Skënder P. Luarasi

[XllokumiX]

Pershendetje te gjithve, ju lutem ata qe kan mundesi dhe kan njohuri, se kush ka qene Skender P. Luarasi, cfare ka bere, nga ka qene, d.m.th. thjesht nje material per jeten dhe veprat e tij, te Postoj ketu, se me duhet shume!

Ju flm

Me respekt
XllokumiX

[Gimi3]

Pershendetje te gjithve, ju lutem ata qe kan mundesi dhe kan njohuri, se kush ka qene Skender P. Luarasi, cfare ka bere, nga ka qene, d.m.th. thjesht nje material per jeten dhe veprat e tij, te Postoj ketu, se me duhet shume!

Ju flm

Me respekt
XllokumiX

Skënder P. Luarasi (19.1.1900-27.4.1982)

Skënder Petro Luarasi u lind në Luaras të Kolonjës më 19 janar 1900.Ka kryer arsimin fillor shqip në Korçë e Negovan (1909-1911) dhe më pas studjoi në Robert Kolegj, Stamboll -Turqi (1912-13), Internacional Kolegj-Springfield Mass etj, në Sh.B.A (1916-1920), kreu Gjimnazin Klasik, Fraishtadt-Austri (1922-1926) dhe u diplomuar në Fakultetin e Filologjisë,Vjenë-Austri më 1930.
Skënder P.Luarasi e ka nisur aktivitetin letrar që në moshën 17-vjeçare.Brezi përparimtar i viteve 30-të e dallon si arsimtar, publicist, gazetar, përkthyes, dramaturg dhe si drejtues e bashkëpunëtor i disa organeve të shtypit përparimtar.Ai ka qenë editor-përgjegjës në revistat: Studenti (Sh.B.A,1920), Djalëria (Austri,1927-28) dhe kryeredaktor i revistës Vullnetari i Lirisë (Spanjë,1937), organ i vullnetarëve shqiptarë në luftën antifashiste të Spanjës.
Mbas çlirimit të vendit, është nismëtar në themelimin e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe anëtar i Kryesisë deri në nëntor 1949, kur u përjashtua për disa vjet nga Lidhja për qëndrimin e tij antikonformist ndaj metodave e qëndrimeve jodemokratike që ndiqte Kryesisë e Lidhjes në fushën e letërsisë e të arteve e nënshtruar ndaj diktatit të partisë në pushtet.Deri në vitin 1992 krijimtaria e tij (monografi , publicistikë, drama, studime dhe kritikë letrare e historike) botohej pjesërisht (kryesisht përkthimet) dhe nuk analizohej nga pikëpamja shkencore.
Për veprimtarinë e tij të shquar patriotike- antifashiste-demokratike, edukative e letrare është nderuar me urdhërat e lartë:''Urdhëri i Flamurit(1960) dhe ''Nderi i Kombit''(1996).
U nda nga jeta më 27 prill 1982.

[Gimi3]

Skënder Luarasi: ''Edhe unë qeshë në Brigadat Internacionale!''

Zemra e njerëzimit, e asaj pjese të tij që e nxjerr bukën e përditshme me djersën e ballit, gjithmonë ka rrahur për një rrojtje të qetë e paqësore, me dhimsuri për fëmijët e vet e për gjithë ata njerëz e popuj, të ndershëm e punëtorë, por që hasin vështirësira në jetë. Që të zhduken vështirësitë e të bëhet jeta e njerëzve dhe e popujve më e bukur dhe më e dashur, njerëzit e mirë, ata që njohin vlerën e nderit, të lirisë e të drejtësisë, punojnë e luftojnë sa bëjnë theror edhe jetën e vet.

Spanjollët patriotë u përpoqën ta kthenin Eldoradon e tyre në pronë të popullit. dhe Spanjën e shpallën Republikë. Porse kjo nuk u pëlqeu diktatorëve fashistë, Hitlerit e Musolinit, që po pregatiteshin të skllavëronin të gjithë botën. Prandaj për ata Republika Spanjolle duhej të shkatërrohej.
Me sulmin barbar kundër Republikës Spanjolle, diktatorët fashistë bënë një provë të fuqisë së tyre për luftën që do t’i shpallnin gjithë njerëzimit. Dhe Frankoja simbas shembullit të Herostratit, i vuri zjarrin mëmëdheut. Në krye të mercenarëve marokenë të këmishëzinjve italianë dhe të hordhive naziste, gjeneralët tradhëtarë iu vërsulën Madridit. Lufta rreth kryeqytetit të republikës spanjolle qe prova në do të fitonte fashizmi apo demokraciaja.
Mercenarët që u sjellin vdekjen popujve, luftuan në rradhët e fashizmit. Porse bijtë më të mirë të botës, ata që donin lirinë e jetën, rendën vullnetarë në ndihmë të Republikës, duke u rradhitur në Brigadat Internacionale…

Le t'ia lemë Historisë çdo të thotë për epopenë e Madridit Pasi ne sot do të përsëritim: ’’Që kulçedra fashiste të mos ngrerë më krye, dhe njerëzimit të mos i shohin më sytë një katastrofë si atë të luftës së dytë botërore, popujt e botës tua mësojnë mirë dritëshkurtëve ngjarjen e hidhur të Spanjës. Dhe kurrë të mos harojnë a të heshtin
Të moçmit mburreshin duke thënë: ’’Et in Arkadia ego!’’ (Unë kaam qenë në Arkadia!) Të sotmit mburren duke thënë: ’’Edhe unë qeshë në Brigadat Internacionale!’’
(Nga libri ‘’Skënder Luarasi :Në brigadat Internacionale’’)

[Gimi3]

Petro Luarasi rrëfen sulmin e Hoxhës ndaj të atit, kur u përpoq ta bindëte se atë se kish nisur ai në Spanjë


Konfliktet e Skënder Luarasit me Enverin

Profesori: Udhëheqësi, mjeshtër i madh i “kulaç-kërbaçit”

Luan Kondi
Kastriot Koton

Deri më tash, Petro Luarasi, i biri i personalitetit të shquar, Skënder Luarasi, na ka përshkruar aspekte të rëndësishme mbi personalitetin e luftëtarëve shqiptarë në Luftën Antifashiste të Spanjës dhe aktivitetin e tyre, që me të drejtë janë cilësuar nga mbarë bota progresiste si “Bijtë e Lirisë”.

Më pas, ai ka dëshmuar me fakte peripecitë e jetës dhe fundin e tyre tragjik. Shumë prej vullnetarëve, që dolën gjallë nga Lufta e Dytë Botërore, u përndoqën e u sakatuan nga një luftë e re, akoma dhe më e tmerrshme, nga e ashtuquajtura luftë ideologjike midis shokësh me të njëjtit ideal antifashist. Në vazhdim të intervistës shpjegohet takimi i vetëm i zhvilluar midis Hoxhës e Luarasit, dhe pse ishte kaq e rëndësishme për Hoxhën që të siguronte dëshminë, se e kishte dërguar ai profesorin në Luftën Antifashiste të Spanjës. Në vijim tregohet se si diktatori, i pakënaqur nga qëndrimi i papërkulur i Luarasit, drejtpërdrejt ose nëpërmjet “levave” të tij, filloi përndjekjen, pavarësishte se Luarasi kishte një kontribut të madh si atdhetar dhe ishte shquar si pjesëmarrës në Luftën Antifashiste të Spanjës. Petro Luarasi e konkretizon rrëfimin e tij me peripecitë që ndoqën jetën e të atit. Vetëm pse nuk iu nënshtrua tekës së diktatorit, pësoi mënjanimin, kritikën, përgojimin, përjashtimin nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe deri kërcënimet në vepra. Vazhdojmë me të tjera episode interesante.

Pse Enver Hoxha e luftonte Skënder Luarasin?
Nga sa kam kuptuar, në marrëdhëniet e ndërlikuara midis tyre Enver Hoxha e vlerësonte personalitetin e Skënder Luarasit, pasi ia njihte mirë tabanin, lidhjet dhe veprimtarinë e shumanshme patriotike e revolucionare. Prandaj, që në fillim, më 1945, u përpoq ta kishte në krahun e tij. Enveri ishte një psikolog i jashtëzakonshëm, një politikan i kalibrit të lartë, por edhe mjeshtër i madh i akrobatllëqeve pa princip. E njihte mirë artin e “kulaç-kërbaçit”. Bukuria fizike dhe oratoria natyrale i hipnotizonte ata që nuk e njihnin mirë. Megjithëse Enver Hoxha nuk kishte shkollim të lartë e kulturë të gjerë të rrënjosur, jeta në terren i dha prakticitetin, që duke e ndërthurur me amoralitetin pa princip, e bënte në më të shumtën e rasteve, superior ndaj “profesorëve eruditë”. Veçanërisht, nën drejtimin e Miladin Popoviçit ai përsosi mjeshtërinë e kulisave, që për fat të keq, arriti ta injektonte edhe te bashkëluftëtarët e të njëjtit ideal, duke i shkaktuar një dëm të tmerrshëm lëvizjes komuniste shqiptare. Skënder Luarasi kishte tjetër “stofë”. Ishte patriot revolucionar idealist; nuk kishte tjetër ambicje, veç përpjekjen për mbarëvajtjen e vendit dhe ruajtjen e nderit të familjes dhe dinjitetit personal. Ai nuk ia shiste lëkurën askujt.

Ngjarjet, mesa di, rrodhën kështu: Pas bisedës së tyre “të përzemërt” në qershor 1945, Enveri, në bazë të principit “O me mua, o kundër meje!”, ia gafurri Skënder Luarasit taborrin e jeniçerëve. Enver Hoxha, krahas policisë sekrete, keqpërdorte për qëllimet e tij të njohurit e vjetër, njerëz me cene, informatorët e regjimeve të shkuara dhe tërë lukuninë e frikacakëve e qelepirxhinjve, që bëjnë hije në çdo shtet. Por përdorte edhe një taktikë tjetër: Në të njëjtën kohë që i thurrte citate madhështore “shqiponjës së gjuhës shqipe”, Petro Nini Luarasit, idhtarët e tij ia “tkurrnin shtatin” në histori.

Kush ishte Skënder Luarasi?
Ai ishte djali i vogël i Petro Nini Luarasit, familja e të cilit kishte një emër të madh e lidhje të gjera, jo vetëm në Kolonjë, por në të gjthë Toskërinë dhe në kolonitë shqiptare të Stambollit, Bukureshtit, Sofjes, SHBA-së e Vjenës. Djali tjetër, Dhimitri (Nini), ka një veprimtari të shquar në SHBA, si atdhetar fanolist,ndërsa e bija, Shega Luarasi-Uçi, është dalluar si arsimtare, e ndër të parat femra pjesëmarrëse në veprimtarinë antifashiste.

Fisi Luarasi, mbi bazën e aspiratave kombëtare, kishte lidhje me familjet e shquara Butka, Ypi, Frashëri, Qiriazi-Dako, Xoxe-Negovani, Topulli, Kosturi, Zavalani, por edhe me individë si Fan Noli, Spiro Ballkameni, Themistokli Gërmenji etj.

Që në moshë të vogël, Skënderi u brumos me hallet e popullit dhe historinë e vendit. Pa djegien e Kolonjës nga andartët e vrasje atdhetarësh, shtegtoi si refugjat e jetoi barbarizmat e rebelëve esadistë e turkoshakëve të Haxhi Qamilit. Jeta e degdisi në Stamboll(1911-´12), SHBA (1916-1920), Austri (1922-1930), ku krahas arsimimit u aktivizua në lëvizjen kombëtare, duke qenë ndër aktivistët më të shquar të lëvizjes demokratike fanoliste. Në vitet 1930-1936 punon si arsimtar në Shkollën Teknike, Tiranë, Tregtaren e Vlorës, Gjimnazin e Tiranës e atë të Shkodrës, duke edukuar një brez të rinjsh me pikëpamje përparimtare. Nxënës dhe më pas bashkëluftëtarë të tij kanë qenë: Qemal Stafa, Emin Duraku, Nazmi Rushiti, Xheladin Hana, Elez Braha, Vojo Kushi, Sadik Stavaleci, Ali Demi, Asim Zeneli, Nexhat Agolli, Teufik Çanga, Kristo Isak, Murat Paci, Skënder Çaçi, Hajdar Dushi, Reshit Çollaku, Bardhok Biba, por edhe Mehmet Shehu, Hysni Kapo, Sadik Bekteshi, Xhemal Broja, Arshi Pipa, Petro Marko, Muhedin Dino etj. Në veprimtarinë e tij publicistike e politike, krijoi lidhje me një sërë personalitetesh si Tajar Zavalani, Branko Merxhani, Lasgush Poradeci, Milto Sotir Gura, Ibrahim Shyti, Migjeni dhe Selim Shpuza, Esat Dishnica, Mustafa Gjinishi, Gjergj Kokoshi, Koço Tashko etj.

Duke iu referuar dokumenteve të fundit, rezulton se Skënder Luarasi, që në vitin 1930 është një nga aktivistët e shquar të lëvizjes së majtë në Shqipëri, të cilin regjimi i Zogut e cilësonte “komunist i rrezikshëm” dhe për ta dënuar, në mungesë të provave, i inskenonte provokacione nga më të ndryshmet. Rast tipik është inskenimi në “Gjyqin e komunistëve korçarë”, janar-prill 1931, ku Skënder Luarasi, edhe në sajë të profesionalizmit të avokatit Terenc Toçi, fitoi pafajësinë. Edhe në rastin e Kryengritjes së Fierit, atë e arestuan si i implikuar, por për fat, shpëtoi edhe këtë herë. Skënder Luarasi kishte një ndikim të madh në radhët e rinisë iniciatore në themelimin e celulave të para revolucionare në Shkodër e Tiranë, që më pas u shndërruan në Grupin Komunist të Shkodrës dhe të të Rinjve. Mbi bazën e fakteve që disponohen, Skënder Luarasi nuk ishte “komunist”, të paktën, sipas botëkuptimit të sotëm. Idealin e veprimtarisë së tij ai e përmblidhte kështu: “Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Them kështu, që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekulime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe, populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Them kështu, që të mos përdor fjalën socializëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekulime”. Sipas kësaj, ai ishte për një Shqipëri demokratike. Për të, parësore nuk ishin bindjet ideologjike, por çështja kombëtare. Ai i respektonte mendimet e kundërshtarëve deri në masën kur ato, nuk përbënin tradhti të çështjes kombëtare apo të përçanin popullin. Një vëmendje të madhe ai i kushtonte zhvillimit të arsimit e kulturës, prandaj në pamundësi të botonte artikuj e studime, përkthente ose shkruante e shfaqte drama si “Agimi i Lirisë” e “Vilhelm Teli”, të cilat ndikuan shumë në edukimin e rinisë së viteve ´30.

A mund të na i konkretizoni me shembuj përplasjet Hoxha-Luarasi?
Përplasja e parë e madhe ndodhi në nëntor 1949, kur Skënder Luarasi doli kundër thyerjes së normave demoktatike në Lidhjen e Shkrimtarëve; mbrojti principin e lirisë së fjalës dhe personalitetin e Sejfulla Malëshovës, duke u përballur edhe me disa “miq të vjetër” të Kryesisë, që kishin lidhje të forta me Enver Hoxhën dhe më pas, doli që ata zbatonin kryekëput strategjinë e tij, të përcaktuar që në mbledhjen përkatëse të Byrosë Politike. Si pasojë, Luarasin e përjashtuan nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe nuk i lejohej më botimi. Udhëheqësi i qëndisi edhe një paragraf në Veprën e tij të 6-të ku Luarasi cilësohej “Avokat i Sejfulla Malëshovës, arrivist pa princip etj., etj.”. Me ta marrë vesh këtë, Luarasi i shkroi një letër ku e sqaronte se kush ishte në të vërtetë “patrioti dhe arrivisti paprincip”.

Pas disa vjetësh, e ripranuan në Lidhje dhe me rastin e 60-vjetorit të lindjes, i dhanë “Urdhrin e Flamurit” për veprimtari të shquar. Ja që fati e solli që Enver Hoxhës i lipsej glorifikimi i lëvizjes fshatare të Haxhi Qamilit. Luarasi e dinte “nën lëkurën e tij” historinë e kësaj lëvizjeje anadollake. Që 13-vjeçar, rrebelët e kishin lënë pa rroba e ushqime, i kishin vrarë pabesisht dhjetëra luftëtarë kolonjarë, kishin luftuar kundër shtetit shqiptar, që mbrohej krahas të tjerëve, nga dy idhujt e tij, Isa Boletini e Kolonel Thomsoni. Për më tepër, po të pranoheshin tezat e falsifikimit të kësaj historie, turpërohej Fan Noli dhe e tërë plejada e luftëtarëve progresistë; minohej historia e konsolidimit të shtetit të ri shqiptar. Doli me kurajo, së bashku me historianin e nderuar, Qamil Çela, kundër rrjedhës së Hoxhës e lukunisë së tij. Pasojat ishin: Qamil Çelën e internuan, ndërsa Luarasit ia filluan avazin e mosbotimeve e përfoljes. Dhe, udhëheqësi përsëri ia qëndisi “dacibaon me 50 faqe”, në Veprën e 29-të, por me inicialet S.L....

[Gimi3]

Skënder Luarasi: “Me vdekjen e Hysni Kapos, u prish ekuilibri në Byronë Politike”. Mendimi i profesorit ishte se pas kësaj ndryshuan konjukturat në instacat e larta qeveritare dhe partiake

Marrëdhëniet e Skënder Luarasit me Mehmetin

Raportet mes Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut, në lidhje me çështjen e Kosovës

Luan Kondi
Kastriot Kotoni

Petro Luarasi ka treguar momente të rëndësishme mbi personalitetin e luftëtarëve shqiptarë në Luftën Antifashiste të Spanjës (1936-1939), si dhe kontributin e tyre atje. Duke folur dhe nderuar këta luftëtarë, pinjolli i Luarasëve, familje me tradita të shquara patriotike, me të drejtë thotë së këta janë cilësuar nga bota mbarë si “Bijtë e Lirisë”.

Më pas, ai ka dëshmuar për peripecitë dhe fundin tragjik të një pjese të mirë të tyre. Dihet, që shumë prej vullnetarëve, që dolën gjallë nga Lufta e Dytë Botërore, u përndoqën, u sakatuan nga një luftë e re, akoma dhe më e tmerrshme, nga ajo ideologjike. Petro Luarasi shpjegoi takimin e vetëm mes Enver Hoxhës e Skënder Luarasit, dhe pse ishte kaq e rëndësishme për udhëheqësin që të siguronte dëshminë se gjoja ai e kishte dërguar profesorin në Luftën Antifashiste të Spanjës. Ai foli gjithashtu, edhe për faktin se si diktatori, i pakënaqur nga qëndrimi i papërkulur i Luarasit, drejtpërdrejt ose nëpërmjet të tretëve “leva” të tij, filloi përndjekjen, pavarësisht se Skënder Luarasi kishte një kontribut të madh si atdhetar dhe ishte shquar si pjesëmarrës në Luftën Antifashiste të Spanjës. Petro e konkretizoi rrëfimin e tij me peripecitë që ndoqën jetën e të atit, vetëm e vetëm pse nuk iu nënshtrua tekës së diktatorit, ku ndërmjet të tjerave, spikaste mënjanimi, kritika, përgojimi, përjashtimi nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe deri te kërcënimet. Në numrin e sotëm, Petro Luarasi rrëfen marrëdhëniet e të atit me Mehmet Shehun, kryeministër i Shqipërisë dhe bashkëluftëtar i tij në Spanjë. Nëpërmjet bisedave me babanë, 40-vjeçari hedh dritë mbi disa gjëra të pathënë deri më tani, ku vendin kryesor e zënë marrëdhëniet Enver-Mehmet-Hysni. Përse Skënder Luarasi mendonte që pas vdekjes së Hysni Kapos, u prish eluilibri në Byronë Politike. Çfarë u kuptua nga fjalimi që Mehmet Shehu mbajti në ceremoninë mortore të Hysniut. Cilat ishin të tjera mosmarrëveshje ndërmjet Enverit dhe Skënder Luarasit për Kosovën dhe përse Skënderit i qante shpirti për atë pjesë shqiptare. Përse Enver Hoxha nuk e priti delegacionin e kosovarëve, cili ishte qëllimi i vizitës së tyre. A ka pasur të tjera raste të “shigjetimeve” të Enver Hoxhës ndaj Skënder Luarasit dhe pse pengohej botimi i veprave të tij “Gjerasim Qeriazi” dhe “Motrat Qiriazi”. Vizita e Skënder Luarasit në shtëpinë e Mehmet Shehut dhe çfarë u diskutua mes tyre. Ç´donte t’i thoshte Skënderi Mehmetit me fjalët: “Ruaje veten!” dhe si reagoi ky i fundit. Si duhet të vlërësohen vullnetarët shqiptarë të Luftës Antifashiste të Spanjës dhe çfarë pret shoqata e familjeve të tyre. Për më tepër, lexoni në vazhdim të tjera episode interesante.

Po të tjera mosmarrëveshje?
Por, krahas këtyre, ka pasur mjaft çështje të tjera të rëndësishme nga lëmi i historisë e letërsisë, ku kanë pasur “shigjetime” në distancë. Për ta konkretizuar, po përmend historinë e botimit të monografisë “Isa Boletini”. Babai e kishte përgatitur për botim me rastin e 50-vjetorit të Pavarësisë që t’ia bashkëngjiste edhe botimit të monografisë së Ismail Qemali, si simbol uniteti i “dy shqiponjave të kombit”. Veprën e parë ia botuan pas shumë “sakatimesh” e sorrollatjesh, ndërsa veprës së dytë iu mundësua drita vetëm pas dhjetë vjetësh. Libri niste me këtë dedikim: “Nanës Kosovë, që e lindi, e rriti dhe e mban në gji birin e saj besnik, me zemër që rrahu gjer në fund për Shqipërinë”. Në faqen e parë, nën fotografinë e Isa Boletinit, shkruheshin vargjet: “Tokën tonë, që e thau osmanllia/Lotët tanë nuk mundën me e njomë/E tash na kena me e vadit/Me gjak të shqyptarit!”

Krahas fotografive të tjera historike, ishte edhe njëra, ku nën staturën e Isa Boletinit shkruhej: “Me nder, ia dhuroj Isa beg Boletinit, Thomson”. Ndërkohë, sipas Hoxhës dhe kalemxhinjve të historisë, kolonel Thomson konsiderohej tradhtar. Është kjo, një fotografi me vlera të mëdha historike, e fiksuar nga aparati fotografik i kolonelit Thomson, gjë që provon lidhjen e tyre. Redaksia, sigurisht me urdhër nga lart, këmbëngulte që kjo foto të hiqej. Luarasi kundërshtonte dhe kërkonte shpjegime. Me gjithë krasitjet e herëpashershme, sipas kërkesave të redaksisë, libri përsëri nuk lejohej të botohej. E përsëri fillonin ecejaket autor-redaksi-ankesa. Botimi i kësaj monografie të parë për heroin e Kosovës, Isa Boletini, kishte rëndësi të madhe për Kosovën, e cila në atë periudhë po jetonte një situatë të ndezur. Në vitin 1970, pasi i kishte bërë të tëra përpjekjet, Luarasi i dërgon një letër Mehmet Shehut ku i shkruan se kishte vite që po punonte për monografinë e Isa Boletinit, të cilën i kishte premtuar t’ia dhuronte për ditëlindje. Por, ja që nuk mund t´ia mbante fjalën, pasi redaksia nuk ia mundësonte botimin. Mehmet Shehu thirri kompetentin dhe i kërkoi shkaqet e mosbotimit. Kompetenti i shpjegoi porosinë nga “lart”. Dhe “çudia” ndodhi. Mehmeti urdhëroi: “Të botohet! Të tilla libra i duhen Shqipërisë!”

I gjithë tirazhi i Isa Boletinit u përpi në pak kohë nga lexuesit. Skënder Luarasi dërgoi shumë libra në Kosovë, ku bëri bujë të madhe dhe më pas u botua.

Në librin “Shpalime historike”, historiani i shquar kosovar, Zekerie Cana, kujton se kur e takoi një herë Skënder Luarasin, biseduan edhe mbi temën historike, dezertori dhe dëshmori, për të cilën profesor Luarasi theksoi se mund të shtjellohet një libër i tërë. “Fjalë pas fjale, dolëm te Isa Boletini. E përgëzova për librin që kishte nxjerrë, që shpalosej me përkushtimin ndaj Nanës Kosovë. Sakaq u mrrol: Si historian që je, duhet ta dish se Isa u vra dy herë. Së pari nga dora e malazezëve dhe së dyti, nga dora e vetë shqiptarëve. Kjo e dyta, është një “magna crimen”. E kishte fjalën për shkurtimin, cungimin dhe censurimin e dorëshkrimit të tij”.

Me këtë rast, dua të shpjegoj një çështje mbi të cilën spekullohet shumë. Babait i qante shpirti për Kosovën. Shpesh, në atë kohë, çohej nga gjumi dhe këndonte me zërin e tij, që më kumbon ende dhe sot: “Çoju Shqipni, mos u baj horre/Hajd n’Kosov, o me taborë/Bini ju, shqiptarë, ore/Tan Evropa të na njohë!” Dhe nuk donte t’ia dinte nga veshët e “lepujve”. Mos të harrojmë që ishte koha kur të tjerët i plasnin në burg për të tilla gjëra. Nga sa më ka treguar babai, dhe bazuar në shënimet që ka lënë, bindem që edhe Mehmet Shehu ishte “kokëkrisur” në këtë drejtim. Ai e kishte lidhur besën për çështjen kosovare dhe ishte gati për ta mbajtur atë, qoftë edhe duke u sakrifikuar. Nuk e di se si kanë rrjedhur ngjarjet “atje lart”, por një nga çështjet, ku janë ballafaquar Mehmeti me Enverin, me siguri është ajo e besës ndaj Kosovës. Për këtë kam dëgjuar me veshët e mi bisedën e Skënder Luarasit me një përfaqësues të rëndësishëm kosovar, që tha se ishte pritur vetëm nga Mehmet Shehu kur në fakt, diskutimi ishte për çështje politike, gjë që normalisht i takonte aparatit të Komitetit Qendror dhe në bazë të rëndësisë së çështjes, vetë Enver Hoxhës. Shpresoj se me hapjen e arkivave do të zbardhet më së miri çështja e qëndrimit privat dhe zyrtar të Hoxhës e Shehut në lidhje me Kosovën. Një tjetër rast i “shigjetimeve” të Enver Hoxhës, është ai kur Luarasit i pengohej botimi i veprave të “Gjerasim Qeriazit” dhe “Motrat Qiriazi”. Që kur erdhi në Shqipëri, babai bëri ç´është e mundur për ta rehabilituar këtë familje të shquar atdhetare. Pjestarët e gjithë në bllok, cilësoheshin “borgjezë” e “agjentë anglezë”. Atyre ua kishin marrë gjithçka dhe i kishin futur të jetonin në një plevicë. Dy djemtë e Sevasti Qiriaz-Dakos, i kishin futur në burg. Njëri prej tyre vdiq dhe tjetri, Skënderi, pas burgut dhe vdekjes së Sevastisë, u internua, duke i marrë edhe shtëpinë e prindërve. Me përpjekje të mëdha, ku ndihmoi drejtpërdrejt Hysni Kapo, ata u rehabilituan dhe shtëpia iu kthye të zotit. Me këtë rast, edhe librat u botuan.

Ç’dinte Skënder Luarasi për Mehmet Shehun?
Skënderi e Mehmeti njiheshin dhe kuptoheshin mirë me njëri-tjetrin. Veçanërisht, Lufta Antifashiste e Spanjës dhe kampi i përqëndrimit, ishte kudhra ku u farkëtua një miqësi e thellë, që nuk mund ta thyente as koniuktura politike dhe interesi. Nga sa kam kuptuar, ata mund të mos kishin domosdoshmërisht të njëjtat pikëpamje për çështje të caktuara, por prapë e toleronin njëri-tjetrin, në sajë të idealizmit të tyre. Për shembull, Skënder Luarasi i kishte ndërhyrë Mehmetit që të ndihmonte lirimin e Mirash Ivanait, të cilin e nderonin që të dy. Disa kohë pas vdekjes së tij në burg, në një bisedë Mehmeti i kishte thënë se Pushteti Popullor vepronte drejt. Babai i ishte përgjigjur: “Por janë bërë edhe gabime të rënda”. “Ç’do të thuash me këtë?”, ia kishte kthyer rreptë Mehmeti. Skënderi i kujtoi vdekjen tragjike të Mirash Ivanait në burg, gjë të cilën, sipas tij, nuk e meritonte. Ndër të tjera, Skënder Luarasi shkruan: “Mehmeti ktheu kokën rrëmbyeshëm dhe heshti”. Nga sa kam dëgjuar e mësuar nga bisedat me babanë, në shkrimet e tij dhe nga bisedat me luftëtarë të tjerë të Spanjës, si Petro Marko e Zef Prela, shprehem se Mehmet Shehu ishte i bindur në idealin e tij revolucionar, por ishte me karakter të rrëmbyer dhe në ekuipazhin e një anijeje që komandohej nga Enver Hoxha. Ndaj, edhe ai, si shokët, bëri gabime të rënda. Po të kishte qenë një “Enver idealist” timonier, Mehmeti mund të kishte bërë mrekullira si kryeministër. Mes thashethemeve të shumta qarkullon ideja se Mehmeti e adhuronte Enverin dhe se krisja dhe ngjarjet deri në vdekjen dramatike të tij, rrodhën papritur.

Unë di këtë gjë: Babai nuk e mbante portretin e askujt, në të gjallë, në shtëpi; as të Enver Hoxhës. Vazhdimisht “lepujt” ia vinin në dukje këtë “herezi”, por ai u është përgjigjur: “Unë kam parimin që sa janë gjallë, nuk ua var portretin, sepse “rrofshim shumë e vdekshim me vaft, sa pa bërë ndonjë mëkat!” Kur vdiq Hysni Kapo, ai vari në dhomën e pritjes një portet të madh, me një shirit të zi në cep. Dukej shumë i pikëlluar. Kur u njoftua vdekja e Kapos, qëlloi që po vija nga shkolla. Rrugës shihja njerëz që dukeshin të qeshur, ndaj e pyeta babanë se pse ai duhej të pikëllohej kaq shumë. “Mor bir, kjo është një humbje e madhe për Shqipërinë! U prishën ekuilibrat”, m’u përgjigj ai. Në atë kohë, nuk e kuptova thelbin e kësaj përgjigjeje. Më pas, isha prezent në sheshin “Skënderbej” ku u zhvillua ceremonia e varrimit. Kur dëgjova në fjalimin mortor zërin e Mehmet Shehut, u trondita. Më kujtohet se pas kësaj ngjarjeje, babai, së bashku me vëllanë e Heroit të Popullit Qemal Stafa, Alaudinin, shkuan për t’i uruar ditëlindjen Mehmet Shehut. Nuk u futën për urim së bashku me grupin e vullnetarëve të Luftës së Spanjës, por me grupin pasardhës. Babai më ka thënë se dhoma e pritjes së Mehmetit ishte e mobiluar thjesht. Në mes ishin vendosur dy kolltukë të rrethuar me karrike. Në bisedë me grupin, Mehmet Shehu iu drejtua një “personaliteti” të kulturës shqiptare, i cili sapo kishte dalë në pension. E pyeti se ç’punë kishte nëpër duar. Ai iu përgjigj se, meqë kishte dalë në pension, nuk po merrej me asgjë. Mehmeti iu drejtua se përse nuk merrte shembull nga profesori Skënder Luarasi, i cili, megjithëse në pension, vazhdimisht krijonte.

Ky “personalitet” vazhdimishte shquhej për krasitjet dhe pengesat që nxirrte për botimin e veprave të babait. Më kujtohet, me daljen e monografisë së Isa Boletinit, ai nxitoi të botonte një artikull ku shkruante: “Kur Isa Boletini vajti në Vlorë, e takoi Ismail Qemalin, u ul në gjunjë përpara flamurit, e puthi dhe i tha: Tani e kuptoj përse kam luftuar”. Shprehja e fundit, e shtuar nga “personaliteti”, e ulte shumë Isa Boletinin. Le të kthehemi te takimi me Mehmetin. Kur grupi u ngrit për t’u larguar, Mehmeti e kapi babanë nga krahu dhe i tha që të qëndronte edhe ca. Fiqreti doli dhe ata mbetën vetëm. Në bisedë e sipër, babai i tha: “Mehmet, ruaje veten!”. Mehmeti u zbeh. Ktheu kokën. Ndërsa sytë i shkrepëtinin mes reflektimit të dritës nga syzet, tha: “Derisa kam arritur këtu, do të di ta ruaj”. Koha tregoi të kundërtën.

Ky është nderim për luftëtarët e Spanjës?
Jetojmë kohën e hapjes së kufijve, ballafaqimin e pikëpamjeve dhe ekspansionin “pa cak” ekonomik, politik e kulturor. Në këto kushte, një problem të madh për popujt e vegjël e të varfër përbën identiteti e mbijetesa. Në këtë ballafaqim demokratik, një nga mjetet më të fuqishme është studimi e mbrojtja me përkushtim i vlerave kombëtare dhe ekspozimi i tyre në sistemit e vlerave universale botërore.

Një nga veprat më të mëdha të popullit shqiptar, liridashës e human, është pjesëmarrja e gjerë në Luftën Antifashiste, jo vetëm për çlirimin e territoreve shtetërore, por edhe më gjerë.

Çdo harresë apo përçmim i këtij fakti, është i pamoralshëm e i dënueshëm. Atdhetarizmi është etaloni i vlerës parësore të individit ndaj shoqërisë dhe të një kombi ndaj botës demokratike. Duke analizuar tezën spekulative të kolaboracionistëve, të cilët shfajësohen “u bashkuam me fashizmin që të luftonim komunizmin”, theksojmë faktin se lufta botërore zhvillohej midis koalicionit antifashist dhe atij fashist ku forcat komuniste ishin vetëm pjesëz e aleancës së vendeve demokratike, duke u shpallur bashkërisht fitimtarë të luftës.

Kombi shqiptar e ka treguar ndër shekuj fytyrën e shpirtin e tij progresiv,human e të qytetëruar. Janë të shumta rastet kur përfaqësues të tij kanë investuar në historinë e kombeve të tjera (në Turqi, Egjipt, Greqi etj) me burra shteti dhe ndihmë vullnetarësh. Për periudhën antifashiste vlerësoj se Lufta Antifashiste e Spanjës është prova më domethënëse.

Por si pasojë e rrethanave, kjo vlerë kombëtare u zbeh nga ambicja personale e një personi, që nuk i interesonte asgjë, përveç pushtetit të tij. Për dikë që nuk gëzon njohuritë e mjaftueshme mbi këto çështje, do të dukej e pabesueshme që në një vend me ideologji të majtë, të mos vlerësohen si duhet luftëtarët antifashistë të Luftës së Spanjës. Por ky është një fakt i padiskutueshëm. Nga viti 1945 e deri më sot, herë është penguar e herë është neglizhuar në mbledhjen e të dhënave mbi këtë çështje. Si mund të shpjegohet ndryshe, që ndërsa po punohet me këmbëngulje për përcaktimin e saktë të të rënëve nga turli lloj ushtrishë të huaja, po u vendosen pllaka përkujtimore, u ngrihen monumente e varreza madhështore, madje u bëhen edhe homazhe artistike me shpenzime maramendëse, edhe “armiqve të dashur”. Për “bijtë e lirisë” të kombit shqiptar, luftëtarët e parë antifashistë, nuk kryhet asgjë. Është tragjike që në Varrezat e Dëshmorëve të Atdheut nuk ka, qoftë edhe një pllakë përkujtimore për heronjtë e njohur e të panjohur të Spanjës. Por më tragjike, e që na korit në sytë e botës, është mungesa e një simboli përkujtimor për heronjtë antifashistë shqiptarë, që nuk dihet se ku ju tretën eshtrat anembanë Spanjës. Lëre pastaj, që dikush nga shteti shqiptar të interesohet zyrtarisht për hulumtimin e tyre.

Në vitin 1996, familjet e vullnetarëve të Luftës Antifashiste të Spanjës dhe disa simpatizantë të pakët, krijuan një shoqatë modeste për të mbajtur gjallë emrin dhe veprën e Bijve të Lirisë të kombit shqiptar. Në kuadër të 60- vjetorit të fillimit të Luftës Antifashiste, një delegacion i shoqatës, me shpenzimet e veta, u takua me shoqatat simotra nga e tërë bota. Kështu na u dha mundësia të vendosim një kurorë me lule, një grimcë mirënjohjeje në nderim të heronjve tanë. Jetojmë me bidjen se së shpejti, në atë vend të shenjtë, mes simbolesh madhështore nga kombet e tjera, do të bashkohet edhe i 53-ti, ai i kombit shqiptar. Shoqata e Vullnetarëve në Luftën Antifashiste të Spanjës po mbledh dëshmi dhe dokumante për përcaktimin e pjesëmarrësve në këtë ngjarje të rëndësishme...

[Gimi3]

Rrëfimi i Petro Luarasit, djalit të personalitetit të shquar Skënder Luarasi


“Ja si shpëtoi nga diktatura im atë”

Censurimi i veprave e detyroi profesorin që t’i futej përkthimit

Luan Kondi
Kastriot Kotoni
Ai nuk harroi të përmendë se shumë prej vullnetarëve, që dolën gjallë nga Lufta e Dytë Botërore, u përndoqën, u sakatuan nga një luftë e re, ajo ideologjike. Duke zbardhur marrëdhëniet e babait të tij me personalitete të larta të sistemit të kaluar, Petro Luarasi shpjegoi takimin e vetëm mes Enver Hoxhës e Skënder Luarasit, si dhe lidhjet me Mehmet Shehun, kryeministër i Shqipërisë e bashkëluftëtar i tij në Spanjë. Mbi të gjitha, 40-vjeçari hedh dritë mbi disa gjëra të pathëna deri më tani, ku vendin kryesor e zënë marrëdhëniet Enver – Mehmet - Hysni. Në numrin e sotëm ai tregon se pse nuk u eliminua Skënder Luarasi nga diktatura, si dhe për letërkëmbimin e tij me familjen e Asim Vokshit. Për më tepër lexoni intervistën.

Pse diktatura nuk e eliminoi Skënder Luarasin?
Për këtë ka disa versione. Disa mendojnë se ai arriti të mbijetojë, sepse ishte djali i Petro Nini Luarasit. Të tjerë thonë se shpëtoi gjallë në sajë të veprimtarisë së tij në Shqipëri e Spanjë, dhe se kishte mbrojtje nga brenda e jashtë vendit. Apo se e mbronte Mehmet Shehu dhe Hysni Kapo e nuk merrej me politikë.

Skënder Luarasi lindi në Luaras të Kolonjës më 19.01.1900. në familjen e Petro Nini Luarasit, i cili megjithëse ishte ortodoks i vuri të birit emrin Skënder në nderim të Heroit Kombëtar, Skënderbeut dhe kumbarit, Naim Frashërit, që e kishte rilindur heroin në poemën “Istori e Skënderbeut”. Naimi e bekoi foshnjën: “Skënderi u bëftë njëqind vjet dhe i ngjaftë t’et”. Dhe vërtet jeta 82-vjeçare e Skënder Luarasit eshte ajo e një atdhetari të kulluar të cilit iu plotësua dëshira kur thoshte: “Rrofsha shumë e vdeksha me vakt, sa pa bërë ndonjë mëkat”.

Cila ishte veprimtaria e Skënder Luarasit nga vitit 1945 deri në vitin 1982?
Periudha 1945 - 1982 është etapa e dytë e veprimtarisë së demokratit të madh Skënder Luarasi, kur atij iu desh të përleshej me diktaturën totalitariste dhe qëndrimet antikombëtare në histori e politikë. Shembujt janë të shumtë që kur u zgjodh deputet në legjislaturën e parë dhe u kritikua për oportunizëm në luftën e klasave. Kur një ish-nxënës i tij komunist, me pozitë të madhe, e këshilloi me dashamirësi të kishte kujdes, meqë kishte mbledhur të gjitha shtresat kolonjare në kuvend, për hir të unitetit kombëtar e ndërtimit bashkërisht të Republikës së Popullit, profesori iu përgjigj: Po ku do ta fusësh atë nënë kolonjare që burri iu vra me Ballin dhe i biri me partizanët, te populli apo tek armiku i popullit. Shembujt janë të shumtë:

Në Konferencën e Tretë të Lidhjes së Shkrimtarëve, ku doli në mbrojtje të lirisë së fjalës, respektimit të institucioneve kolegjiale dhe demokratike dhe u debua nga Lidhja si “avokat i S. Malëshovës”, kur kundërshtoi tezat “haxhiqamiliste” të diktatorit, u etiketua shkrimtar borgjez, arrivist, etj. Ai doli në ruajtje e konsolidim të gjuhës së njësuar shqipe, nxori nga pluhuri i harresës dhjetëra figura të shquara të kombit, të njollosura si “borgjeze”, ngjarje historike madhore të trajtuara me objektivitet shkencor në luftë me “çapaçulët e kalemxhinjtë e porositur”. Ka shkruar dhjetëra libra, monografi, drama e përkthime brilante, ku dallohet vepra madhore “Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar” (e pa botuar). Këto veprimtari e radhisin Skënder Luarasin, sipas studiuesit kosovar Ali Aliu, si një ndër personalitetet më të fuqishme të historisë e kulturës së këtij fundshekulli, që Kosovën e kishte shqetësim të parë”. Jup Kastrati e krahason me Nolin e Konicën, ndërsa Aleks Buda thekson se “Skënder Luarasi ishte i fundmi i rilindasve, njeriu i Fjalës së Lirë, që gojën ia mbylli vetëm vdekja”. Nafiz Bezhani, kryetar i Komisionit të Verifikimit të Figurave, në librin e tij “Mëkatarët” thekson se Skënder Luarasi ishte një personalitet i madh kundër diktaturës, që shfaqte hapur e pa u trembur pikëpamjet e tij demokratike.

Shumë shkrimtarë e kanë trajtuar Skënder Luarasin si personazh kryesor në libra, si te: “Burgu” i Haki Stërmillit, Astrit Larinasi në “Në valët e jetës” të Vedat Kokonës, Profesor Tomorri në “Hasta la Vista” e Petro Markos, mësuesi i letërsisë së Qemal Stafës në filmin “Qortimet e vjeshtës”, në dokumentarin “Njeriu i fjalës së lirë” etj.

Ai është vleresuar me dekoratat; “Mësues i Merituar”, “Punonjës i shquar i shkencës”, “Urdhri e Flamurit” dhe “Nderi i Kombit”

Thuhet se babai juaj ishte mik i Lasgush Poradecit. A mund të na thoni diçka më shumë rreth kësaj?
Unë po ju tregoj një artikull të botuar te “Shqipëria e Re” më 6 janar 1929, ku shkruhet: “Poeti Lasgush Poradeci u nis për në Shqipëri. Gjëndja e tij shëndetësore vazhdon të jetë e keqe.

Grac. 1 janar: Poeti Lasgush Poradeci, pas dy vjet vojtjeje, tue qenë se s’mundi të shohë as një përmirësim në shëndetin e tij, u nis dje për në atdhe, pas rekomandimeve të mjekësit universitar Profesor Heinrich di Gaspero. Lasgushi do vejë në shtëpinë e tij prindërore në Poradec, për t’i rënë pas shëndetit të tronditur. Shpresohet se ndryshimi i klimës, dieta dhe shërbimi që do të gjejë poeti pranë familjes së vet do t’ia ristabilizojnë krejt shëndetin.

Gjithë studentët shqiptarë në Grac u mblodhën ta përcjellin Lasgushin. Poeti shoqërohet në këtë udhëtim prej kolegut të tij të Vjenës, Skënder Luarasi, i cili mori leje nga inspektoria e studentëve t’a përcjellë Lasgushin gjer në Poradec.

Skënder Luarasi një nga më eminentët studentë shqiptarë, është i bir i Petro Nini Luarasit, i ati ylli të ndritur q’u doq me aq zjarr në qjellin e veteranërisë shqiptare: gjesti fisnik i studentit Skënder Luarasi na mbush me mallëngjim”.

Po ashtu, në një tjetër artikull shkruhet: “Skënder P. Luarasi, studenti enthusiast i Vjenës, q’ish nisur për të shoqëruar Lasgushin në Poradec, masi poeti u kthye prapë në Grac, vazhdoi vetë udhëtimin dhe arriti në Korçë. Atje autoritetet e zunë dh’e dërguan nënë vërejtje, me aeroplan në Tiranë.

Nuk kuptohej kjo sjellje e autoriteteve të Korçës: “Në Shqipëri simpathia e përgjithshme për vjershëtorin Lasgush Poradeci sa vjen po shtohet. Nga të gjitha anët ndihmat rrjedhin pa kursim. Shenja të mira se zumë të çmojmë artin”.

Është folur shpesh për një censurë të veprave të Skënder Luarasit. A u ndalua ndonjë vepër e tij?
Skënder Luarasit shpesh nuk ia botonin shkrimet e librat. Veçanërisht të ashpër u treguan me dramën “Stuhi në prill”, që S. Luarasi kishte shumë dëshirë të botohej. Kjo dramë ishte në vargje me rimë dhe portetizonte personazhe historike gjatë periudhës pak përpara e pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia. Atje përshkruheshin edhe disa detaje nga lëvizja revolucionare e komuniste duke përmendur kalimthi luftën e Spanjës. Me gjithë insistimin e S. Luarasit mbi rëndësinë e kësaj vepre, të shkruar në prag të 60-vjetorit të Pavarësisë, recensat e ekspertëve të redaksisë së botimeve ishin njëra më e egër se tjetra. P.sh., në njërën recensë, midis të tjerave theksohet: Çështja e vullnetarëve të Luftës së Spanjës, që përshkojnë dramën dhe “Zëri i Madridit”, e kanë errësuar të vërtetën historike që çdo aksion patriotik e revolucionar mbështetjen kryesore e ka pasur tek lëvizja revolucionare e vendit, e cila në ato momente ishte mjaft e gjallë… Ndërsa për të njëjtën vepër dashamirësi, Mark Dodani, privatisht shkruan: Për Spanjën (luftën e asaj kohe) për sa është trajtuar në vepër nuk shoh asnjë shqetësim.

Nuk e di se në ç’rrethana teatri A. Z. Çajupi i Korçës, pranoi ta shfaqë më 1972-shin (më duket se në prill). Regjia ishte e Dhimitër Orgockës, dekori nga Niko Progri, ndërsa në rolet kryesore luanin: Pandi Raidhi, Dhimitër Orgocka, Dhorkë Orgocka, Minella Borova, Jani Riza etj. Për dy ditë Korça ziente. Mbaj mend se ditën e dytë para shfaqjes u bë edhe një mbledhje me podium të gjerë. Babai fluturonte nga gëzimi. Lajmi për suksesin e madh të shfaqjes u dha edhe në Radio Tirana. Ditën e tretë shfaqja u ndalua me urdhër nga lart. S’më shlyhet nga mendja pikëllimi i aktorëve dhe i regjisorit të nderuar.


Letër vëllait të Asim Vokshit

Albacete, 2 dhjetor 1937

I dashur Myftar!

Nga shqiptarët që kanë ardhur vullnetarë në Spanjë, marrim për shembull dy karaktere të kundërta: njëri syresh, i trembur nga rreziqet e luftës, u kthye prapa, u shpall dezertor, dhe sot rron, as që duam ta dimë se ku, i përbuzur nga të gjithë ata që e kanë njohur. Tjetri, përherë edhe më i fortë, sa më e rreptë që të ishte lufta, qëndroi i patundur në krye të batalionit të vet, luftoi si hero i vërtetë, dhe, i pari ndër të parët, ra dëshmor.
I dashur Myftar, prej këtyre të dyve, duke zgjedhur midis të gjallit dezertor dhe të vdekurit dëshmor, cilin do të dëshiroje të kishe pasur për vëlla?
Të çmojmë për mbi të gjitha të tjerat se je vëllai i Asimit. I paharruari, si shqiptar që ishte, qe bashkëluftëtari ynë, por në zjarrin e përpjekjeve u bëmë ca më tepër, u bëmë miq e shokë. Dhe tani ai që ishte më i riu, ka qenë më i miri ndër të gjithë. Mbase humbi jetën që në fillim të luftës më i riu, më i miri, më i dashuri ndër ne të gjithë, që ta kuptojnë të tjerë të rinj shqiptarë, që ç’therori e madhe u dashka që të shpëtojë nga mënxyrat e jetës faqezezë, që po durojnë kafshërisht. Në kët kuptim, Asimi nuk ka vdekur. Në kujtimin e shokëve italianë garibaldinas, që dëshmojnë për vdekjen heroike të tij, në kujtimin e shokëve shqiptarë, që e dinë se djaloshi kosovar ka ditur jo vetëm të vdesë, por edhe të rrojë heroikisht, fytyra e tij fisnike do të mbetet e paharruar. Janë të dyja, bukuria e jetës dhe bukuria e vdekjes së tij, që na bëjnë t’i jemi më pranë kësaj figure, që ta mbajmë të skalitur në mendje në të gjithë madhështinë e saj. Kjo vetëdije na mbushi me mburrje që heroi, vëllai yt Asimi, ishte edhe bashkatdhetari ynë, miku dhe shoku ynë, vëllai ynë.
Të shkruaj ty, nxënësit tim të njëhershëm, se ty të kam njohur, përndryshe këtë letër ngushëllimi ua kam detyrë të gjithë anëtarëve të familjes së Asimit, e, në radhë të parë, me të vërtetë, asaj që i dhuroi jetën heroit tonë të ri. Ajo vetë është e dashur dhe trime, por, natyrisht, zemra e nënës, sado e madhe, preket gjithnjë e më tepër prej humbjes së dajlit të saj. E ke detyrë t’i japësh ngushëllimin e duhur. Në kët mes, të shoqërojmë me simpatinë më të thellë, ne shokët e tu e t’Asimit.

[Gimi3]

Krijimtaria e Skënder Luarasit



A.Shqipërime
1) Johan Volfgang Gëte (Johann Wolfgang von Goethe)
1.Faust (Faust)
2.Gëci i Berlihingenit (Go''tz von Berlichingen)
2)Uiliam Shekspir (William Shakespeare),
1.Rikardi II (Richard II)
2.Rikardi III (Richard III),
3.Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice)
4.Komedia e gabimeve (Comedy of Errors)
5.Mbreti Lir (King Lear)
6.Si ta doni (As You Like It) (i pa botuar)
3)Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller)
1.Cubat (The Robbers)
2.Fiesko (Fiesco)
3.Intrigë e dashuri (Intrigue and Love),
4.Vilhelm Tel (William Tell)
5.Don Karlos (Don Carlos). (i pa botuar)
6.Vajza e Orleanit (Die jungfrau von Orleans),( ipa botuar).
4)Ualt Uitman (Walt Whitman)
1.Fije bari (Leaves of Grass),
5)Xhorxh Bajron (George Byron)
1.Çajld Harold (Childe Harold's Pilgrimage)
6)Aleksandër Pushkin (Aleksander Sergejeviç Pushkin)
1.Boris Godunov
7)Alfred Tenison (Lord Alfred Tennyson).
1.Enoh Arden (Enoch Arden)
8)Gotold Lesing (Gotthold Ephraim Lessing)
1.Emilia Galoti (Emilia Galotti)
9)Aleksandër Ostrovski
1.Shtrëngata
10)Lope de Vega (Lope Felix de Vega Carpio)
1.Fuente Ovehuna
11)Oskar Uaild (Oscar Wilde)
1.Përralla të zgjedhura
12)Çarls Dikens (Charles Dickens)
1.Oliver Tuist
13)Kalidasa
1.Sakuntala
14)Xhon Milton (John Milton)
1.Samson Agonites,
15)Tomas Uinkop
1.Skënderbeu
16) Rodriguez
1.Këtu fjeti një perëndi ( ipa botuar)
17)Henri Uodsuërth Longfellou (Henry Wadsworth Longfellou)
1.Kënga e Hajavathës
18)Gribojedov
1. Mjerë kush ka mend ( i pa botuar)-etj


Krijime letrare
1.Isa Boletini, monografi,
2.Ismail Qemali,monografi.
3.Motrat Qiriazi,monografi
4.Kolonel Thomson
5.Petro N.Luarasi,jeta dhe vepra
6.Migjeni,jeta dhe vepra
7.Gjerasim Qiriazi,jeta dhe vepra
8.Sevasti Qiriazi,vepra
9.Në Brigadat internacionale
10.Agimi i Lirisë-dramë(e shfaqur me 1932)
11.Stuhi në prill-dramë(e shfaqur me 1971)
12.Fjala shqipe-publicistikë
13.Fjala e lirë shqipe (publicistikë e studime)
14.Kujtime historike
15.Kujtime autobiografike(Ç'kam parë e ç'kam dëgjuar),etj

[Gimi3]

Shqipërime të Skënder Luarasit:

Skënder Luarasi njihet nga lexuesi i gjerë kryesisht si përkthyes. Po publikojmë disa nga shqipërimet e tij, të marra nga libri ''Visare poetike'' që do të botohet së afërmi.

Edmund Spenser
Sonet për Skënderbeun (*)

Pse mburret kot e Lashta kaqë fort
Me monumentet e moçëm burrash trima,
Heronj që përmes veprave pa mort
Mahnitën botën, dhe në prrallë e rima
Çdo foshnjë i nxën? Njerzim’ i admiron
Statujat e tyre, kolose të larta
E beret triumfore q’i përshkon
E bukura me madhështit’ e narta.

Ja Një, që koha von’e nxor në dritë,
Ndër të mëdhenjtë krah më të madhit shkon:
I madh në zë, pushtet e në vetitë,
Triumfe të vërtetë meriton.
Kamzhik për turqit, për armiqtë rrufe -
Ky libër flet për Ty, o Skënderbe!

------------
Edmund Spenser (1552-1599) shquhet ndër më të mëdhenjtë poetë epikë të Rilindjes Angleze. Ai cilësohet ''poeti më i madh anglez i eres Elisabetiane''.(The world book encyclopedy,1993)
(*) Ky sonet u permend më 1596 nga Zachary Jones kur botoi anglisht përkthimin e historianit frëng J.Lavardin ’’Historia e Gjergj Kastriotit, të mbiemëruar Skënderbe’’. Botimin anglisht të këtij libri, Jones e përcolli me një sonet për Skënderbenë prej Edmund Spenser i cili edhe në kryeveprën e tij ’’Faerie Queene’’(''Mbretëresha e zanave''), në këngën e tretë, kreu XII, vargu i 10-të, e vesh mbretëreshën Elisabeta me fustan ‘’që mëngët i varen në mënyrë arbëreshe'' (''Sleeves dependant albanese iyse'').
Këtë sonet të vyer mbi Heroin Kombëtar S.Luarasi e ka përmendur në studimin e tij ''Skënderbeu ne letërsine angleze'' dhe e publikoi më 16 janar 1977 (Gazeta ''Drita'', f.12)


Një nga vlerësimet e albanologut të shquar M. Lambertz
për shqipërimin e Faustit nga S. Luarasi






Johan V. Gëte
Nga Fausti(*)


Kushtim

Sërish m’afrohi, hije luhatore,
Që në rini iu shfaqët syrit tim.
A të përpiqem tash t’ju ndal përdore?
Prap më qan zemra për atë vegim?
Po grahni! Mirë! Me fore urdhrore
Rreth meje çohi tymit n’agullim;
Dhe ma trondit si në kërthi krahrorin
Fryma magjike që ju ndriçon korin.

Sillni fytyra motesh të gëzuar,
Hije të dhëmshura me çmallin synë;
Si një përrallë e vjetër gjysmë e shuar,
Vjen dashuri e parë me miqësinë.
Përtrihet dhimbja, ngjallet gjëmë e shkuar
E jetës nëpër shteg plot labirinte
Dhe grish të mirët që, për aq orë hareje
Të rrejtur fatit, vanë para meje.

Shpirtrat, q’u kam kënduar më së pari,
Këngët e ra s’po m’i dëgjojnë dot;
Sa miq që pata tash i mbulon varri,
Jehonë e tyre ushton e mekur sot;
Turmës së huaj i ligjëroj së qari,
Edhe lëvdat’ e saj më duket kot;
Dhe sish që kënga m’i gëzoi më parë,
Ndë rrojnë, harbojnë botës së përndarë.

Një mall që e pata zvjerdhur më zë prapë
Për shpirtrat që po heshtin n’amëshim,
Piptimë e këngës sime, si nga nj’arpë
Eljane, e shkretëz endet pa caktim.
Më rrjedhin lot’ e drithma më ka kapë,
E rrepta zemër rreh me mallëngjim:
Atë q’e kam e shoh si në përrallë,
Dhe ç’ishte e zhdukur po më del e gjallë.

----------------
Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) poet, novelist , dramaturg e dijetar, figurë qëndrore e letërsisë klasike e romantike gjermane.Ai rradhitet ndër shkrimtarët më të rëndësishëm e më ndikues në letërsinë moderne evropiane. (The world book encyclopedy,1993)

(*) Fausti, kryevepra botërore e Gëtes u shkrua gjatë periudhës (1808-1832) duke u përfunduar
pak muaj para se ai të ndahej nga jeta. Fausti konsiderohet si një nga veprat dramatike më të vështira për tu kuptuar e përkthyer.
Shqipërimi i Faustit nga S.Luarasi për ''konjuktura politike'' u botua i copëzuar (Pjesa e parë më 1957, vepra e plotë ''me redaktime'' më 1987)
Botimi i plotë i shqipërimit të Faustit sipas dorëshkrimit të Skënder Luarasit u realizua më 1999 nga Shtëpia Botuese Argeta LMG, përbën një ngjarje të shënuar për kulturën shqiptare dhe kurorëzon vlerat e shqipëruesit.



Kënga e pleshtit

Dikur një mbret jetonte
Që kish një goxha plesht;
Të birin sa e donte,
Dhe pleshtin aq e desht.
Prestarit i dha urdhër
T’i bënte në jelek,
Ta vishte pleshtin bukur
Me setr’e benevrek.

Dhe pleshti bukur veshur,
Me kadife e kaftan,
Me jetullat i ngjeshur,
Në gjoks var një nishan.
Na u bë kryeministër,
Vëllezër e motra ftoi;
Gjithë erdhën varg e vistër,
N’ofiq të lart’i çoi.

Mbretresha dhe princeshat,
Zotrinjt politikanë
Pickoheshin nga pleshtat -
T’i vrasin, frikë kanë!
Kruheshin, po s’i kapnin,
S’u bënin dot asgjë.
Por ne me vrap e vrasim,
Kur na pickon ndonjë.



Fridrih Shiler
Nga Vilhelm Teli(*)

Antinghauseni

A paska pasur aq guxim fshatari,
Me mjet të vet, pa ndihmë të bujarve?
Kur paska kaq besim në vetvete,
Nuk ka nevojë, jo, për forcën tonë;
Shkujdesur mund të zbresim ne në varr,
Duke menduar që fuqi të ra
Do rritin madhërin e njerëzisë.
(Vë duart mbi krye të djalit, i cili qëndron më gjunjë para tij.)
Prej kësaj koke, ku vendosën mollën,
Liri e re më e mirë do blerojë;
E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,
Një jetë e re po lulëzon gërmadhash.

………………………………………

Antinghauseni

Djal' njihe mir' kët' popull prej barinjsh!
E njoh unë q'e udhëheq n'luftë;
Unë e kam parë qysh luftoi në Favenc.
Po le të vijnë e të na vënë zgjedhë;
Ne s'do ta mbajmë kurrë atë zgjedhë.
- Im nip, mëso të dish prej ç'fisi je!
Mos flak margaritarët e vërtetë
Për hir të një shkëlqimi të gënjeshtërt.
Ji prijës i një populli të lirë,
Që të bën veten fli nga dashuria
Dhe qëndron tok me ty në luft' e vdekje;
Kjo qoftë bujaria që të mburr.
Forco cilsit' e trashëguara t'gjakut;
Atdheut besnik shiko t'i rrish më pranë
E ta pushtosh me gjithë zemrën tënde;
Këtu ësht' e forta rrënjë e forcës sate;
Atje, në vend të huaj, qëndron vetëm,
Si i dobëti kallam q'e thyen shqota…

----------
Johann Christoph Friedrich von Schiller (1759-1805) cilësohet si dramaturgu më i shquar gjerman dhe i dyti pas Gëtes si figurë udhëheqëse e letërsisë gjermane.(The world book encyclopedy,1993)
(*)Vilhelm Teli u botua më 1804 dhe dramatizon luftën e popullit zvicerian për liri.
Shqipërimi u botua më 1934 e u prit me entuziazëm. Drama u shfaq nga rinia progresiste edhe gjatë luftës nacionalçlirimtare.
Fragmentet ''E vjetra shembet,kohët po ndryshojnë…'', ''Atdheut, besnik shiko ti rrish më pranë…'',etj. mësuesi i shqipes S.Luarasi i dha si temë hartimi në gjimnazin e Shkodrës më 1935, ku shumë nxënësit Qemal Stafa, Vasil Llazari, Arshi Pipa, Xhemal Broja, etj. shkruan hartime të shquara.
Skënder Luarasi është cilësuar si themelues i shilerizmit dhe njohësi më i thellë i tij në Shqipëri. Ai ka shqipëruar nga dramaturgu i shquar veprat : Vilhelm Teli (1934), Intrigë e dashuri (1955), Hajdutët (1958), Fiesko(1958), Don Karlos (e pa botuar), Vajza e Orleansit (e pa botuar).


Xhorxh Gordon Bajron
Nga ''Shtegtimi i Çajld Haroldit''(*)

Lamtumirë, Atdheu im

O lamtumirë! Atdheu im
Po zhduket dalngadalë:
Gjëmon stuhia me tërbim,
Çaçri gërhet mbi valë;
Pas diellit që po flakëron,
Po nisemi të lirë;
Dhe ty, si atij që perëndon,
Atdhe, Natën e Mirë!


Kur nesër rishtaz ai diell
Do lindë me shkëlqim,
Do përshëndesim det e qiell
Po jo atdhenë tim,
Në vatrën time nuk ka zjarr,
Nëpër avllit' e forta
Të kullës sime rritet bar,
Im qen po leh te porta.

"Ti pazh i vogël, pa m'u qas!
Pse qan e po vajton?
Mos të tremb deti me tallaz,
A shqota të tmerron?
Pa fshiji lotët; anija jonë
E shpejtë është dhe e fortë:
Nuk ka skifter që fluturon
Më shpejt e më gazplotë".


"Le të kanosen erë e det,
Nuk trembem nga asnjë shqotë;
Po, zoti Çajld, mos u çudit
Që po më rrjedhin lotë;
Prej babës e prej nënës ik,
U ndava prej shtëpisë;
Tani s'më mbetet asnjë mik,
Veç teje e perëndisë.

T'im at' e pashë që duron,
Kur më bekoi me mall;
Po nënën kush m'a ngushullon
Gjer sa të kthehem gjallë!"-
"Pusho, pusho ti djal' i mirë!
Të kanë hije lott;
Po të isha vetë zemërdlirë,
Nuk do t'i mbaja dot.

"M'u qas, m'u qas, ti trim besnik;
Përse më qenke zverdhur?
Mos trembesh nga një frëng armik,
Apo nga det' i ndezur?" -
"Sër Çajld, nuk jam aq frikacak.
As zverdhur jam prej frike;
Po kur kujtova gruan larg
M'u zbeh faqja besnike.

Rron ime shoqe me tim bijë
Në kullë te këneta:
Nd'e pyeçin ç'u bë babai,
Ç't'u thotë nënë-shkreta?" -
"Pusho, trimi im, të mora vesh,
Ta njoha brengën tënde;
Por unë zemërlehti qesh
Që shkoj nga këta vënde".

Kush u beson psherëtimave
Të femrës që mbush sytë?
Ia than lotët qepallave
Ndonjë dashnor i dytë.
S'qaj për gëzimet që humbas,
Rrezikun që më vjen;
Po vetëm qaj se nuk lë pas
Asnjë që lotn' e vlen.

Në botë mbeta fill i mjerë,
Në detin pa kufi;
Përse të qaj pra për të tjerë-
Për mua s'qau njeri.
Do t'angullijë ndoshta sot
Im qen gjer sa të gjejë
Ushqim nga ndonjë tjetër zot;
N' u kthefsha do më shqejë.

Pra, mermë, o lundër, dhe vrapo
Në detin plot buçim;
Dhe shpjermë në çdo vend që do,
Veç jo në vendin tim!
Të falem det i kaltr' i zi!
Dhe kur të shkel i lirë
Në dhé, të falem, shkretëti!
Atdhe, Natën e Mirë!


---------
George Gordon Byron(1788-1824) cilësohet si poeti romantik anglez më i larmishëm. (The world book encyclopedy,1993).
Ai nderohet ndër shqiptarët si një nga miqtë më të sinqertë.
(*) Shtegtimi i Çajld Haroldit u botua i plotë në katër vëllime gjatë periudhës 1812-18. Atje përshkruhen mbresat e udhërtimeve të Bajronit në Greqi, Shqipëri, Spanjë, Itali e Zvicër. Në të skaliten edhe vlerat e shqipëtarëve: traditat, trimëria, fisnikëria e mikpritja.
Shqipërimi u botua më 1956. Skënder Luarasi është cilësuar si themelues i bajronizmit në Shqipëri.


Mihail Lermontov
Vdekja e Poetit(*)

U vra poeti! - Rob i nderit -
E mposhtën shpifja e thashethemet,
Me plumb në gjoks, me et’ për shpagë,
E uli kokën e lavdishme…
Shpirti i poetit nuk duroi
Njollën e njerëzve cipëplasur.
U çua kundër botës keqe
I vetëm, si më parë…E u vra!

…………………………….
…………………………….

Dhe vdiq me et’ të kotë për shpagim,
Me ankth të fshehtë shpresash të dështuara.
Pushuan tingujt e magjepsur,
S’do t’i dëgjojmë kurrë më.
Strehë e poetit mbeti shkretë,
Te buzët e tij po çlodhet heshtja.
Po ju, trashëgimtarë faqenxirë,
Pjellë etërsh famëkëqinj për poshtërsitë e tyre,
Me duf skllavi kini shkelur drudhet
E fiseve të varfëruar nga lodrat e fatit -
Ju krrusi rrotull fronit me epshe të pangopur,
Xhelatë të Liris, Gjenis e të Lavdisë!
Po, fshihuni nën hijen e kanunit,
Përpara jush e drejta s’mund të flasë!
Por ka një gjyq hyjnor, o band’ e zvetënuar!
Gjyqtari i rreptë po ju pret:
Ai nuk blihet me flori.
Dhe jua paranjeh si veprat dhe mendimet
Ahere kot do ta përdorni ju gënjeshtrën;
Ajo nuk ju ndihmon dot më,
Ju nuk e lani dot me gjakun tuaj pisë
Gjakun e shenjtë të poetit!

------------
Mikhail Jureviç Lermontov (1814-1841) shkrimtar i shquar rus i shek. të 19-të.
(*)Kjo vjershë (vetëm fillimi e fundi shpëtoi nga censura) e cila qarkulloi e kopjuar dorë më dorë në të gjithë Petersburgun përnjëherësh pas vdekjes së Pushkinit , shprehu më së miri zemërimin e përgjithshëm të popullit kundër xhelatëve të gjeniut kombëtar rus. Me t'u zbuluar autori i saj, Mihal Lermontovi, u hodh në gjyq.Vetëm për hir të ndërhyrjes së miqve të fortë u dënua veç me internim në Kaukaz.
Shqipërimi (mbi bazën e tekstit të censuruar) u botua më 1949 në përmbledhjen ''Lirikat''-A.S.Pushkin


Uollt Uitman
Nga ''Fije Bari'' (*)

Veten këndoj

Veten këndoj - çdo Njeri të veçantë, të thjeshtë;
Po them dhe fjalën Demokratike, fjalën En - masse,
Këndoj Fiziologjinë nga koka gjer te thëmbrat;
Jo vetëm fytyra dhe jo vetëm truri qenkan të denjë për muzën
them se gjithë Trupi është më i denjë;
Këndoj Femrën në barazi me Mashkullin.
Jetën pa fund, me dëshira, damarë e fuqi,
Gazmoren - e cila, nën ligjet hyjnore, u gatua për veprat
më të lira,
Këndoj Njeriun e Kohës së Re!


Shteteve

U flas Shteteve, a njerit nga ata, a çdo qyteti në Shtetet:
“Kundërshtoni shumë, binduni pak”;
Se bindja e verbër të shpie në skllavëri të plotë;
Prej skllavërisë së plotë asnjë popull i botës
Nuk e fitoi dot përsëri lirinë.
--------------
Walt Whitman(1819-1892) cilësohet poeti lirik i demokracisë amerikane, një nga poetët më të lexuar të letërsisë amerikan .
(*)Fije Bari është kryevepra e Uitmanit. Kjo përmbledhje poetike (së pari 12 poema) u botua më 1885 dhe përbën një nga arritjet më të mëdha të letërsisë botërore.
Shqipërimi u botua më 1956 me rastin e festimit ndërkombëtar të 100-vjetorit të publikimit të ''Fije Bari''.




Shandor Petëf

Ti nuk do t’ishe(*)

Ti nuk do t’ishe i aftë as për akçi,
Atdheu im i dashur ,Hungari.
Në nj’anë mishin do ta kishe djegur,
Në tjetrën do ta lije të papjekur.

Kurse këtu të lumturit banojnë
Që mënd u çahet barku nga teprija,
Në tjetër vend të varfërit lëngojnë
Dhe s’kanë veç të vdesin nga urija.


Moj tokë

Moj tokë ,ç’paske ngrën’ashtu?
Ç’po ndjen aq et të madh në bark?
Përse po pin, moj, kaq shumë lot-
Dhe kaqë shumë gjak

-------------------------------------
Shandor Petöf (1823-1849), poet i shquar hungarez, hero i luftës revolucionare patriotike.
Shqipërimet u botua më 1949 në 100-vjetorin e vdekjes së poetit (Revista Literatura Jonë, shtator 1949, f.43)

[Gimi3]

Dramaturgjia e Skënder Luarasit

Nga drama ''Stuhi në prill''(*)

Prolog
Hyn autori
Për demaskim të skuthëve Gam! Hum! Ham!
Me fecit indignatio poetam:
Që t'a kthej shqip Horacin, si shqiptar,
Më bëri zemërimi vjershëtar.
"Na binish mish!" i tha Nastradini qyrkut,
I mbështetur në sofisterira t'ujkut;
Se ja që budallai na vë re gunën,
I duhen tru që të na çmojë punën;
Se s'është rroba që na bën të mirë,
Po mendja e lartë, zemra jonë e dlirë.
Në skenë njeh të mirë dhe të liq -
Kë zgjidhni ju për miq, kë për armiq?
Se po ju pyes, mos më keqkuptoni;
Keni liri të zgjidhni kë të doni.
Veç hapni sytë! Ujqërit u ngjasin qenve,
Kur turren vurlif! t'uritur kundër dhenve.
Ju këshilloj se, mbasi jam bir bujku,
E di kush është qeni dhe kush ujku.
Si dot e vishen e të sillen mirë,
Për qen' e keq, e pr' ujkun s'kam mëshirë;
Zagari bëhet ujk kur qentë e mbrojnë;
Si ujku më ujk, kur larot e lëvdojnë.
Ç'janë ujq e tradhëtarë duhen vrarë,
Se ndryshe e bëjnë atdhenë për të qarë.
Po re ndër ujq e qen, shpejt dil nga rrjeshta -
Ujku të çan, qeni të mbush me pleshta.
Kini kujdes, të mos pendohi vonë,
Ujqërit ndërrojnë qimen, jo zakonë.
Ju këtë dramë kur ta keni parë,
Do keni për të qeshur; ndoshta qarë.
Që të zbaviti sish jo të gajasi -
E shkroi një pensionist nga Luarasi;
E shkroi kur mbushi vjet dhjetë herë shtatë;
Për këtë ditë po jua jep dhuratë;
Dhe fort ju lutet që kur ta dëgjoni
Me masën e së drejtës ta gjykoni!
-----------------
Drama në vargje ''Stuhi në prill'' u shkrua më 1970 e bën fjalë për ngjarje e personazhe realë para e pas pushtimit të Shqipërisë nga fashizmi. U lejua të shfaqej (pjesërisht e censuruar) më 1972, në teatrin ''Andon Zako Çajupi''- Korç[, me regji nga Dhimitër Orgocka, në role kryesore luajtën Pandi Raidhi, Minella Borova, Dhorkë Orgocka,Dhimitër Grabocka,etj. Pas tre ditë shfaqjesh të suksesshme, drama u ndalua ''me urdhër nga lart''. Kur e pyetën S.Luarasin se cili qe shkaku që ia ndaluan shfaqjen, u p[rgjegj: Dikush pa fytyrën e tij në pasqyrë dhe u tmerrua !!

[Gimi3]

Publicistika e Skënder Luarasit

Skënder Luarasi ka nisur të botojë që në moshën 17 vjeçare në shtypin amerikan. Publicistika e tij në vite trajton temat më të rëndësishme për kombin shqiptar: çlirimin kombëtar e shpirtëror, unitetin kombëtar, dinjitetin e gruas shqiptare, përpjekjet për arsimimin kombëtar laik e gjuhën e unifikuar shqipe, evidentimin e personaliteteve kombëtare dhe miqve të Shqipërisë,etj.

Bajroni në Shqipëri (*)

Populli i Shqipërisë së Jugut e mbajti për një kohë të gjatë në kujtesën e tij vizitën e poetit anglez në sarajet e Tepelenës 150 vjet më parë dhe pleqtë tanë, shpesh herë mbrëmjeve, kur mblidheshin për bisedë te sofati i portës, i përmendnin fjalët që i tha Ali Pasha djaloshit fisnik anglez: ''E kuptoj që jeni vërtet nga derë e madhe, prej veshëve tuaj të vegjël, prej duarve të vogla të bardha dhe prej flokëve kaçurrela''.

Xhorxh Gordon Bajroni lindi në Londër më 22 janar 1788 dhe vdiq më prill 1824 në Mesolongji,Greqi.
Që kur ishte dhjetë vjeç, me vdekjen e xhaxhait të tet,Bajroni trashëgoi titullin ''Lord'' dhe pallatin e çifligun Newstead Abbey. Në moshën madhore zuri vendin që i takonte në Shtëpinë e lordëve. Më 1809, në korrik, njëzetenjëvjeçari u nis për udhëtimin e tij të parë nga skela e Falmouthit. Mori pas një shpurë shërbëtorësh, i shoqëruar prej shokut të tij të shkollës Cam Hobhouse. Së pari zbriti në Lisbonë. Portugalia qe aleate e Anglisë në Luftën Peninsulare. Napoleoni e kiste zaptuar Evropën, po Anglia zotëronte detin. Udhëtimet ishin të rrezikshme, prandaj Bajroni vizitoi vetëm ata vise që s'anonin nga armiku. Prej Lisbonës udhëtoi me kalë 640 kilometra dhe arriu në Kadiz. Nga ky port spanjoll një luftanije angleze e solli nëpër Mesdhe prej Gjibraltarit në Maltë dhe së andejmi në Prevezë, në Shqipëri.
Nga Preveza, Bajroni dhe Cam Hobbouse erdhën në Janinë.Vizitorët e shquar nuk e gjetën Ali Pashën në kryeqytet, prandaj më 11 të tetorit e vazhduan udhëtimin 160 kilometra të tjera në veri.Më 17 u nisën në Libohovë dhe arritën në Qestorat e në Erind. Prej Erindit u nisën më 19 të tetorit në orën 3,30 pas dreke dhe në orën 5 arrinë në Tepelenë. Pas tri ditëve si mysafirë të Ali Pashës, u kthyen po asaj udhe. Nga Janina u nisën për në Prevezë dhe së andejmi kaluan për në Greqi nën mbrojtjen e 35 shqiptarëve.
Kur po largohej nga Shqipëria, Bajroni i dërgon sëmës të parën letër:


Zonjës Katerina Gordon Bajron
Prevezë,12 nëntor 1809
Nëna ime e dashur, ka ca kohë që ndodhem në Turqi : ky qytet është në bregdet por kam udhëtuar thellë në principatën e Shqipërisë për të vizituar Pashanë. Lashë Maltën në luftanijen ‘’Spider’’ më 21 Shtator dhe brenda tetë ditësh arrita në Prevezë. Së këtejmi kam udhëtuar nja 150 mila gjer në Tepelenë, në pallatin veror të Naltësisë së tij, ku qëndrova tri ditë. Emri i Pashait është Ali dhe e mbajnë për burrë me zotësi të rralla: është sundimtar i gjithë Ilirisë së moçme, i Epirit dhe i një pjese të Maqedonisë. I biri, Veli Pasha, për të cilin më kanë dhënë letra, qeveris Morenë dhe ka influencë të madhe në Egjipt. Me një fjalë është një nga burrat më të fuqishëm në Perandorinë Otomane.Kur arrita në Janinë, në kryeqytetin e tij, pas një udhëtimi tri prej ditësh nëpër male të një vendi me bukurira nga më piktoresket, mora vesh se Ali Pasha gjendej me ushtrinë e tij në Iliri, ku kishte rrethuar Ibrahim Pashën në kalanë e Beratit. I kishin thënë se një anglez nga derë e madhe ndodhej në principatën e tij, dhe i kishte dhënë urdhër komandantit në Janinë të më bënte konak e të më pajiste me të gjitha të mirat gratis; dhe ndonëse më kanë lejuar t’u jap peshqeshe robërve, nuk më kanë lejuar të paguaj asgjë send për harxhet e tjera.
Hipur në kuaj të vezirit, dola për shëtitje dhe pashë pallatet e tij e të nipërve; janë pallate madhështore, por të stolisura së tepërmi në ar e në mëndafshe. Pastaj kalova nëpër male përmes Zicës, një fshat me manastir ortodoks, (ku fjeta në të kthyer),në më të bukurin vend që kam parë (përveç Cintrës në Portugali).Të nëntën ditë arrita në Tepelenë. Na u zgjat shumë udhëtimi prej shirave e rrëpirave që prisnin udhën. Kurrë s’do ta harroj pamjen e mrekullueshme me të hyrë në Tepelenë në orën 5 ndajnatherë kur po perëndonte dielli. Më solli në mend (me pak ndryshime të veshjes) përshkrimin që i bën Skoti kështjellës Brankseme në këngën e tij dhe sistemin feudal. Shqiptarët me petkun e tyre (me më të bukurin në botë; me fustanellë të gjatë të bardhë, tallagane të qëndisura me ar me anteri e jelek kadifeje të kuqe të qëndisura me oje të arta), me jataganë e pisqollë të sërmët, tartarët me feste të gjata, turqit me qyrk të madh e turban, ushtarët togje-togje në qoshkun e madh të hapur në ballë të pallatit dhe skllevërit arapë në galeri të madhe të gjatë me kuaj të vendosur në një qilar përposht, dyqind atllarë të shiluar dhe gati të sulen në çdo moment, kalorës duke sjellë e duke shpënë lajmet e ndryshme, daullet e mujezinët që thërrasin izanë nga minaretë e xhamive - të gjitha këto me pamjen e jashtëzakonshme të ndërtesës vetë sajonin një skenë të re gëzimi për sytë e një të huaji. Më përcollën në një konak shumë të këndshëm dhe sekretari i vezirit erdhi të më përshëndesë, në mënyrë allaturka.
Të nesërmen më shpunë tek Ali Pasha. Isha veshur me uniformë të plotë shtabi, me shpatë madhështore etj.Veziri më priti në një odë të madhe të shtruar me mermer; një shatërvan vrijonte ujët në mes të saj, oda e shtruar rreth e rrotull me otomane të kuqërremtë. Më priti në këmbë, shenjë e një nderimi të madh nga një mysliman dhe më vuri të rrij në shesh në krah të djathtë të tij.Kam një terxhuman grek që të merrem vesh, por mjeku i Aliut, Femlario që di latinisht më shërben për këtë rast.E para pyetje që më bëri është se përse jam larguar prej atdheut në një moshë kaq të re? (Turqit s’kanë ide për udhëtimet e për qejf).Pastaj tha se ministri anglez, kapiteni Leake, i kishte treguar se qeshë nga derë e madhe. Më porositi t’i dërgoj nderimet e tij nënës sime, dhe ja tek po t’i dërgoj në emër të Ali Pashës. Më tha se qe i bindur se isha prej oxhaku, se kisha veshë të vegjël, flokë kaçurrela dhe duar të vogla të bardha, dhe u duk shumë-shumë i kënaqur nga pamja dhe paraqitja ime.Më tha ta kisha si baba sa të qëndroja në Turqi dhe se ai më quante si birin e tij.
Dhe me të vërtetë më trajtoi si një foshnjë, më dërgonte bajame e sherbet, pemë e ëmbëlsira nga njëzet herë në ditë.M’u lut ta vizitoja dendur edhe natën kur kishte nge. Pastaj si pimë kafe e duhan u tërhoqa nga vizita e parë. E pashë edhe tri herë të tjera. Është për t’u çuditur se si turqit që s’kanë tituj trashëgimi dhe ka vetëm pak familje të mëdha, përveç sulltanit, i japin kaq shumë rëndësi fisit. Sepse pashë që më nderonte më shumë për fisin se për titullin tim…
Naltësia e tij është gjashtëdhjetë vjeç, shumë i ngjallur dhe jo shtatmadh, por ka një fytyrë të hijshme, sy të larmë, dhe mjekrën të bardhë, shumë i pritshëm dhe sillet me atë farë sedër që më duket se është veti e të gjithë turqve. Por karakterin e vërtetë e ka fare të ndryshëm nga ç’duket në fytyrë.Është tiran pa shpirt, i ngarkuar me mizoritë më të tmerrshme , shumë trim dhe aq gjeneral i mirë sa e quajnë Bonoparti muhamedan. Napoleoni dy herë i ishte zotuar ta bëjë mbret të Epirit, po atij i pëlqen më fort të mbetet me anglezët dhe i urren francezët si më tha edhe vetë.E çmojnë aq shumë sa i bëjnë lajka dhe francezët dhe anglezët meqenëse shqiptarët janë luftëtarët më të mirë të Sulltanit, ndonëse Aliu sa për sy e faqe varet nga Porta. Është luftëtar i fortë, por aq barbar sa edhe dorëmbarë, ata që ngrejnë krye i pjek në hell, etj. Bonoparti i dërgoi një kuti duhani me pikturën e tij. Tha se kutia ishte e bukur, por sa për surratin, mund të mos ia kishte dërguar pasi s’e hante malli shumë as për atë as për origjinalin.
Idetë e tij për të kuptuar fisin e njeriut prej veshëve , duarve e të tjera , të çudisin mjaft. Mua me të vërtetë m’u bë baba, më ormisi me letra, më dha njerëz të më ruajnë dhe çdo lehtësirë.Bisedimet e tjera midis nesh qenë lufta dhe udhëtimet, politika dhe Anglia.
Thirri ushtarin shqiptar që më shoqëronte dhe i tha të më mbronte me çdo kusht. Quhet Vasil dhe si gjithë shqiptarët është trim, kryekëput i ndershëm e besnik.Po ata janë mizorë, ndonëse jo të pabesë, dhe kanë shumë mangësi , por asnjë poshtërsi. Ndoshta janë raca më e bukur në botë nga tiparet dhe gratë e tyre dendur janë të bukura, por i kanë në vend të skllaveve. I rrahin, me një fjalë i përdorin si kafshë samari. Ato lërojnë e çajnë tokën, ato mbjellin. I kam parë të ngarkuara me dru dhe tek ndreqin rrugët e prishura .Burrat janë të gjithë ushtarë dhe lufta e gjahu janë zanati i vetëm. Gratë merren me punë, por kjo nuk duhet t’i lodhë shumë në një klimë aq të këndshme. Dje, më 11 nëntor, bëra banjo në de. Sot është kaq nxehtë sa po të shkruaj në odë me hije, në shtëpi të konsullit anglez, me tri dyer të hapura fare,pa zjarr. As zjarrishte s’ka në odë, veç për të gatuar. Nesër nisem me një rojë pesëdhjetë trimash për në Patrë të Moresë dhe pastaj për në Athinë, ku do të kaloj dimrin. Dy ditë më parë desh u mbyta në një luftanije turke, nga budallallëku i kapedanit dhe i naftëve, ndonëse shtrëngata s’qe dhe aq e rreptë. Fleçeri qante dhe bërtiste për të shoqen, grekërit u thërrisnin të gjithë shenjtorëve për ndihm, dhe myslimanët - allahut që t’i shpëtonte.Kapedani ia dha të qarit dhe u ul në gjunjë dhe na tha t’i faleshim perëndisë, velat u grisën, katarti dridhej, era frynte, po afrohej nata, dhe s’na mbetej t’ia mbanim për në Korfuz që është në dorë të francezëve ose të fundoseshim siç tha Fleçeri në mënyrë patetike: në ‘’varr prej uji’’.Unë bëra çmos ta ngushëlloja, por duket se s’ja mbushja dot kokën, u mbështolla me brucën shqiptare (një shark i madh) dhe u shtriva shesh për të pritur mynxyrën.
Në udhëtimet e mija kam mësuar të mendoj si filozof, dhe po të mos bëja ashtu, ankimi s’kish dobi. Për fat të mirë era rreshti dhe vetëm na ngau drejt bregdetit të Sulit, ku dolëm në sterë. Me ndihmën e vendasve vazhduam udhën për në Prevezë. Kështu, këtej e tutje nuk do tu zë besë naftëve turq, megjithëse Pashai pati udhëzuar galeotë të tij të më shpinin në Patra. Prandaj do të shkoj në Misolongji nga stereja dhe do të kapërcej vetëm një gji deti të vogël në Patra.E sa e sa ngjarje mund të të tregoja që do të të zbavisnin, por më grumbullohen në tru dhe as jam i zoti t’i rradhit në kokë, as t’i shkruaj dot në kartë veçse në mënyrë të menjëhershme. I dua shumë shqipëtarët. Nuk janë të gjithë
myslimanë, disa nga fiset janë të krishterë.Porse feja nuk i bën të ndryshojnë zakonet dhe sjelljet e tyre. Përbëjnë trupat më të mirë të ushtrisë turke.Në udhë e sipër banova një herë dy ditë resht, dhe prapë tri ditë në një barakë në Sallahorë, dhe s’kam parë ushtarë kaq të lirë në paragjykimet fetare, ndonëse kam qenë në garnizonet e Gjibraltarit e të Maltës dhe kam parë plot ushtarë spanjollë, francezë, siçilianë dhe anglezë. Kurrë nuk më humbi gjë dhe më ftonin gjithmonë të shtrohesha në sofrën e tyre. S’kam një javë që një kryeplak shqiptar (çdo fshat ka kryeplakun e tij), pasi na ndihmoi të dilnim prej luftanijes turke në rrezik, si na ushqeu e na mbajti në shtëpi, mua dhe ata që na shoqëronin: Fleçerin, një grek dhe dy athinjotë, një prift grek dhe shokun tim Mr.Holbhousin, në asnjë mënyrë s’deshi ta pranonte shpërblimin tim por vetëm kërkoi një shkresë që më priti mirë, dhe kur ju luta të pranonte pak zekina mu përgjigj:’’Dua të më duash, jo të më paguash’’. Këto qenë fjalët e tija.
Çudi se sa pak shkon paraja në këtë vend. Kur u ndodha në kryeqytet, me urdhër të vezirit nuk më lanë të paguaj asgjë. Ndonse gjithnjë pata gjashtëmbëdhjetë kuaj dhe gjashtë-shtatë veta pas, harxhet s’kanë qenë as gjysma e atyre të tri javëve në Maltë, sidoqë Sir. A.Balli- guvernatori, më dha një shtëpi pa qira dhe pata vetëm një shërbëtor.

Biri yt i dashur
Bajron

P.S. Kam disa petka shqiptare madhështore, e vetmja plaçkë e shtrenjtë në këtë vend. Kushtojnë 50 ginea secila, dhe kanë aq flori të qëndisur sa në Angli mund të kushtojnë 200 ginea.U njoha me Hysen Beun dhe Mahmud Pashën, të dy djem të vegjël, nipër të Ali Pashës në Janinë.Janë krejt ndryshe nga çunakët tanë, kanë fytyrë të kuqe si vejushat e lyera me të kuqe, kanë sy të zes, të mëdhenj dhe tipare fare të rregulltë. Janë krijesat më të bukura që më ka zënë syri dhe të rrahur e të stërvitur që tani me ceremonira të Oborrit. Përshëndetja turke është një përkulje e lehtë e kryes, me dorën e djathtë në zemër, të afërmit puthen sa herë piqen. Mahmudi është dhjetë vjeç dhe shpreson të më shohë prapë, u bëmë miq pa kuptuar njëri-tjetrin, si gjithë bota ndonse për shkaqe të ndryshme. Më kanë dhënë një letër për të atin në More, për të cilin kam letër dhe prej Ali Pashës.


Në udhëtim e sipër ''sot në një pallat e nesër në kasolle lopësh, këtë ditë me një pasha e tjetrën me një bari'', Bajroni u shkroi miqve shumë letra: pothuajse në të gjitha përmend Shqipërinë e shqipëtarët me dashuri të madhe:
Shokut Cam Hobhouse, që qe kthyer në Angli, i shkruan nga Tripolitza në 16 gusht 1810:
Veli pasha më priti edhe më mirë se i ati: po shkon të bashkohet me Sulltanin dhe qyteti është i mbushur me asqerë dhe çdo gjë është në burbujë.
Pas pyetjes së tij, se ku kisha ndërmend të vija, iu përgjegja se do të kthehesha në Shqipëri të udhëtoja edhe më thellë në Veri, ai më tha: ''Jo, mos merr atë rrugë, po shko në Larisa, ku do të qëndroj edhe vetë pak kohë. Do të kthehem në Athinë dhe do të vish me mua, do të hamë e do të pimë bashkë e do të dalim për gjah''.
Tha se dëshëron që pleqtë (duke cilësuar të tillë Northin,Forestin dhe Stranenë) të venë tek i ati, po të rinjtë të venë tek ai. Me fjalët e tija: ''Vecchio con vecchio,giovane con giovane!''. Më nderoi me emrin mik e vëlla dhe shpreson të qëndrojmë në marrëdhënie të mira jo për pak ditë, por për gjithë jetën.

Prapë Hobhouseit i shkruan nga Athina më 5 dhjetor 1810:
''Graham Cakerrel, Lusieri, vetë dhe një baron bavarez, vamë në Kepin Kolona, ku kaluam një ditë.Në atë kohë njëzet e pesë mainotë (piratë),qenë në shpellat rrëzë shkëmbit, me disa lundrarë grekë, robër të tyre.Pyetën këta se qysh qenë ata frankët atje lart? Një nga grekërit më njihte mua dhe po gatiteshin të na sulmonin, kur duke parë shqiptarët e mij dhe duke pandehur se kishte të tjerë atje pranë, i kapi frika dhe ua mbathën këmbëve''.

Duke u larguar nga Shqipëria, Bajroni përshkoi Akarnaninë, kapërceu pyjet aeoliane të lumit Ahelos dhe më 21 nëntor arriu në Mesolongji, ku 16 vjet më vonë do të jepte jetën për Greqinë.Atje ktheu për në shtëpi të tyre gjithë shqiptarët që e përcollën, vetëm një jo, Dervishin,që mbeti me të përsa kohë që poeti qëndroi në Orient.
Bajroni u kthye në Londër në korrik 1811.
Gjatë udhëtimit shkroi një ditar në vargje të cilin e pagëzoi me titullin:''Shtegtimi Çajld Haroldit''. S'kish në mend ta botonte, po shokët e tij të entuziazmuar ia rrëmbyen nga duart dhe e dërguan në shtyp. Kënga e parë dhe e dyta dolën në dritë dhe u pritën me lëvdatë të madhe.Bajroni u zgjua atë mëngjes dhe pa se qe bërë i famshëm.''Cajld Haroldi e bëri edhe Shqipërinë të njohur në gjithë botën e qytetëruar.''
Nga të dy këngët na intereson e dyta. Në të parën Bajroni përshkruan udhëtimin përmes Portugalisë e Spanjës.E dyta merret kryekëput me Greqinë dhe Shqipërinë.Dorëshkrimi ka këtë shënim të autorit:

Bajron në Janinë, Shqipëri
Filluar në 31 tetor 1809
Mbaruar në Izmir, më 28 mars 1810.
Kënga e dytë e Çajld Haroldit ka 98 stanza me nga nëntë vargje jambikë secila. Prej të nëntë vargjeve, tetë janë pesëkëmbësh dhe i fundit është aleksandrinë(6 theksa,12 rrokje), me rimën 1,3; 2,4,5,7; 6,8,9.Në përkthimin shqip s'e ka rimën.
Që prej stanzës 37 fillon përshkrimi i Shqipërisë dhe i popullit të saj.
Botës së kulturës poeti i paraqet Natyrën (Stanza 37: Natyra është nëna më e dashur,…etj.)
Në stanzën 38 përshëndet Shqipërinë, e cila i shfaqet poetit me gjithë madhështinë e saj të egër dhe me bukurira që s'e kanë shoqen (Stanza 38: O Shqipëri , ku lindi Iskanderi-…etj.vazhdon deri në stanzën 73)

Me marshin luftarak të ushtarëve të Ali Pashës:''Tamburxhi!Tamburxhi!'',të cilin Bajroni e hartoi në bazë të dy-tri këngëve të tjera luftarake shqipe, (tekstin e të cilave mjerisht s'e kemi), poeti i lë shëndet Shqipërisë dhe nis t'i këndojë Greqisë, me të cilën edhe e ka filluar këngën e dytë.
Në shënimin B të këngës së dytë,Bajroni riprodhon në krye vargjet 5 dhe 6 të stanzës 38 dhe vazhdon:
''Në Shqipëri bëjnë pjesë vende të Maqedonisë,të Ilirisë dhe të Kaonisë e të Epirit. Iskander është fjala turke për Aleksandër dhe Skënderbeu i famshëm (princ Aleksandër) përmendet në vargjet 3 dhe 4 të stanzës 38. S’e di a kam të drejtë ta bëj Skënderbeun bashkatdhetar të Aleksandrit që u lind në Pellë(Maqedoni), po Mr.Giboni e dëften të këtillë dhe i shton listës Pirron kur flet pëtr trimëritë e tij.
Për Shqipërinë Giboni thotë se ky vend ’’ballë për ballë Italisë është më pak i njohur se viset më brendësore të Amerikës’’. Rrethana që s’ia vlejnë të përmenden na bënë Mr.Hobhausenin dhe mua të vemi në atë vend më parë se të vizitonim ndonjë pjesë tjetër të Perandorisë Otomane; dhe me përjashtim të majorit Leake, kryekonsullit në Janinë, asnjë anglez tjetër nuk ka shëtitur përtej kryeqytetit përbrenda, sikundër vetë ky zotni më siguroi më vonë.Ali Pasha në atë kohë (tetor 1809) kishte nisur luftën kundër Ibrahim Pashës të cilin e pati përzënë gjer në Berat, ku e kishte rrethuar në një kala të fortë. Kur arritëm ne në Janinë, na ftoi në Tepelenë në qytetin ku ka lindur Naltësia e tij , në pallatin e preferuar, vetëm një ditë larg Beratit. Në këtë vend veziri kishte ngrehur shtabin e tij. Pas një qëndrimi të shkurtër në kryeqytet, bëmë sipas porosisë së tij. Po megjithëse qemë pajisur me të gjitha lehtësirat e duhura dhe të përcjellë nga një prej sekretarëve të vezirit, mezi e mbaruam udhëtimin tonë (për shkak të shirave) brenda nëntë ditëve, një udhëtim që në të kthyer e bëmë në më pak se katër ditë.Udhës kaluam afër dy qyteteve, Argjirokastrës dhe Libohovës, të cilat nga sa dukej ,nuk qenë shumë më të vegjël nga Janina dhe s’ka penë a penel që të mundë t’i bëjë drejtësi skenës piktoreske në afërsi të Zicës e të Delvinaqit, fshatit kufitar të Epirit dhe të Ilirisë.
Për Shqipërinë dhe banorët e saj nuk do të flas unë, sepse këtë do ta bëjë shumë më mirë bashkatdhetari im në një vepër , e cila mbase do të botohet më parë se e imja.Por do të jap disa shënime të nevojshme për tekstin. Shqiptarët ose albanezët më ranë në sy më fort përmes shëmbëllimit që kanë me malësorët e Skotlandës në veshje, në fytyrë dhe në mënyrën e jetesës. Dhe vetë malet e tyre më duken si të Kaledonisë , veçse me klimë të butë. Fustanella e tyre, ndonëse e bardhë, trupi i tyre i hollë dhe i gjatë, dialekti i tyre keltik në tingullin e tij, dhe zakonet e tyre të rrepta - të gjitha këto më shpunë në Morven.
Nuk ka komb tjetër të cilit fqinjët t’ia kenë frikën aq fort ose ta urrejnë aq shumë sa kombi i shqiptarëve. Grekët nuk i mbajnë për të krishterë, as turqit nuk i mbajnë për myslimanë. Dhe me të vërtetë janë një përzierje e të dyve, ose më mirë s’janë as të njërës as të tjetrës fe. E kanë zakon të bëjnë plaçkë - të gjithë janë të armatosur. Dhe arnautët me festën e përshtjellur, montenegrinët, himarjotët dhe gegët thonë se janë të pabesë. Të tjerët ndryshojnë disi nga veshja dhe veçanërisht nga karakteri i tyre. Nga sa kam parë me sytë e mi, nuk mund të flas veçse mirë për ta. Kam patur në shërbimin tim dy syresh, një kaur dhe një mysliman, në Stamboll dhe në shumë vise të tjerë të Turqisë ku shëtita, dhe rrallë mund të gjesh njerëz kaq besnikë në rrezik dhe të palodhur në shërbim. Kauri quhej Vasil, myslimani Dervish Tahiri; i pari në moshë mesatare, i dyti në moshën time. Vasilin na e dha pas Ali Pasha vetë me porosi që të na shërbente neve; Dervishi qe një nga të pesëdhjetët që na përcolli përmes pyllit të Akarnanisë, në bregdetin e Akelosit dhe deri në Mesolongji, në Etoli. Atje e mora në shërbimin tim dhe kurrë nuk pata shkak të pendohem gjer në çastin e fundit kur u ndamë. Dervishi i kërcente shumë bukur vallet e vendit të tij, që sikundër thuhet, janë mbeturina të Pirikës së moçme. Sidoqoftë kjo është valle burrash e kërkon aftësi të madhe në lëvizjet trupore, është fare e ndryshme nga Romeikja stupide, me të hedhurat e të përdredhurat budallaqe të grekërve.
Shqiptarët në përgjithësi, (nuk dua të them bujqërit që punojnë tokën në fushë dhe që quhen kështu, po malësorët) kanë tipare të hijshëm, gratë më të bukura që më kanë rënë në sy, në trup e në fytyrë, i pamë duke qëruar udhën e mbushur prej rrëkeve midis Delvinaqit e Libohovës. Mënyra se si ecin shqiptarët është vërtet teatrale; por ecja e tyre krenare ndoshta vjen nga bruca ose guna që e mbajnë në një krah. Flokët e tyre të gjatë më kujtuan spartanët, dhe guximi i tyre në luftë të shpejtë e të papritur s’mund të vihet në dyshim. Ndonëse kanë edhe kavaleri, ndër gegët, s’kam parë shqiptar kalorës të mirë. Po në këmbë janë të palodhur.
Për të ilustruar stanzën 72, vargu i fundit:’’Dhe tok ia thonë me të thirrur kësaj kënge’’, Bajroni në shënimin thotë:
‘’Si shembull të dialektit shqiptar të ilirishtes, po shtoj dy nga këngët korale nga më populloret ndër ta, të cilat këndohen përgjithërisht në valle prej burrash e grash pa dallim. Fjalët e para janë një farë kori, pa kuptim, siç i kanë këngët në gjuhën tonë e në gjithë gjuhët e tjera:
Bo-bo-bo-bo-bo-bo-bo,
Na ku hyra, po pusho;
Na ku hyra, po pusho;
Na ku hyra, na ku vinj,
Hapa derën të hinj;
Hape derë shkretënë
Të vinj të mar setrënë
Kulluriote me syt ullinj
Hape se dua të vinj;
Kulluriote vulë funde,
Edhe vetë tunde-tunde;
Kulluriote me sy murme,
Ti më puth pastaj më le.
Si të putha çë të mora?
Zemërënë time dogja.
Vallenë hiqe kadalo
Çelo more,more Çelo.

Vajzat arnaute janë shumë më të bukura se greket, dhe kostumi i tyre është shumë piktoresk. Edhe formën e trupit të tyre e ruajnë më gjatë pasi rrojnë përjashta në ajër të lirë. Duhet ditur që gjuha shqipe nuk është e shkruar: prandaj fjalët e kësaj kënge, sikundër edhe të asaj që vjen më poshtë i kam shqyrtuar sipas zërit. I kopjoi një njeri që flet e kupton gjuhën fare mirë dhe ka lindur në Athinë.
Në sevda tënde u lavosa,

Vetëmë u përvlofsha;
Ah, vajzë më përvëlovshe
Zemërënë ma lavose,
Unë të thashë rroba s’dua,
Po syt’ e vetullat e tua.

Në botimin më të ri të veprave të Bajronit, në edicionion Oksford, është shënuar edhe një këngë tjetër shqipe e gjetur rishtazi në shkrimet e Bajronit.Ai i kishte mësuar përmendësh nja dy këngë shqipe dhe për zbavitje ia këndonte shokut të tij, poetitShelley, kur banonin afër njëri-tjetrit pranë liqenit Lema.
Gjatë këtij udhëtimi në Shqipëri, shoku i Bajronit, Cam Habhause, mbajti edhe ai një ditar në prozë, të kësaj vizite:’’Travels in Albania in 1809-1810’’(''Udhëtime në Shqipëri më 1809-1810''), të cilën vepër autori e ribotoi përsëri të ripunuar më 1855 nën emrin Lord Broughton.Në këtë libër mund të ndjekim për çdo hap e çap udhën që bënë në Shqipëri të Jugut, të përshkruar në prozë.Ç’vijon më poshtë është përshkrimimë pak i zbukuruar i Mister Hobhauseit:
Oborri i Tepelenës që ishte i rrethuar në të dy anët prej pallatit dhe në dy anët e tjera prej një muri të lartë, na doli përpara syve kur hymë për herën e parë me një pamje disi gjallë ajo që mund të kishim parë nja njëqind vjet më parë në kështjellën e ndonjë zoti të madh feudal. Ushtarë, me armët e tyre të grumbulluara kundrejt murit pranë tyre,qenë mbledhur
në pjesë të ndryshme të sheshit. Disa syre duke çapur poshtë e lartë dhe të tjerët duke ndenjur shesh togje-togje. Disa kuaj të shiluar po qëndronin rreth e përqark ndërsa të tjerët hingëllinin nën frerin e kalorësve. Në pjesën më të largët prej banesës po bëheshin përgatitje për të kremten e asaj nate; dhe disa mishra kecërish e dhënsh po piqeshin në hell e përgatiteshin prej akçinjve të cilët edhe ata vetë ishin përgjysmë të armatosur. Çdo gjë kishte pamje luftarake megjithëse jo tamam në stilin e ushtrisë të një gjenerali të krishterë, sepse shumë nga ushtarët ishin të veshur në petk të zakonshëm, shpesh edhe pa këpucë dhe më fort me një pamje të egër në fytyrë, ashtu sikundër e kishim vënë re edhe më përpara ndër shqiptarët’’.
Duke krahasuar këtë përshkrim mjaft të qëlluar me ata përshkrime që na ka dhënë Lord Bajroni për këtë skenë si në letrën dërguar nënës së tij, si në këngën e dytë të ''Childe Haroldit'', stanzat: 56, 57,58,59; ne fitojmë një farë ideje mbi mënyrën se si imagjinata i naltëson ato që sheh pa e falsifikuar realitetin dhe faktet bëhen më të bukur e më të ndriçuar përmes poezisë.
Aliu nuk e pat haruar mysafirin e tij fisnik kur erdhi doktor Hollandi në Janinë pak vjet më vonë pas vizitës së Lord Bajronit.
Ky udhëtar i shquar shkruan:’’Ia përmenda në mënyrë të përgjithshme Lordin Bajron, përshkrimin e tij poetik të Shqipërisë, interesin që kishte zgjuar në Angli dhe se mister Hobhause kishte ndër mend të botonte një libër mbi udhëtimet e tij në Shqipëri. Ali Pasha u duk I kënaqur me këto rrethana dhe pohoi se e mbante mend Lordi Bajronin.
Në veprën e tij Hobhause përshkruante se si e kaluan natën e fundit në Janinë:
‘’Një natë a dy më parë se të iknim nga Janina na shpunë të shohim të vetmin përparim që kanë bërë turqit në punë të teatrit. Qe një shfaqje kukullash e përgatitur nga një çifut, i cili vjen në këtë qytet çdo Ramazan, me aktorët e tij prej kartoni! Skena qe ngrehur në qoshen e një kafeneje shumë të ndyrë, mbushur me spektatorë, shumica djem. Hyrja kushtonte dy para për një filxhan kafe dhe dy-tre para të tjera të hedhura në dhisk, që mblidheshin pas shfaqjes. Heroi i dramës qe një farë palaço i quajtur’’Karagjoz’’ dhe vihej në lëvizje me anë të një peri të lidhur në qafë. Shoku tjetër i Karagjozit, ishte ‘’Goxha-hajvani-Sançoja i Karagjozit’’; figurat e tjera qenë një burrë e një grua. Zgjidhja e dramës bëhej me daljen e Shejtanit vetë në skenë. Dialogjet që s’kuptoheshin se fliteshin në gjuhën turçe bëheshin më të gjallë me klithmat e çifutit dhe kështu gjindja shkulej së qeshuri. Ngjarja vetë kuptohej prej shenjave dhe të kallte krupën dhe nuk mund të tregohet. Ndë mund të kuptohet karakteri i njerëzve nga zbavitja që ndjekin, kjo shfaqje kukullash do t’i vinte turqit në një shkallë shumë të ultë përpara atyre të çdo vëzhgonjësi. Na thanë se turqit as që kanë ndonjë teatër më të mirë.’’

Njëqind e pesëdhjetë vjet kanë shkuar qëkurse Bajroni vizitoi atdheun tonë, foli për shqiptarët, këndoi bukuritë e Shqipërisë dhe përshkroi virtutet e popullit shqiptar:
’’Të rreptë janë bijt e Shqipes! Po vetitë
Nuk u mungojnë, veç t’ishin më t’arrira.''
Pesë gjenerata janë zhdukur që kur u shkruan këto fjalë. Brenda kësaj kohe virtutet e popullit shqiptar u arrinë,u poqën, gjuha shqipe ‘e pa shkruar’’atëhere, tani shkruhet e këndohet, ka një literaturë të pasur. ’’Çajld Haroldi’’ është mysafir i përditshëm në shkollën shqipe..Gjenerata jonë që çliroi Shqipërinë prej së kaluarës së errët, e përshëndet sot poetin e madh që na nderoi vendin me vizitën e tij prej mysafiri zemërgjerë.Dashuria jonë për Bajronin u rrit bashkë me virtutet tona.Bajroni njëqind e pesëdhjetë vjet më parë ndenji në sarajet e Ali Pashë Tepelenës vetëm tri ditë, aq sa mund të rrijë një mysafir për të mos e bezdisur të zotin e shtëpisë, por poeti Bajron do të rrojë përjetë në zemrën e popullit shqiptar: trim,besnik, mirënjohës , të rilindur e të qytetëruar.


(*)Artikull i S.Luarasit në përkujtim të 150 vjetorit të vizitës së Bajronit në Shqipëri (Nëntori,1959,nr.10,f.205-220).
Me këtë publikim nderojmë kujtimin e poetit të shquar anglez, Lord Xhorxh Gordon Bajronit (1788-1824), në 180-vjetorin e ndarjes nga jeta që në nëntor 1809, plot 195 vjet më pare, vizitoi Shqipërinë.
Bajroni është veçanërisht i afërt për shqiptarin sepse vepra e tij e bëri të njohur në tërë botën e kulturuar.
Himnizimit të Përsi Shellit ajron…Udhëtar i përjetësisë. O mendje e fuqishme , në vrullin e së cilës, kjo epokë dridhet si një rrënjëz në stuhi të papërmbajtur…,
Lamartini i shtoi :O mbret i këngëve të pavdekshme.Krenohu !
E tok me Mikun e Madh krenohemi dhe ne,shqiptarët.(Shën.i red. P.L.)




Letërsia moderne në Shqipëri(*)
Publikohet për herë të parë në Shqipëri

E pasur dhe e bukur është gjuha jonë shqipe, nga e cila ''Bijtë e Shqipes'' krijuan një kult të vërtetë; megjithëkëtë është fare pak e zhvilluar: rrethana historike krejt të posaçme dhe sidomos një sundim i huaj prej më shumë se katër shekujsh i vonuan për një kohë shumë të gjatë çdo farë rilindje kulturale popullit shqiptar të dashuruar për liri.
Do t'i lëmë mënjanë, edhe folklorin, i cili më vete do të mbushte një kapitull shumë interesant, edhe atë sërë të gjatë prodhimesh religjioze që pati filluar qysh në shekullin e XV-të, rëndësia e të cilëve është sidomos gjuhësore; e atëhere do të shohim se pjesa e dytë e shekullit të kaluar shënon shfaqjen e veprave të para letrare,që si me thënë mund të merren për themelet e letërsisë sonë moderne.
Të parët shkrimtarë shqiptarë, fuqitë e tyre intelektuale e morale i vunë në shërbim të pavarësisë së vendit.
Këta janë pikësëpari: Jeronim De Rada, Pashko Vaso Pasha,Naim Frashëri, Zef Skiroi e Gjergj Fishta, veprat e shkëlqyera të të cilëve kanë kontribuar në një masë të madhe për zgjimin e ndërgjegjes sonë kombëtare.
Pastaj vinë: Zef Serembe, A.Z.Çajupi, Faik Konica, Luigj Gurakuqi, Fan S.Noli; që të gjithë dhanë faqe poetike të shenjtëruara me një patriotizëm drithëronjës, disa për të flakur zgjedhën e robërisë së huaj , të tjerët për ta shpëtuar popullin nga fanatizmi fetar në të cilin kishte rënë. Të tjerë merrnin pjesë në krijimin e një jete të gjallë kulturore me anë përkthimesh të kryeveprave më të mira të letërsisë botërore.
Jeronim De Rada (1814-1903), patriark i përnderuar i kolonisë shqiptare të Italisë, botoi disa vepra romantike, si për shembull : ''Milosao'' dhe ''Skënderbeu'',dhe një numër të madh poezish, që të përkujtojnë ritmin e mrekullueshëm të këngëve tona të vjetra popullore. Në shpirtin e të shpërngulurve të varfër si ky, ai vetë, ka ditur të hedhë farën e një malli të dhimbshëm. Ngjalli nostalgjinë për vendin e lipsur, për ditët e lumtura të dikurshme pranë vatrës familjare në kohën e Shqipërisë fatbardhë. Si redaktor i një gazete, për shumë vjet rresht, i së famshmes ''Flamuri i Arbërit'', ai u bë mbrojtësi i guximshëm i të drejtave të paprekshme të popullit shqiptar përpara mbarë botës.
Merita dhe lavdia e mbajtjes , në një shkallë të lartë, të idealit kombëtar në mendjen e shqiptarëve të emigruar në Italinë e Jugut i takon bashkëatdhetarit të tij më të ri, Zef Skiroit (1865-1927).
Le të kufizohemi të zëmë në gojë një lirik të stërhollë ashtu si ka qënë Zef Serembeja.Për shkak të fatit të pashmangshëm që i ra mbi kokë; ai mund të krahasohet me poetin austriak Lenau…
Shpirt ëndërronjës po si ky, udhëtar i përjetshëm, shkoi të vdesë në një azil,andej tutje, fort larg, në San Paolo të Brazilit.
Në krye të atyre që e kanë zgjuar më fort popullin nga letargjia e tij shekullore, do t'ish e udhës të vinim këtu Pashko Vaso Pashën (1827-1892), nga Shkodra. Si frymë luftëtare, që dashuronte lirinë, ai u angazhua qysh i ri , në ushtrinë e mbrojtësve të Venetikut të sulmuar prej Austrisë. Më vonë, kur atij iu ngarkua funksioni i lartë i shquar si Guvernar i Libanit, ai shkrojti në një elegji të thjeshtë, të hidhur dhe njëkohësisht të fuqishme , këto fjalë: ''O Shqipëri , e mjera Shqipëri… ''leximi i të cilave shkaktoi derdhjen e shumë lotëve.
Sa për Naim Frashërin (1846-1900), ai është zoti i popullit të vet, luftëtar i pamëshirshëm kundër barbarizmit turk. Librat e tij të shkruara në Stamboll, në kohën kur, simbas shprehjes piktoreske të asaj kohe,''ai ish i mbyllur në kafazin prej floriri të Sulltan Hamitit''- u botuan , megjithëkëtë, në Bukuresht, prej nga u dërguan dhe u shpërndanë pastaj fshehurazi në të gjithë Shqipërinë.Librat e tij u bënë shumë shpejt ungjilli (Breviari) i gjithë shqiptarëve të vërtetë.
Gjithçka ishte Frashëri, mund të përmblidhet me fjalët: poet epik dhe poet lirik. Ai na ka dhënë dy epope kryesore që përbëjnë pjesën kryesore të veprës letrare të tij epike. E para e këtyre të dy epopeve mban titullin ''Qerbelaja'', e dobët mjerisht, për shkak të inspirimit fetar të saj. E dyta, përkundër, ''Historia e Skënderbeut'', e shkruar në vargjet tronditëse, përshkruan tregimin e luftrave legjendare të heroit tonë kombëtar kundër ushtarëve të Portës së Lartë. Po ai na ka dhënë edhe një poem lirik: ''Lulet e pranverës'', në të cilën ndjejmë ndikim fare të qartë të një ideologjie orientale tek një autor, i cili megjithëkëtë, është pajisur me edukatë nga më klasiket.Le të përmendim po ashtu një poem pastoral, ''Bagëti e Bujqësi'', që do të konsiderohet edhe për një kohë të gjatë, në letërsinë tonë, si një nga kryeveprat më të thjeshta të atij lloji, megjithse nuk pasqyron ekzaktësisht doket e zakonet e jetës sonë bujqësore.
At Fishta (1871) do të ndjekë rrugën e shënuar prej Naim Frashërit. Me gjithë këtë , disa vënë në dukje një ndryshim kryesor që ekziston midis tyre:
Kurse njëri prej tyre, Fishta,i zhvillon subjektet e tij me një frymë regjonaliste shumë të theksuar dhe, me një fjalë veriore, tjetri,Frashëri, e ka marrë përsipër në veprat e tij, të shprehë frymën e tërë popullit shqiptar, pa dallim krahine ose fisi, kështu që njëri humbet nga pikpamja e shtrirjes atë që tjetri kishte fituar në thellësi. S'duhet të habitemi pra që kryevepra epike e Fishtës ''Lahuta e Malcis'' të mos ia ketë arritur ta zgjojë enthuziazmin e përgjithshëm në një kohë kur popullsia e tërë pasionohej për pavarësinë e Kombit.
Vepra e Fishtës me titull ''Mrizi i zanavet'' do të shprehte personalitetin poetik të vërtetë të një njeriu që ka qenë tërhequr në rrugën fetare, dhe poezia e tij elegjiake me emër ''Një luleje pranvere'' do t'i lërë të shfryhen lirisht ankesat dhe ulërimat e dhimbëshme të një zemre mirëdashëse, po të vrarë.
Ta përcaktosh këtu se cili nga të dy, Fishta ose Frashëri, është poeti epik më i madh na duket gjë mjaft e vështirë. Por, sidoqoftë, mund të pohojmë, pa frikë se mos gabohemi, se Fishta, poeti ynë satirik më i madh, do të ishte edhe poeti ynë lirik më i madhi sikur shprehja e ndjenjave të tij lirike të mos kishte qenë penguar mjerisht prej disiplinës së rëndë dhe të pamëshirshme të Bijve të Shën Françeskut.
Po të kalojmë tashti në letërsinë e kohëve më të afërta, dafinat e poezisë do t’ja kushtojmë pa ngurim Benjaminit të poetëve tanë: Lasgush Poradecit (1899), poet serioz dhe filozof merite. Vargjet e tij të përpunuara , nuk meritojnë asnjë qërtim përsa i përket formës. Me prejardhje nga shtresat e thjeshta të popullit , ai ka ditur të ngrihet përmbi rasat e kësaj jete dhe të jetë artist me tërë kuptimin e fjalës, duke bërë në një farë mënyre ’’art për art’’, dhe duke shprehur në poemat e tij një botë ndjenjash ashtu edhe mendimesh. Ai s’do t’ja dijë nga kufijtë tanë si rrjedhim , inspirimin e tij poetik, ai shkon ta kërkojë jo vetëm në poezinë popullore shqiptare, por edhe në poezinë popullore në përgjithësi. Dhe aty e gjen heroin e romanit poetik të tij, në të cilin dashnori dhe dashnorja s’janë më veçse personifikimi i fuqisë fizike dhe i bukurisë morale.
I riu ynë i ndan veprat e tij në cikle.Le të shënojmë vetëm se poezitë erotike kanë gjetur vendin e tyre në ciklin e katërt. Midis gjithë atyre motiveve që e bëjnë të këndojë kalemin e tij le të shënojmë nostalgjinë e ikjes,’’të ikësh , është të vdesësh ca pak ’’, që poeti ynë e ka ndjerë më shumë se cilido tjetër.
Tre tituj tërheqin vëmendjen tonë në mënyrë të posaçme:’’Gjëmim i anijes’’, ‘’Lundra dhe Flamuri’’dhe ‘’Vdekja e Nositit’’ që përbëjnë kësisoj një trilogji të vërtetë, të cilën do ta përmblidhte lufta e përjetëshme për jetën dhe ku emrat na dalin si simbole:’’barka’’ose’’gjemia’’ është njeriu,’’Flamuri’’ është ideali dhe fundi,’’Lufta’’është ajo e Lirisë. Vija dominuese në Golgothanë e tij do të ishte një aksion i thellë dhe njëkohësisht optimist.
Po le ta themi me plot sinqeritet, në qoftë se Poradeci ngul këmbë për të ndjekur vijën idealiste në të cilin është futur, larg origjinës së tij , frymëzimi i tij s’do të vonojë të shterret, dhe faji do të jetë i kësaj mosnjohje vullnetare dhe sistematike të realiteteve.
Në qoftë se ekzistojnë boshllëqe tek poetët tanë, të cilët të gjithë pak a shumë, kanë qëndruar larg jetës reale, le ta themi se këto boshllëqe janë mbushur prej prozatorëve tanë, në krye të të cilëve duhet të vëmë Imzot Fan Nolin.
Fan Noli është lindur (1880) përjashta atdheut ku edhe ka jetuar pothuajse gjithmonë.Po kjo nuk e ka penguar që të marrë pjesë të rëndësishme në fatkeqësitë e fatbardhësitë e popullit të tij, me të cilin ai ka mbetur në bashkëmendim të afërt. Në stilin e tij poetik, të stolisur ngandonjëherë me humor, por që shpesh ia arrin shkëlqimit dhe patetikut, ai u bë përfaqësuesi i ndjenjave dhe i aspiratave të vëllezërve të tij nga raca.Vepra e tij kryesore ’’Histori e Skënderbeut’’, ashtu edhe përkthimet e tjera që u ka bërë veprave të Cervantesit, të Shakespeare-it, të Ibsenit dhe sidomos i veprës gjeniale të Poes’’Korbi’’, dhe i ‘’Rubairave’’të Omar Kajamit, i provuan Shqipërisë dhe botës letrare se gjuha jonë ka mundësi dhe është e aftë, kur dimë ta përdorim , të shprehë gjithë ndjenjat njerëzore.
Në fund sot një plejadë e tërë të rinjsh po ecën në gjurmët e Mjeshtërve të vet. Kostë Çekrezi, Gj.Bubani, S.Malëshova, Z.Fundo, ia kanë hapur rrugën zhurnalizmit.Tajar Zavalani, me një gjuhë popullore, zgjoi te populli shqiptar bukuritë e letërsisë ruse, me përkthimet nga Tolstoi, Çehovi e Gorki. Ernest Koliqi përkthyes i disa klasikëve italianë, në ‘’Novelat’’ e tij të punuara me një stil mjaft të këndshëm, pasqyron qëndrimin e vet ‘’borgjez’’.
Midis shkrimtarëve që s’janë ende veçse në periudhën e shkrimeve fillestare, disa duan të marrin pjesë në Gostinë e perëndive,ndërsa disa të tjerë, jo aq ambiciozë, kënaqen vetëm duke ngjyer bukën e tyre në çanakun modest të bariut, të fshatarit dhe të punëtorit.

Skënder Luarasi