Skënder P. Luarasi

[petrol]

Kristofor Spiro Xhani
Kujtime për Prof.Skënder Luarasin
Në të njëjtën kohë me Naum Strallën erdhi në shkollën Tregtare si mësues letërsie Skënder Luarasi; pedagog me ndjenja patriotike dhe pikëpamje demokratike. Në këtë kohë u gjallërua më shumë edukimi patriotik dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike. Në mësimin e letërsisë një vend të rëndësishëm filluan të zenë veprat që revokonin të kaluarën historike të popullit tonë, luftën për liri e pavarësi, ose vepra të letërsisë përparimtare botërore, me frymë demokratike e përparimtare. Nxënësit shfaqën dramën ‘’Vilhelm Teli’’, kurse në vitin 1932 për publikun e Tiranës dhe të Vlorës u shfaq drama ‘’Lulja e kujtimit'' (e Foqion Postolit) dhe ‘’Agimi i Lirisë‘’(i Skënder Luarasit) me rastin e festës së 28 nëntorit të 1932. Dramat ‘’Vilhelm Teli’’ apo ‘’Klubi i Selanikut’’ kanë patur jehonë mjaft të madhe në atë kohë…
(Shkolla Tregtare e Vlorës...: Maket,1974. f.23,24,31)

[petrol]

E vërteta e Deklaratës së Qemal Stafës në hetuesi:
Më poshtë po paraqesim deklaratën e famshme të Heroit të Popullit Qemal Stafa
‘’Përse na quajnë afetarë, ateista e në fund komunista’’ në hetuesi, Elbasan 21.VII.1938
e cila është deformuar nga kalemxhinjtë e diktaturës ( ‘’Përse jam komunist”) dhe të demokracisë ("Përse unë nuk jam komunist").
Vetë heroi ka deklaruar:
‘’Një valë çpifjesh dhe kërcënimesh të çdo lloji, u drejtohen atyre djelvet që përkrahin zëvëndësimin e festes me kapelë. Në fillim na quajtën afetarë. Më vonë atheista. Në fund filluan të na paraqesin përpara opinionit publik si komunista.’’
Qemal Stafa

Në deklaratë përmendet edhe roli i pedagogut Skënder Luarasi për zhdukjen e dasisë fetare dhe shkollën laike duke u akuzuar për këtë si ‘’komunist’’ nga kleri fanatik.

Deklarata e Qemal Stafës në hetuesi:

Deklaratë.
Elbasan 21.VII.1938. I nëshkruemi Qemal Stafa, maturant i Gjimnazit shtetnuer të Tiranës, përshkuej si vijon, rrjedhimin e emnit komunist me të cilin më cillësojnë informatat zyrtare. I lindun në Elbasan në 1920 jam rritun në Shkodër ku kam vazhdue studimet në kolegjën e etënve Jezuitë për 8 (tetë) vjet. Në kohën e shtetëzimit të arsimit botor, u regjistrova në gjimnazin shtetënor të Shkodrës. I shikuem me sy të mirë nga profesorat, dhe tue pasun gjithëhere përfundime të pëlqyeshme, vazhdova rregullisht mësimet në atë institut që nga mbarimi i klasës së III (tretë) gjer në mbarimin e klasit të gjashtë, d.m.th. gjer në fund të vitit shkollor 1935-36. Gjatë kësaj periudhe të fundit disa incidente të jetës shkollore shkakëtojnë që të cillësohem si komunist. Incidentet janë këto: Në vitin shkollor 1934-35, Ministrija e Arsimit na çon si professor të gjuhës shqipe, prof. Skënder Luarasin, i cili këshillon disa nxënës që të hjekin festën e zezë, mbasi kjo ishte një shenjë e shpirtit oriental, dhe ta zëvëndësojnë me kapelë, shenjë që diftonte se afroheshim në botën oksidentale. I nëshkruemi qe një nga ata që e përkrahën kët mejtim dhe që u munduem të vehej në zbatim për të gjithë Gjimnazin e Shkodrës. Por kjo frymë përparim-dashëse, nuk u pëlqente rretheve prapanike të qytetit të Shkodrës. Prandaj një kundër-lëvizje reakcionare fillon të shënohet në disa rrethe studenteske, të frymëzueme nga kleri katolik. Një valë çpifjesh dhe kërcënimesh të çdo lloji, u drejtohen atyre djelvet që përkrahin zëvëndësimin e festes me kapelë. Në fillim na quajtën afetarë. Më vonë atheista. Në fund filluan të na paraqesin përpara opinionit publik si komunista. Njëkohësisht Drejtorisë së Gjimnazit shtetënor të Shkodrës, i shkojnë në vesh këto zane, nga organet informonjëse të varuna prej saj. Prandaj zoti Anton Deda, drejtor i Gjimnazit e thërret të nënshkruemin (Qemal Stafën, shënim i im, D.K.) në zyrën e tij dhe e këshillon të largohet nga prof. Skënder Luarasi, i cili akuzohej për mejtime komuniste. I nëshkruemi i përgjigjet se nuk kam asnjë mardhënie jashtëshkollore me profesorin e lartë-përmëndur. Në vitin shkollor 1935-36 u regjistrova në klasën e VI (gjashtë) të gjimnazit të Shkodrës. Dukej se viti shkollor do të mbyllej pa asnjë incident. Por kjo ishte e vërtetë vetëm në dukje. Disa njerëz të shtuem nga një ambicje personale vazhdojshin akuzat e tyne pranë drejtorisë së Gjimnazit dhe pranë institutesh të tjera. Çështja merr përpjestime të mëdha gjer sa zgjon interesimin e Ministrisë kompetente e cila pyet në mënyrë rezervate Drejtorinë e Gjimnazit. Drejtori përgjigjet tuj akuzue të nënshkruemin si komunist. I nënshkruemi porsa merr vesht këtë veprim, paraqitet në Drejtori për me e kundërshtue këtë gjest dhe merr sigurinë nga titullari se raporti i dërguem në Ministri ishte në favor t'im. Atëhere isha 16 (gjashtëmbëdhjetë) vjetësh. Në korrikun e vitit 1936, bashkë me familjen time shkova me banim në Tiranë. Në fillim të vitit shkollor 1936-37 u regjistrova në Gjimnazin Shtetënor të Tiranës. Zoti Anton Deda tue mos harru mëninë personale kundrejt një djaloçi gjashtëmbëdhjet vjeçar, dërgon një shkresë Drejtorisë së Gjimnazit të Tiranës tue më cillësuem si komunist, pa pasë asnjë dokument provues. Në vitin 1936-37 i nëshkruemi zgjidhet drejtor i degës letrare në shoqninë "Fryma e Re" të studentave të gjimnazit të Tiranës. Drejtori i atëhershëm i gjimnazit z. Beniamin Dashi, për arsye që nuk u kuptuen, anuloi zgjedhjet e këshillës. Edhe këtë herë i nënshkruemi akuzohet si komunist, megjithëse nuk ekziston asnjë dokument provues. Kur në Gjimnazin e Tiranës u dogjën regjistrat, drejtoria e atij Instituti, paraqet të nëshkruemin si të dyshimtë. Më vonë me zbulimin e fajtorit, u pa qartë se një nxanës që ka përfundime të pëlqyeshme në mësimet dhe sjellja e të cillit aprovohet nga të gjithë profesorat, nuk ka aspak nevojë të humbi gjurmat e përfundimevet të mundimit të tij, të shënuem në regjistrat e shkollës. I vetmi vit shkollor në të cilin nuk më është drejtuem akuza si komunist, asht viti 1937-38.
I pandehuni Qemal Stafa (firma)

[petrol]

Arshi Pipa
Letër, 7 janar 1992
I dashur bashkatdhetar , Z.Petro Luarasi,(*)
Ju falem nderit shumë për dorëshkrimin e çmueshëm të hartimit tim (‘’Mosha më e begatë është rinia’’) për babanë tuaj , që atëherë , d.m.th. gjatë vjetit akademik 1935-1936 ishte profesor i shqipes në gjymnazin e Shkodrë.Ju e keni botuar këtë hartim te gazeta Republika e datës 16 qershor 1991, dhe më keni dërguar faqen e gazetës me hartimin tim. Ju falemderit për dhuratën se kjo juaja është vërtetë një dhuratë për motin e ri. Ju dëshironi që të ju them diçka për atin tuaj…
Do ta karakterizoja atë si revolucionar i së mëngjërës. Nuk e dij në ishte komunist kur erdhi në Shkodër, si profesor i shqipes. Por dij të them se ai ka lozur një rol të dorës së parë në mbjelljen e ideve revolucionare në Shkodër gjatë qëndrimit të tij të shkurtër. Ishte një folës shumë i mirë, me prirje të fortë aktori dhe me dashuri të veçantë për dramaturgjinë gjë që duket qartas nga përkthimet e tij…Gjatë vjetit akademik 1935-36 ai u përqëndrua tek komentimi i ''Vilhelm Telit'', përkthyer nga ai vetë. Ishte karizmatik prej natyre dhe tërhiqte nxënësit me të cilët kishte bisedime të shpeshta. Revolucionarizmin e tij militant antifashist Skënderi e tregoi kur vate në Spanjë të luftojë bashkë me plot antifashistë të kombësive të ndryshme të radhitur në Brigadat Ndërkombëtare. Por ai bënte pjesë që kur ish student n'Austri në pararojën e rinisë kombëtare, ushqyer me idealet atdhetare të babait të tij Petro Nini Luarasit si edhe të patriotëve të tjerë shqiptarë. Më vonë, pas luftës së dytë botërore, qe Skënderi ai që bashkë me Sejfulla Malëshovën organizoi mbledhjen dhe themelimin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, me praninë në tribunën e nderit të klerikëve katholikë si Imzot Vinçenc Prendushi dhe Dom Ndoc Nikaj. Ideologjia te Skënderi nuk vinte në radhën e parë, në këtë radhë vinte ideali i tij atdhetar-kombëtar. Kuptohet pse ai u tërhoq dalngadalë nga jeta politike,duke iu kushtuar profesoratit të shqipes dhe punës shkencore.
Studimi im shkruar frëngjisht mbi Migjenin ''Mythi i prendimit në poezinë e Migjenit'' (Sudost-Foschungen,1971) është bazuar në vëllimin Migjeni, Vepra(1961) të përgatitur nga Skënder Luarasi.
Me Skënderin jam takuar pas lirimit tim nga burgu më 1956. Ka qenë i vetmi ndër shokët dhe të njohurit që më dha të njohur botërisht, të tjerët më mënjanoheshin.Kemi shëtitur bashkë disa herë në bulevardin e Tiranës, duke folur për letërsi, art dhe mbi thema jo politike.
Të jeni kryelartë për një baba të këtillë, duke ndjekur shembullin e tij.

(*)Kjo letër është botuar e plotë në gazetën ‘’Drita’’,16 janar 2002, f.12. Origjinali ruhet në familjen Luarasi

[petrol]

Vasil Llazari
Letër, Shkodër,21 Kallnuer 1960
Fort i dashtuni Profesor,
Nga shtypi i djeshëm mora vesht për kremtimin e 60-vjetorit Tuej, për mbledhjen e organizueme për nder tuej dhe dekoratën që Ju ishte dhanë nga Presidiumi i Kuvendit Popullor, ''Urdhni i Flamurit'', nji nga dekoratat më të rëndësishme të Shtetit tonë.
Me gjithë që asht pak e ‘’mërzitshme’’me t’urue kush për ‘’mote që kan kalue’’, për ‘’moshën që shkon nga pleqnia’’, për ‘’pranvera që nuk këthehen ma’’, por kur këto ‘’mote, vjete dhe pranvera’’ kanë kalue në shërbim të një Ideali të Naltë, për të mirën e Popullit, Atdheut dhe njerzimit, ashtu siç i keni kalue Ju, i dashtuni Profesor, mësuesi dhe edukuesi i shtrenjtë i një breznije Heronjsh e Luftëtarësh të Pavdekshëm, si Qemal Stafa, Vojo Kushi, Emin Duraku, Nazmi Rushiti e qindra –qindra shokësh tjerë…
Nuk po i përmend të tjerat merita dhe shërbime që i keni sjellë Atdheut e Popullit, por mjafton kontributi Juaj si mësues, edukator dhe militant i Idealeve të mëdha patriotike gjatë kohës që ishit mësues në Gjimnazin e Shkodrës, edukues i Qemalit, Vojos, Eminit, Rushitit dhe i sa e sa shokëve tjerë, që nuk kursyen as jetën për Atdheun, me ndershmëni, me koshjencë, me vetëmohim e guxim ashtu siç i mësuat Ju, në bankat e shkollës dhe jashtë saj, o mësuesi ynë i nderuar dhe shum i dashtun.
Ju në kohën e errsinës e të dhunës, të shtypjes e të fanatizmit mesjetar të regjimit gjakatar zogolljan me shëmbullin tuaj, me fjalën tuaj të zjarrtë si flaka e së vërtetës që djegë e përcëllon, na mësuet me e dashtë Atdheun në nji mënyrë të re, krejt të ndryshme nga sa mësojshin të tjerët. Ju na hapët dyert e thesareve të paçmueshme të letërsisë botërore, Ju na njoftët me Shilerin, Shekspirin, Gorkin, Gëten dhe kolosët e mëdhenj të pendës tue na
recitue me dufin tuaj të pa imitueshëm pjesë nga shkrimet e tyne.. Ju e nxitët, udhëzuet, ndihmuet dhe ma vonë i dhatë mundësi ta lexonte në klasë hartimin e njoftun: ’’E vjetra shëmbet…’’ të paharrueshmin, nxënësin tuaj Qemalit dhe shokëve të tij.
Ju kur i bëtë këto nuk muart parasysh as persekutimet, pozitën, vuajtjet dhe konseguencat e tjera që mund të vijshin nga këto veprime shumë të guximshme nga të gjitha anët: nga regjimi mbrapanik e nga errsina mesjetare e fanatizmi anadollak që në Shkodër aso kohe kishte rranjë shumë të thella.
Shum i nderuemi Profesor yni, si unë ashtu edhe të gjithë shokët e mijë, jemi krenarë dhe shumë fatlumë që Ju kemi pasë edukator n’atë moshë , sepse kush e di, ndoshta ndryshe do t’ishte krye formacioni ynë shpirtnor, karakteri ynë, botëkuptimi ynë.
Prandaj Ju falenderojmë dhe jemi mirënjohës deri në vdekje për atë që keni ba për të gjithë.
Por Ju nuk u ndalët përgjysmë në rrugët tuej edukuese, patriotike, thellësisht njerëzore. Ju nuk u mjaftuet vetëm me predikime, me fjalë dhe nxitje, por çështë kryesorja dhatë vetë shembullin e gjallë i pari, tue lidhë në harmoni të plotë fjalët me veprat. Ju, propagandist i flaktë i ideve njerëzore, patriotike, antifashiste dhe antiimperialiste, ju adhurues i së mirës, së bukurës dhe së resë përparimtare,u bëtë vetë i pari flamurtar dhe luftëtar aktiv i këtyre idealeve të mëdha të njerëzimit, tue shkue me luftue në Spanjën heroike, aty ku mbroheshin vlerat e mëdha të njerzimit, ku mbrohej nderi e përparimi, ku mbrohej edhe jeta e pamvarësia e Atdheut tonë të dashtun.
Shembulli Juej vlejti ma shumë se librat tanë.Shembulli Juej na forcoi bindjet në drejtësinë e çështjes, na mbushi zemrat me një dashuri e respekt të madh ndaj Jush dhe na tregoi rugën që duhej ndjekë.
N’ato kohë ne nuk lejshim radio pa provue, për të marrë Barcelonën ose Madridin, pët të ndigjue zërin e Profesorit tonë të dashtun.
Dhe fati i Spanjës aso kohe u lidh ngushtë me fatin e Profesorit tonë të shtrenjtë. Na kërkojshim me dijtë sa ma shum për Spanjën , por njëkohësisht edhe për Profesorin tonë.''
Unë përmenda vetëm dy episode nga jeta juej 60-vjeçare, dy periudha shumë
të shkurta të jetës suej shum të pasun kushtue krejtësisht Atdheut e Popullit, edukimit të brezit të ri. Por si këto keni edhe shum të tjera në ‘’kalvarin’’ e jetës suaj të kalueme deri në Çlirimin e Vendit.
Mjafton të thom se Ju, me zellin tuej dhe mjeshtrinë e shprehjes, që Ju buron nga shpirti natyrshëm, si llavë vullkani, na bëtë të gjithëve, nxanësve tuej, jo vetëm të dashurojmë letërsinë por edhe të merremi me të, kush ma shum e kush ma pak. U bamë si të thuesh, të gjithë‘’letrarë‘’jo të gjithë të kalibrit të ‘’letrarëve t’afirmuem’’, por së paku dilektantë…
(*) Letra origjinale ruhet në familjen Luarasi
Vasil Llazari qe shok klase me Qemal Stafën, Arshi Pipën etj.

[petrol]

Skënder Luarasi
Bollshevikët.
Në Internacional College, Springfield Mass, ShBA qenë gati të gjithë konviktorë. Mbaj mend vetëm dy studentë, vëlla e motër, që banonin jashtë: djali binte në sy me leshrat e kuqe si piperi dhe vajza flokëverdhë me bukurinë e saj të rrallë. Kur profesorët ankoheshin për studentin e jashtëm se mungonte shpesh në klasë, e motra, shembull i shkollarit të rregullt, i mirësjelljes e mënçurisë, e merrte nën mbrojtje duke shpjeguar se i vëllai punonte për të nxjerrë shpenzimet e shkollës, prandaj edhe mungonte.
Në kolegj kishim klubin, ku mblidheshim të premteve mbrëma për të kuvenduar rreth çështjeve të ndryshme, bie fjala: ''A duhet të shtetëzohen trenat apo jo'' ose ''A duhet të ketë dënim me vdekje apo jo?'' e të tjera tema.
Një të premte mbrëma, nga fundi i vitit, sipas zakonit, u mblodhëm në klub për të caktuar temën e ardhshme. Debatin e drejtonte profesor Xhiruini. Nisëm nga propozimet. U pranua të diskutohej tema: ''Cili është burri më i shquar i kohës''. Duhej të zgjidheshin emrat e dy personaliteteve që t'u përkisnin partive kundërshtare se ashtu bëhej debati ca më interesant. Prej vendeve të ndryshme të sallës secili ngrinte gishtin, ftohej të fliste e jepte mendimin: ''Unë propozoj…'', ''Unë mbështes propozimin e parë'', e kështu me radhë.
Kur propozimet u mbyllën dhe do të vendosej cilët dy personalitete do të caktoheshin për debat, djaloshi me flokët e kuq si piperi, që nga fundi i sallës ku rrinte bashkë me të motrën, pa ngritur gishtin, pa u grishur prej kryetarit që të fliste dhe fare jashtë rregullit parlamentar, u çua më këmbë e thirri: ''Lenini!''
Për ata që e lexonin shtypin e ditës dhe kishin besuar në thashethemet e gazetave për ngjarjet e Tetorit në Rusi, emri Lenin ra si rrufe nga qiell i kaltër. Në sallë nisën murmuritjet, pëshpëritjet, çuçuritjet. ''Si tha?'' pyesnin njëri-tjetrin. ''Si tha…Lenini….ai bollsheviku? Shefi i bollshevikëve, më i madhi burrë i kohës?!''
Ndërsa profesor Xhiruini u tha të mbanin qetësi e të dëgjonin edhe arsyetimin e tij, e motra e tërhoqi nga pallto dhe e bëri me pahir të ulet e të heshtë.

Vakancat e Kërshëndellave i kaloja në Taunton, tek im vlla, ku më pëlqente të shoqërohesha me xha Gulon, Guri Sevon, vatranin e vjetër e të urtë, shtyllë patriotizmi e kolonisë shqiptare të atij qyteti për aq vjet.
Një herë, tek shëtisnim bashkë, në bisedim e sipër, e pyeta për të kushëririn: ''Si s'e kam takuar dot edhe xha Jorgjin?''
''E ç'pyet për atë!'' më tha xha Guloja. ''Ai është bërë bollshevik.'' Kjo fjalë e dëgjuar më parë, mori kuptim të keq në mendjen time, edhe për njeriun të cilit ia atribuonin.
Si, edhe Jorgji Sevo, delegat i përmendur në kuvendet e ''Vatrës'', qe bërë bolshevik?!
Xha Guloja më shpuri në një pastiçeri ku pleqtë tregojnë zemrën e tyre të gjerë ndaj kalamajve, ndër ditë festash. ''Të të gostis me një pastë'', më tha dhe ndenjëm bashkë. ''Mos haj shumë gjëra të ëmbla, bir; dije se sheqeri të prish dhëmbët. çdo gjë e tepruar të dëmton…Babëzia, ka thënë Naimi…ëhë, mbarove? Epo të ngrihemi tani, se kam dyqanëin…''. Dhe tek ecnim udhës më tregonte: ''Si na këshillon Koto Hoxhi, ndjesë pastë! Lëvizni o këmbë e duar, të hani pite e lakruar... Mirë thosh, o bir, po s'punove, s'ke të hash. Është luftë tani. Në Shqipëri kush e di sa keq janë. Mbase s'ka as misër…Sa për Jorgjin, lere atë. Me mendtë që ka, do t'ja çajnë kokën ndonjëherë''…
Në qershor u ktheva në Taunton dhe rashë prapë në shoqërinë e Guri Sevos. Një ditë tek po shkonim tok drejt Summer Street-it, përpara na doli një burrë i bëshëm, simpatik. Sa më afër i vinim, aq më qartë i dukej e qeshura e ëmbël në buzë.
''Jorgji!'' pëshpëriti xha Guloja, me zë të shtypur, sikur desh të thoshte: ''ç'na doli kështu përpara!''
''Ky do të jetë Skënderi'', tha Jorgji kur erdhi pranë. ''Si je, Skënder? Si vajte në shkollë. Tani mjaft e mbajte ti, kushëri. Ta gostit edhe unë njëherë''. Dhe kështu u ndamë nga xha Guloja. Jorgji më shpuri në një nga pastiçeritë në Ueir Street. Ndenjëm bashkë pranë tryezës, të dy ballë për ballë duke vështruar njëri-tjetrin, ai i gëzuar dhe unë i ndrojtur. ''Dabëll banana split!'' e porositi Jorgji shërbenjësin e pastiçerisë. (Domethënë do të haja një banane të ndarë më dysh me nga një dondurma në çdo çip të saj, të dyja të ngarkuara me lëng qershije dhe vanile). Mora një çikë prej akullores me vanilje, shijova pakëz prej asaj me lëng qershije, e vështrova xha Jorgjin në fytyrë, hëngra pakëz prej bananes dhe prapë ngrita sytë.
M'u kujtuan aty për aty ç'kisha dëgjuar për bollshevikët, Leninin, fjalët e Guri Sevos për Jorgjin dhe pyeta me ngadalë e me të ndrojtur: ''Xha Jorgji, ç'janë bollshevikët?''
''Po njerëz janë, mor bir, njerëz''
''Përse i tregojnë me nga një thikë të përgjakur në dorë?''
''Po ashtu e kanë zakon gazetat, mor bir, ashtu e kanë zakon gazetarët kur shkruajnë për ata që s'u pëlqejnë… A s'e ke vënë re? Demokratët e hipin presidentin republikan në një elefant dhe republikanët, si për inat, e hipin presidentin demokrat në një gomar. Bëjnë shaka, biri im, shaka…Por ha dondurmanë, mos të shkrijë''.
''Po Lenini, xha Jorgji, kush është?''
''Lenini, bir? A s'e këndove gazetën ''Dielli''? S'e more vesh paktin e fshehtë që kanë bërë fuqitë e mëdha në Londër, për të na copëtuar Shqipërinë? Lenini e botoi, e shpalli sheshit dhe na ndihmoi ne shqiptarët të kuptojmë se në ç'rrezik u ndodhëm. Lenini na bashkoi që të shpëtojmë Shqipërinë nga fqinjët lakmonjës. Lenini, bir…! Kur foli Lenini…! Kur shkroi Lenini…! Po si, Lenini…Po, Leninin…!
Në çdo fjalë që thosh, xha Jorgjit i skuqej fytyra shumë e më shumë dhe e ngrinte zërin lart e më lart duke u mbushur herë me zemërim, herë me gëzim, ashtu siç më kishin thënë se bëhej në kuvendet e ''Vatrës''.
Kur hoqa sytë nga fytyra e tij e entuziazmuar dhe vështrova pjatën, banania po kredhej në lëng të akullores së shkrirë posi katarti i lundrës së mbytur në një det të kuq.

Në fillim të shekullit në Amerikë gjeje kudo socialdemokratë të ikur nga Gjermania. Në klubet e tyre, ku bisedonin për ngjarje shoqërore e politike, vinin, mik pas miku, edhe njerëz nga kombësi të tjera. Ndër shqiptarët, Josif Pani nga Dardha, gjithmonë me punë në Worcester Mass., i cili tërhoqi pas Mihal Gramenon dhe Jorgji Sevo, që s'e mbushte motin kurrë në një qytet, mund të them se plotësonte në atë kohë trion shqiptare në rrethin e socialdemokratëve të emigruar në Amerikë.
Josif Pani vdiq në Dardhë më 1924, Mihal Gramenoja vdiq në Korçë më 1931. Po këtë mot vdiq Jorgji Sevo në Taunton, larg atdheut, të cilin e kish dashur me gjithë shpirt.
Pak pas vdekjes e shoqja me të birin arriu në Boston. Edhe kockat, edhe idealet, iu mbuluan në truall të Botës së Re atje ku Jorgji i harxhoi të gjitha forcat duke bredhur nëpër komunitetet shqiptare t'u tregonte bashkëatdhetarëve se si duhej të bëhej Shqipëria …
Kur po nisesha për në Spanjë, në dhjetor 1936, u poqa me xha Gulon në Korçë. ''Lëre se ç'më ka ngjarë, mor bir!'' më tha. Dhe më tregoi se ditën e demostratës së studentëve kish dalë edhe ai bashkë me prindërit e tjerë për të parë se ç'bëhej me djemtë e tyre. Donin të çanin rrjeshtin e xhandarëve, por ata u thanë: ''Edhe ju bollshevikë si të tjerët jeni!'' Dhe e kishin qëlluar në kokë. Xha Guloja më tregonte vendin ku e kishin goditur si ''bollshevik''.

[petrol]

Skënder Luarasi
Ç’i lamë vendit?
Kur hedh vështrimin prapa dhe shqyrtoj punën time brenda këtyre ndodhirave, nuk mund të them se çdo gjë do ta bëja siç e kam bërë. Herë-herë, edhe për forcë të rrethanave edhe për t’i kursyer vetes andralla, do të kisha ndjekur rutinën dhe ndonjë gjë do ta bëja ndryshe. Porse gjithë këto gjëra për mua kanë qenë shumë të rëndësishme prandaj i bëra sikundër më urdhëroi vetëdija. Prej tyre më kanë ardhur në jetë gjithë gëzimet dhe hidhërimet.
Duke qenë, pra, ai që jam, them se kam vepruar kështu për dy arsye: Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekullime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Shpehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekullime....
Dhe përse u kthehemi këtyre ngjarjeve?
Thuhet se i vetmi mësim që nxjerrim nga historia është se prej saj nuk mund të nxjerrim asnjë mësim. Por jo, mund dhe duhet të nxirret.
Epo, përse nuk nxirret?
Mua më duket se njerëzit i rrëmben me vete lumi i jetës dhe vështrojnë përpara. Ajo që na pret përpara është e lidhur me atë që kemi lënë prapa shpine dhe që koha sa më shumë shkon aq më shumë e mjegullon. Dihet se me moshën dobësohet kujtesa por historinë nuk e shtrembëron vetëm skleroza e trurit. Ka edhe interesa e pasione të poshtra, të egra, barbare, gjer në atë gradë sa s’të besohet se mund të ketë të tilla. Njerëz me këto vese kanë guxim të kërkojnë prej historisë jo vetëm përligjen, por edhe lavdinë në fron të nderit!
Prandaj na dhimbset e vërteta në histori dhe do të isha i lumtur të ndriçoja përmes këtyre kujtimeve, në dritën e së vërtetës, qoftë edhe ndonjë ngjarje ose personë të kësaj historie të së kaluarës, se ja që do s’do vjen një kohë kur duhet të bëjmë bilancin e jetës e t’i japim përgjigjen shoqërisë: Ç’i lamë vendit?
Epo unë?
Vetëm fjalë: ja, këta kujtime. Mirpo fjala është forcë, është vlerë. Thuhet: Në fillim qe Fjala. Por jo fjala sido-kudo. Për kombin tonë qe fjala shqipe. Kjo Fjalë, që u shkrua në Abetare dhe përhapi Dritën, ngriti Shqipërinë. Qofshin edhe këto kujtime pjesë të Fjalës Shqipe.

[petrol]

Skënder Luarasi

Skënderbeu në letërsinë angleze.

Shekulli XV është shekulli i Arbërit, shekulli i heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Shqipëria në atë kohë u bë fushë betejash titanike dhe Kruja çerdhe e lirisë për njëqind vjet me radhë. Në historinë e njerëzimit rrallë gjen shembuj të tillë heroizmi dhe vetëmohimi si në historinë e popullit shqiptar të epokës së Skënderbeut. Mijra volume historike dhe qindra vepra letrare artistike kanë përjetësuar me shkronja të arta timëritë e stërgjyshërve tanë dhe emri i Skënderbeut është bërë sinonim i virtuteve morale dhe i therorisë eprore, kur është puna për të mbrojtur gjer në fund vlerat më të shtrenjta të njerëzimit: njerinë dhe nderin e lirinë e tij, atdhenë, pavarësinë e tij dhe qytetërimin evropian.
Edhe në gjuhën e Shekspirit janë hartuar poema, novela, romane, drama për Skënderbenë, emri i heroit tonë kombëtar është përmendur me zërin e lëvdatës prej njerëzve nga më të shquarit që nxori historia e Anglisë. Figura e Skënderbeut ka zënë një vend të dukur e të merituar në historinë dhe letërsinë angleze. Në hyrjen e veprës së tij për Skënderbeun dramaturgu Tomas Uinkop (Th. Whincop) shkruan: ‘’Turqit erdhën në kontakt armiqësor me shqiptarët në fund të shek.XIV. Tre çerekë shekulli ata luftuan për të ruajtur indipendencën e tyre: njëzet e pesë vjet të tjerë të kësaj lufte nën Skënderbenë bëjnë apogjenë e heroizmit të tyre për pavarësi kombëtare’’.
Skënderbeu është mysafir i vonuar në gostinë e letrave angleze për heronjtë e botës. Ç’e ka shkaktuar këtë vonesë? Gjeografikisht ishujt britanikë shtrihen në pika krejt të kundërta me Evropën Juglindore . Por nuk është vetëm udha fort e gjatë nga Kruja gjer në Londër që e mënoi ardhjen me kohë të heroit arbër në qytetin anës Tamesit. Gjer më 1453, lufta 100 vjeçare vazhdoi me tërbim në kontinentin evropian. Atë vit kur Eduardi III u nis me ekspeditën e tij rjepacake për në Francë, për të grabitur një kurorë mbretërore, populli shqiptar hyri në luftë të pabarabartë, për jetë a vdekje, me otomanët që të mbronte atdhenë dhe pavarësinë e tij. Kostandinopoja, kryeqyteti i Perandorisë Bizantine, ra më 1453 në duart e Sulltan Mehmetit II. Ushtritë turke patën vënë nën thundër Ballkanin dhe i kërcënoheshin Evropës gjatë Danubit. Papa po bëhej gati ta braktiste kryeqytetin e krishterimit. Evropa po nënshtrohej. Dy vjet pas mbarimit të luftës 100 vjeçare në Angli filluan luftrat e Trëndafilave. Për shkak të këtyre luftrave të pandërprera popullit anglez i patën rënë shumë andralla mbi krye në shtëpi të vet e nuk pati nge të interesohej për atë që po ndodhte atje tutje në malet e Shqipërisë. Megjithatë, pikërisht gjatë këtyre ditëve të vështira, si për Anglinë, si për Shqipërinë, figura e Skënderbeut u bë e njohur për publikun anglez.
Cilat qenë rrugët nëpër të cilat u njohën në Angli me figurën e heroit tonë dhe me luftat e tij fitimtare kundër otomanëve?
Në lidhje me betejën e përgjakshme të Albulenës, ku nga të 80.000 ushtarët turq 30.000 u vranë a ranë rob, lexojmë në një letër të kardinalit Pikolomini, që më vonë u bë Papa Pius II, këtë shënim:
‘’Në këto beteja kundër turqve, në verë dhe në vjeshtë të motit 1457, një kalorës anglez Xhon of Njuport (John of Newport) mori pjesë duke komanduar një togë shigjetarësh. Në shoqëri të një ambasadori të Skënderbeut, duke u kthyer nga Napoli, erdhi në Romë për të kërkuar ndihmë për prijsin shqiptar, që ende është në rrezik prej turqve’’ 1)
Xhon of Njuport si dëshmitar i epokës së madhe heroike të shqiptarëve, i bëri asaj një vlerësim shumë të lartë duke u shprehur kështu: ‘’Invazioni i Evropës është i sigurtë, sepse nuk ka fuqi tjetër që mund t’i bëjë këtë rezistencë, po të bjerë kështjella shqiptare. 2)
S’ka dyshim se bashkë me vullnetarët që erdhën në Shqipëri në atë kohë, edhe publiku anglez mësoi për heroin tonë kombëtar që e habiti botën me heroizmin dhe burrërinë e tij.
Me sa duket, burim tjetër që u shërbeu anglezëve për t’u njohur me luanin e Krujës qe vepra e historianit frëng Zh. Lavardenit (J.Lavardin) ‘’Historia e Gjergj Kastriotit, mbiemëruar Skenderbej’’ përkthyer anglisht më 1596 prej Z.J., inicialet duket ishin të Zachary Jones.
Pas kësaj kohe shohim që figura e Sënderbeut të tërheqë vëmendjen e mjeft historianëve, burrave të shtetit, publicistëve dhe filologëve anglezë.
Prej veprave që u botuan më vonë dhe që bëjnë fjalë për heroin tonë kombëtar, përmendim ‘’Historinë e Turqve’’ prej Knolles ( 1603) dhe veprën anonime ‘’Scanderbeg redivivus’’( Skënderbeu i ringjallur), botuar më 1684. Kjo e fundit ka rëndësi për rethanat në të cilat u shkruajt. Tmerri që shkaktoi rrethimi i parë i Vjenës më 1529 i lemerisi popujt e Evropës Qendrore më 1693 kur turqit e rrethuan këtë qytet për të dytën herë. Njerëzit liridashës kujtuan kohën epike të Gjergj Kastriotit dhe i zuri malli për një kryetrim si Skënderbeu.
Ushtritë gjermano-poloneze e ruso-veneciane, të bashkuara prej rrezikut, i erdhë në ndihmë Austrisë. Forcat e Jan Sobieskit nuk e lanë Vjenën të bjerë në duart e rrethonjësve. Në fakt, vepra letrare-historike ‘’Scanderbeg redivivus’’ (‘’Skënderbeu i ringjallur’’) bën fjalë për Janin III të Polonisë dhe ka brendinë ‘’në ç’mënyrë t’i zbojmë turqit prej Evropës brenda tre vjetëve’’
Në shekujt XVII dhe XVIII burrat e shtetit dhe ushtarakë të njohur , si U.Tempëll (W.Temple) dhe Xh. Ullf (J.Wolfe) studjojnë artin që Skënderbeu zbatoi në luftrat e tij kundër pushtuesve otomanë. Sipas Ullfit, ‘’Skënderbeu i tejkaloi gjithë oficerët, të moçmit e të soçmit, nën udhëheqjen e një ushtrie të vogël mbrojtëse. 3)
S.Artur Bollduin (A.Balldwin), në sprovën e tij për Skënderbenë, me titull ‘’Mbret i pakurorëzuar’’, përmblodhi mendimin e të gjithë mendimtarëve , kritikëve, burrave të shtetit dhe shkrimtarëve anglezë, që vlerësuan Skënderbenë, kur shkroi: ‘’Skënderbeu luftoi jo vetëm për populli e tij, por për gjithë Evropën’’. 4)

Krahas veprave me karakter historik e politik në Angli pati edhe vepra letrare-artistike kushtuar Skënderbeut, ose ku përmendet emri i tij. Por përpara se të hidhemi e të shikojmë se si u shpreh figura e heroit shqiptar në letërsinë angleze, po themi dy fjalë si forca e tij fizike, guximi e burrëria e shqiptarëve hynë në gjuhën angleze dhe u bënë proverbiale. Ose nga bashkëluftëtarët e Xhon of Njuport që ktheheshin gjallë në atdhe të veshur me petkun shqiptar të asaj kohe, ose nga vetë kalorësit e Skënderbeut, që më vonë lanë atdhenë e robëruar dhe i ofruan shërbimet e tyre ushtarake mbretëreshës Elizabeta, poeti Edmund Spencer ( 1552-1599) u njoh me kostumin kombëtar të arbëreshëve e kështu shkroi në poemën e tij alegorike ‘’Mbretëresha e Zanave (1590) për ‘’mëngë që varen në mënyrë arbërore’’.
Në gjuhën angleze, për një veprim që nuk kishte rezultatin e dëshëruar, sepse i mungonte forca e brendëshme, ishte bërë zakon të thuhej : ‘’Scanderbeg’s sworth must have Scanderbeg’s arm’’. Kështu duke komentuar në veprën e vet ’’Jeta e poetëve’’ replikën e fuqishme që i bën shkrimtari Kongriv (Congreve) kritikës së ashpër të Kollierit Collier) një kritik i njohur i kohës, Samuel Xhonson (Samuel Johnson) thotë për Kongrivin: ‘’He has the sworth without the arm of Scanderbeg. (E ka shpatën, por nuk ka edhe krahun e Skënderbeut). 5)
Veprat e para letrare të autorëve anglezë për Skënderbeun i gjejmë qysh herët.
Poeti i madh i Rilindjes angleze, Edmund Spencer(*), për të cilin folëm më sipër, shkruan një sonet mbi Skënderbenë, me të cilin përcolli botimin e veprës së Lavardenit në gjuhën angleze.

Pse mburret kot e Lashta kaqë fort
Me monumentet e moçëm burrash trima,
Heronj që përmes veprave pa mort
Mahnitën botën, dhe në prallë e rima
Çdo foshnjë i nxën? Njerzim’ i admiron
Statujat e tyre, kolose të larta
E beret triumfore q’i përshkon
E bukura me madhështit’ e narta.

Ja Një, që koha von’e nxor në dritë,
Ndër të mëdhenjtë krah më të madhit shkon:
I madh në zë, pushtet e në vetitë,
Triumfe të vërtetë meriton.
Kamzhik për turqit, për armiqtë rrufe-
Ky libër flet për Ty, o Skënderbe!

------------
(*) Edmund Spenser (1552-1599) shquhet nder më te madhenjte poete epike te Rilindjes Angleze.Ai cilësohet ''poeti më i madh anglez i eres Elisabetiane. .(The world book encyclopedy,1993)
Ky sonet u permend më 1596 nga Zachary Jones kur botoi anglisht përkthimin e historianit frëng J.Lavardin’’Historia e Gjergj Kastriotit, të mbiemëruar Skënderbe’’.Botimin anglisht të këtij libri , Jones e përcolli me një sonet për Skënderbenë prej Edmund Spenser i cili edhe në kryeveprën e tij’’Faerie Queene’’(Mbretëresha e zanave), në këngën e tretë, kreu XII, vargu i 10-të, e vesh mbretëreshën Elisabeta me fustan ‘’që mëngët i varen në mënyrë arbëreshe (Sleeves dependant albanese iyse).
Këtë sonet të vyer mbi Heroin Kombetar S.Luarasi e ka bërë të njohur për here të pare ne studimin e tij ''Skenderbeu ne letersine angleze'' ndërsa përkthimin e publikoi më 16 janar 1977 (Gazeta Drita, f.12)
Njohja e këtij soneti paraqet një rëndësi të veçantë për lidhjet kulturore anglo-shqiptare, ndaj po e japim edhe origjinalin anglisht:

Iherefore doth vain Antiquity so vaunt
Her ancient monuments of mighty peers
And hold heroes, ihich their iorld did daunt
Iith their great deeds and filled their children’s cares.
Iho rapt iith ionder of their famous praise
Admire their statues and Collossoes great
Their triumphal arcs ihich they did raise,
Their huge pyramids, iho do heaven threat.
Lo One, ihom later age hath brought to light,
Matchable to the greatest of those great:
Great both by name and great in poier and might
And meriting a mere triumphal feat.
The scourge of Turks and plague of infidels,
Thy acts, o Scanderbeg, this volume tells
.
(Shënim i shtuar nga Petro Luarasi)
----------------------
Për Kristofor Marloun ( Christofor Marlowe, 1564-1593), dramaturgun e njohur anglez, paraardhësin e Shekspirit, thuhet se qe autori i dramës ‘’Historia e vërtetë e Gjergj Kastriotit’’, e cila u luajt në teatrin e Londrës më 3 korrik 1601. Humbja e dorëshkrimit të dramës është një fatkeqësi për letërsinë rreth heroit shqiptar. Porse, në qoftë e vërtetë sa thuhet prej kritikëve, se Marlou cilësitë e Skënderbeut ia veshi Tamurlanit në dramën e tij të parë që pati shumë sukses ‘’Tamurlani i madh’’ (rreth vitit 1587), atëherë mund të themi se autori i ‘’Doktor Faustit’’ dhe i ‘’Jahudiut të Maltës’’ do të kishte pasë krijuar në figurën e Skënderbeut shëmbëlltyrën e mbinjeriut.


Vetë Shekspiri vetëm sa e përmend Shqipërinë me emrin e saj të lashtë Iliria në komendinë ‘’Nata e Dymbëdhjetë‘’ dhe Durrësin me emrin Durrachium në ‘’ Komendinë e gabimeve’’.
Në shek. XVIII në letërsinë angleze shtohet interesi për figurën dhe epokën e Skënderbeut. Prej kësaj periudhe kemi tri tragjedi. Njëra me titull ‘’Scanderbeg’’ u shkrua prej U.Havardit (W.Haward) dhe u shfaq më parë se të tjerat më 1733 në teatrin Gudmes Fieds.

Havardi e nis dramën përpara luftës së Nishit. Kur Skënderbeu ishte thirrur nga patriotët dhe bëri përgatitje për t’u kthyer në atdhe, ai bie në konflikt me Muratin dhe nis luftën kundër tij në afërsitë midis Edrenesë dhe Kostantinopojës. Skënderbeu që posa është kthyer nga Azia jep urdhër të lirohen skllevërit të cilët i solli nga lufta ngadhnjimtare:
Jo; do të rrojnë! I lajmëroi se janë
Të falur e të lirë; vojtën tepër
Në burgje e në vargonj. Po vetëdija
Munduar prej së keqes që kanë bërë
Është dënim i mjaftë. Të lirohen!
Lirimin e robërve të luftës, Skënderbeu e arrin me një fjalë, por jo edhe lirimin e princeshës së tyre, Deamirës. Atë do ta shpëtojë prej kthetrave të sulltanit pas një lufte të rreptë. Sulltani me cmir të madh bërtet:
Skënderbeu lindi për ngadhnjim të botës:
Burrat i mund dhe gratë atij i binden.
Në aktin e dytë, skena XV, gjejmë krahasimin e fortë midis Muratit që qërton Skënderbenë se ka ambicje të duket i madh sa sulltani dhe Skënderbeu i përgjigjet:
Sa për meritën të jem një si ti
Nga kjo heq dorë - e s’mund ta quaj mburrje
Që të mendoj se unë jam më lart
Nga më i madhi burrë i lik i botës.
Në skenën e tretë të aktit të pestë, Skënderbeu, duke folur me adjutantin e tij, para luftës shpreh mendimin e vet mbi vdekjen:
Vërtet, pasojë e jetës është vdekja:
E rëndësishme s’është që do vdesim.
E rëndësishme është si do vdesim.
Në fund , kur sulltani vdes i çmëndur, drama mbaron me fjalët e Skënderbeut:
Le të vendoset trashëgimtar i tij
Me çfarëdo pushtet; kurora jonë
Qoftë e virtutit dhe e dashurisë.
Dhe me këtë medim autori na le të mendojmë se Skënderbeu niset për Shqipëri.
Siç del, kjo dramë ishte tepër sentimentale dhe pak historike.
Nga data e botimit e dyta tragjedi për Skënderbenë është ‘’Heroi i krishterë‘’ prej Xh.Llillos (George Lillo). Kjo vepër, që është më e forta për Skënderbenë, u shfaq herën e parë më 1734 në teatrin Druri Lane.

Ky djalosh argjendpunues nuk është ndonjë shkrimtar i ndormë dhe i rëndomtë. Me të katër dramat në prozë e me temë nga shtresa qytetare, ai solli element të ri në dramën e asaj kohe dhe ndikoi në krijimtarinë e disa talenteve të fortë si encilkopedisti frëng Didero dhe shkrimtari e kritiku gjerman Lesing. Në veprën e tij të pestë me temë shqiptare, Lillo kthehet në tragjedinë konvencionale: shegerti londinez bëhet heroi fetar, mbreti - patriot e Londra bëhet Krujë.

Llillo që në prolog shënon: ‘’Sonte këndojmë për Gjergj Kastriotin, heroin besnik e mbretin atdhetar; natyra atë e lindi të dënojë ambicjen dhe të mbrojë njerëzimin’’
Në epilog, duke frushkulluar ata oborrtarë që kur flasin për të mirën e popullit kanë ndër mend të mirën e vet, poeti pyet: ‘’Po a ka të atillë që i shërbejnë atdheut dhe të mos e bëjnë këtë gjë për fitim të vetin?’’ Dhe i përgjigjet pyetjes: ‘’Posi jo! Gjergj Kastrioti qe një burrë I tillë!’’

Helena, e bija e sulltanit që e dashuron Skënderbenë, pasi përshkruan vetijat e princit arbër të pashoq në burrëri, në bukuri, në mençuri, në ëmbëlsi, i tmerrshëm e i rreptë në luftë por dhe i drejtë në gjykime, i mëshirshëm dhe i përmbajtur, thotë për Skënderbenë:
Kush të njeh ty, dhe nuk të don, tregon
Se është cmirëzi dhe e përçmon virtutin.

Në aktin e katërt vdes e bija e Muratit në krahët e Skënderbeut, të cilin e ka lajmëruar të ruhet prej tradhëtarit Hamzë. Duke vdekur i lutet Skënderbeut të mos ia vrasë tanë, po ta zërë rob. Dhe vërtet në aktin e pestë hyn Skënderbeu bashkë me Arianitin dhe të bijën etij të liruar. Sjellin edhe sulltanin rob të lidhur me hekura. Skënderbeu urdhëron ta zgjidhin dhe ta lenë të lirë. ‘’Helena, e bija plot virtute, e denjë për një mbarim më të mirë, ma shpëtoi jetën mua’’. Në këtë skenë vdes sulltan Murati me porosi për të birin që t’ia marrë hakun.
Fjalët e fundit janë të Skënderbeut: ‘’Që jeni të gëzuar e të lirë, kjo më bën të gëzuar mua. Ndë e kreva drejt detyrën jam shpërblyer’’. Dhe populli i përgjigjet:
Ju duam si duhet: si polem i lirë
Duhet të dojë mbretin patriot.
Në tragjedinë e Llillos gjejmë Arianitin dhe të bijën Althea të zënë rob. Qndrimi i Arianitit përballë sulltanit, edhe në Llillon, është i një burri të fortë. I thotë sulltani Arianitit: ‘’Po të mendonin mbretrit e krishterë kështu si ti dhe Kastrioti, vallë a do t’ju linin të lëftonit vetëm?’ I përgjigjet Arianiti:
O poshtërsi! o turp që s’lahet kurrë!
Po të bashkoheshin, Evropa e gjorë
Nuk do t’rënkonte nën zgjedhën tënde,
Dhe të vajtonte humbjen e lirisë.
Tragjedia e tretë ‘’Skënderbeu ose Liri dhe Dashuri’’ (Scanderbeg or Love and Liberty), prej Tomas Uinkop (Thomas Wincop), u shkrua më herët, përpara motit 1730, por u botua më 1747.
Emrin e Uinkopit, i cili shkroi për heroin tonë kombëtar këtë vepër entuziaste, nuk e përmendin as Enciklopedia britanike dhe as tekstet e historiesë së letërsisë angleze.
Tomas Uinkopi jetoi në një epokë kalimtare.(*)
Xhon Drajden, përfaqësuesi i letërsisë së restauracionit që e ka përmendur emrin e Skënderbeut në letrën që u dërgoi Uigëve, vdiq më 1700.
Epoka u pagëzua prej kritikëve me aq emra sa pati edhe tendenca letrare; shekulli Augustian, i Ndriçimit, i Arsyes, i Artë. Në këtë shekull jetuan dhe shkruan veprat e tyre të pavdekshme Daniel Defo, Xhonatan Svift (Jonatan Suift) Xhozef Edison (Josef Adison) i cili e ka vlerësuar Skënderbenë në ‘’De Koverli Pepers’’; dhe më i riu ndër gjigantët Samuel Xhonson. Me këtë të fundit që lindi më 1709, Tomas Uinkopi do të ketë qenë vërsnik.
Uinkopi, si mik e shok më i ri i shkrimtarit të përmendur klasik Aleksandër Pope (A.Poup), e shkroi veprën nën ndikimin e asaj rryme letrare që kritikët e quajnë neoklaciste . Dhe si i ri që ishte, hartoi një dramë lirike, ku ndjenja e dashurisë së Skënderbeut del në pah disi e tepruar; por heroi shquan nga ndjenjat e larta të patriotizmit dhe nga ndjenjat e bukura të humanizmit të Rilindjes. Ndër personat e tjerë të dramës është Arianiti dhe e bija e tij Arianisa. Në gjuhën e zjarrtë të iluministit autori e vesh Arianitin me virtutet e popullit arbër, me besë, nder e burrëri dhe Arianisa, e dashura e Skënderbeut, është personifikimi i vetë Shqipërisë në qëndresën e saj të patundur kundër turqve.
Drama përcillet me një përshkrim historik shtatëmbëdhjetë faqesh të Shqipërisë së Skënderbeut të bazuar në historinë e Barletit. Për dramën autori zgjodhi një çast të rëndësishëm, rrethimin e Krujës më 1451 prej sultan Muratit, i cili sipas versionit të disa historianëve vdiq në afërsit eë Krujës dhe jo në Edrene. Këtë mot ndodhi edhe martesa e eSkënderbeut me Donikën, të cilën autori, për licencë poetike e quan Arianisa, sikundër po ashtu e quan edhe Mamicën me emrin Amisa, e cila qe martuar me Topinë që më 1445.
Uinkopi e nxjerr Skënderbenë si hero që e mbuloi veten me famën e luftëtarit të patrembur dhe guximtar për çlirimin e atdheut të vet. Fjalët që thotë autori për Skënderbenë përmes Arianit janë të denja të qëndrojnë në faqen kryesore të monumentit të Skënderbeut:
Sa kohë të përmendet Arbëria
Në faqe t’Historis’ e ndër shekuj
Atdheu ynë q’e shpëtove ti,
Ka për të ngritur shtyllë triumfale
Me lavd që s’do njohin vdekje kurrë,
Në emrin tënd, o Skënderbe, që mposhte
Krenin’ e vrazhdë të fuqis otomane.

Në dramën ‘’Skënderbeu’’, T.Uinkopi u ngre një përmendore të bukur edhe dy shokëve të Skënderbeut, plakut Uran dhe djaloshit Topia, të cilët njeri pas tjetrit qëndruan të patundur në tre rrethimet e Krujës, i pari duke e mbrojtur kundër sulltan Muratit dhe i dyti kundër sulltan Mehmetit.(*)
-------------------
(Shtesë)
Thomas Whincop (1709 ? -1730) poet e dramaturg anglez.
Drama Skënderbeu ,eshte me e mira veper e Uinkopit ku,siç shkruan një miku i tij:’’Muzën poetit ia frymëzoi liria/Mendimet më të flakta –dashuria.
Ajo u botua më 1747, pas vdekjes ,në moshë të re, të poetit.
Kjo vepër e vyer për shqiptarët u shqipërua nga S.Luarasi që më 1920 kur studjonte në Sh.B.A (shih Revista Studenti,janar 1920 dhe u botua më 1967 me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar
Kjo dramë në vargje, për kohën kur u shkrua paraqet vlera të madhe.

(Fragment)
Tomas Uinkop
Skënderbeu: Dashuri dhe liri (*)

Skënderbeu

Këtu qëndroni trima t'Arbërit,
Të lindur n'Atmen e luftarit Piro:
Miq, vëllezër,shokë lufte të pandarë,
Një grimë vetëm ndalnit'ju them shkakun,
Të rëndësishmin, që ju grish në luftë.
Ja fusha e armikut guximtar
I cili nga vonesa jonë e paqa,
Si tepër gjatë po vazhdon të mburret,
Po na krekoset e kërkon të dalë
Ngadhnjimtar mbi trimërinë tuaj.
Pret çastin e volitshëm të na bjerë.
Atdheu juaj, gratë, kalamajt
Ju luten të përdorni armët sot,
Të mbroni jetën dhe lirinë e tyre.
Në daltë fitimtar sulltani turk,
Në daltë zot armiku gjakatar,
Dhe ta fitojë luftën egërsira
Mendoni, miq, se ç'fat e pret atdhenë:
C'zezonë e dëshpërim e pret polemin!
Në fushë e mal mbizotërojnë flakët;
Pallate e tempuj bëhen shkrumb e hi;
Cdo gjë e bukur kthehet në gërmadhë.
Nga prush'i tyre ka për t'avulluar
Gjaku i qytetarëve të therur.
Ja baba plak që kot po lyp të falur,
Shih vajzën e rrëmbyer e të vrarë
Përpara sysh të prindërve të saj.
Dhe foshnjë e gjirit që në qesh pa faj,
Edhe ajo s'do gjejë dhimsuri.
O pamje e zezë! Që mos ngjaftë kurrë!
Me trimërinë tuaj do ta ndalni.
Miq, ja qyteti i Krujës prapa nesh;
Përbrenda ledheve të tij qëndron
Cdo gjë që ju e quani të shtrenjtë;
Kaluam jashtë portave të tij:
I mbyllën-ja, u kyçën-hyrja prapë
Lejohet vetëm për ngadhënjimtarin.
Dhe kush do t'jetë ngadhënjimtari sot-
Do ta vendosin këto shpatat tona!

Shqipëroi Skënder Luarasi
(Shtesë nga Petro Luarasi)
-----------------------------------
Edhe në veprën e Bajronit, për të cilën Shqipëria qe një temë e dashur, shohim të flitet për Skënderbenë. Në poemë e tij ‘’Çajlld Harold’’ poeti i madh anglez e përshëndet atdheun tonë me këto vargje:
O Shqipëri, ku lindi Iskanderi –
Këngë e rinisë, fanar i t’urtëve! –
Dhe Iskënderi tjetër, që i dërrmoi
Përherë armiqt me pallën e tij kreshnike;
Sipas autoriteteve që përdori historiani anglez Knolles ‘’Skënderbeu gjithmonë luftonte kundër turqve me krahun llërëpërveshur dhe qëllonte me aq forcë sa shpesh i pëlciste gjaku nga buzët. 6)
Në djalërinë e tij, Bajronit, sikundër Samuel Xhonsonit, i pëlqente shumë të lexonte ’’Historinë e Turqve’’ prej Knolles, dhe romantiku i famshëm do të ketë patur këtë pikturë të Skënderbeut në mendje kur përshkroi Alpin në ‘’Rrethimin e Korinthit’’:
Krahun e ka çveshur.
Kështu është edhe tehu i shpatës së tij;
Përveshur llërën gjer në bryl, valvit
Acarin hekur në të katër anët;
Kështu në luftë e njohin kurdoherë.
Kudo që duket ai krah i fuqishëm,
Edhe më trimat shtangen para atij.

Henri U. Longfellou (Henry W. Longfelow) pasi lexoi ‘’Kronikat Turke’’ të shkruara hebraisht prej Joshua Ben Joshua Ben Merit, botoi më 1873 në ‘’Tregime te një han afër udhës’’ poemën ‘’Skënderbe’’ e cila e shqipëruar në mënyrë mjeshtërore prej Fan SNolit, ndihmoi shumë në edukimin patriotik të rinisë sonë.
Poema nis me luftën e Nishit dhe përshkruan kthimin e heroit shqiptar në Krujë. Ç’mall atdhetar vloi në atë zemër të madhe:
Kur u gdhi, e n’agullim
Pa kështjellën Ak Hisar,
Krujën, ah atë qytet,
Rreth me mur e me hendek
Tek u lind e tek u rrit,
Yll i mëngjezit mbi të ndrit.

Ajo mbaron me vargjet:

Ja kështu Skënderbeu trim
Mori Krujën me rrëmbim:
Edhe lajmi u përhap
Sin jë flakë e sin jë zjarr
Kur fryn era në behar.
Dhe qytetet afër e larg –
Thotë Ben Isa Ben Miri
Në qitap të tij fakiri –
Binin me aqë lehtësi
Sa zë burri veshn’ e tij.

Xhejms M.Lludllou (James M.Ludlow) shkroi më 1887 romanin ‘’Kapedani i Jeniçerëve’’. Nga sa dihet, është i dyti roman për Skënderbenë, pas atij të Bentlejt. Qysh në kapitullin e parë të ‘’Kapedanit të Jeniçerëve’’, që kur Heroi është ende në Bruse, në kryeqytetin e vjetër të osmanëve, njihemi edhe me figurën e madhërishme të tij edhe me mendimet e ndjenjat që i vlojnë përbrenda. Ushtarët atje pranë po tallen me një memec. Kur afrohet, ushtarët për respekt largohen dhe kapedani dhe memeci mbeten vetëm. Këtij i çelet goja: ‘’Po të sjell lajm nga Moisi Golemi, nga gjithë viset e Shqipërisë, nga çdo luginë e nga çdo zemër.’’
‘’O fol, se kam mall edhe për gurët e drurët e Shqipërisë së dashur’’. Dhe Skënderbeu dëgjoi i tronditur, tragjedinë e shtëpisë së tij, tragjedinë e popullit të tij
‘’Jepi të falat e mia Moisi Golemit dhe thuaji se Gjergj Kastrioti do t’ia nderojë besimin më mirë me punë se me fjalë…Thuaji se Kastrioti betohet për mjekrën e Moisiut që do të vijnë ditë më të ndritura për Shqipërinë edhe nd’u dashtë ta shkrepin atë shkëlqim nga shpatat tona. Lamtumirë!’’
Me gjithë të metat që mund të ketë aty-këtu, në përgjithësi romani na jep një panoramë interesante të trembëdhjetë vjetëve që pushton, dhe ka përshkrime vende-vende që janë të mrekullueshme. ‘’Për mjekrën e Moisiut!’’ u bë parrullë e kryengritësve kundër turqve; vetë Moisiu u bë një nga figurat më të shquara, por tok me atë të Hamzës edhe më patetikja. Skënderbeu shkëlqen si njeri shembullor dhe hero i vërtetë.
Mendimtarët anglezë e kuptuan fare mirë rëndësinë e luftrave të Skënderbeut. Ndërsa princat anglezë në kohën e Skënderbeut po hanin kokën e njëri-tjetrit në luftrat e Trëndafilave, populli shqiptar nën udhëheqjen e heroit kombëtar luftoi për të mbrojtur edhe atdhenë, por tërthorazi edhe djepin e Renesancës, siç quhej Italia e atëhershme, ku shkollarët anglezë erdhën të pajiseshin me kulturë e të lindnin gjeninj si Shekspiri dhe Marlou. Me admirimin dhe mirënjohjen e tyre ata frymëzuan gjeneratat e reja të Anglisë për Skënderbenë, ‘’se pak luftëtarë’’, thotë historiani Torez, ‘’ kanë lënë prapa tyre një fjalë aq të përjetshme dhe një admirim aq entuziast sa atë me të cilin ky hero ende përfillet prej bashkatdhetarëve të tij’’
Skënderbeu jetoi dhe veproi në pragun e dy botëve: të asaj së mirës që shpinte drejt agimit të rilindjes evropiane dhe të asaj së keqes që shpinte drejt shekujve më të zes të mesjetës. Në këto dy botë të kundërta në ndeshje për të shembur njëra-tjetrën Skënderbeu ndihmoi që të triumfonte e mbara mbi të praptën.(*)

1) C. Marinesco, Alphons V, e l’Albania de Scanderbeg, Paris, 1923, f.130
2) Historia e Shqipërisë
3) F.S.Noli, Georg Castrioti, Scanderbeg, New York, 1945
4) Yll’ I mëngjezit, volI, Nr.7, f.1
5) J.M.Manly, English Prose and Poetry, f.302
6) Edward Creesy, History of the Turks


(*)S.Luarasi, Skënderbeu në letërsinë angleze, Studime filologjike, Nr.4, 1967, f.121-128)
(Studim i botuar me rastin e 50-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.)
-----------------------
Korespondencë

Shoqëria anglo-shqiptare The Albanian society’’
7 gusht 1968

I dashur z.Luarasi
Ju falem nderit që më dërguat përkthimin tuaj të vargjeve të Spenderit.
Unë mendoj se do të jeni i interesuar të dëgjoni se artikulli juaj në ‘’Studime filologjike’’, ’’Skënderbeu në literaturën angleze’’, është përdorur në Londër si bazë për mbrëmje letrare dhe si pjesë e programit të aktiviteteve përkujtimor të organizuara nga shoqëria Skënderbeg, me poema e pjesë të lexuara nga anëtarët dhe punonjësit e teatrit të Londrës.
U provua se kjo ishte e suksesshme.
Referencat tuaja për Xhon Njuport ngjallin një interes të madh dhe unë jam përpjekur të zbuloj më shumë rreth kësaj figure. Kjo gjë nuk ka qenë e lehtë, meqë ai nuk ka luajtur rol të rëndësishëm në historinë e Anglisë dhe të dhënat tona nga shekulli XV janë të mangëta. Megjithatë unë kam zbuluar në arkivat e shtetit këtu disa dokumenta mbi John Newport të cilat mendoj se për ju do të kenë interes të veçantë. Unë do të kryej fotografimin e tyre dhe përshtatjen në gjuhën moderne dhe do t’ua dëgoj së shpejti. Këtë javë do të udhëtoj në qendrën e familjes Newport të marr disa foto dhe ndonjë regjistrim.
Me këtë rast, kam patur vështirësi në dy pika:
1. Letra e Kardinalit Piccolomini referuar Newport;
Unë kam lexuar koleksionin e letrave të Piccolominit dy herë dhe nuk kam mundut të gjej referencën
2. Burimi i atributeve shtetërore të Newportit në paragrafin 4 të faqes 122 të artikullit tuaj në invazionin e Evropës.
Në rast se do të keni mirësinë të më dërgoni këto dy referenca do t’ju jem shumë mirënjohës.
Me përshëndetjet më të mira
Juaj sinqerisht
W.B.Bland
Sekretar

(Dërguar Skënder Luarasit,
Instituti i Historisë dhe i Letërsisë, Tiranë)

[petrol]

Zbulohet një përkthim i ri i Skënder Luarasit.

Norton F.Eden ‘’Albania its discontents and their origin’’
(‘’Shqiperia , pakenaqesia e saj dhe origjina e tyre)

Morton Frederik Eden është një nga personalitetet angleze qe ka ndihmuar në njohjen dhe konsolidimin e shtetit shqiptar. Ai ze nje vend te nderuar nder miqte e Shqiperise , krahas bashkatdhetareve kolonel Aubrey Herbert, Lady Elisabet Carnavon, Merry Edith Durham, sir Edward Boyle, lord Ch.Lamington, lord W.Dickinson, lord H.Penrith, lord N.Buxton, lord J.Cadmann; Gjeneralët: G.De Phillips, J.Parcy; kolonel S. Sterling; admiralet A.E.Chatfield , E.Burney, gazeta-ret: H.N.Brailsford; H.N.Nevinson; H. Ch.Woods etj.
Ai krahas meritave te tjera, kreu nje rol shume te rendesishem ne mbajtjen e Kongresit te Lushnjes, si perfaqesues i qeverise Britanike.
Rastesisht kam zbuluar ne Arkivat e Institutit te Historise librin e tij ‘’Albania its discontents and their origin’’ (‘’Shqiperia , pakenaqesia e saj dhe origjina e tyre) te shqiperuar nga i mirenjohuri Skender Luarasi. Kjo veper nuk ishte lejuar te botohej por ishte futur ne rezervat. Le te gjykoje vet lexuesi per mendimet e z.MortonF.Iden dhe vlerat e librit te tij nga e cila po publikojme disa pasazhe


MORTON F.EDEN
ALBANIA ITS DISCONTENTS AND THEIR ORIGIN, London, 1920

Përktheu Skënder Luarasi.

Pjesa e parë
Shqiptarët janë banorët autoktonë të Ilirisë, Epirit e të Maqedonisë dhe një nga racat më të moçme në Europë. Ata i bënë rezistencën më të gjatë dhe më të dëshpëruar përparimit të turqve drejt Perëndimit për të dalë në Adriatik dhe kështu i bënë një shërbim pamasë të madh Europës së krishterë.

Rivalitetet egoiste të Europës së shekullit XV e lanë Shqipërinë e Skënderbeut të përpiqej vetë e vetme kundër turqve. Europa e këtij shekulli ka treguar vetëm fare pak simpati për shqiptarët e sotëm dhe për aspiratat e tyre. Që prej kohës që turqit janë përzënë, indipendenca e Shqipërisë dhe vetë ekzistenca e saj është vënë në rrezik prej xhelozive ndërkombëtare dhe lakmisë së shteteve fqinj.

Shqiptari gjithmonë ka qenë disi indiferent dhe i çlirë përsa i përket çështjeve religjioze.
mbetën pothuajse ashtu sikundër patën qenë gjithmonë duke mbajtur për vete karakterin e tyre të vjetër prej shqiptari, gjuhën e zakonet . Ata janë edhe sot, pas kaq shekujsh nën zotërimin turk, fare pak të influencuar prej fesë ose kulturës së tyre.
Pjesa e dytë
Mosbesimi dhe urrejtja që kanë shqiptarët për italianët rrjedh për shkak të diplomacisë italiane dhe politikës së ndjekur prej saj në Ballkan ndërsa simpatia që ndjejnë për Italinë rrjedh vetëm e vetëm për shkak të ushtrisë italiane, të sjelljes së mirë dhe karakterit njerëzor të ushtarit italian gjatë luftës në Shqipëri.

Zotësia e zyrtarëve të lartë austriakë dhe eksperienca e tyre me popujt ballkanikë u kontribuonte atyre më shumë se italianëve për të mos bërë gabime. Austriakët hapën një numër shkollash në gjuhën shqipe. Përgjithësisht shqiptarët flasin mirë për administratën civile austriake, ndërsa ankohen ashpër për sjelljen e keqe të ushtarëve austriakë

Kur kushtet e Traktatit të Fshehtë (të Londrës) të motit 1915 u botuan prej bollshevikëve pas Revolucionit Rus, austriakët i përkthyen ato në gjuhën shqipe dhe i bënë të njohura në Shqipëri.

Idealet politike dhe institucionet politike të Shteteve të Bashkuara kuptohen mirë prej më të shumtëve në Shqipëri. Mendohej se prezenca e përfaqësuesit të Shteteve të Bashkuara në Konferencën e Paqes do t’i ndihmonte shqiptarët të merrnin drejtësi dhe të rifitonin disa prej atyre viseve që ua kishin shkëputur padrejtësisht më 1913.

Në Korçë shkollat greke qenë riçelur me urdhër të francezëve më 1918 duke shkaktuar pakënaqësi ndër nacionalistët shqiptarë, të cilët i konsideronin ato shkolla si burim përçarjesh dhe grindjesh.

Shqiptarët qenë të bindur që kërkesat këmbëngulëse italiane mbi Vlorën dhe për një sferë influence në Shqipëri do të shpinin drejt copëtimit e shfarosjes së atdheut të tyre, mbasi në të tilla raste edhe jugosllavët, edhe grekët do të kërkonin pjesën e tyre prej Shqipërisë ose sferat e tyre të influencës.

Pjesa e tretë

Traktati i Fshehtë (i Londrës) i motit 1915, në pikën VII të tij shprehte se një pjesë e Shqipërisë do të hynte nën sundimin serb, një pjesë nën Greqinë, ndërsa Italia do të aneksonte Vlorën dhe do të kishte mandat mbi pjesën tjetër të Shqipërisë,

Ndër shqiptarët qe ushqyer ndjenja që liria mund të fitohet vetëm me anën e forcës së brendëshme dhe që ata të cilët mbështeten vetëm në mbrojtjen e huaj janë të humbur e të pavlefshëm. Kjo ndjenjë tani gjeti shprehjen në Konferencën e Lushnjës.

Shqiptarë duhej të bëheshin gati dhe me vendosmëri të bënin çdo kurban për të mbrojtur atdhenë. Kështu, po të ishte e nevojshme do t'u provonin me vepra popujve të Europës dhe të Shteteve të Bashkuara, të cilëve u është mbajtur e fshehtë e vërteta, se cilët janë ndjenjat dhe aspiratat reale të popullit shqiptar.

Shqiptarët nuk e kanë humbur besimin në popullin e Britanisë së Madhe dhe të Shteteve të Bashkuara, duke u kapur ende pas idesë që qeveritë e këtyre vendeve do të ushtrojnë influencën e tyre në favor të tyre: së pari, sepse Shtetet e Bashkuara nuk janë të lidhur me traktatin e fshehtë dhe, së dyti, sepse ata mendojnë se opinioni publik në këto vende anglo-saksione, gjer tani të informuar keq dhe të çapëlyer shtrembër prej propagandës së fqinjëve të tyre ballkanas do të jetë në favor të shqiptarëve në qoftë se do të shpjegohet pozita reale dhe do të bëhet e njohur e vërteta.

Është mirë që publiku në Shtetet e Bashkuar dhe në Britaninë e Madhe t'i dijë motivet reale të atyre që dëshirojnë të prishin Shqipërinë, ta peshojnë mirë pozitën e tashme në atë vend dhe shkaqet prej të cilëve rrodhi kjo gjendje.

Shtetet fqinj ballkanas dëshironin ta surbnin për vete Shqipërinë, e cila po të lejohej të bëhej e pavarur, mund të rritej në përmasat reale, sepse vetitë e shqiptarëve si ushtarë, burra shteti dhe tregëtarë të zotë njiheshin mirë nga të gjithë. Po të lejoheshin shqiptarët të bashkoheshin atëherë energjitë e talentet e atyre burrave, që gjer tani qenë shtrënguar të gjenin fushë për aktivitetin e tyre në vise të huaj, do të përdoreshin për të zhvilluar atdhenë e tyre.
Popullsia e këtij vendi të prapambetur, por jashtëzakonisht inteligjente, do të bënte përparim të shpejtë po të kishte udhëheqës që t'i prinin në drejtimin e duhur.

Të shikosh thellë në punët shqiptare është sikur të shikosh një pasqyrë që reflekton shumë gjerë, që ndihmon të shpjegohet pse u mundësua lufta europiane dhe mbi cilat gjëra janë hedhur tani hije të zymta të trazirave në të ardhmen.

Tani dëshira e shumicës së shqiptarëve është për një bashkimi kombëtar brenda kufijve të përshtatshëm etnografikë, dhe ata janë të përgatitur të japin garancira të arsyeshme për liri religjioze, për të gjitha fetë dhe për çdo minoritet që përmblidhet brenda kufijve të tyre. Ndaj këto dëshira legjitime meritojnë konsideratë.

Vetëm duke shënuar ndonjë vijë arbitrare, pa marrë parasysh konsiderata gjeografike ose ekonomike, mund të gjendej përtej këtij kufiri ndonjë copëz vend i banuar nga shumicë pro-greke. Këto copëra shqiptarët me gjithë qejf do t'ia lëshonin Greqisë si shkëmbim për Çamërinë, e cila është shqiptare, nëse do të mundësohej kryerja e një vijë praktike kufitare e cila ta bënte të mundur këtë shkëmbim.

Pjesa e katërt
Gjëndja e pakënaqshme në Shqipërinë e sotme, është krijuar nga fakti që nuk u është dhënë konsiderata e duhur aspiratave të popullit shqiptar për shkak të interesave të fuqishme që synojnë prishjen e Shqipërisë.

Grekët kanë ndjekur që në fillim një politikë armiqësore ndaj bashkimit shqiptar duke bërë çdo përpjekje për të theksuar përçarjen midis ortodoksëve e myslimanëve dhe tani nuk janë të zotët e të vullnetshëm të heqin dorë nga kjo politikë.

Për këtë arsye u sollën aq të pamëshirshëm në Shqipërinë Jugore, duke u përpjekur të shkatërrojnë influencën e bektashinjve atje, të këtyre mendimtarëve të lirë që predikojnë vëllazërim, të cilët u mësojnë myslimanëve që duhet t'i shikojnë të krishterët si vëllezër. Po të mos i shtijnë dot në dorë këto vende grekët, atëhere influenca e bektashinjve do të ringjallet, feja do të pushojë së qenuri një faktor politik dhe propaganda e Patriarkanës greke në të kaluarën do të shkojë më kot.

Politika që kanë ndjekur deri tani grekët synon që ta ndalojë këtë dhe t'ia arrijnë prishjes së Shqipërisë nëpërmjet fronit të një Shqipërie të vogël muslimane dhe prapanike, e cila, e zhveshur prej elementit intelektual tosk, si pjesa më e madhe dhe më e nevojshme që e ka ndihmuar në përparim dhe zhvillim, ajo të mbetej vetëm një shtet i vogël midis dy të mëdhenjve dhe që do të shërbente si një vegël e tyre, po të mos zhdukej për fare pas një kohe të shkurtër.


Një prej argumentave të paraqitur prej atyre që kundërshtojnë bashkimin dhe indipendencën e Shqipërisë është që populli shqiptar nuk është i zoti të vetqeveriset. Ky argument mund të përdorej për shumicën e popujve, është çështje krahasimi.

Mirëpo, më parë se të vendoset që t'u mohohet shqiptarëve liria, ose çdo copë e territorit që u është lënë atyre më 1913, ose t'u kundërshtohen në çdo mënyrë qoftë dëshirat legjitime për bashkim kombëtar, do të ishte mirë për publikun anglosakson të përfillë me kujdes ndë është një gjë e mençur dhe e hijshme për dy kombe të mëdhenj si Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe, respektivisht fuqia dhe perandoria e të cilave mbështetet mbi të drejtën e kombeve dhe drejtësinë më fort se mbi forcën ushtarake, që të lejojnë kështu plaçkitjen dhe robërinë e një popull të vogël i cili nuk mundi të marrë pjesë aktive në luftë, që të lejojnë në Konferencën e Paqes qeveritë e tyre të bëhen pjesëtare në një padrejtësi dhe garante të një pune të tillë të keqe.

Shqiptarët dëshirojnë të rrojnë në paqe dhe marrëdhënie të përzemërta me fqinjët e tyre në Ballkan dhe në kushte të mira me Italinë, me të cilën ata kanë shumë interesa të përbashkëta, por vetëm nëqoftëse këta vende do të kenë respektin e duhur për të drejtat dhe aspiratat legjitime të tyre. Ndërsa përpjekjet për të copëtuar Shqipërinë do të priten me zemërim të thellë dhe çdo orvatje për të vënë pjesë të Shqipërisë nën mandat të huaj pa pyetur popullsinë do të ketë pasoja serioze.

Dëshira për liri e drejtësi dhe përpjekjet për t'u arritur këto nga shqiptarët, maqedonasit, bullgarët,vllehët e turqit, do të vazhdojnë. Ata kanë kthyer sytë nga popujt e Britanisë së Madhe dhe të Shteteve të Bashkuara për simpati dhe mbrojtje. Apo shikojnë më kot? Po të humbasin shpresën në njërin drejtim, do të shikojnë në një tjetër, ndoshta drejt Rusisë.

Përktheu: Skënder Luarasi

[petrol]

Zbulohet një përkthim i ri i Skënder Luarasit.
Norton F.Eden ‘’Albania its discontents and their origin’’
(‘’Shqiperia , pakenaqesia e saj dhe origjina e tyre)

(Fragment nga libri)

Gjëndja e pakënaqshme në Shqipërinë e sotme, është krijuar nga fakti që nuk u është dhënë konsiderata e duhur aspiratave të popullit shqiptar për shkak të interesave të fuqishme që synojnë prishjen e Shqipërisë.
Motivet reale për këtë prishje duhet të jenë këto:
Dëshirat e shteteve fqinjë për t'i ndaluar shqiptarët të bashkohen dhe të formojnë një shtet të fortë përparimtar.
Dëshirat e këtyre shteteve fqinjë për të pushtuar, për të marrë nën kontrollin e tyre, viset e pasura blegtorale dhe bujqësore, të pyjeve, të fuqive të zhvilluara të ujit dhe burime të tjera që gjenden në Shqipëri.
Dëshira e Jugosllavisë të pushtojnë Shkodrën dhe bregdetin pranë saj me qëllim që të ndërtojë më vonë një hekurudhë prej sistemit të saj ekzistues, përmes Shkodrës, drejt detit.
Dëshira e italianëve të mbajnë nën pronësinë e tyre skelën e Vlorës me rrethinën e saj strategjik.
Dëshira e grekëve të kenë në dorë të tyre rrugën Janinë-Leskovik-Korçë-Follorinë, me rëndësi strategjike dhe ekonomike.
Dëshira e grekëve për të helenizuar shqiptarët ortodoksë dhe për t'i surbur më vonë. Kjo punë u fillua nën sundimin turk prej Patriarkanës së Konstandinopojës dhe u krye mbanë me zell të madh, me aftësi dhe paramendim, por me sukses të pjesshëm.
E ndërprerë kur francezët themeluan Republikëne Korçës mund të rifillohet prapë tani që Themistokli Gërmenji nuk është më. Tani (helenizimi i ortodoksëve) mund të kryhet vetëm nën qeverinë greke ose nën mandatin grek, mbasi ajo ushqen armiqësi fetare midis muslimanëve dhe ortodoksëve shqiptarë dhe nuk mund të tolerohet prej tyre veçse nëpërmjet ushtrimit të forcës. T'i shtrëngosh (qarqet shoviniste greke) të heqin dorë nga kjo punë rreth së cilës është derdhur shumë mund e djersë në të kaluarën, pavarësisht nga pamundësia e Greqisë për të vënë këmbën në viset jugore të Shqipërisë, do të ngjallte armiqësi kundër Venizelosit ndër njerëzit me influencë në Greqi dhe do t'i shkaktonte atij andralla politike. S'ka politikan grek që do të guxonte të hiqte dorë tani nga këto vise të Shqipërisë Jugore veçse me shtrëngim dhe prova që bëri çmos t'i mbante këto. Sepse grekët kanë ndjekur që në fillim një politikë armiqësore ndaj bashkimit shqiptar duke bërë çdo përpjekje për të theksuar përçarjen midis ortodoksëve e myslimanëve dhe tani nuk janë të zotët e të vullnetshëm të heqin dorë nga kjo politikë. Për këtë arsye u sollën aq të pamëshirshëm në Shqipërinë Jugore, duke u përpjekur të shkatërrojnë influencën e bektashinjve atje, të këtyre mendimtarëve të lirë që predikojnë vëllazërim, të cilët u mësojnë myslimanëve që duhet t'i shikojnë të krishterët si vëllezër. Po të mos i shtijnë dot në dorë këto vende grekët, atëhere influenca e bektashinjve do të ringjallet, feja do të pushojë së qenuri një faktor politik dhe propaganda e Patriarkanës greke në të kaluarën do të shkojë më kot.
Ka dhe një shkak tjetër të errët përse grekët nuk mund të heqin dorë pa keqardhje nga kërkesat e tyre për këto vise jugore të Shqipërisë. Korça, Leskoviku dhe Gjirokastra janë ose qenë (sepse një nga këto qytete u shkatërrua prej grekëve) qendra kulture që prodhuan shumë burra të shquar, ushtarë e burra shteti (të cilët u ngritën në pozita të larta) dhe tregatarë të mëdhenj që fituan pasuri të mëdha përjashta në kurbet. Nën sundimin e turqve të vjetër, të tillë njerëz muslimanë, i shërbyen Portës së Naltë, ndërsa ata të besimit ortodoks, të edukuar në shkolla greke dhe nën influencën e propagandës greke shpesh herë ia kushtonin energjitë e tyre dhe gjithë pasurinë përparimit të çështjes greke, e vetmja në atë kohë që u ngjallte shpresë shpëtimi nga zgjedha turke. Ky burim force dhe fitimi për Greqinë mund të vazhdojë po qe se dalin fitimtarë në kërkesat e tyre mbi Shqipërinë Jugore. Porse në mbetshin këto vise pjesë e Shqipërisë, këto qendra kulturore dhe njerëzit që prodhojnë mund të kontribuojnë shumë për mbarësinë dhe pasurimin e shtetit të ri shqiptar, për të cilin qendra të tilla si Korça dhe Gjirokastra janë një nevojë vitale. Politika që kanë ndjekur deri tani grekët synon që ta ndalojë këtë dhe t'ia arrijnë prishjes së Shqipërisë nëpërmjet fronit të një Shqipërie të vogël muslimane dhe prapanike, e cila, e zhveshur prej elementit intelektual tosk, si pjesa më e madhe dhe më e nevojshme që e ka ndihmuar në përparim dhe zhvillim, ajo të mbetej vetëm një shtet i vogël midis dy të mëdhenjve dhe që do të shërbente si një vegël e tyre, po të mos zhdukej për fare pas një kohe të shkurtër.
Një prej argumentave të paraqitur prej atyre që kundërshtojnë bashkimin dhe indipendencën e Shqipërisë është që populli shqiptar nuk është i zoti të vetqeveriset. Ky argument mund të përdorej për shumicën e popujve, është çështje krahasimi. Shqiptarët nuk do të fillonin të qeverisnin veten siç kanë filluar zvicerjanët ose japonezët, porse ata i kanë cilësitë e një race sunduese, sikundër dëshmohet prej numrit të burrave të shquar që kanë nxjerrë dhe të cilët kanë arritur pozita të larta në Greqi, Turqi, Egjypt e në të tjera vende. Shqiptarët kërkoheshin për kafazë, për kajmekamë dhe për punë në të cilat kërkoheshin burra kuajozë dhe besnikë. Shqiptarët kanë vetinë e tolerancës, që është aq shumë e nevojshme për ata që qeverisin dhe që nuk e ka asnjë racë tjetër ballkanase. Prandaj nuk mund të pohohet se shqiptarët nuk mundin të qeverisin. Ajo që tregojnë ngjarjet e viteve të fundit është që të tjerët kanë qenë jashtëzakonisht të dëshëruar që të mos u jepej një rast i mirë të provojnë në se qenë të zotët apo jo.
Çështja e religjionit është një tjetër argument i përdorur nga ata që dëshirojnë t'i mbajën shqiptarët të përçarë. Shumë besojnë me gjithë mend që do të jetë e pamundur për shqiptarët orthodoksë, katolikë dhe myslimanë të rrojnë besnikë në një qeveri, sepse ata ngatërrojnë shqiptarët me kretanët muslimanë, me Pomakët, dhe me të tjerë, sentimenti kombëtar i të cilëve gjer në një masë të madhe u bë turk. Ata nuk e shohin dot tolerancën fetare të shqiptarëve dhe faktin që çfarëdo armiqësi fetare të ketë ekzistuar në Shqipëri është inkurajuar artificialisht në kohët më të reja. Eksperienca në të tjera vende ka treguar që, për popuj të një race (kombësie) dhe me fe të ndryshme, ose të një feje dhe të racave të ndryshme, është e mundur të rrojnë bashkë nën një qeveri, porse të veprosh kështu tek popuj racash dhe fesh të ndryshme - kjo zakonisht shkakton turbullira. Kjo është interesante kur marrim në konsideratë Shqipërinë jugore ku grekët duke qenë të pazotë të asimilojnë myslimanët e Shqipërisë, duke e ditur këtë, u përpoqën më 1914 t'i shfarosnin ose t'i përzinin prej tokave, sepse do të bëheshin burim grindjesh dhe dobësimi për shtetit grek. Nga ana tjetër shqiptarët orthodoksë e myslimanë kanë treguar që mund të jetojnë së bashku kur nuk përzihen të huajt dhe është e qartë që po të përfshihen një numër i madh të krishterësh shqiptarë në shtetin shqiptar- kjo jo vetëm forcon pozitën e tyre por është edhe i dobishëm për të gjithë komunitetin, duke përmirësuar balancën e partive politike.
Duke mbajtur parasysh faktin se shqiptarët, në përgjithësi, janë tolerantë në çështje fetare, që shumë syresh janë bektashinj, se vazhdimisht qenë në kryengritje e përpjekje për të flakur zgjedhën turke; përpara këtij fakti është për t'u çuditur kur vëmë re se si armiqtë e bashkimit dhe të indipendencës shqiptare kanë dalë jashtë udhës së tyre dhe vazhdimisht e me këmbëngulje i kanë përqasur dhe njësuar me turqit duke i përshkruar esencialisht si myslimanë. Rusia e pazonja të ndalonte formimin e një Shqipërie indipendente më 1913, kërkoi që shteti i ri të vihej nën proteksionin e Turqisë ndaj Traktati i Fshehtë i motit 1913 flet për një shtet musliman të vogël. Ideja e një shteti të vogël mysliman as që i shkon në mendje shqiptarit qoftë mysliman apo i krishterë. Kjo kuptohet nga të gjithë si një përpjekje e armiqve të Shqipërisë për të futur çështjen fetare me qëllim që të ndalojnë unitetin kombëtar shqiptar, që të kenë mundësi ndonjëherë të ndërhyjnë me një pretekst të tillë kinse si rrezik i influencës turke në këto vise. Në të vërtetë, askush nuk ka qenë më i dëshiruar se shqiptari vetë për të hequr qafe influencën turke. Nuk është e mundur të thuash në do të ketë ndonjëherë frikë rreziku prej kësaj ane mbasi askush nuk thotë dot që më parë se cili do të jetë roli i Turqisë në të ardhmen. Porse, duke e shqyrtuar me kujdes, e vërteta rreth influencës turke në Shqipëri, sot për sot, është kjo: Meqenëse shqiptarët kanë pak kryetarë dhe administratorë të stërvitur, përveç atyre që kanë fituar eksperiencën e tyre në Turqi, është e natyrshme që cilado qeveri e re shqiptare do të përpiqet të përdorë disa nga këta burra, shumë prej të cilëve njihen për patriotë shqiptarë të mirë, dhe kjo shkakton frikën se mos influenca dhe intrigat e Stambollit vazhdojnë të ndjehen në Shqipëri edhe në të ardhmen. Nuk ka asnjë arsye për frikë të tillë, në qoftë se shteti i ri shqiptar do të merrte këshilla dhe ndihmë nga ekspertë të Amerikës ose Anglisë, ose prej ndonjë shteti neutral si Zvicra ose Suedia. Shqiptarët do të kishin pranuar një mandat të kombeve si këta, por kundërshtojnë mandatin që i është dhënë ndonjë Turqije që është fqinj i afërt me Shqipërinë. Ai burrë shteti që dëshiron t'i bashkojë shqiptarët dhe të formojë një qeveri të fortë do të përballojë vështirësira plot, s'ka dyshim për këtë. Shqipëria nuk bën përjashtim nga rregulli që është e vështirë të formosh një shtet të ri dhe pastaj të qeverisësh. Është thënë se Shqipëria nuk ka burra të shquar që të drejtojnë punët e shtetit të tyre. Ndodhja e pak njerëzve të tillë në Shqipëri rrjedh prej faktit që për një kohë të gjatë në të kaluarën burra me energji dhe me talent janë hequr prej atdheut pasi i vinte për mbarë Turqisë t'i largonte nga vendlindja, ku mund të bëheshin të rrezikshëm. I mbante në Stamboll ku u sprovuan të dobishëm. Kështu dy shqiptarë u ngjitën deri në shkallën e vezirit të madh dhe pak kohë më parë se të pëlciste lufta evropiane thuhet se në ushtrinë turke kishte 30 deri në 40 oficerë shqiptarë në rangun e gjeneralit. Sot e kësaj dite ka në Greqi shqiptarë që kanë arrirë rangun më të lartë si në ushtri edhe në flotë. Populli shqiptar ka mundur gjithmonë të nxjerri njerëz të zotë por fati i ka shpërndarë në të katër anët, në Turqi, në Greqi, në Egjipt.
Ofiqarët dhe administratorët më të aftë në Shqipëri gjenden në mes të toskëve në jug. Por do të ishte një gjë e rrezikshme të marrësh tepër shumë zyrtarë nga jugu dhe t'i vendosësh në ofiqe qeveritare në Shkodër. Këto janë disa nga vështirësitë që iu dalin përpara atyre që dëshirojnë të qeverisin Shqipërinë, porse kur e gjithë situata të shqyrtohet me kujdes këto vështirësira nuk duken më të mëdha se sa ato që duhen përballuar në vende të tjera dhe që janë kapërcyer me sukses në disa kombe.
Por ata njerëz që duan të shohin Shqipërinë të shuar nga faqja e dheut i kanë zmadhuar së tepërmi vështirësitë që ashtu t'i bëjnë të duken të papërballueshme. Në qoftë se mendohej ndonjëherë e nevojshme dhe e mundshme që të shtypej kombi shqiptar në mënyrë që të gëlltitej prej shteteve fqinj, momenti më i përshtatshëm për ta bërë këtë gjë qe menjëherë pas Luftës Ballkanike, kur puna e shfarrosjes dhe e skllavërimit pati filluar. Gjithmonë është më mirë të mbytësh këlyshin e verbër se sa të duash të therësh qenin gjysëm të rritur. Që prej asaj kohe aspiratat e shqiptarëve janë inkurajuar dhe janë rritur shpresat e popullit: me formimin e një Shqipërije indipendente më 1913, me parimet e proklamuara gjatë luftës, me deklaratat e Fuqive të Antantës që luftonin për parimin e kombësisë, me proklamatën e Gjeneralit Ferrero, me katërmbëdhjetë pikat e Presidentit Willson. A nuk patën dëgjuar shqiptarët sa e sa herë gjatë luftës të pohohej se Fuqitë e Antantës po luftonin për të mbrojtur të drejtat e kombeve të vegjël kundër lakmisë të shteteve rjepacake! A nuk e patën dëgjuar sa e sa herë të përgjërohej për të drejtën e kombeve dhe vetë-vendosje! "Vetë-vendosja" , tha kryeministri britanik Lloyd George në Dhomën e Komunevet, "kjo qe një nga parimet për të cilët ne hymë në luftë. Ky është një parim prej të cilit ne kurrë s'u larguam që nga fillimi i luftës e këndej. Është një parim që unë shpresoj të jem i zoti ta përforcoj në Konferencën e Paqes." Kjo u tha në prill të vitit 1918.
Aleatët dhe fuqitë e shoqëruara me ta, që tani dolën fitimtarë, janë në gjendje të bëjnë të tjera krasitje mbi Shqipërinë e sakatosur që më parë, më 1913. Mund ta shfarrosin kokë e këmbë me anën e të ashtëquajturave mandate si një paralojë për gëlltitjen e saj shkallë-shkallë prej Jugosllavisë, Greqisë ose Italisë. Mirëpo, më parë se të vendoset që t'u mohohet shqiptarëve liria, ose çdo copë e territorit që u është lënë atyre më 1913, ose t'u kundërshtohen në çdo mënyrë qoftë dëshirat legjitime për bashkim kombëtar, do të ishte mirë për publikun anglosakson të përfillë me kujdes ndë është një gjë e mençur dhe e hijshme për dy kombe të mëdhenj si Shtetet e Bashkuara dhe Britania e Madhe, respektivisht fuqia dhe perandoria e të cilave mbështetet mbi të drejtën e kombeve dhe drejtësinë më fort se mbi forcën ushtarake, që të lejojnë kështu plaçkitjen dhe robërinë e një popull të vogël i cili nuk mundi të marrë pjesë aktive në luftë, që të lejojnë në Konferencën e Paqes qeveritë e tyre të bëhen pjesëtare në një padrejtësi dhe garante të një pune të tillë të keqe.
Shqiptarët dëshirojnë të rrojnë në paqe dhe marrëdhënie të përzemërta me fqinjët e tyre në Ballkan dhe në kushte të mira me Italinë, me të cilën ata kanë shumë interesa të përbashkëta, por vetëm nëqoftëse këta vende do të kenë respektin e duhur për të drejtat dhe aspiratat legjitime të tyre. Ndërsa përpjekjet për të copëtuar Shqipërinë do të priten me zemërim të thellë dhe çdo orvatje për të vënë pjesë të Shqipërisë nën mandat të huaj pa pyetur popullsinë do të ketë pasoja serioze. Çdo shkelje e mëtejshme mbi Shqipërinë e krijuar më 1913 mund të përballohet vetëm me forcë dhe, edhe po t'ia dilet mbanë me fuqi superiore, do të krijonte një gjëndje plot rreziqe për të ardhmen, sepse do të formohej një tjetër vend më tepër, i cili, tok me Thrakën dhe Maqedoninë nën sundimin grek dhe serb, do të formonte një rripë territori të zgjatur nga Deti i Zi gjer në Adriatik, popullsitë e pakënaqura të të cilit do të jenë të futura nën zgjedhë vetëm me forcën e armëve.
Dëshira për liri e drejtësi dhe përpjekjet për t'u arritur këto nga shqiptarët, maqedonasit, bullgarët,vllehët e turqit, do të vazhdojnë. Ata kanë kthyer sytë nga popujt e Britanisë së Madhe dhe të Shteteve të Bashkuara për simpati dhe mbrojtje. Apo shikojnë më kot? Po të humbasin shpresën në njërin drejtim, do të shikojnë në një tjetër, ndoshta drejt Rusisë.

Përktheu Skënder Luarasi.

[monikal]

Botime te hershme te Skender Luarasit