomat dhe nderimin e fundit duke ua këndua nga një “EL-HAM” si është rregulli. Na ishim të pa fuqishëm që të ndërmarrim diç që do të ishte në dobi për ne ose për ata, që më së paku të vdekur ti varrosim si duhet dhe sipas rregullave tona. Fati deshi dhe ashtu përfundoi mbasi ne nuk kishim mundësi ndryshe. U detyruam të heshtim që të harrohen sa më parë që ka mundësi. Tash ishte ditë e re. E shkuar e harruar thoshte baba im. Ashtu edhe u harruan nga së kurrë askush nga Kosova nuk u mundua diç për të zbardhur fatin e tyre, që të kishim mundësi nga një lule të vendosim mbi varrin e tyre. Askush nuk u mundua që ti sjelli eshtrat e tyre që të pushoni pranë prindërve në Kosovën për të cilën u munduan duke derdhur gjakun. E di së ata më nuk ka mundësi të kthehen në mesin tonë, por së paku të ishte një përkujtim për të pushkatuarit në Tivarin plak. Të nesërmen filloi ditë e re më probleme të reja. Nuk ishim pastrua prej së ishim largua nga shtëpia në Kosovë. Duke pasur parasysh ketë u thash që të futeshin në det për tu la, por jo për të notua nga së isha i sigurt së askush nuk din notë, e aq më pak mbasi ata ishin aq të dobësuar sa që nuk kishin mundësi të notoni edhe ata që kishin njohuri nga noti. Ashtu kisha një parandjenjë. U propozova që të hyni deri ku mendoni së nuk do të kishte rrezik. Lajeni këmishën e danet që të mund të tereshin deri në mbrëmje, kështu do të ishin më të pastra. Ter dita na shkoi kështu duke u la edhe pse uji ishte bukur i ftohët. Dikur mbasi kishim drekua erdhi Oficeri më të cilin unë korrespondoja më shumë mirëkuptim.
--Komandant.—Më tha prerazi.—Si duket këtu do të qëndrojmë edhe disa ditë nga së nuk po mundemi të zgjedhim problemin e të vdekurve. Ata po kërkojnë që unë të pranoi së i mora të gjithë ata që erdhët deri këtu. Kjo është kërkesë definitive e tyre. Ndërsa unë nuk mundëm të marr kufoma së ato nuk janë më mua. Unë nuk pranoi ndryshe vetëm ata që jeni të gjallë e asnjë më shumë. Si duket për ketë do të vendos shtabi i përgjithshëm në Beograd. Por ata që u sollën deri këtu nuk po pranojnë që kjo të zgjidhet në Beograd. Si duket nuk kanë dëshirë të kuptohet së çka ka ndodh dje më ju. Kur të kuptohet së mungon një numër aq i madh dikush duhet të shkoi në përgjegjësi. Pra deri sa të vendoset si duhet veprua unë nuk kamë mundësi tu strehoi diku që do të ishte më mirë. Më vjen keq, por mundësi tjetër nuk më ka mbetur. Ky është problemi më të cilin mua më duhet të ballafaqohem deri në fund. Ju sipas regjistrit deri këtu keni ardhur dymijë e tridhjetë vetë. Kështu po shkruan në regjistrat që i kanë nga Kosova, të cilët unë nuk i pash. A janë të gjithë të regjistruar a nuk janë unë nuk e di. Tash jeni gjashtëqind e dymbëdhjetë vetë. Këtu si duket kemi nja tetëqind kufoma që i kanë varros dje. Ku duhet të ishin të tjerët unë nuk e di. Sipas regjistrave mungojnë pesëqind e tetumbdhetë, për të cilët nuk ka dokumente së ku ndodhën. Unë nuk kamë mundësi të përgjigjem për ata që nuk janë. Kamë dëgjua së rrugës disa kane ikur dhe së disa janë mbytur duke kalua Drinin që unë nuk dua e as që kame mundësi të bisedoi për ta. A pajtohesh edhe ti së duhet të këmbëngulim ashtu si është e jo si ka qenë. Kjo besoi së të takon edhe ty nga së janë ushtar edhe në përgjegjësin e juaj.
--Shoku Oficer. Ju e dini më mirë së unë të gjitha ato që ndodhen mbi ne. Nga ky eshalon që jemi nisur nga Kosova për këtu unë nuk e di sa njerëz kishte. Gjate rrugës na janë bashkangjitur një numër shume i madh sidomos ne Suharekë dhe në Prizren. Por e di që ishin shumë qysh kur u nisem nga Vushtrria dhe u shumuam gjate rrugës. Çdo njeri nga ne që është largua për të krye nevojën e madhe nëse ka shkua më shumë së dy metra larg kolonës është pushkatua e nuk na kanë lejua ta varrosim. Kështu të pushkatuar ka disa dhjeta që unë i di, që mbetën rrugës deri sa arritëm këtu. Kolona ishte shumë e gjatë e unë nuk kisha mundësitë di së çka ka ndodhur në fillim ose në fund të kolonës. Ndoshta për çdo orë është pushkatua dikush që ka dashur të kryej nevojën, a po ku mund të di unë së çka ka ndodh krejt. Gjatë kalimit të lumit Dri është prish ura dhe janë mbytur në ujin e ftohet të tij disa dhjeta që askush nuk i ka llogaritur as që i ka numërua për të ditur nëse dikush kërkon llogari. Deri sa unë mbajta një rregull për të kalua Drinin ura nuk u prish nga së nuk lejoja, që në urë të kishte shumë kalimtar duke mendua së ura do të dridhej e ka mundësi të rrënohet duke ra të gjithë në Drinin e ftohet e të rrëmbyeshëm. Kur më larguan mua duke mu kërcënua më pushkatim, nuk ka shkua as dy minuta e ura u prish duke ra disa dhjeta në Drinin që i përlau pa mëshirë. As këta nuk i llogariti askush. Nga Shkodra deri këtu në kala janë vra edhe disa dhjeta që alivanoseshin nga mundimi e pa gjumësia nuk lejoni tu ndihmoni të tjerët, por as mundësi për ndihëm nuk kishim. Tash si vepruan më në e dini ju vet mbasi e përjetuat dhe e shikuat. Nuk mendoi që unë të japi ndonjë këshillë mbasi ju dini më mirë si duhet veprua, por për çdo eventualitet të jeni në dijeni për veprimet e tyre dhe ku qëndron qëllimi i tyre.
--Shoku komandant.—Mu drejtua më një zë bukur serioz.—Po të betohem ty dhe veti së nuk do të pranoi së ka më shumë ushtar së sa faktikë ka. Për të gjithë të tjerët së ku kane mbetur dhe ku kanë shkua unë nuk di e as që duhet të di. Nuk kamë ma shumë as kompetenca. Do të ishte mirë sikur të kisha mundësi interesimi, por unë nuk e kamë më shumë mundësi ligjore. Më vjen keqë që nuk kamë mundësi tu ndihmoi atyre që më nuk janë në mesin ton, mbasi mundësit e mia janë të kufizuar për të kërkua llogari kush do që është. Dua të besoi së dikush duhet të kërkoi llogari, që i ka mundësit ligjore. Të ndryshoi gjendjen nuk mundëm as unë e as ti dhe askush nga ne. Ata që duhet të ndryshojnë diç, po frikësohem së nuk kanë vullnet për diç të tillë. Ka mundësi që dikush të shkoi në përgjegjësi për të gjitha ato që ndodhen, por ajo nuk e zgjedh problemin. Njerëzit janë vra dhe likuidua. Ata më nuk ka mundësi të kthehen. Dënimi dhe shqyrtimi nuk kanë efekte. Sikur të vriteshin tash sa e sa fajtor, problemi mbetet aty ku është ose do të rritet me më shumë kufoma që nuk do ti ndihmon as ju e as atyre që ma nuk janë. Nënat kanë mbetur pa djem e grat pa burra e tash të manipulohet më ndjenjat e tyre, që mua nuk më duket gjest i mirë.--Ter ditën e dytë qëndruam në plazhin e Tivarit. Dikush lahej e pastrohej mbasi nuk ishim la më shumë se një muaj.
Mbas tri dite qëndrimi në plazh filloi rrugëtimi i ri që as tash nuk kishim njohuri së deri ku duhet shkua. Besoi së sikur të ishim të interesuar do të kishim njohuri së ku duhet shkua. Dikur vonë mbasi kishte kalua gati dita, oficeri më tha ashtu kot së na duhet të shkojmë deri në Divulë. Kur të arrinim atje më siguri na presin shumë detyra.-- Ashtu na tha Oficeri përcjellëse. Dita e parë ishte atraktive në anije. Dikur filluam të kishim marramendja aq shumë sa që disa filluan të vjellin më të madhe. Isha i bindur së bukur më shpejt do të kishim udhëtua në këmbë së që lëvizte anija. Më dukej së më orë të tera ajo nuk kishte shkua më shumë së një kilometër. Gati të gjithë ishim të sëmur si na thoni ata, nga sëmundja që ata i thoshin”Sëmundja e detit”. Të gjithë ata që nuk kanë udhëtua nëpër deti shumë do të përjetoni një marramendje bukur të vështirë deri sa të adaptohen, por jo edhe të rrezikshme për shëndetin. Gjatë rrugës për në Divulë filloi një sëmundje më temperaturë të lart që kur na vizitoi mjeku ai konstatoi së ishim të infektuar nga Tifoja e morrit. Nder të paret i sëmur ishte Sinani. Ai kishte temperaturë aq të lart sa që frikësohesha për gjendjen e tij fizike. Bile një here duke qëndrua pranë tij, që të kujdesem për të, i thash veti.
--U frikësova aq shumë së do ta vrasin Sinanin kur ishim duke ardhur rrugës për në Tivar. Nga ajo shpëtoi, por edhe unë falë Zotit. Tash nga kjo temperaturë ugursoze po frikësohem së do të shkoi. Rruga më anije kishte përparësi, mbasi kishim mundësi të flinim sa të kishim dëshirë, por edhe vendi për të fjetur ishte i mirë. Dyshemeja ishte e shtruar më dërrasa dhe mjaft e ngrohet, sigurisht nga puna e motorëve që punoni pa ndërpre. Por edhe për ketë nuk kishim mundësi të zgjedhim ndryshe. Në Divulë arritëm në mëngjes. Kur filluam të zbarkonim kisha një parandjenje së mora lejen për të shkua në shtëpi. Disi kështu e përjetova kur më shkeli këmba në tokë. Më dëshirën më të madhe që kisha për momentin ishte që edhe një herë të zbres nga kjo anije dhe këmbët e mija të qëndroni fortë në tokë. Kisha një ndjenjë të keqe kur nën këmbët e mia luante anija.
Shkonim rrugës nëpër Divulë sikur në çdo moment ishte e mundur të alivanosemi. Në një gjendje të tillë ishim gati të gjithë, por unë ndoshta isha më i lodhuri. Ashtu më dukej. Kur hyrëm në kazermë, oficeri kërkoi që të mos futemi brenda nga së duhet të pastrohemi e mandej ka mundësi të futemi brenda për të pushua nga së e keni meritua.
--Po u kuptoi së shumë u ka mundua rruga në det.—Tha Oficeri.—Nuk ka mundësi tjetër përveç të pastroheni e mandej të pushoni. Unë e di së më shumë keni nevojë për pushim së për pastrim, por nuk kemi mundësi të shkohet sipas dëshirës por sipas mundësive që kemi. Ejani këtu të gjithë.—Ishte kërkesa e Oficerit.—Duhet të desheni të gjithë. Duhet të rruheni më makinë nga së nuk kemi kohë për të pritur që të pastroheni më zhiletë. Të gjitha teshat që i keni në trup duhet të lihen këtu për tu djegur, nga së nuk kemi mundësi ti pastrojmë nga morrat. Merrni dokumentet kush ka diç së ato do të digjen për shkak të pastërtisë. Të gjithë do të visheni nga sot si ushtar të rregullt të ushtrisë Jugosllave. Mbasi të kryhet kjo ceremoni më siguri do të keni detyrat sikur të gjithë ushtaret.
Një mjeke ushtarake na kontrollonte po sa dilnim nga ndërtesa ku laheshim. Mora teshat ushtarake dhe u vesha që të shkoi të shokët. Të gjithë që dilnim nga banja kur laheshim na thirrni shokët së na nuk kishim mundësi të njiheshim. Tash ishim të rruar dhe kishim uniformë. Po sa hyra në mesin e shokëve mbasi unë isha gati i fundit që kreva ketë ceremoni, pyeta:
--Ku është axha Sylë?. Po Azemi e Smajli ku janë. Fillova të interesohem por ata që ishin më të moshuar. Ku paska shkua Bardhi e Salihu?!.—Duke zgjatur kokën që të shikoi së ku duhet të ishin. Axha Sylë që ishte më i moshuari nga ne të Kotorrit dhe isha i sigurt së pranë ti duhet të ishin të gjithë të tjerët, mu drejtua krejt në afërsi.
--Isuf a nuk po më shikon a?!!. Që unë afër teje jam më të gjithë bashkë. Dhe më doli para. Unë nuk e njoha, por mbasi ishte duke folur e njoha zërin e tij. E përqafova dhe nuk e di pse më shkuan lotët tash kur nuk kishte nevojë për diç të tillë. Vuajtjet dhe tortura që i përjetuam deri në Divulë, nga ky moment kishin përfundua. Lotët nuk më kishin rrjedh as kur dola nga magacini i manapollit të duhanit në Tivar që i shikoja shokët të shtrim sikur ishin dele duke mrizua, të gjithë ishin të lar në gjak. Në trupin e tyre kishte nga disa dhjetra plumba sikur kishin frikë së ata do të ngriteshin për tu hakmarrë.
--Axha Sylë prej tani kemi shpëtua nga më e keqja. Tash jemi ushtar e jo rob luftë si na trajtuan deri më tani. Besoi së do të kemi edhe armë më të cilat do të kemi mundësi të mbrohemi jo vetëm për vet, por edhe shokët. Po më duket së në Tivar kemi zgjedhur rrugën e shpëtimit. Tash e di së të gjithë që ndodhemi këtu një ditë do të kthehemi në Kotorrin tonë ku u rritem. A pajtohesh më mendimin tim?.
--Isuf veprove mirë kur ishim në Tivar, që unë i pari isha kundër dhe kërkova më ngulm që mos të dalësh. Sikur të më kishe dëgjua nuk e di së ku ishim tani. Paska qenë fati i ynë për të shpëtua ajo që veprove ti. Ti ishe sebepqar. Ti sakrifikove trupin dhe jetën duke mendua për ne, dhe arrite të na shpëtosh të gjithëve që ishim duke pritur më të keqën.—Nuk e di sa vetë më kanë përqafua në atë moment. Por ka shkua një kohë duke u përqafua sikur shiheshim për të parëm herë mbas gjithë asaj që na ndodhi. Përqafimi zgjati aq shumë sa na kishte kalua lodhja. Nuk vonoi e erdhi Oficeri që çdo herë ishte më ne, dhe pranë nesh.
--Komandant!.—Kështu më thoshte vazhdimisht nga së unë nuk kisha shenja së isha dikush, e në fakt as nuk isha. -- Sistemoi të gjithë nëpër dhoma që të pushoni e mandej do të shohim së si duhet veprua. Mbasi të keni pushua mirë do të bisedojmë për detyrat që na presin Ju dhe të gjithë neve.—Tha oficeri. Ai bashkë më mua i ndamë nëpër dhoma që të pushojnë deri nesër më përjashtim së duhet të zgjoheshim për të drekua dhe darkua. Ter kohën tjetër e kishim në dispozicion për të fjetur e pushua. Nuk e di pse ndiheshim ashtu të pushuar, por mbasi u lamë dhe u pastruam nuk ndiheshim së jemi shumë të lodhur. Ndoshta ishte edhe një pjesë e gëzimit që tregon së nga ky moment nuk do të kishte më presion dhe keqtrajtim për ne. Në Divulë qëndruam dy javë. Gjatë kësaj kohe të gjithë që ishim mirë e kishim për obligim të shkojmë në ushtrime ushtarake për tu përgatit që në rast nevoje të shkojmë në luftë. Mua më konsideroni komandant i këtij batalioni që tash kishte uniformën. Pushkë nuk kishim akoma. Mbas tri jave na dërguan në Trogir ku na dhanë armë dhe mua më caktuan komandir i qetës. Në Trogir kemi ushtrua të gjitha ato që ushtrojnë ushtaret fillestar. Kur mbaruan këto ushtrime na dërguan në Biograd na More. Aty kemi qëndrua gjashtë javë dhe jemi ushtrua për të gjitha që do të na duhet kur të shkojmë në luftë. Nga Biogradi na kanë dërgua në Novo Mestë. Aty është krye një riorganizim i ri. Disa nga shokët që deri më tash ishim bashkë i kanë dërgua nëpër njësi tjera që më nuk kisha njohuri së ku ndodhën. Mua më caktuan komandant i batalionit rezervë. Ketë pozitë e mbajta deri ditën e fundit kur u lirova për të ardhur në shtëpi. Mbas gjashtë javësh që qëndrova në Novo Mestë, unë më batalionin tim kamë shkua në Lubëlan. Deri sa isha atje tri herë më kenë dërgua në shtab më kërkesë që të jam oficer i rregullt i ushtrisë Jugosllave. Nuk kamë pranua nga së kisha dëshirë të kthehem në Kotorrin tim. U ktheva dhe fatbardhësisht të gjithë i gjeta mirë ashtu si i kisha lënë para një viti kur u dorëzova në duar të kriminelëve Sllavo-Komunistë.



* * *



Nga Prizreni kur u nisem ishim aq shumë diku afër dymijë e më shumë vetë. Normal së askush nuk kishte mundësi nga ne për të ditur të vërtetën. Për ti numërua as që më ka shkua mendja. Tash në brigadën time jemi gjashtëqind e dymbëdhjetë, të tjerët mbeten rrugës ose u vranë në Tivarin që për mua duhet të quhet “Legjendarë” nga së kishte qenë legjendë për fatin ton. Sa unë kamë njohuri për tragjedinë e Tivarit, që ishte njëra nga katrahurat më të tmerrshme që e përjetuan më shpirtin dhe lëkurën tonë. Njëri nga ata që e përjetoi atë katrahurë isha edhe unë. Kjo ishte masakra më e madhe në Europë deri më tash e kryer mbi njerëzit e pa mbrojtur. Kamë dëgjua së diç ashtu ka ndodhur në spitalin e Vukovarit në luftën e fundit që u zhvillua në Kroaci. Ku Serbët i masakruan të gjithë ata që ndodheshin në spital më shumë së treqind. Besoi së mbasi unë kamë dëgjua, bota e dinë më mirë së unë. Nuk e di a ka shënime së si kanë veprua Serbët më popullatën e Toplicës dhe të Vranjes më rrethinë në vitin 1872-78. Kur është largua popullata shqiptare nga Sangjaku i Nishit. Historianet tonë fatkeqësisht mbajnë titullin e Historianit e të Doktorit të Historisë, por ata nuk kanë njohuri mbi masakrat që popullata Serbe kreu mbi atë shqiptare prej 1872 e deri më 1999. Askush nuk e shikoi ketë periudhë “të lavdishme të popullit Serb” mbi popujt tjerë të Ballkanit. Masakrat si ato të: Tivarit, Srebërnicës, Vukovarit, Sarajevës e për të tjerat që unë jam njeri i pa shkollë e nuk i di. Dua të besoi së dikush do të ishte mirë sikur një grup historianësh ti analizoi dhe të arrihet një mendim i përgjithshëm për kasapët e Ballkanit. Ajo që më mundon më së shumti është së pse për eshtrat e atyre që pësuan nga ky eshalon nuk u kujdes kurrë askush që të kthehen në vendlindje, ose të ishte organizua një vizitë e jona që patëm fatin e i shpëtuam kockat ti vizitojmë ato varre dhe ato vende ku mbetën kockat e vëllezërve tonë më pëlqimin e udhëheqësis politike të Kosovës dhe Shqipërisë. Jam i indinjuar së nuk kishin fatin bile të varrosën që të mbetet legjenda e përjetshme për ketë qytet ku pushojnë kockat e vëllezërve tanë. Kisha besim së një ditë në ketë qytet do të ndërtohet një përmendore, që do të na kujtoj masakrën mbi ne që askush nuk na doli në ndihëm as kur ishim të vdekur nuk patën mëshirë për ne. Do të isha pajtua që varret tona që duhet të ishin në Tivar, dikur brezave të ri tu tregojnë së këtu përfundoi tragjedia e eshalonit që u nis nga Vushtrria duke kalua nëpër Prizren e Kukësin, që për ne ishte shpresa e fundit për ti ikur asaj që na ishim duke mendua së do të na ndodh, dhe ajo ndodhi, por e kujtojmë si simbol fatkeqësie nga së kishte mundësi të na ndihmoi, por aspak nuk u kujdes brigada ushtarake që ishte aty në Kukës. Shkodra na priti mirë dhe na ndihmoi duke pasur mundësi të pushonim mbasi na sistemoi aq sa kishte mundësi, por më ushqimin që na dha, na mundësoi të kalohet rruga deri këtu në Tivarin fatkeq për ne, që duhet të ruhet si legjendë e popullit fatkeq shqiptarë. Sa unë jam në dijeni atje janë varros nga popullata e atij vendi diku nja tetëqind veta. Lapidari që unë mendoi të ngritët në Tivar, do të ishte tregim në veti që brezat e ri të kujtojnë: Si është qëndrimi i popullit Serb nda popujve të tjerë e sidomos nda popullit Shqiptarë. Sigurisht atje duhet të kishte më shumë kufoma, ndoshta për dy herë, por të tjerët janë hedhur në det që mos të ishin si dokument së atje u pushkatuan më shumë së njëmijë e gjashtëqind burra nga Kosova pa asnjë arsye. Nuk mund të di së ku ishte shkaku i varrosjes së tyre. Nuk po mundëm të kuptoi a i varrosen së ishin human ndaj kufomave apo pse kur filluan të kalben u vinte erë e keqe ter rrethinës. Dua të ceku së lidhja e luftëtareve të Jugosllavisë më një dekret të çuditshëm, të gjithë ata që u vranë qoftë rrugës për në Tivar ose në vet Tivarin i shpalli: “Martir të luftë”. Na në atë kohë nuk ishim në luftë. Nuk ishim të armatosur. Nuk kishte armik askund para nesh, përveç ushtrisë së rregull të Jugosllavisë. Ata na vranë ata na shpallën martir. Nuk e di si ka kuptim që robërit e luftës që na konsideroni deri më tash që ishim në Mal te Zi, ka mundësi kur të pushkatohen e mandej të shpallën martir të luftës. Nëse na jemi martir të luftës dikush që na pushkatoi duhet të konsiderohet armik apo xhelat për të tjerët. Kështu do të kishte logjikë. As kjo nuk ndodhi nga së askush nuk u interesua për ne. Por ajo që më së shumti më mundon, është së udhëheqësit politik e shtetëror në Kosovë kishin pranua diç të tillë, që për mua ishte marria më e madhe. Çudi mbas çudie. Deri sa ishim në Vushtrri na konsideroni të mobilizuar për nevoja luftarake kundër Gjermanit dhe tradhtarëve të vendit. Të gjithë sa unë kamë pasur mundësi të isha në kontakt më njerëzit të cilët i di së e kanë humbur jetën të afërmit e tyre në Tivar. Qeveria i shpalli martir dhe u dha familjareve nga një flet falënderimi për viktimën e dhënë në luftë. Por aty nuk ceket së në cilën luftë ata u vranë. Ajo dihet së na u vramë në Tivar ku nuk kishte luftë. Unë sot mbaj vendimin së isha luftëtar duke marr një pension të vogël për shkak së kamë luftua. E di së isha në luftë deri sa isha në brigadën e Shaban Polluzhës, në batalionin e Imer Fazlis nga Radisheva. Por të tjerët që shpëtuan nga brigada e Shabanit nuk i shpallën luftëtar e që nuk patën fatin të ishin në masakrën e Tivarit. Unë nuk po di si ndodhi kjo, por jam i bindur së as ata që na shpallen martir të luftës nuk e kanë të qartë pse-hen?!!!. Ndoshta Malazezët i shpallin martir edhe dhit kur i han ujku. Si duhet të thuhet për ketë as nuk di e besoi së dikush nga historianet duhet të sqaroi martirllekun e të pushkatuarve në Tivar sipas dëshirës së dikujt nga udhëheqësit e lartë të Kosovës dhe Jugosllavisë së Titos. Rri shumë i indinjuar që këtyre martirëve që ranë në luftë, si thuhet në fletë falënderimi, askush kurrë nuk u ngriti një simbol përkujtimi në vendin e pushkatimit, mbasi ata konsiderohen “Martir”. Kjo besoi së ishte obligim që duhet të kishin klasa politike e Kosovës. Ndoshta martirllekun e kanë përdor si mbulesë për masakrën. Kjo përmendore do të ishte përkujtim për brezat e ardhshëm që të gjurmohet shkaku i pushkatimit të tyre që patën fatin disa të varrosën e të tjerët si martir të hidhen në det. As lidhja e luftëtarëve në Kosovë asnjëherë nuk i përkujtoi duke i vizitua varret e tyre apo vendin ku ishin hedhur kufomat në det. Bile ata që ishin të varrosur, ti përkujtojmë më nga një lule bile plastike, mbasi ata tash ishin të shpallur martirë. Deri më sot nuk e kamë dëgjua së dikush i kishte tubua emrat e atyre që filluan ketë rrugë dhe humben jetën duke udhëtua për në vdekje. Kurrë askush nuk organizoi një simpozium e as akademia e shkencës dhe arteve të Kosovës, për të zbardhur fatin e tyre aq sa ka mundësi për flijimin e tyre. Kishte mjaft që përjetuan ketë tragjedi. Lidhja e luftëtarëve që ne na shpalli luftëtar të lirisë duke na pranua një pension minimal, ishte përgjegjëse për ti përkujtua viktimat e Tivarit. Lidhja e luftëtarëve nuk organizoi asnjë herë ekskursion më ata që patën fatin të shpëtoni nga kjo masakër e këtyre martireve që të vizitoni në mënyrë të organizuar varret e shokëve të cilët i ndaluan në Tivar. Asnjëherë nuk na tuboi që të përkujtojmë bashkërisht të gjitha atë që na ndodhën. Çdo njeri nga ne që patëm fatin për të shpëtua, por nuk patëm fatin për të shprehur ato që na ndodhën. “Mjerë atllarët që u prin gomari”—Sa herë më thoshte kështu axha Murat. Të gjithë që shpëtuam kishim dëshirë që ti shprehin ndjenjat aty ku u derdh gjaku pa asnjë nevojë. Një e di se qeveria e Jugosllavisë na pushkatoi. Kotë së koti na shpalli pa asnjë hezitim “MARTIR”. Por emrat e martirëve nuk u regjistruan asnjëherë nga lidhja e luftëtarëve të Kosovës, për të ditur më saktësi numrin e të pushkatuarve në Tivar dhe gjatë rrugës, edhe pse ishte obligim i tyre. PSE??!!!!!. Ku duhet të ishte tash ndërgjegjja e familjarëve të atyre që punuan në lidhjen e luftëtarëve të Kosovës duke marr roga të mira?!!. Për shkak të neglizhencës së tyre, tash manipulohet më numrat e të vrarëve në Tivar.

Vushtrri. 27- Maj- 1997.