Skënder P. Luarasi

[SERAFIM DILO]

Nje pyetje kisha,thjesht per kuriozitet...Ne nje perkthim te tije "Wilhelm Telli" S.Luarasi ne perfundim te parathenies shkruan: Uj i Ftohte,Prill 1933. Ku bie ky vend "Uj i Ftohte" ?

[petrol]

Nje pyetje kisha,thjesht per kuriozitet...Ne nje perkthim te tije "Wilhelm Telli" S.Luarasi ne perfundim te parathenies shkruan: Uj i Ftohte,Prill 1933. Ku bie ky vend "Uj i Ftohte" ?

I nderuar,
Behet fjale per zonen e quajtur ''Uji i Ftohte'' ne Vlore. Atje gjendet Shkolla Tregtare (ish instituti Tregtar)
Pershendetje
Petro

[SERAFIM DILO]

I nderuar,
Behet fjale per zonen e quajtur ''Uji i Ftohte'' ne Vlore. Atje gjendet Shkolla Tregtare (ish instituti Tregtar)
Pershendetje
Petro

Faleminderit per pergjigjen.
Nuk do me shkonte kurre nder mend qe do ishte dhe i famshmi vend Ujet e Ftohte te Vlores. ("Do na ofendohen dhe labet...")

Po pse keshtu ne institutin tregtar te Vlores (qe me duket se quhej Budi a Bogdani ne ate kohe) nuk ishte mesues ne Tirane,ç'ne ne Vlore ?

Pershendetje.

[petrol]

Faleminderit per pergjigjen.
Nuk do me shkonte kurre nder mend qe do ishte dhe i famshmi vend Ujet e Ftohte te Vlores. ("Do na ofendohen dhe labet...")
Po pse keshtu ne institutin tregtar te Vlores (qe me duket se quhej Budi a Bogdani ne ate kohe) nuk ishte mesues ne Tirane,ç'ne ne Vlore ?
Pershendetje.

‘’S.Luarasi pasi përfundoi studimet ne Austri, ministri i arsimit Hilë Mosi, mik i te atit Petro Nini Luarasi, e ndihmoi të punësohej si arsimtar në Shkollën Teknike Amerikane (1930-1931). Për shkak të pikëpamjeve e veprimtarisë së tij “të padëshiruar” e transferuan në disa shkolla të mesme: në Institutin Tregtar të Vlorës (1931-1933), në gjimnazin e Tiranës (1933-1934), në gjimnazin e Shkodrës (1934-1935), ku drejtoi edhe konviktin e saj “Malet tona” si dhe sërish në gjimnazin e Tiranës (1936)’’

Skender Luarasi
Në Institutin Tregëtar të Vlorës (1931-1933)- kujtime
''Me tre muaj e gjysëm burg duke u gjykuar për ’’faje politike’’dhe katër e gjysëm në klasë duke u mësuar nxënësve gjuhën amtare, e mbylla motin e parë shkollor në atdhenë tim monarqik. Tërthorazi më bënë të kuptoj të mos kisha shpresë për të qëndruar motin tjetër shkollor në shkollën teknike të Tiranës. Më vonë mora vesh se Musa Juka pati porositur Hilë Mosin të mos më emëronte mësues në Tiranëse, do të më largonte nga kryeqyteti. Kur shkova në Ministrinë e Brendëshme dhe protestova, nga mënyra se si i foli në telefon ministri shkodran i brendshëm, ministrit shkodran të arsimit, kuptova që Hil Mosi më pat thënë të vërtetën.
Ismet Toto më propozoi një vend sekretari në ‘’Djelmënia shqiptare’’, por unë duke e ditur që kjo shoqëri qëndronte nën influencën e organizatorëve italianë-fashistë, nuk e pranova. Disa shokë më propozuan të çelja një kurs të anglishtes, i cili më vonë mund të zgjerohej në një shkollë ‘’Berlitz’’; dhe në fakt e fillova privatisht me këta shokë.
Ndërkaq erdhi në Tiranë Naum Stralla,i cili sapo qe caktuar drejtor në shkollën tregëtare të Vlorës. Ai i tha Hil Mosit të më emëronte atje për mësues të gjuhës shqipe. Në fillim nuk desha, më shumë për të kundërshtuar urdhërin e padrejtë të Musa Jukës.
’’Shko, shko në Vlorë‘’, më këshilloi Hil Mosi. ‘’Atje do të bëhesh poet’’.
Kështu u nisa për atje, por me ndjenjën e një të internuari.
Vlorën e pashë më 1914 në motin e halleve të mëdha të popullit shqiptar. Emri i këtij qyteti më ka zgjuar gjithmonë edhe kujtime të gëzuara, edhe kujtime të hidhura. Prej Vlorës u nisën në dhjetor 1913 ushtarët e shtetit shqiptar me flamurin e Skënderbeut shpalosur për në Kolonjëqë të bashkonin edhe këtë krahinë me mëmëdhenë;por dhe drejt Vlorës ikën gjashtë muaj më vonë me dhjetra mijë kolonjarë që të shpëtonin kokëne nderin nga barbarët e Kostandinit grek, kur hordhitë e tij u vunë zjarrin atyre viseve nga më shqiptarët e Shqipërisë. Në ullishtat e Vlorës më kishin marrë nën kujdestarinë e tyre prindërore njerëz zemërmirë
Atë ditën e vjeshtës së motit 1931, tek udhëtonja rrugës së ullishtave të Nartës më kaplluan kujtime mallëngjyese për shokët e fëmijërisë që u varrosën këtu.
Më vonë kolegë të shkollës më thanë se, kur zbrita prej automobilit në Ujin e Ftohtë, u bëra përshtypjen e një të internuari.
Porse nxënësit me sjelljen e tyre shumë të mirë, më ndihmuan të ambjentohem e të gjej gëzimin që jep puna. Atje qenë mbledhur djem gati nga gjithë viset e Shqipërisë; internatistë nga Himara, Përmeti dhe Dibra, qenë më shumë prej familjesh të shtresës së mesme fshatare e qytetare Aqë të përbashkët e kishin karakterin shoqëria sa mund ti dalloje se nga ç’anë e atdheut vinin vetëm përmes këngëve që këndonin në grup. -Nxënësit e shkollës tregëtare dalloheshin nga të teknikes se i përkisnin përgjithërisht shtresës së mesme qytetare. Ata, kur të mbaronin mësimet, do të punonin ndë mos për prindërit e tyre në ndonjë dyqan të vogël për tregëtarët e mëdhenj në sipërmarje ose zyra qeveritare si logaritarë. Nxënësit e teknikes një a dy herë në javë shkonin në punë praktike në teren, ndërsa të tregëtares të gjitha mësimet i zhvillonin në klasë. dhe mungesat ishin të rralla.;puna këtu qe e pandërprerë, ndonësedo të kishte qenë mirë për nxënësit të bënin edhe këtu punë manuale duke mbjellë pemë,sidomos bajame që rriteshin bukur në qipshtet rreth e përqark.
Drejtori Naum Stralla, i zoti në profesionin e tij si kimist u tregua i zoti edhe si administrator(*)
(*)Shkolla Tregëtare e Vlorës çerdhe e lëvizjes patriotike e revolucionare-Maket,(1924-1974),Vlorë 1974.
f.23Në të njëjtën kohë me Naum Strallën erdhi në shkollën tregëtare si mësues letërsie Skënder Luarasi; pedagog me ndjenja patriotike dhe pikëpamje demokratike.Në këtë kohë u gjallërua më shumë edukimi patriotic dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike.
Në mësimin e letërsisë një vend të rëndësishëm filluan të zenë veprat që rievokonin të kaluarën historike të popullit tonë, luftën për liri e pavarësi, ose vepra të letërsisë përparimtare botërore, me frymë demokratike e përparimtare.
Në procesin mësimor, sidomos në lëndën e letërsisë, nuk lihej rasti për të edukuar te nxënësit ndjenjën e përparimit dhe urrejtjen kundër armikut.Nuk është e rastit që Skënder Luarasi mësimin e letërsisë e niste me vargun:’’Bujku me poetin krah përkrah me mbretin’’, për të treguar në mënyrë aludive simbolin e barazisë (Kristofor Spiro Xhani ujtime)
Edhe pedagogët shqiptarë qenë nga më të mirët që pata njohur.
Në tregëtaren e Vlorës pati po aqë shumë profesorë italianë, shumica e të cilëve sipas udhëzimeve të Romës, përpiqeshin ta bënin shkollën institut italian. (*)
(*)Instituti Tregëtar Vlorë
F.295 ,Viti 1931,Dosja 30,f. 149 shkresë nr.785 dt.28 Tetor 1931
Në konferencën e mbajtur nga titullari Z.Naum Stralla u ndanë lëndët e personelit
1.Naum Stralla-Kimi
2.Kostanco Buko -Dituri tregtare
3.Jorgji Ceko-Shqip, kl.1-2
4.Tommazi Gjino-Italisht
5.Oradio Martini-Shkencë
6.Erico Luigi-Italisht
7.Dante Antonioni-Italisht
8.Pjetër Guraziu-Kontabilitet
9.Llazar Eftimiadhi-Gjuhë shqipe 1,a-3,b,Gjeografi
10.Stavro Sheadi-Matematikë
11.Skënder Luarasi - Gjuhë shqipe 3-a, 2-b; 5, 6, Histori 1-a.
12.Nikolla Gjergo -Kontabilitet

Ndërsa në Tiranë profesorët e harxhonin shumicën e kohës së tyre nëpër kafene, ata të tregëtares duke qenë shkolla disi larg nga qyteti, rrallë zbrisnin në Vlorë, zakonisht të shtunën pasdreke ose të djelave. Po kështu edhe nxënësit: ata duke qenë larg influencës borgjeze të qytetit, u pajtuan me frymën e shëndetshme të Ujit të Ftohtë. Sidomos pedagogët në internat të lirë nga intrigat dhe ndjekjet e autoriteteve,gjenin rast e nge të mendonin për punën e tyree të bisedonin me njeri- tjetrin për hallet e popullit.
Me tu vendosur në Ujin e Ftohtë, vizitën e parë për falenderim e mirënjohje ia bëra patriotit Aristidh Ruci i cili më pati mbajtur në familjen e tij më1914. Ndërkaq njoha librashitësin Ibrahim Shyti, në dyqanin e të cilit shkoja kohën kur zbritja në qytet. Miqësinë e këtij veterani të nderuar e ruajta me nder e dashuri gjer motin e fundit të jetës së tij. Në internat dhomat e gjumit plot ajër e dritë ishin të shëdetshme e të pajisura më së miri. Usta Koço që e pat ushtruar zanatin në Stamboll gatuante gjellë nga më të mirat në shije e në bollëk.
Që ditën e parë vura re se shumë eksternatistë ngjiteshin herët në shkollë dhe mëngjes e drekë qëndronin në pritje përpara derës së kuzhinës. Fola me Naum Strallën për këtë dhe falë këtij drejtori me ndjenja socialiste çelëm një lloj mence për këta nxënës të varfër.
Këtë mot më shumë se tjetër here ndjeva fort përgjegjësin ë që mbajnë mësuesit e gjuhës shqipe, të lrtçrsisë e historisë shqiptare në rritjen e rinisë së vendit të tyre. Në shkollën tregëtare gjuha kryesore qe italishtja Mësuesve të shqipes u binte detyra që ta ngrinin amtaren
në rang të parë. Biblioteka e shkollës qe mbushur me libra italisht që propagandonin ide fashiste e reaksionare. Duhej që këtyre t'ua zinin vendin vepra të letërsisë përparimtare. Për këtë arësye q ë m ë 1931 refuzuam të pranojmë libra q ë na dërgoi dhuratë konsulli Italia dhe bëmë çmos q ë të shtonim fondin e librave të mira n ë gjuhën amtare. Po ndjenim afshin kombëtar që dukej se po përfshinte gjithë popullin tonë.
Në dhomën e qetë përkashi detit e me mjetet e duhura për punë (letër, daktilograf e shaptilografin që më vuri në dispozicion drejtori) iu përvesha detyrës me të gjithë vullnetin e mirë timin.Që semestri e parë përpilova për klasat e larta një hyrje në gjuhë dhe letërsi, të cilën e shtypën nxënësit me shaptilografin e shkollës në qindra ekzemplarë; orët letrare i shoqëroja më shembuj të përkthyera prej letërsisë botërore:nga anglishtja shqipërova dramën indian ‘’Sakuntala‘’ të Kalidasës, nga gjermanishtja ‘’Lirika’’ të poetit të madh kinez Litajpe’’Gjylistan’’ të poetit pers Sadiu, ‘’Sorabi dhe Sherberiu’’, ’’Një mijë e një net ‘’ etj. ‘’Sakuntala’’ u botua në shtypshkronjën e Vlorës; ’’Enoh Arden’’ i Tenison-it në revistën ‘’Shekulli XX’’, ‘’Wilhelm Tell’’ i Shilerit në revistën ‘’Minerva’’, Tiranë. Letërsinë shqipe nxënësit e studjuan sipas tekstit të Petrotës, të cilin klasa maturante 1931-32 e shqipëroi tërësisht nga italishtja , edhe si stërvitje në përkthim.Lëndën e stilistikës të shpjeguar në klasë, nxënësit e përvetësuan në shtëpi dhe më vonë njeri pas tjetrit nga katedra mbanin biseda mbi kapitujt e ndryshëm, herë-herë duke krijuar edhe ata vetëshembuj për llojin e poezisë që shpjegonin. Pjesë të bukura letrare, si ‘’Korbi’’prej Edgar Allan Poe-s , të krahasuara me elegjinë e famshme të Çajupit, i mësonim përmendsh, dramat ‘’Jul Qesari’’,’’Vilhelm Teli’’, i lexonim në grup, shpesh herë klasën e shqipes e kthenim në teatër.(*)
---------
(*)Qëllimi i përkthimit ishte pët edukimin patriotik- antifashist, arsimor dhe kulturor i nxënësve që më së miri realizohej në klasa përmes hartimeve, diskutimeve dhe inskenimit të fragmenteve. Në atë kohë kur Shqipëria dhe veçanërisht Vlora kërcënoheshin nga influenca dhe pushtimi fashist, rinia shkollore u armatos me shigjetën e Vilhelm Telit
''Vilhelm Telin'', kryevepën e Shilerit, e përktheva dhe e përdora si një shembull të dramaturgjisë klasike që vlerësohet për bukurinë e gjuhës së saj poetike dhe subjektin kombëtar që mban lart parimet e lirisë dhe të idealeve të njerëzimit. Ajo ushtroi influencë fort të mirë tek nxënësit prandaj e përdora në të gjitha klasat. Pjesë të saj teatri amator i studentëve i shfaqëm edhe për qytetarët vlonjatë.

(**)Shkolla Tregëtare e Vlorës çerdhe e lëvizjes patriotike e revolucionare-Maket,(1924-1974),Vlorë 1974.
f.23 Në mënyrë të veçantë në fillim të viteve 30-të , një zhvillim të madh mori aktiviteti artistikme përmbajtje demokratike e përparimtare më 1931 nxënësit shfaqën dramën ‘’Vilhelm Teli’’, kurse në vitin 1932 për publikun e Tiranës dhe të Vlorës u shfaq drama ‘’Lulja e kujtimit(e Foqion Postolit) dhe ‘’Agimi i Lirisë‘’(e Skënder Luarasit)me rastin e festës së 28 nëntorit të 1932.
f51 Dramat ‘’Vilhelm Teli’’ apo ‘’Klubi I Selanikut’’ kanë patur jehonë mjaft të madhe në atë kohë…

[SERAFIM DILO]

Aristidh Ruci,siç e shkruan dhe i madhi Skender ka qene vertet patriot.

[petrol]

Petro Luarasi
Skënder Luarasi ‘’Njeriu i Fjalës së Lirë’’

Skënder Luarasi – legjendë, mit dhe realitet
Këtë vit përkujtojmë 115-vjetorin e lindjes së Skënder Luarasit (1900-1982) Nder i Kombit, ndër personalitetet më përfaqësues të inteligjencies shqiptare në shekullin XX.
Në kushte të vështira ai kreu veprimtarinë madhore të atdhetarit demokrat-antifashist, si mësues edukator e pedagog, publicist, biograf, përkthyes, dramaturg, historian, linguist poliglot, me shumëllojshmëri arritjesh cilësore. Për bindjet republikane e antifashiste ai u burgos nga rregjimi monarkist dhe vuajti kampet e përqëndrimit fashist. Në sistemin diktatorial u përndoq si intelektual demokrat jokonformist ndaj kultit të individit dhe tezave të ideologjizuara që i imponoheshin letërsisë dhe historiografisë shqiptare. E përjashtuan për disa vjet nga Lidhja e Shkrimtarëve, e akuzuan ‘’për veprimtari armiqësore’’, ‘’historian borgjez’’ e ‘’oportunist’’ dhe rrekeshin ta izolonin, censuronin dhe pengonin në botimin e veprave, i sajonin dhe e përgojonin me historiçka e shantazhe, por nuk e mposhtën dot ‘’Njeriun e Fjalës së Lirë’’!
Këtë mekanizëm terrori mund t’a përballonin vetëm njerëz idealistë me karakter të fortë. “Skënder Luarasi, Kasëm Trebeshina, Mehmet Myftiu e ndonjë tjetër, mbetën të vetëm në përpjekjen e tyre ballore ndaj diktaturës. Mungesa e karaktereve të fuqishme, ishte fatkeqësia më e madhe e letërsisë dhe e shoqërisë shqiptare në ato vite 60'.” 1. (Fatos Arapi. Kujtohem që jam, f.150.)
Edhe pas ndryshimeve demokratike, ndihen paragjykimet politike-ideore me teza tabu të së shkuarës dhe interesat klanore që Skënder Luarasi të mënjanohet nga studimet akademike dhe programet shkollore.
Për masat e gjera ai përfaqëson personazhet e mirënjohur: shkrimtarin Astrit Larinasi në librin e V.Kokonës "Në valët e jetës", atdhetarin demokrat Prof. Luarasi në veprën "Burgu" të Haki Stërmillit, ideologun antifashist prof. Tomorri në "Hasta la Vista" të Petro Markos, pedagogun e letërsisë të Qemal Stafës me shokë në filmin "Qortimet e Vjeshtës’’, vullnetarin e parë antifashist që u nis nga Shqipëria të luftojë fashizmin në Spanjë, ku më 1937 organizoi dhe transmetoi për herë të parë në histori emisionet radiofonike në gjuhën shqipe, me platformë antifashiste dhe program të qartë për bashkimin kombëtar pa dallim feje, krahine , ideje dhe përkatësie ekonomike. Me qindra e qindra intelektualë, shkrimtarë e historianë, pëshpërisnin ‘’bëmat’’ e Skënder Luarasit dhe frymëzoheshin nga sfida e tij kundër dhunës e terrorit të sistemit monarkist, fashist dhe atij diktatorial, kundër dhunimit të principeve demokratike dhe nëpërkëmbjes së personaliteteve dhe vlerave kombëtare.
Në dy dekadat e fundit, të mendimit të hapur e shtypit të lirë, janë publikuar vlerësime të shumta për Skënder Luarasin. I janë kushtuar poezi e studime, janë zhvilluar aktivitete letrare e kulturore mbi personalitetin, veprimtarinë dhe disa anë të veprës së tij. Përgjithësisht ai përmendet në fushën e përkthimeve ( shqipëruesi i Shekspirit, Gëtes,Shilerit, Uitmanit, Bajronit me shokë) më pak në punimet biografike ( biografi i I.Qemalit, I.Boletinit, Migjenit…) dhe pak si drejtues mediash, gazetar e publicist, me kontribute në pedagogji, studimet historike dhe dramaturgji. Përkundër ndonjë kapitulli përshkrues, ende nuk i është botuar ndonjë biografi apo bibliografi . Institucione në Shqipëri e Kosovë e kanë vlerësuar Skënder Luarasin me dekorata të larta, emërtime objektesh, sociale, arsimore e kulturore.
Ndërkohë veprimtaria dhe vepra e Skënder Luarasit paraqet interes për opinionin publik duke u bazuar në koeficientin e lartë të referimit dhe klikimit në mediat e shtypura e elektronike. Me qindra shqiptarë intelektualë, akademikë, pedagogë, shkrimtarë, gjuhëtarë, regjisorë teatri e kinemaje, aktorë, studjues të rilindjes e të luftës antifashiste, e kanë përmendur dhe i referohen për çështje të ndryshme historiko-letrare, sikurse Fan S.Noli, Kristo Luarasi, B.Merxhani, T.Zavalani, L.Poradeci, I. Kadare, D.Agolli, A.Buda, V.Kokona, P.Marko, A. Uçi, K.Frashëri, N.Prifti, M.Zeqo, etj. Dëshmitarë ngjarjesh e studjues të ndryshëm kanë zbuluar ngjarje, kontribute dhe veprimtari “të pabesueshme” të cilat edhe të vetme do ti bënin nder kujtdo personaliteti.
Thuhet se kush ndjen dhimbje është i gjallë, por kur ndjen dhimbjen e tjetrit është Njeri. Skënder Luarasi mbi të gjitha vlerësohet si Njeri i dhimbsur, bujar dhe i sakrificës. Shumë intelektualë e shkrimtarë bashkëkohës, ia kujtojnë me nderim ndihmën që u ka dhënë në fushën humane, letrare, kulturore, pedagogjike etj. Ata janë nga ajka e elitës intelektuale, letrare e kulturore shqiptare ndër vite si: Parashqevi e Sevasti Qiriazi, Lasgush Poradeci, Aleks Buda, Qemal Stafa, Arshi Pipa, Xhemal Broja, Migjeni, Ismail Kadare, Jusuf Vrioni, etj, etj.
Ylli Popa, Kryetar i Akademisë së Shkencave, e çmoi: "Nëse lexon disa prej veprave të tij, qoftë krijimtari e mirëfilltë, qoftë përkthime, do të vesh re disa veçori morale aq të vlefshme sa dhe kontributi i tij në fushën e kulturës". 2. (Petro Luarasi, Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra.Studim.Bibliografi.) http://www.*********.com/showthread.php?t=15197&page=2
Në tërësi ato përbëjnë traditën e Skënder Luarasit “legjendë, mit dhe realitet’’ , traditë e cila ka zënë rrënjë në shtresa të thella të kombit shqiptar, tek ata që e kanë njohur, kanë lexuar, analizuar e përqafuar pikëpamjet dhe idealin e tij.
Dritëro Agolli e shquan si intelektual me kulturë të gjerë evropiane, hallka lidhëse e epokës së Rilindjes me atë të demokracisë. ‘’ Në kulturë zë radhën e parë të traditës përparimtare demokratike, ndërsa në traditën e dinjitetit të njeriut të kulturës është i pakrahasueshëm me asnjëri.” 3. (Dritëro Agolli. Skënder Luarasi-legjendë, mit dhe realitet, Zëri i popullit, 20.1.2000, f.10.)
Ndaj kombi shqiptar, shteti me institucionet e tij, kanë nevojë për traditën Skënder Luarasi, për kapërcyer me sukses pengesat në rrugën e ndërtimit të një shteti demokratik me shoqëri të emancipuar.

Monografia “Ismail Qemali” (1962)
Skënder Luarasi ka dhënë kontribut të vyer edhe si autor monografish mbi personalitete të shquara të kombit shqiptar. Ndër vite ai botoi veprat: ''Kolonel Thomson'' (1934), ''Migjeni''(1957),''Petro Luarasi” (1958), '’Ismail Qemali'' (1962), '' Isa Boletini'' (1971), ''Gjerasim Qiriazi''(1962), ''Motrat Qiriazi'' (1962) (anglisht e frengjisht). Ndërsa veprat ''Sevasti Qiriazi'' dhe ''Motrat Qiriazi'' (1962) iu bllokuan nga censura, “ Fan Noli-jeta dhe vepra” “humbi” në Institutin e Historisë.
‘’Do të mjaftonin këta emra atdhetarësh për të kuptuar kostelacionin e yjeve që ndizte Skënder Luarasi në qiellin tonë sterrë për të kuptuar se çfarë rruge i tregonte ai këtij populli, dhe më në fund, për të kuptuar se prej çfarë materie, prej çfarë drite dhe me çfarë orbitash jete dhe lirie jetonte ky burrë.”
Historiku i botimit të monografive të tij, madje edhe për Flamurtarin e Pavarësisë Ismail Qemal -Vlora, përmban peripeci të shumta. Skënder Luarasi vërente që në diskutime, artikuj e botime historianësh e politikanësh, për arësye subjektive, mbahej një qëndrim jo i drejtë ndaj jetës dhe veprës së personalitetit të shquar Ismail Qemali. Nga disa thuhej se kinse nuk njihej, nga të tjerë se kishte bërë gabime të mëdha. Përkundër këtyre pikëpamjeve, ai theksoi se pikërisht për veprën madhore, Ismail Qemali u bë njeriu më i luftuar dhe më i lëvduari në historinë e Rilindjes shqiptare, ndaj të cilit u sajuan shumë shpifje e intriga nga armiqtë e Shqipërisë, por që populli shqiptar duhet ti marrë si lëvdata për të, e t’i jetë mirënjohës për jetë.” 4 (S.Luarasi. Ismail Qemali, Tiranë, SHBLP, 1962, f.10-11)
Ai në përkujtimin e 50-vjetorit të Pavarësisë këmbënguli që t’i botohej monografia e flamurtarit të saj. Pretekstet e recenzentëve të urdhëruar nga lart qenë të shumta, ata theksonin “gabimet” dhe mbivlerësonin opinionet kundër Ismail Qemalit. Skënder Luarasi bëri sfidën e rradhës me sentencën:”Bota nga balta bën heronj, ne heronjtë i bëjmë baltë” duke theksuar: “Në shtypin patriotik shqiptar janë bërë kritika, nganjëherë të ashpra jashtë masës, për veprime, ose qëndrime të caktuara të Ismail Qemalit. Mirëpo veprimtaria e Ismail Qemalit nuk duhet vlerësuar nga pozitat e asaj kritike që iu bë atëherë, por duhet vlerësuar para së gjithash nga rezultatet përfundimtare të gjithë punës së tij… Në këtë rrugë të gjatë, të vështirë e të ndërlikuar që ndoqi Ismail Qemali, nuk do të kishte pasur burrë që t’u shpëtonte gabimeve. Është për tu çuditur që e mbylli jetën me kaq pak gabime”. 5 (S.Luarasi. Ismail Qemali, f.11)
Botimi, edhe pse iu censurua me mbi 30 fletë, ngjalli entuziazëm të madh në Shqipëri, Kosovë e diasporë ku u shkruajtën mjaft komente mbi këtë vepër dhe autorin e saj.. Libri fillonte me amanetin kuptimplotë të Ismail Qemalit: “Djemtë e mi, nuk bëra pasuri t’ja lija trashëgim Shqipërisë. Po ju lë një atdhe – amanet. Lamtumirë!”.
Ndër të tjera, bënte paralelizma midis Ismail Qemalit e Shqipërisë dhe Isa Boletinit e Kosovës këtyre dy prijësve të njohur politike e luftarake, kështu farkëtonte unitetin mbarëkombëtar.
“Profesor Skënder P.N.Luarasi, ka treguar një kujdes të posaçëm duke mbledhur në libra dhe nëpër broshura jetën dhe veprat patriotike të Nacionalistëve Shqiptarë që lëftuan me pushkë dhe me penë për çlirimin e Shqipërisë nga kthetrat e robërisë së huaj” 6 (Lajmërim. Liria, Boston, Mass. 12.5.1972, f.2.)
Ai ndjehej i lumtur që mundi të paguajë këtë tribut të vogël të detyrës ndaj Varrit të Dëshmorëve. ''Ç'është e vërtetë për Ismail Qemalin, mund të thuhet edhe për shokun e tij të armëve Isa Boletinin, i cili bëri për atdhenë në fushën e betejave, atë që bëri Ismail Qemali në fushën e politikës e të diplomacisë''. 7. (S.Luarasi. Isa Boletini: Jetëshkrim i shkurtër, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971, f.5.)
Rëndësinë që paraqiste për kohën botimi i monografisë për Ismail Qemalin e dëshmon edhe regjisori i shquar Viktor Gjika, kur në vitin jubilar të 70- vjetorit të Pavarësisë iu vu punës për të realizuar filmin ‘’Nëntori i Dytë‘’. ‘’Angazhimi në një vepër të tillë ishte i paprecedent. Deri atëherë nuk ishte realizuar asgjë në këtë temë, nuk ishte shkruar asnjë dramë, roman apo tregim, as në lëmin e arteve figurative nuk kishte ndonjë portret apo tabllo, e aq më tepër ndonjë vepër në fushën e muzikës së kultivuar. Për çudi, edhe në historiografinë shqiptare nuk kishte shumë materiale, studime e botime. Në duart e mia kisha vetëm librushkën “Ismail Qemali” të shkruar nga Skënder Luarasi, një shirit me disa këngë popullore dhe shumë pak fotografi. Si i thonë fjalës “i hyra detit më këmbë!” 8 (Viktor Gjika, Kur ëndrra bëhet film) http://www.aqshf.gov.al/artikull-1.html

Pikëpamje mbi vdekjen e Ismail Qemalit
Skënder Luarasi ka analizuar me profesionalizëm dhe kurajo edhe një nga çështjet më delikate: ndarjen e Ismail Qemalit nga jeta, për të cilën diskutimet dhe spekulimet nuk ka rreshtur.
Në monografinë ‘’Ismail Qemali’’ (1962) ai shkroi :
‘’Le ta marrim si testament letrën që na ka mbetur nga ato të fundit, dhe të cilën e ka shkruar vetëm katër ditë para vdekjes: "Sot është dita vendimtare për Shqipërinë: Do të ngjallemi apo do të vdesim. Të kisha marrë të holla do të hidhesha gjer atje për një marrëveshje të plotë me gjithë atdhetarët e Amerikës. Po pas marrëveshjes me qeverinë, e gjeta të nevojshme të vajturit në Romë. Së andejmi mund të bëja një marrëveshje me gjithë shqiptarët e Shqipërisë për të vendosur veprimin kombëtar në këtë kohë kaq të rrezikshme dhe t'i japim fund hartimit të programit. Nga Italia kam uzdajë të bëj të nisen prej Shqipërisë së sipërme, të mesme e të poshtme, tre a gjashtë delegatë të cilët me delegatët e Amerikës të vemi në Pariz për t'i propozuar konferencës kërkesat dhe të drejtat e Shqipërisë...’’
Pas kësaj letre, i thirrur nga Qeveria e Romës, ai u nis për në Itali. Në Peruxhia i erdhi urdhëri të presë atje sepse ata që e kishin ftuar Kryeministri dhe Ministri i Punëve të jashtme të Italisë, nuk ndodheshin në Kryeqytet. Ismail Qemali, i tronditur nga kjo dredhi, nuk u përmbajt dot dhe thirri: '’Më hëngër me të pabesë!" se e kuptoi që e ftuan për ta izoluar në Itali. Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit, qëndrimin e tyre në Peruxhia kështu: "Një ditë i përgatitën Ismail Qemalit një konferencë për gazetarët. Pas buke, Ismail Qemali hyri në sallonin ku e prisnin korrespondentët. Që në fjalitë e para të bisedës, i zverdhur dhe i lëkundur, nisi të belbëzojë e të mos i lidhte dot fjalët. Kërkoi ta shpinin në odë e banjës. Atje e mbyti shkuma e të vjellët... Ismail Qemali vdiq më 24 janar 1919. Kufomën e mbajtën në Peruxhia edhe nja dy javë që ta "baslamosnin" dhe e nisën për në Vlorë më 9 shkurt. Në fakt ja nxuarë gjithë të brendshme që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie"… Kur të dihet shkaku i vërtetë i vdekjes së tij, Ismail Qemali do të qëndrojë jo vetëm në krye të shtyllës së pionierëve, por edhe në krye të shtyllës së dëshmorëve të Shqipërisë sonë të rilindjes."9. (S.Luarasi, Ismail Qemali, 1962, f.89-90)
Nga sa shkruhet: ‘’Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’, për vdekjen e I.Qemalit, Ali Asllani është referues dhe jo dëshmitar. Gjithashtu askund nuk përmendet fjala helmim, por aludohet me autopsinë. I theksojmë këto pika në ballafaqim me ditarin e akademikut Dhimitër Shuteriqi dhe sajesat e disa ‘’historianëve’’.

Trillim, nga kush dhe përse?!
Dhimitër S. Shuteriqi në ditarin e tij, datë 22 shkurt 1966, ka shkruar që së bashku me Odhise Paskalin, Abdullah Cangonjin dhe bashkëshorten Mynever ka vizituar Ali Asllanin e sëmurë, kur ai ‘’tregoi se si vdiq Ismail Qemali... Po kopjoj ç’tha, nga sa shkrova kur ai fliste (pasi i mora leje që të shënoj).’’
Ndër të tjera Shuteriqi shkruan se Ali Asllani i ka thënë:
‘’Përjashta u hap lajmi se I. Qemalin e helmatisën italianët… Pas buke më thonë të pyes qysh ngjau kjo vdekje e papritur dhe pyes djemtë e I. Qemalit. Tahir beu tregon:’’…Me nderime dhe me tren të posaçëm vajtëm në Peruxhia dhe u vendosëm në një hotel. Atje qëndruam disa ditë dhe babai kërkoi prapë gazetarë, të cilët erdhën. Po atë kohë që u ngrit të flasë, për çudi nuk i lidhte dot mendimet! U çua dhe me ngut vajti në banjë prej ku dëgjuam të na thërrasë: “Evladëm! Evladëm!”. E gjetëm duke vjellë e duke pëgërë, e ngritëm dhe e vumë në shtrat. Të nesërmen vdiq dhe ne telegrafuam në Vlorë.
Kështu na ka treguar Tahir beu’’ thotë Ali Asllani. Unë përsëris çfarë kam dëgjuar dhe nuk kam asnjë siguri se vërtet italianët e vranë I. Qemalin. Këtë s’e kam vërtetuar dot. Them si dëgjova nga djali i tij i madh, Tahir beu dhe si e dëgjuan aty dhe të tjerë. Populli besonte se e helmuan, po këto nuk thuheshin sheshit, se italianët qenë brenda në Vlorë dhe kishin një pjesë të mirë të jugut…. Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu. Unë s’them dot se italianët e helmuan siç më ka bërë ai të them në librin e tij mbi I. Qemalin. Më erdhi keq kur ja këndova dhe ja thashë. E pranoi se qe gabim shtypi. I kërkova deklaratë që unë si kam thënë një gjë të tillë; më tha se do ta ndreq gabimin kur të shkruaj një gjë më të gjatë për I. Qemalin. U zemëruam e u ftohëm.’’ Skënder Luarasi ka shkruar se I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri. Kjo nuk qe e mundur. Në Shqipëri qe pushtimi italian. Ai nuk donte të ishte nën Piacentinin, i cili do ta mbante si në kuvli të artë. Këtë i kishte propozuar edhe Esat Toptani I. Qemalit, po ky se pranoi dhe nuk i vajti.” 9. (Dhimitër Shuteriqi. Ali Asllani për Ismail Qemalin) http://www.voalonline.ch/index.php?m...&article=27224
Nga data e ditarit të Dhimitër Shuteriqit (22.2. 1966 ) rrjedh se pretendimi i Ali Asllanit, sipas versionit të Dhimitër Shuteriqit, duhej të bazohej tek libri i Skënder Luarasit ‘’Ismail Qemali-Jeta dhe vepra’’ i vitit 1962, f. 89, ( i ribotuar edhe më 1972 dhe në Kosovë në vitin 1971). Por kushdo mund ta verifikojë që në këto botime, S.Luarasi shkruan se ‘’Etemi , biri i Ismail Qemalit (dhe jo Tahiri!) ia ka treguar ngjarjen kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’. Kështu e dinë të gjithë që i janë referuar A.Asllanit. Gjithashtu nuk shkruhet asgjëkundi nga Skënder Luarasi se A.Asllani e deklaroi helmimin e I.Qemalit, as se në atë kohë ‘’I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri’’!!! Natyrshëm lind pyetja: Nëse Skënder Luarasi nuk ka shkruar asgjëkundi çfarë pretendohet nga Dhimitër Shuteriqi të jetë shprehur Ali Asllani, atëhere nuk qëndron as paragrafi: ‘’Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu...’’ Si mundet Skënder Luarasi të korrigjonte atë që nuk e kishte shkruar?!
Në kujtimet e tij dhe publikimet në media nga ‘’studjues’’ gazetarë, hasen shumë sajesa mbi kinse ‘’çfarë ka thënë e shkruar Skënder Luarasi’’.
Miq të vjetër si Ali Asllani, Thoma Papapano i kanë treguar ‘’sajesat’’ që u kanë servirur për t’i armiqësuar në kohën e diktaturës.
Skënder Luarasi kujton:’’Me Ali Asllanin patëm qenë njohur në Sofje ku qe ministër i Shqipërisë, më 1927, gjatë një udhëtimi që bëra festave të Pashkës së Madhe nga Vjena nëpër Danub, në Lom e Sofje. Këtu ai më ftoi për drekë në kryeqytetin e Bullgarisë dhe më dha vizë për të vazhduar shëtitjen time gjer në Stamboll…
Shpesh vija në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve, i sëmurë siç isha, me ndjenjën se po shërohesha nga vegimet e bukura kur bëja krahasimin midis së kaluarës së hidhur dhe të ardhmes së lumtur të atdheut. Doja të kisha shëndet e gëzime që të punoja por nuk po më ndaheshin provokacionet dhe shpifjet.
Piqesha në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve edhe me Ali Asllanin. Nga mosha isha më afër tij, prandaj ndoshta na hahej muhabeti aq shumë. Një herë, më priti në klub i zemëruar. “Për gjëra që kanë ndodhur kur ti, Skënder, s’ke qenë këtu, pyet ata që i dinë mirë. Isha kryetar i bashkisë së Vlorës. Më ftuan në një luftanije italiane. Vajta. Përnjëherësh vapori u nis dhe më zbriti në Bari. Pa ditur asgjë vetë më paraqitën në komisionin që kish arrirë për ti shpënë kurorën e Skënderbeut mbretit të Italisë. A e kupton dot se në ç’pozitë u ndodha?”
“Po pse ma tregon mua këtë ngjarje?” e pyeta.
“Se ke folur kundër meje në komisjonin e Lidhjes!”
“Po nga mund të flisja për një gjë të tillë kur unë sot po e dëgjoj për të parën herë ç’të paska ndodhur?” iu përgjegja.’’
‘’Thoma Papapanon e pata njohur në Gjirokastër atë ditë qershori 1920, kur u ktheva nga Sh.B.A. dhe banda ‘’Vatra’’ marshonte nga Tepelena drejt Vlorës për të ngritur atje flamurin e Skënderbeut për të dytën herë…
Një ditë mori prej Thoma Papapanos një letër ( Gjirokastër, më 18.8.1963)
ku i shkruante se sa herë dhe kur kishte shkuar në Itali.’’Prej nëntorit 1923 syt’e mi s’e kanë parë tokën italiane.Thuaju atyre, që të kanë thënë se Thomai i Papapanos ka shkuar në Itali edhe ndonjë herë tjetër: ”Jini rrenashë të poshtër. Thomai.’’
‘’Kur u poqa me mikun tim të vjetër në Tiranë dhe e pyeta se ç’më interesonte mua sa herë pati qenë ai në Itali, më bëri po atë akuzë që më pat bërë Ali Asllani. Veç se miku im vlonjat ma tregoi me emër intrigantin, kurse gjirokastriti mik nuk m’i tregoi, që të vija dhe tu thosha: ”Jini rrenashë të poshtër. Merimangat po mbështillnin cergat rreth meje dhe mua më mungonin shamitë t’u lidhja gojën intrigantëve. ‘’
Kohët e fundit janë botuar e ribotuar disa shkrime (nga F. Balliu, B.Velaj etj) se kinse Skënder Luarasi e ka shpallur dhe mbrojtur i pari tezën e helmimit të Ismail Qemalit:
‘’ Këtë tezë, e cila më parë qarkullonte në heshtje, e shpalli publikisht Skënder Luarasi në biografinë që ai botoi për Ismail Qemalin në vitin 1962. Skënder Luarasi shkruan tekstualisht se kur I. Qemali mori vesh se edhe Kryeministri italian u largua për në Paris pa iu përgjigjur fare kërkesës së tij, u revoltua jashtë mase. "Më prenë në besë", paskësh thënë plaku i prekur thellë në sedrën e vet... Megjithatë, vazhdon S. Luarasi, shkaku i vërtetë i vdekjes duhet të ketë qenë një dozë helmi e dhënë nga një dorë e fshehtë para konferencës së shtypit.’’ 10. (Fatjon Balliu, Vdekja dhe varrimet e Ismail Qemalit ) http://www.albaniapress.com/lajme/10...l-Qemalit.html
Normalish një pohim kaq i rëndësishëm , duhej të propagandohej në media vetëm po të bazohej në referenca. Derisa nuk ekziston, as tek botimet e librit të Skënder Luarasit, teza përmban jo vetëm ‘’lajm sensacional’’, por edhe shpifje me sanksione penale.
Në monografinë e tij mbi Ismail Qemalin, ndonëse nuk e përmend ‘’helmimin’’, Skënder Luarasi ka theksuar se atë ‘’e balsamosën që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie’’. Kështu ai shprehte dyshimin e tij si historian objektiv për rrjedhën e ngjarjeve duke u bazuar në disa të dhëna, mbi të gjitha nga dëshmia e të birit Qazim Ismail- Vlora, i cili u helmua po atë ditë së bashku me të atin. Ai i mbijetoi helmimit, por me pasoja shëndetësore gjatë tërë jetës së tij, me sëmundje kronike në fyt.

Kujtimet ‘’Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’
S.Luarasi filloi të shkruante kujtimet e tij, të titulluara‘’Ç’kam pare e ç’kam dëgjuar’’ ( të lëna në formë të daktilografur, në dorëshkrim dhe me indikacione) kur e nxorrën në pension në fund të viteve 60-të, në një periudhë kur sundonte terrori, kur nëpërkëmbej liria e fjalës dhe e vërteta historike mbi ngjarje e personalitete madhore kombëtare si dhe kur nuk dihej se si do të përfundonte jeta e tij.
Në atë situatë ai shkroi mbi idealin e tij dhe mbrojtjen e së vërtetës historike: ‘’ …Duke qenë, pra, ai që jam, them se kam vepruar kështu për dy arsye: Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekullime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën socialSkedarët e Bashkëngjitur 166792izëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekullime… Më bie të flas për një periudhë gjatë së cilës kanë ndodhur ngjarje me rëndësi historike të jashtëzakonshme …Dhe përse u kthehemi këtyre ditëve? Thuhet se i vetmi mësim që nxjerrim nga historia është se prej saj nuk mund të nxjerrim asnjë mësim. Por jo, mund dhe duhet të nxirret. Epo, përse nuk nxirret?
Mua më duket se njerëzit i rrëmben me vete lumi i jetës dhe vështrojnë përpara. Ajo që na pret përpara është e lidhur me atë që kemi lënë prapa shpine dhe që koha sa më shumë shkon aq më shumë e mjegullon. Dihet se me moshën dobësohet kujtesa por historinë nuk e shtrembëron vetëm skleroza e trurit. Ka edhe interesa e pasione të poshtra, të egra, barbare, gjer në atë gradë sa s’të besohet se mund të ketë të tilla. Njerëz me këto vese kanë guxim të kërkojnë prej historisë jo vetëm përligjen, por edhe lavdinë në fron të nderit!
Prandaj na dhimbset e vërteta në histori dhe do të isha i lumtur të ndriçoja përmes këtyre kujtimeve, në dritën e së vërtetës, qoftë edhe ndonjë ngjarje ose personë të kësaj historie të së kaluarës, se ja që do s’do vjen një kohë kur duhet të bëjmë bilancin e jetës e t’i japim përgjigjen shoqërisë: Ç’i lamë vendit? Epo unë?Vetëm fjalë: ja, këta kujtime. Mirpo fjala është forcë, është vlerë. Thuhet: Në fillim qe Fjala. Por jo fjala sido-kudo. Për kombin tonë qe fjala shqipe. Kjo Fjalë, që u shkrua në Abetare dhe përhapi Dritën, ngriti Shqipërinë. Qofshin edhe këto kujtime pjesë të fjalës shqipe.’’
Këtyre kujtimeve i shtoi dedikimin: ‘’E shkruaj për vogëlushin tim, Petron, që të dijë kush qe i ati kur të më jetë kyçur goja për fare’’. Ky ishte një nder e motivim për të birin, ende të parrahur me jetën, por edhe detyrim përkushtimi për t’ia ruajtur të pacënuar emrin dhe nderin e gjenin paraardhës, origjinalitetin e mendimeve të autorit, por edhe ta ringjallte duke vijuar idealet e misionin, të provonte dhe sqaronte publikisht mjaft çështje, sajesa e spekulime në vitet e mëvonshme, kur për mbarësi edhe do të gëzonte liri fjale. Pjesë të këtyre kujtimeve u publikuan nga media duke ngjallur entuziazëm, vlerësime e replika, edhe për keqkuptime për gabime shtypi, nga perifrazime, komenteve apo edhe diçitura të gabuara fotosh. Këto faktorë e rritën përgjegjshmërinë e publikimit, nxitën sqarimin me referenca e dokumenta të çështjeve, por edhe zgjeruan lëndën bazë të kujtimeve të Skënder Luarasit me fakte, dokumenta e referenca, analiza e opinione, të mbledhura gjatë një periudhe 30-vjeçare pas ndarjes së S.Luarasit nga jeta. Mendojmë se polemikat dhe debatet, kur i ndihmojnë zbardhjes së të vërtetës, kanë vlerë dhe e justifikojnë kohën e humbur.


Foto Skender Luarasi Ismail Qemali (1962)

A gjendet ndonje studjues, gazetar apo dashamires i letersise e historise qe te shprehet per kete artikull?!

[petrol]

Skënder Luarasi
Fan S.Noli, figura faustiane e popullit shqiptar.

Kombi shqiptar përkujton 50-vjetorin e ndarjes nga jeta të personalitetit të shquar Fan S.Noli (6. 1. 1882-13.3. 1965) që në veprimtarinë e tij atdhetare, klerikale, kulturore e letrare u njoh dhe bashkëpunoi edhe me Petro Nini Luarasin dhe bijtë e tij Dhimitrin dhe Skënderin.
Në kryeveprën e Gëtes, ‘’Fausti’’, shqipëruesi Skënder Luarasi shkroi: ‘’Ky përkthim i blatohet Fan Stilian Nolit, figurës faustiane të popullit shqiptar’’ duke argumentuar se ‘’gjithë jetën e tij ai kërkoi të vërtetën dhe rrojti, punoi e luftoi për ta gjetuar atë. Përpjekja e Nolit identifikohet me përpjekjen e Faustit’’.
Në këtë rast jubilar po publikojmë disa fragmente nga kujtimet e Skënder Luarasit për udhëheqësin dhe mikun e tij të adhuruar Fan S.Noli.


Ismail Qemali, Isa Boletini e Fan Noli
Muaji janar i fali mëmëdheut tonë tre nga më të mëdhenjtë rilindas që patën fatin e bardhë të rrojnë sa ta shohin Shqipërinë të lirë e të pavarur dhe punën e tyre patriotike të kurorëzuar me sukses. Këta janë Ismail Qemali, i cili e blatoi emrin e tij përjetësisht në faqen e parë të Historisë së Shqipërisë së Re; Isa Boletini, i cili me luftën e tij për çlirimin prej zgjedhës turke e bëri emrin e Shqipërisë të dëgjohej me respekt nga gjithë bota dhe Fan S.Noli, i cili u bë një nga shprehësit më të fuqishëm të mendimit të rilindasve tanë dhe i dëshirave më përparimtare të popullit shqiptar.
Dy nga këta bij të nderuar të kombit tonë, Ismail Qemalin dhe Fan Nolin, kam patur fatin e madh t’i shoh për së afërmi dhe t’u dëgjoj këshillat atdhetare që më kanë ndihmuar edhe mua në çaste të vështira të jetës…
Kur në restorantin e hotelit ''Liria'' në Manastir, ndër delegatët e Kongresit të Dytë të Manastirit, Dervish Hima fliste me fjalë lavdërimi për Ismail Qemalin, Hysni Curri për Isa Boletinin dhe Petro Nini Luarasi për Fan Nolin, unë nëntë vjeçari që sapo pata dalë nga spitali dhe babai atje më shpinte për drekë, harroja të haja edhe bakllavanë tek mbaja vesh e shihja me sytë e mendjes viganët Ismail Qemali, Isa Boletini dhe Fan Noli tek suleshin drejt atdheut shqiptar që t'i jepnin dorën Nënës Shqipëri ta çlironin prej robërisë…
Të tre shqiptarët e mëdhenj vdiqën në mërgim: Isa Buletini vdiq 52 vjeç, më 23 janar 1916, i vrarë në Podgoricë me tradhëti. Ismail Qemali vdiq 75 vjeç më 24 janar 1919, i tradhëtuar në Peruxhia. Fan Noli vdiq 82 vjeç, larg atdheut i dërrmuar nga mundimet e 41 vjetëve në arrati. Ai është ndërlidhësi i dy epokave kombëtare.
(Shënim: Skënder Luarasit përgatiti për botim monografi për të tre këta kolosë të kombit shqiptar. Arriti të botonte ‘’Ismail Qemalin’’ (1962) dhe ‘’Isa Boletinin’’(1970) por ‘’Fan Nolin’’ jo! Në regjistrin e arkivit të Institutit të Histori-Gjuhësisë gjendet shënimi se S.Luarasi dorëzoi një material mbi 100 faqe për Fan Nolin, që ‘’nuk gjendet’’?!)

Masakra e Negovanit dhe Fan Noli
Më 12 shkurt 1905 ndodhi masakra e Negovanit dhe therrja e Papa Kristo Harallambit pikëlloi gjithë atdhetarët shqiptarë. Vetë malet buçitën:''Merrni gjaknë!’’ Porse gjaku i të parit prift shqiptar nuk shpaguhej as me gjak të dhespotërve të kishës bizantine, ndaj duhej një kryqëzatë kombëtare kundër terrorit të klerit shovinist dhe tiranisë së sulltanit të Stambollit. Këtë kryqëzatë e nisi Fan S. Noli, njëzetvjeçar, kur më 8 mars 1908 veshi rason e Papa Kristo Negovanit. Dorëzimi prift i Fan Nolit ndodhi në Nju Jork, porse lajmi i gëzuar u përhap me shpejtësi rrufeje nëpër gjithë Shqipërinë. Fytyra e patriotit nga Qyteza e Edrenesë u publikua dhe shpejt u bë ndër më të njohurat, më të dashurat e më të nderuarat e Rilindjes shqiptare.

Mbresa nga Fan Noli
Fan Nolin e kam parë me sytë e ballit dhe dëgjuar për të parën herë, nja katër vjet më vonë, në një miting kombëtar të thirrur nga shoqëria shqiptare ‘’Vatra’’ në Boston Mass. Aty mori fjalën ndër të huajt edhe George Fred Williams, personalitet impozant, i cili më 1914 humbi postin e ambasadorit amerikan në Athinë se pati protestuar për masakrat e ushtrisë greke në Toskëri. Një pesëmbëdhjetëvjeçar si unë në atë kohë, që akoma s’ka as përvojën, as kulturën e duhur për të çmuar vlerat morale dhe mendore të njerëzve të shquar, impresionohet përgjithësisht prej së jashtmes së një personaliteti. Fan Noli, emrin dhe famën e të cilit e kishin njohur gjithë patriotët shqiptarë që më 1908, qe disi shtatshkurtër. Kur e mori fjalën në atë miting, unë në fillim pësova një farë zhgënjimi sepse prisja të shoh diçka madhështore në të. Veçse në atë trup mesatar po të lidhur fort mirë, të binte në sy tipari i tij imperativ, sidomos kur fliste.
Dhe si fliste Fan Noli?
Me ne të rinjtë nga mosha që e vizitonim në qendrën e ‘Vatrës’’ për të nxënë prej udhëheqësit rolin dhe vrullin e asaj shoqërie, Fan Noli fliste me zërin e një prindi të dashur e të mirë, ashtu si fliste me punëtorët, veprimtarët e sinqertë, sidomos me anëtarët e shoqërisë panshqiptare ‘’Vatra’’. Me kokëfortët, me ata që as shohin, as dëgjojnë, Fan Nolit i pëlqente si për sport, ta amelzonte bisedën me lloj-lloj bulmesa të ironisë së tij të njohur. Porse kundër armiqve të tij politikë Fan Noli derdhte sarkazmën e tij therrëse. Këtë mënyrë të foluri do t’ia kenë ndjerë fort edhe përfaqësuesit e shteteve fqinj armiq të vendit tonë, asaj dite dhjetori 1920, kur i detyroi të njihnin edhe Shqipërinë anëtare të Lidhjes së Kombeve, por edhe katër vjet më vonë, pikërisht në atë shoqëri kombesh, kur si në pasqyrë u tregoi politikanëve të fuqive të mëdha se ç’fytyrë kishin.
Fan Noli qe i fortë në fjalën e tij kur e kapte zemërimi ndaj shkelësve të parimeve të tij socialiste.
Nga jeta patriarkale e ngushtë Fan Noli u shkëput shpejt dhe me vetëdije kapërceu nacionalizmin borgjez duke u bërë përfaqësuesi më i shquar në Shqipëri për idealin e lartë internacionalist.
Fan Noli e nisi karierën e tij si aktor dhe si i tillë kish një forcë retorike që e gjeje në bashkatdhetarin e tij Aleksandër Moisiu. Por unë këtu s’kam qëllim të tregoj për zotësinë që natyra dhe shkolla i patën dhuruar Fan Nolit. Gjeninë e tij si shkrimtar dhe njeri të artit e të kulturës ia kanë shpallur botës autorë me famë universale si Bernard Shou dhe Tomas Man dhe sa e sa profesorë, kompozitorë, biografë, historianë nga më të përmendurit në Amerikë e në Europë.

Takime me Fan Nolin
Unë dua të përmend këtu disa reminishenca që më kanë mbetur nga takimet e mia me këtë atdhetar, jo vetëm të madh por edhe të dashur e të mirë.
Përveç nga vizitat në grup që i bënim ne studentët Fan Nolit, në qendrën e ‘’Vatrës’’, u poqëm në Shqipëri më 1921 kur ai qe rikthyer nga Gjenova dhe në shoqëri të shumë personaliteteve të kohës po ecte në rrugën e Kalasë ndërsa unë po kaloja në drejtim të kundërt. Më vuri re, e përshëndeta, më dha dorën, të cilën ia putha me respekt. Më tha: ’’ Shyqyr mirë q’u poqëm në Shqipëri!’’ Më pyeti për familjen dhe u ndamë.
(I mjeri imzot Fan Noli! Erdhi në Shqipëri që t'i shërbente Atdheut siç i pati shërbyer përjashta. Po kush iu bë për shok? Nga një situatë e tillë do të lindte proverbi shqip: ''Po re me qena, ngrihesh me pleshta''
Ironia historike është e tmerrshme për këtë intelektual të dorës së parë. Rrethanat e shëmtuara e bënë të sillet edhe në mënyrë ‘’jo të pëlqyer’’ dhe nën influencën e mendjemëdhenjve dhe të sharlatanëve nisi të flasë dhe shkroi edhe gjëra që e dëmtuan. Marrim për shembull hymnin tallës që i bëri Ahmet Zogut. Ia dhuroi armën e tij malokut, shpatën me dy presa, me të cilën ai e goditi : ''Imzot, e dinja që ishe poet, po jo edhe bejtexhi!'')
Më 1923 u takuam në Vjenë. Ne nja pesë studentë e vizituam në hotelin ‘’Hamerlin’’. Na pyeti si vinim në mësime. Dhe kur dikush ia paraqiti Qemal Butkën si student të shkëlqyer, Fan Noli u shpreh: ‘’Ah, që beharin nuk e sjell një lule!’’ dhe na këshilloi të studjonim më mirë dhe të interesoheshim më shumë për hallet e popullit që na mbante me bursë…

Malli për trojet kombëtare
Fan Noli zhuritej nga malli për trojet kombëtare.
Vjeshtën e motit 1923, ai e grishi Halil Nesimin nga Qyteza, të cilin e pati njohur më parë në ShBA, ta shoqëronte gjatë udhëtimit elektoral Tiranë- Korçë-Kolonjë-Përmet-Gjirokastër. E pyeti Halilin në Korçë: Ku është Qyteza.
''Do ta shohësh kur të arrijmë Qafën e Qarrit'' iu përgjegj Halili
Dhe kur arritë Qafën e Qarrit: ''Ku është Qyteza?'' e pyeti Fan Noli përsëri.
''Do ta shohësh kur të arrijmë Qafën e dytë të Qarrit'' iu përgjegj Halili duke ia shtuar edhe më kureshtjen. Dhe kur arrinë Qafën e Dytë të Qarrit, dhe Halili i tha shoferit të qëndronte automobilin, dhe zbritën jashtë: ''Ç'bukuri të rrallë që po më shohin sytë!'' klithi Fan Noli duke soditur atë qark të rrethuar malesh që prej Gramozit e gjer përtej Vjosës e Dhëmbelit…
Pa Starjen e Shahin Kolonjës, në fletoren e të cilit ''Drita''pati shkruar që në rininë e vet artikuj patriotikë me pseudonimin ''Ali Baba Qyteza''; Rehovën e At Naum Cerës me të cilin kishin bashkëpunuar në Amerikë; më poshtë Vodicën e Atë Paisit me të cilin do të bashkëpunonte më vonë për të themeluar kishën autoqefale në Shqipëri. Lark mbi shtatë bregoret në mes t'atij qarku, Halili i tregoi mëhallën e fshatit të Petro Nini Luarasit, (i cili sikundër e thotë Fan Noli në letrën e tij 12.12.59 ''më gatiti udhën këtu'' në ShBA)
''Po ku është Qyteza'?'' pyeti Fan Noli me dëshirë ta shihte sa më parë.
Dhe Halili filloi t'i numërojë fshatrat n'anën e djathtë të asaj krahine të dëgjuar për burra trima dhe patriotë që ia kanë zbardhur faqen atdheut. I tregoi Vithkuqin e Naim Bredhasit, Rehovën e Bajazitit që u vra në Orman Çiflig, në mes të pesë djemve korçarë, në luftë kundër hordhive turke më 17 korrik 1911 dhe Selenicën e Shefko Ilikos, me të cilin Fan Noli pati punuar bashkë në zyrat e faderatës panshqiptare Vatra. Fan Noli dëgjonte; por befas i drejtoi sytë nga mali që quhet ''i zi'' prej ngjyrës që i japin kreshtat dhe mërmëriti për vete:''Ç'formë fisnike i ka falur Natyra''.
Dhe pastaj me zë të lartë:''Qyteza-ku është Qyteza!''
Dhe Halili: ''Ai fshat më poshtë, n'anën juglindore të Malit të Zi, përkrah Selenicës, është Qyteza''
''Sa vend i bukur! Sa vend i dashur!'' thirri Fan Noli ngadalë e me theks të fortë, të gëzuar. Pastaj si i rrëmbyer nga një vegim i largët, vazhdoi: ''Lil kur ta kemi shpallur Shqipërinë Republikë, do të ndërtojmë atje një kasolle dhe në behar do të vij të kaloj pushimet! ’’
Për fat të keq jo Qytezën, kurrë, por as Shqipërinë nuk e pa më pas dhjetorit 1924, kur u detyrua tok me antarët e qeverisë demokratike të largohet nga Tirana!
Fan Noli e deshi Shqipërinë me mall të madh, sikur të ishin mpiksur në zemrën e tij malli i gjithë atyre paraardhësve të tij që shekuj më parë e kishin lënë Qytezën, vatrën e katërgjyshërve dhe kishin vdekur në Ibrik-Tepe pa arritur të shihnin mëmëdhenë e moçëm.

Lamtumirë Shqipëri
Atë ditë të zezë, kur do të linte Vlorën për në Bari, mblodhi rreth tij edhe vullnetarët e bandës ‘’Vatra’’ që vetë i kishte nisur nga Bostoni për të përcjellë luftëtarët shqiptarë triumfalisht në Tepelenë, Korçë e Vlorë dhe u tha: ’’Vëllezër e shokë, ju duhet të qëndroni në Atdhe sepse populli ka nevojë për kulturë, për art, për muzikë. Këtë mund dhe duhet t’ia jepni ju këtij populli. Prandaj qëndroni në atdhe, duke punuar për këtë qëllim’’.
E përmenda këtë ngjarje sepse edhe vetë u gjenda në një situatë të ngjashme kur qeveria monarkike më preu bursën në Austri. Në qershor 1928, në Vjenë, roja personale e tij më shpuri afër parkun Schënbrun, ku u takova me Fan Nolin. I shfaqa pesimizmin që më kishte kapur dhe se do i shkruaja tim vëllai, Dhimitrit, të më siguronte pasaportën dhe navllon për në Amerikë.‘’Kjo tregon dobësi prej teje’’, më tha. ‘’Duhet të kini parasysh mbi të gjitha interesin e vendit, si yt atë‘’.
Në bisedë e sipër ra fjala për babanë tim (Petro Nini Luarasin) dhe m’u zotua se do të më tregonte ç’mbante mend për të. Kur u ktheva pas pushimeve në Vjenë, roja personale e tij më dorëzoi letrën me adresë Timmandorf, data 21.7.28.

Korespondenca me Fan Nolin
Kur vuaja në kampet e përqëndrimit në Francë, im vëlla Dhimitri më dërgonte nga Amerika të fala nga Imzot Fan Noli.
Më 1945, isha në Marsejë duke pritur riatdhesimin tim, kur im vëlla më dërgoi me anën e bankës së Bordeaux-it njëqind dollarë, me shënimin që të prisja të më vinte pasaporta për të vajtur në ShBA. Vetë Fan Noli qe interesuar për të vajtur atje dhe të punoja me të. Por sapo mora vizën nxitova të kthehem në atdhe. Avisën e bankës ia dhashë Vasil Gërmenjit që t’ia kthente bankës me shënimin’’ikur në Shqipëri’’ dhe t’i shkruante tim vëllai…

Më 21 tetor 1948, nga Bostoni më dërgoi një letër në të cilën më shkruante:’’Ju falemnderit për vjershat e Migjenit të cilat i këndova me interes të thellë.’’.

Më 1 dhjetor 1959 Imzot Noli më dërgoi ‘Albumin’’ me shënimin: ‘’Prof. Skënder Luarasit, Për kujtim miqësie’’.
Njëmbëdhjetë ditë më vonë, më 12 dhjetor 1959, më ngushëlloi me fjalë atërore për fatkeqësinë që më gjeti:
‘’Mësova me hidhërim të thellë që ju paska lënë shëndenë shoqja. Vetë shëndoshë! Ju rruashin fëmija,’’ 12/12/59
Dhe në anën e sipërme të letrës, shtesën: ‘’Ditën e Indipendencës fola mbi babanë tuaj Petron që më gatiti udhën këtu.’’
Përmes këtyre fjalëve njoha më mirë zemrën e madhe të Fan Nolit.

Më 20 mars 1960 i shkrova një letër ku i shkruaja për çastin e zbulimit të monumentit të Skënderbeut në Krujë, kur më pushtoi malli për këngëtarin e heroit kombëtar.
‘’I nderuar e i dashur Imzot Noli
Në mes të zisë sime e të fëmijëvet pa nënë mora letrën Tuaj dhe ndjeva në pikëllim e sipër sa e madhe qenka fuqia e ngushëllimit.
Ju, i dashur dhe i respektuar Atë Noli, me simathinë që më rrëfyet për vdekjen e sime shoqe po edhe me dashurinë që shprehni në të njëjtën letër për babanë tim, më dërguat prej shpirtit Tuaj të madh, që nga mërgimi, dy rreze drite, të cilat ma çuarrë mjergullën, më shtuan jetën e ma prunë zemrën m'afër njerëzimit.
Sa e sa herë, kur lexonja bashkë me të mjerën Olgë ndonjë veprën Tuaj, qoftë edhe vetëm shënimin për vëllanë e saj Migjenin, ajo psherëtinte, e si me vete, thosh për Ju: ''Ç'fatkeqësi për letrarët e rinj shqiptarë që nuk u ndodhët pranë t'i këshillonit e ti ndihmonit në ngritjen e kulturës sonë së re!’’
Unë vetë në punën mësimore timen ose në përkthimet që më duheshin në shkollë nuk do të kisha bërë dot asnjë çap përpara në lulishten e letravet botërore po të mos ecnja n'udhën e mbarë që na patët sheshuar Ju, i adhuruari Imzot Noli.
Shumë nga miqt e mi të rinj, që nuk Ju njohin veç se nga idealet Tuaj me të cilët janë ushqyer, kur u tregova për letrën Tuaj sa s'deshën të ma rrëmbenin duke thënë: ''A do të kemi fatin ta njohim edhe ne, ta shohim për së gjalli!''
Në Krujë, në çastin kur u zbulua monumenti i Skënderbeut, më pushtoi malli për Ju, Këngëtar i Kreshnikut tonë.
Skulptori Janaq Paço më dorëzoi dy fotografira të monumentit që t'Jua dorëzonj Juve, tok me lutjen që të kini mirësinë t'ia ndërroni me dy Tuajat, një në profil e tjetrën ballas. Unë s'po Ju lutem të më dërgoni një mua, shumë i dashur dhe i nderuar Imzot Noli, me shpresë se unë, bashkë me brezin e ri që Ju don dhe Ju adhuron, do të kem fatin t'Ju shoh prapë n'atdhenë tonë të rilindur, në lulëzim e sipër, n'altarin e të cilit Ju jini shtyllë themelore.
I adhuruar Imzot Noli,
Nga një ndjenjë që më diktonte distancë ndaj Jush, druanj se nuk e kam plotësuar detyrën, duke mos Ju përgjigjur për sa herë që Ju më kini kujtuar. Po gjithmonë Ju kam patur në zemër me ndjenja të thella dashurije dhe adhurimi dhe mbetem plot dëshirë që t'Ju kujtoj kështu për jetë.
Skënder Luarasi
20 mars 1960

Letra që mora më 16 korrik 1960 qe shkruar anglisht dhe e daktilografuar, gjë që tregonte se ia kishte diktuar sekretares, kurse Fan Noli nuk qe mirë me shëndet.
(Fan Noli u plevitos më 1933. Shkak kryesor që sëmundja s'i ndalej ish se gjatë kohës që qëndroi në Europë pas largimit nga Shqipëria, vojti keq, trupin e kish të lodhur nga puna, nga mjerimet e mërgimit dhe vobekësia. Nga ana tjetër Noli s'i jepte rast trupit të shëndoshej se punonte ditë e natë, duke shikuar libra, vjersha e përkthime të ndryshme, vojti nga anemia, reumatizmi s'iu nda fare, vojti nga diabeti deri sa e zuri kanceri.)

Tek letra, e përkthyer shqip, shkruhej:
I dashur Zoti Luarasi
Ju falem nderit për letrën tuaj të marsit ‘60, për kartëpostalen e mbyllur në të që paraqet përmendoren heroike të Skënderbeut punuar prej Janaq Paços, dhe për pullat që përkujtojnë babanë tuaj. Nën dy zarfe të veçantë do të merrni një kopje të librit tim botuar së fundi ''Përvjetori i pesëdhjetë i kishës'' dhe një sërë gjashtë fotografish. Lutem ia dorëzoni të gjitha këto mikut tonë skulptorit Janaq Paço. Shpresoj se do të gjejë ç'i duhet në fotografitë me fytyrë të plotë, tri të katërta dhe në profil. Kur të ketë mbaruar me punën e tij, ju mund t'i ndani fotot në mes tuaj.
Lutem, thuajini zotit Paço që unë e vlerësoj shumë nderimin që të shoh të punuar bustin tim nga një artist aq i çquar. Duhet të kërkoj ndjesë për vonesën time në përgjigjen e letrës suaj.
Jam mbytur në punë. Shpresoj të jesh mirë. Me të fala të sinqerta për ju,
Mbetem juaji me besë
Fan S.Noli
Libri i përmendur në këtë letër nuk më ra në dorë, një letër në të cilën më kërkonte një kopje të librit ''Mallkimi i shkronjave shqipe'' greqisht-shqip prej Petro Nini Luarasit, më humbi.

Nuk kishte mot që të mos merrja nga Fan Noli një letër ose kartëpostale me urim: Me falenderime dhe urime prej zemre…Gëzuar vitin e ri me të gjitha të mirat…’’
Në letrën e fundit që mora me rastin e përvjetorit të lindjes së Shekspirit (të cilën ia huajta dikujt për studim dhe ma humbi) më shkruante se sa i mbytur në punë që ishte.

Noli-gjigant intelektual
Noli qe i gjithanshëm: I thellë dhe i gjerë në mendime, enciklopedist nga dituria, '' rebel'' që nga vogëlia dhe gjigant intelektual.
Ai është një nga letrarët më të shquar: 42 volume anglisht e shqip, origjinale dhe përkthime me brendi fetare, historike, biografike, letrare, muzikore, teatrale, oratorike, politike. Dallohej për durim shembullor në punë: një herë Fan Noli qe duke përkthyer ''Skënderbenë e Longfellos'' në shqip. Ora vajti 12 dhe nëpunësit e lajmëruan për drekë. ''Kam punë'' u tha. Kishte ngelur në rimën e vargun që fjalë për fjalë thuhet: Lidheni në hekura
Këtë shkronjës me libra dhe tru
Nuk dimë sa variante shkarraviti, por më në fund thirri: ''Eureka!''
''Lidhmani''- tha, '' me litar''
Shkronjësin me kallamar.''
Dhe çakërqejf mes shokëve që prisnin u nis për drekë.
Askush tjetër nga patriotët tanë nuk i shërbeu atdheut më gjatë e popullit më besnikërisht, e nxorri nga mesjeta e zezë dhe e pruri në pragun e socializmit.
Noli mbi të gjitha ishte atdhetar shqiptar.
Petro Kreshpani që për një kohë të gjatë kishte shërbyer në kishën e Bostonit si pitrop dhe e njihte nga afër Fan Nolin thotë se ai ‘’e përdori edhe kishën tonë në Amerikë si vend për të mbajtur gjallë shqiptarizmën. Feja e tij ishte një: atdhedashuria. Pra Noli mbi të gjitha ishte shqiptar.’’
Ai u përpoq me mish e me shpirt që Peshkopata e Kishës Ortodokse të Shqiptarëve në SHBA të varej nga Sinodhi i Shenjtë i Shqipërisë.

Një dokument kuptimplotë
Albanian Orthodoxe Church in Amerika
Boston Massachusette,
Korrik 28 1946
Krye-Hirësi,
Disa kohë më parë, ju bëra të njohur që Peshkopata këtushme, me vendim të kuvendit, dëshiron të hynjë nënë juridiksionin e Sinodhit të Shenjtë të Shqipërisë. Nuk e di a ju ranë në dorë telegramet që ju dërgova mbi këtë çështje. Në qoftë se po, ahere e mar me mend që ka ndalime për plotësimin e kërkesës sonë. Në rastin e funtmë, ju lutem, lajmëroni me pak fjalë se kjo punë nuk mund të mbarohet tani për tani dhe t'a mbyllim këtë mesele gjer sa të ndryshohet gjendja në favorin tonë. Kam shpresë të mar përgjigjen me kohë për kuvendin e afërmë të Peshkopatës 22 Shkurt 1947. Gjer ahere ju lutem të më kujtoni në meshë.
Shërbëtor i përunjur i Krye-Hirësisë suaj
F.S. Fanoli.
Krye-Hirësisë së Tij
Kryepiskopit të Shqipërisë


Na la Fan Noli!
Një ditë marsi të vitit 1965 po shëtisja në bulevard mes shokësh kur na u bashkua shkrimtari i nderuar Dritëro Agolli. Pasi shkëmbyem përshëndetjet e rastit, me zë të ulët na tha gjëmën: ‘’Na la Fan Noli’’.
M’u duk sikur më qëlloi zemrën një rrufe nga qiell i kaltër. U largova heshturazi nga shokët, u ngjita në banesë dhe qava e qava e qava për humbjen e mikut më të shtrenjtë që më kishte mbetur, kolosit patriot e diplomat, që gjatë viteve me radhë ndër ditë të zeza të Shqipërisë, i kishim kthyer sytë për shpëtim. Ai nuk qe vetëm mik i shtrenjtë i tim eti por dhe mentori im, mësuesi im gjatë punës sime si arsimtar. Me letrat e tij, të përhapura fshehurazi në kohën e Zogut, si abetarja në kohën e Sulltan Hamitit, unë ushqeva nxënësit e mi.
Imzot Fan Noli ishte babai shpirtëror i gjithë shqiptarëve atdhetarë, po për mua ka qenë mësues. Kam përfituar prej tij më shumë se nga gjthë profesorët që pata dëgjuar në shkollat e mesme ose në universitete. Që më 1920 kur fillova të jap mësime në fillore, më pas në gjimnaz e universitet gjer më 1968 kur më nxorën në pension, gjatë një gjysëm shekulli, Fan Noli me veprat e tij origjinale e me përkthimet e tij të mrekullueshme, m’u ndodh ndihmësi im më i mirë për të edukuar rininë shqiptare në drejtim nacional dhe internacional. Dhe kur jepja hartime letrare, kënaqesha kur edhe në regjimin e monarkut që kish dënuar Fan Nolin me vdekje, studentët shpreheshin me admirim për shqiptarin dhe socialistin e madh në arrati.
Fan Noli është ndërlidhësi më i dalluar midis Rilindjes Kombëtare dhe Shqipërisë së sotme që si një kolos e zgjeroi aktivitetin e tij në tri kontinente, rrojti shumë e vdiq me vaft e me nder.
Një nga miqtë që i qëndroi besnik deri në fund, Gary Riska, më shkroi:
‘’Fan Noli i lindur e i vdekur në dhe të huaj, me shqipen e tij, me kulturë universale, me ndjenjat e tij humane dhe socialiste, na la trashëgim këto vlera të mëdha dhe na bëri të nderohemi e të mburremi që jemi shqiptarë’’
Me vdekjen e Nolit, ‘’mbaroi’’ kolonia shqiptare në Amerikë.
Sa e varfër më duket tani edhe kjo Shqipëri që humbi burrin më të shquar të saj!

Skënder Luarasi Kujtime te pabotuara


Foto 1. Skender Luarasi
Foto 2 Fan Noli , Dhimitri Nini -Luarasi (ne mes, pas vajzes)
Foto 3. Nga korespondenca e S.Luarasit me Fan Nolin

[petrol]

Në Ditën Botërore të Përkthimit nderojmë me respekt të thellë kujtimin dhe kontributin e dhjetra e dhjetra shqipëruesve të cilët me përkushtim e talent ditën ta ngrenë gjuhën shqipe në rangun e gjuhëve botërore duke përkthyer me dhjetra kryevepra.
Në këtë ditë përkujtoj Skënder Luarasin (1900-1982) i cili që në moshën 19-vjeçare nisi rrugën e përkthimeve duke arritur që t’u dhurojë bashkëkombësve shqiptarëve mbi 30 vepra të letërsisë botërore... Por edhe sa e sa përpjekje e vështirësi për t’i botuar e ribotuar deri në ditët e sotme në përballlje me …
Në foto tregohet edhe posteri i vetëm ndër vite i publikuar nga organi ''Drita '' i Lidhjes së SHkrimtarëve ne janar 2000 me rastin e 100-vjetorit të lindjes të Skënder Luarasit ...

Shqipërimet e Skënder Luarasit

1) Johan Volfgang Gëte (Johann Wolfgang von Goethe)
1.Faust (Faust)
2.Gëci i Berlihingenit (Gotz von Berlichingen)
2)Uiliam Shekspir (William Shakespeare),
1.Rikardi II (Richard II)
2.Rikardi III (Richard III),
3.Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice)
4.Komedia e gabimeve (Comedy of Errors)
5.Mbreti Lir (King Lear)
6.Si ta doni (As You Like It)
3)Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller)
1.Cubat (The Robbers)
2.Fiesko (Fiesco)
3.Intrigë e dashuri (Intrigue and Love),
4.Vilhelm Tel (William Tell)
5.Don Karlos (Don Carlos).
6.Vajza e Orleanit (Die jungfrau von Orleans)
4)Ualt Uitman (Walt Whitman)
1.Fije bari (Leaves of Grass),
5)Xhorxh Bajron (George Byron)
1.Çajld Harold (Childe Harold's Pilgrimage)
6)Aleksandër Pushkin (Aleksander Sergejeviç Pushkin)
1.Boris Godunov
7)Alfred Tenison (Lord Alfred Tennyson).
1.Enoh Arden (Enoch Arden)
8)Gotold Lesing (Gotthold Ephraim Lessing)
1.Emilia Galoti (Emilia Galotti)
9)Aleksandër Ostrovski
1.Shtrëngata
10)Lope de Vega (Lope Felix de Vega Carpio)
1.Fuente Ovehuna
11)Oskar Uaild (Oscar Wilde)
1.Përralla të zgjedhura
12)Çarls Dikens (Charles Dickens)
1.Oliver Tuist
13)Kalidasa
1.Sakuntala
14)Xhon Milton (John Milton)
1.Samson Agonites
15)Tomas Uinkop
1.Skënderbeu
16) Morton F. Eden
1.Shqipëria dhe pakënaqësit e saj
17)Henri Uodsuërth Longfellou (Henry Wadsworth Longfellou)
1.Kënga e Hajavathës
18) Stavro Skëndi
1.Zgjimi kombëtar shqiptar : 1878-1912
19)Gribojedov
1. Mjerë kush ka mend ( i pa botuar)
20) Guilherme Figueiredo
1.Këtu fjeti një perëndi (i pa botuar) - etj

[petrol]

Shtepia Botuese Berati - Prizren do te botoje ne Kosove kolanen e 6 veprave te Shilerit te shqiperuara nga Skender Luarasi. ‘’Wilhelm Tell’’ (‘’Vilhelm Teli’’, 1934), ‘’Kabale und Liebe’’ (‘’Intrigë e dashuri’’ , 1955), ‘’Die Räuber’’ (‘’Hajdutët’’, 1958), ‘’Fiesco’’ (‘’Fiesko’’, 1958), ‘’Die Jungfrau von Orleans’’ (‘’Vajza e Orleansit’’, 2007) dhe ‘’Don Karlos’’ (‘’Don Karlos’’, 2014)

Shqipërimet e Skënder Luarasit (1900-1982)

1) Johan Volfgang Gëte (Johann Wolfgang von Goethe)
1.Faust (Faust)
2.Gëci i Berlihingenit (Gotz von Berlichingen)
2)Uiliam Shekspir (William Shakespeare),
1.Rikardi II (Richard II)
2.Rikardi III (Richard III),
3.Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice)
4.Komedia e gabimeve (Comedy of Errors)
5.Mbreti Lir (King Lear)
6.Si ta doni (As You Like It)
3)Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller)
1.Cubat (The Robbers)
2.Fiesko (Fiesco)
3.Intrigë e dashuri (Intrigue and Love),
4.Vilhelm Tel (William Tell)
5.Don Karlos (Don Carlos).
6.Vajza e Orleanit (Die jungfrau von Orleans)
4)Ualt Uitman (Walt Whitman)
1.Fije bari (Leaves of Grass),
5)Xhorxh Bajron (George Byron)
1.Çajld Harold (Childe Harold's Pilgrimage)
6)Aleksandër Pushkin (Aleksander Sergejeviç Pushkin)
1.Boris Godunov
7)Alfred Tenison (Lord Alfred Tennyson).
1.Enoh Arden (Enoch Arden)
8)Gotold Lesing (Gotthold Ephraim Lessing)
1.Emilia Galoti (Emilia Galotti)
9)Aleksandër Ostrovski
1.Shtrëngata
10)Lope de Vega (Lope Felix de Vega Carpio)
1.Fuente Ovehuna
11)Oskar Uaild (Oscar Wilde)
1.Përralla të zgjedhura
12)Çarls Dikens (Charles Dickens)
1.Oliver Tuist
13)Kalidasa
1.Sakuntala
14)Xhon Milton (John Milton)
1.Samson Agonites
15)Tomas Uinkop
1.Skënderbeu
16) Morton F. Eden
1.Shqipëria dhe pakënaqësit e saj
17)Henri Uodsuërth Longfellou (Henry Wadsworth Longfellou)
1.Kënga e Hajavathës
18) Stavro Skëndi
1.Zgjimi kombëtar shqiptar : 1878-1912
19)Gribojedov
1. Mjerë kush ka mend ( i pa botuar)
20) Guilherme Figueiredo
1.Këtu fjeti një perëndi (i pa botuar) - etj

[petrol]

Mesazhe nga Tempulli Shilerian

Nga vepra e Shilerit : ''Hajdutet'' , shqiperoi Skender Luarasi
Hyrje
''Karl Moori është fisnik dhe i dëlirë në shtytjet e tij, ai ëndërron që ta riorganizojë shoqërinë. Ai hakmerret kundër tiranëve me metodat e terrorit indivudual. ”Këtë diamant ia mora një këshilltari të financave, i cili ua shiste titujt e nderit dhe postet atyre, që paguanin më shumë, dhe u mbyllte portën patriotëve të përmalluar për atdheun e vet. Këtë gur të çmueshëm unë e mbaj si kujtim të një prifti të fëlliqur, të cilin e mbyta me këto duart e mia, sepse duke predikuar ai ankohej për rënien e inkuizicionit”. (Akti II, skena 3).
Karl Moori e dënon ashpër korruptimin, egoizmin e klasave sunduese. ”Ata vrasin mëndjen për të gjetur, se si mundi natyra të lindte një Iskariot, kurse shumë prej tyre që nuk janë as më të këqinjtë, do të ishin gati ta shisnin Trininë e shenjtë për dhjetë copë të argjendtë....”
Kështu, Karl Moori nuk është një cub i thjeshtë, ai është kryengritës, rebel politik.
Por Karl Moori arrin te bindja, se rruga që ai ka zgjedhur nuk do të çojë në rezutatet e dëshiruara. Vartësit dhe shokët e tij nuk duan t’i marrin parasysh idealet e tij humanitare dhe fisnike. Ata grabisin, vrasin gra e fëmijë dhe në fund të fundit Karli largohet i tmerruar nga ata.
‘’Mallkuar qofshin vrasësit e fëmijëve, të grave, të të sëmurëve’’, thotë ai, dhe, pasi bindet për pafuqinë e tij, heq dorë nga kryengritja.
“O, unë i marri, që ëndërroja ta ndreqja botën me mizoritë e mia dhe t’i mbroja ligjet me anën e anarkisë. Unë këtë e quajta hakmarrje dhe drejtësi. Fale, o krijues, kalamanin që deshi të të pradiste në punën tënde. Vetëm ty të përket shpagimi. S’ke nevojë për ndihmën e njeriut.” (Akti V, skena 2)
HAJDUTËT - Friedrih Shiller.pdfPor çfarë mbetet në zemrën e lexuesit dhe të spektatorit nga ”Hajdutët” e Shilerit? Urrejtja për despozitim dhe dëshira e zjarrtë për ta ndryshuar rendin shoqëror.