Granit Zela

[Granit Zela]

Në një festë të muzikës të dielën e kaluar, të quajtur top fest, na kanë habitur disa çmime që u dhanë për fituesit e asaj nate. Jo vlera e tyre, pasi sikundër dihet sot, një këngëtar hip hopi që krijon (ose imiton) për një auditor të rëndomtë, vlerësohet dhjetëfish më shumë se sa për shembull një shkrimtar për veprën e shkruar gjatë një jete, por na habiti fakti se çmimet e këtij “ evinementi” u shoqëruan edhe me një hip hop gjuhësor.
Siç u tha në fillim, sa për të freskuar kujtesën lexuesit, çmimet ishin ato të est male, Best female, Best Pop and Rock, Best New Artist, Best Hip Hop e gjëra të kësillojshme. Për njërin nga artisët që pritej të dilte në skenë publiku u sqarua se se ishte ende në backstage prandaj dhe nuk kishte dalë akoma, porse ky ishte një evinement që sillte muzikë kontemporane. Ishte interesante fituesja e çmimit Best Female. Teksa prisnim tërë akth emrin e fitueses ajo doli të jetë Big Mamma. Ani mirë, kjo s’ishte kurrgjë para fituesit të Best Hip Hop që na doli të ishte Viagra Feat MCM.. Për më tepër fituesit u thanë shumë herë shikuesve dhe pjesëmarrsve në sallë duke i falenderuar se të gjithë ishin topa...
Patëm përshtypjen që këngëtari ka menduar se me qenë në rregull me shqipen duhet t’i fusësh fjalën top gjithckaje përpara sikurse te “Top Channel”, Top Albania Radio” “Top Fest” mirëpo kësisoj i bihet bash me top gjuhës shqipe. Ky vendthi ku jetojmë sikur quhet Shqipëri dhe për t’i thënë mirëmëngjes mund të thuhet thjesht Mirëmëngjez Shqipëri dhe jo Good Morning Albania. Lëre pastaj kur spikerat startojnë emisionet e lajmeve në Neës Room. Duhet thënë, se për shikuesit ky kanal televiziv është nga më të parapëlqyerit pë publikun por kjo s’ka të bëj asfare as profesionalizmin teknologjik dhe përmajtësor por thjesht me atë gjuhësor. Është e habitshme që pas publicitetit dhe një emisioni për të rinj me emrin Select shikuesi ndërkohë njoftohet se më vonë do të shfaqet Talk Shoë.
Këtë po e përmendim sa për të shenjuar edhe një herë rëndësinë dhe ndikimin e madh që ka media pamore te publiku. Hip hopi kontemporan që gjejmë te media e shkruar dhe sidomos librat e përkthyer me ngut gjithë këto vjet është po aq i habitshëm dhe mrekullues sa i atyre artistëve të vërtetë të përmendur më sipër. Sa për shembullzim po citojmë vetëm disa nga fjalët e hasura prej autorit të shkrimit nëpr libra dhe gazeta duke i kërkuar ndjesë lexuesit për ndjesitë e pakëndshme që mund të ketë t’i ketë lexuar ato.
Citojmë: fizibilitet, aksidentalitet, kombinat shoë, DJ, invadim, imperativ, intensifikim, afeksionoj, avantazh, kompetencë, lajme flash, splash, millenium, produksion, definoj, dimension, definicion, kualitet, luajalitet, posedim, mazhorancë, ekuivalent, probabil, Influencë, avancoj, anticipoj, konvejer, dupozoj, stabil, subtil, implikoj, radikal, bazoj, kreativitet, stagnim, proporcionalitet, intermezzo, supreme, substancialitet, koherencë, efiçencë, performancë, justifikim, inspirim, esencë, rigjenerim, degjenerim, nukli, univok, supremaci, konsideroj, mostër, policesk, teatral,ekspresivitet, meditim, hezitoj, konstatoj, preferoj, publikoj, prezantoj, lidership, ballafaqoj, konfidencial, eskluzivisht, progres, stabilitet, sensibilitet, afinitet, divnuese, apetit, progres, konkluzion, tendencë, obligim, deformin, konfuzion, likuidoj, glorifikoj, kontinuitet, konfuzion, ekspresiv, gradacion, inkuadroj, kualitet, kuantitet, deklarativizëm, prognozoj, konotacion, totalitet, esteticizëm, tendenciozitet, decenie, trasponoj, klishetizëm, integralitet, komplikoj, deskripcion, rezonon, modulacion, nacional, reprezentativ, diferencim, anomalitet, ekstensiv, voluntarizëm akcentoj konsekuencë ,kontestoj. Lexuesi mbase edhe e ka provuar se si të zë autobusi nëpër rrugëtime të gjata por që ta zërë libri nuk e ka provuar. Shenjat kur të zë një shkrim me fjalë të këtilla janë këto: ndjehesh i velur, nuk ke dëshirë të flasësh as lexosh, e sheh botën turbull, shkurt nuk e do më veten. Janë po ato shenja me të helmimit. Në fund ka të vjella, shkaktuar prej fjalësh të vjedhura.
Gjatë këtyre pesëmbëdhjetë viteve hapjeje të shoqërisë shqiptare ka ndodhur edhe një hapje gjuhësore ndaj gjuhëve të tjera, por siç po vihet re turri i modës së hip hopit gjatë këtyre viteve ka përfshirë gazetat, revistat, librat e përkthyer nga letërsia e huaj, emrat e bareve dhe restoranteve, emrat e njerëzve fjalimet e politikanëve etj etj. Duhet theksuar edhe njëherë askush nuk mëton ta quaj shqipen një gjuhë të mbyllur, jo dinamike as po kërkojmë që ajo të mos bëj pjesë të natyrshme të trupit të saj fjalë dhe koncepte që nuk e kanë gjegjësen e tyre por objekt i kësaj trajtese është kalimi në kahun tjetër. Është dyndja pa hesap e fjalëve të huaja.
Gjuha nuk është kështjellë ashtu sikundër nuk është han portashyer kundrejt vërshimesh barbarizmash që mandej do kohë të shkulen. Dukuria e dyndjes dhe ndotjes gjuhësore është shfaqur mjaft dendur në këto kohët e fundit. Tashtimë është bërë e zakonshme që nga gazetat, televizionet, apo bisedat e ndryshme të ditës veshët të gumëzhijnë prej fjalësh të huaja të përdorura në më të shumtën e rasteve kur nuk është e nevojshme atëherë kur për to janë fjalët e shqipes. Përdorimi vend e pavend i fjalëve të huaj ka sjellë një fryrje të panevojshme të gjuhës që sigurisht e dëmton atë. Të bën përshtypje së prishësit më të mëdhenj të gjuhës janë intelektualët, gazetarët, politikanët, të ashtuquajturit persona publikë. Një arsye mund të jetë mosnjohja e mire e gjuhës shqipe. Tjetër arsye është rrekja për t’i dhënë vetes me zor vlera me “antivlera” duke përdorur fjalë e shprehje të huaja.
,Na takon të gjithëve të tregojmë kujdes e të tregohemi më të vëmendshëm në këtë drejtim për vetë ndikimin e madh që kanë mbi publikun pasi janë ato në komunikim të drejtpërdrejtë e të vazhdueshëm me to. Janë mbajtur konferenca shkencore, janë shkruar artikuj, është debatuar, dhe më në fund gjuha shqipe po futet edhe në shkollat e mesme por sidoqoftë nuk është kurrë e tepërt për ditur se sa shumë shfytyrojmë vetveten duke harruar se gjuha është shpirti i një kombi, dhe kësisoj shpirti i të gjithë njerëzve që e flasin atë. MSF(Më së fundi) një lutje për përkthyesitsipas tradicës së Konicës.
Ti blatoj Ty ditët e mia o Hy i përkthimit. Na mbro prej punëligjve të yshtur prej djajsh të panjohur e që u gënjen mendja se mund të shijnë në lëmenj që gjermësot as që i kanë parë në ëndërr, pa e ditur asfare se kah bie Tempulli Yt. Drejtoji ngasjet tona trazuese për t’u flijuar me gjithsej në faltoret e tua. Bëj që t’ua shtyp duart Qekiçi i Mëmës Natyrë e të mos guxojnë më ta kapin kurrë penën me dorë. Ashtu qoftë!

Botuar ne vjetin 2005 ne gazeten kulturologjike"Fjala"

[Granit Zela]

Telenovelat pesëqindpjesëshe, janë shembullzimi më i mirë i artit të rëndomtë që do të përthithë vëmendjen masive. Telenovelat (lexo: arti mediokër) janë sot popullore, shumë popullore. Aq të shitura sa edhe disa gazeta të profilizuara në këtë kah japin një javë përpara ndodhitë e koklavitura të personazheve për publikun ndërkohë që TV-të nuk reshtin së reklamuari ato gjatë gjithë ditës. Kësisoj publiku sheh telenovelën e paralajmëruar me po atë etje patologjike që lexon atë në gazetë. Shikuesi shqiptar jeton çdo ditë jetën e personazheve të servirur allasoj duke u mbërthyer para ekranit. Po të hedhim një vështrim të shpejtë në skemën fabuleske të këtyre telenovelkave ka pak ose aspak ndryshim: Dy personazhet kryesorë dashurohen me sho-shoqin por nuk e realizojnë dot dashurinë e tyre. Rastësia sjell që ata të martohen mirëpo ata ndjehen prapë të dashuruar pavarësisht nga pengesat e panumurta që u dalin. Sa bashkohen ndahen, sa ndahen bashkohen. Shkurt e shqip s‘ka burrë nëne që i bashkon këto dy dashnorë. Edhe gratë e tyre i shkojnë me ndonjë tjetër lëre pastaj kur dy personazhet kryesore takojnë ish- të dashurit e trye, medet kujtimet i vënë përparë e ato nuk dijnë t’i bëjnë hall vetes. Formohen kësodore lidhje treshe, katërshe, ose pesëshe të hallakatura dhe ngjarjet janë aq të paparishikuara, sa kurrë nuk mund të thuash se x personazh ka x identitet, pasi fare mirë mund të zbulohet pa dashur, sigurisht krejt rastësisht, se ke dy baballarë ose burri i motrës së y pesonazhi, të shkojë me ish gruan e këtij të fundit pas së cilë s është i dashuruar një kolegu i saj, një djalosh i ri dhe simpatik i cili shkon me të ëmën e tij ose .. ose.. po të citojmë titullin e një tregimi të Migjenit, mirëpo ku arti migjenian dhe ku ai i telenovelave: Hane shan hane Bagdat!
Mund të thuhet se gjithë këto personazhe bëjnë atë që nuk duan, a thua se nuk kanë shpirt e zemër, dhe kjo sepse nuk e kanë në dorë vetë fatin e tyre, por si duket miza fluturon poshtë tek skenaristi që si duket duke pasur parasysh nivelin e publikut që ndjek telenovela të kësollojshme ka për gatitur sipas kokës festen. Intriga i ngjan një labirinti kaotik i cili zgjatet e zgjatet pa fund. I kërkojmë ndjesë lexuesit për këtë zgjatje tonën por nuk kemi ç’bëjmë. Bota që ato të ofrojnë është kaotike. Gjithmonë ka një grua që do ta ketë dikush, një firmë fitimprurëse që do ta ketë dikush, një fëmijë që do ta ketë dikush, problemet e pronësisë nuk janë të pazgjidhura vetëm në Shqipëri!
Shkalla e motivimit artistik tek to është e pa arsyetuar, zgjidhjet e konfliktit të gatshme, korniza subjektore e njëjtë dhe e imitueshme, apo tënë më modernisht e klonizueshme (megjithëse aspak i gëzueshëm si fakt) deri në neveri. Kompozicioni i shkapërderdhur, personazhet si manekinë të telekomanduar.
Po më e pabesueshmja është se publiku me kokë të rrokanisur dhe i zhdëpur nga qindra pjesë që i sheh me merakun më të madh i beson edhe skena të atilla ku një personazh për të cilin merret vesh se ka vdekur ( po si vdiq, si pati zemër ta bëjë këtë duke e ditur se pikëllimi mbulon shtëpitë e njerëzve) kthehet tek familja e saj me identitet të ndryshuar e thjeshtë me një model të ri flokësh por megjithatë nuk njihet që nuk njihet nga familjarët! Hajde ndryshim hajde. Këndonjësi besoj e ka parasysh filmin “Kthim në Iden” ku personazhi kryesor rikthehet tek familja e saj me identitet të ri por me një pamje kryekrejet tjetër, të besueshme, të panjohshme, e jo si personazhi i telenovelkës sonë që s’ka ndryshuar fare a thua se publiku ynë është prej budallenjsh dhe e han edhe këtë kokërr ulliri.

Kaosi i receptuesit

Sidoqoftë që publiku ynë edhe nuk e han, s’mund të themi, ngase menjëmend duhet ditur se kur mbaroi “Paloma” thonë se në shumë qytetfshatra të Shqipërisë sonë heroike është bërë festë e madhe a thua se populli kishte votime. U martua Paloma me Diegon! Lajmi i Madh u përphap anembanë atdheut tonë. Zemrat e shikuesve u çuan peshë prej ngazëllimit. –Po si? A është e vërtetë? – pyesnin me ankth atëkohë njerëzia duke mos e besuar se më në fund erdhi Dita e Palomës dhe do të bëhet Shqipëria! Paloma u pagëzua Rudina e Top Chanel- it që disa nga këto shikonjës i thonë shkurt Top-Qeni. Paloma u pagëzua edhe disa gazeta e asoditshme. Paloma u pagëzuan dhjetëra bebe në maternitetet tona e u gëzuan nënat që lindën atëherë... Qenë me fat, shumë me fat. Procesi i palomizimit të Shqipërisë ecte krahpërkrah me sukseset pesëvjeçare të qeverisë. Po në këtë kohë disa shoqe që linin kokë për “Palomën”, formuan edhe një shoqatë telenovelkash. Bukur mirë!
Shikuesi me strukturë shpirtërore infantile, trubjerrë prej kotësisë, lektiset pas personazhesh hamngjitëse. Këtu në hiçmoskundin tonë antiarti serviret çdo ditë duke e fyer publikun me anë të BBF-së(BaltosBjerrFundos)asofarë këngësh mejhanesh e kabaresh që e përçudin shijen e tij. Këngë të kopjuara keq, të shpërfyturuara dhunshëm pra “të sukseshme”! Importimi i një arti të tillë është kërcënues dhe rrezik për qytetarët pasi e shprish shijen e tij estetike. Në Tiranën e këtuhit, tash një këngëtare e llojit të naltpërmendun ka edhe linjën e vet erotike që fillon me 0900. Këto janë idhujt-përëndi moderne ku gjeneratat e adoleshentëve shfryjnë frustracionet e tyre seksuale. Shihni reklamat gjigande nëpër provincopolin tonë. (disa i thënkan metropol). Kudo të del parsysh arti i i këmgëve të tipit “Ti nuk di me ma lyp”. Mos e dhëntë Zoti që t’u bëhen reklama të tilla shkrimtarëve apo artistëve “të paditur” për ekzistencën e një arti të tillë. Ky është totalitarizmi i tregut që përmend U.Ecco. Arti e përdor tregun për të promovuar vetveten por kur i jep atij palcën e vet të të qenurit, atëherë thjesht shndërrohet në mall për t’u prodhuar e shitur në seri. Është pikërisht ky lloj(anti)arti që sponsorizohet, përkrahet, popullarizohet, mediatizohet, brohoritet. Antiarti na ngërdheshet çdo ditë mu para syve tanë, me tanë arrogancën e vet të suksesshme në një bërllok të bollshëm . Ani, ani qeshu palaço!

Botuar ne vjetin 2005 ne gazeten kulturologjike "Fjala"

[Granit Zela]

Jeta pa kulturë është vdekje dhe varrosje për së gjalli e njeriut
Seneka


Intervista që dha Ervin Hatibi në një stacion televiziv, ku e kishin thirrur për të paraqitur librin e tij më të mbramë “Republick of Albanania”, është një nga intervistat më spektakolare që ka dhënë një krijues pas viteve 90-të. Ngjarja qe e thjeshtë: një ngërq e kapi autorin e librit. Nuk ishte shtangëti si ajo e Teofrastit kur u rrek të mbaj një fjalim para popullit të Athinës, apo stepje si e Demostenit kur deshi të fliste para mbretit Filip, megjithëse duhet thënë se bëje be që intervistuesi ishte ishte një nga Shtatë të Urtët e Lashtë. Nuk qe as një contepus mundi* që i kap shkrimtarët pas dhjetra ditësh e netësh të mundueshme sipas porosisë ora e labora* thjesht ishte një refuzim estetik dhe qytetar kundrejt mësymjes së vrullshme të vulgares, përdhosjes së shenjtërisë së librit, fenomene të cilat janë bash shtysa e aktivizimit të shpejtë për intelektin e eseistëve të shtatit të Hatibit.
Po ky i Urtë tek po intervistonte dy shkrimtare para pak kohësh,, njëra prej të cilëve gazetare shumë e njohur, për të “folur” për librat e tyre, u bëri një pyetësor të titulluar “Seksi” gjë që në krye të herës m’u duk se qe “Teksti”, dhe kuturisa të mendoj se do të dëgjoja të flitej për tekstin letrar, misterin e krijimit, konceptimitn estetik, por zaten pak gjasa kishte të ndodhte kjo, ngase ai i Urti ai nisi të pyeste bash për seksin, dhe pyetjet kishin të bënin me faktin se ku bëninë shkrimtaret seks, si e bënin, sa herë, me kë? U pëlqente ta bënin me dikë tjetër dhe të imagjinonin të dashurit apo ta bënin me të dashurit dhe të imagjinonin të tjerë? A u pëlqente ta bënin mbi tavolinë? Marrëzi dhe shkuar marrëzie, do të bërtiste menjëherë lexuesi. Kjo nuk ka ndodhë… Jo lexues jo, e ke shumë gabim. Mencuri dhe shkuar mencurie! Kjo është ajo cka na ofron vulg-kultura. Dhe unë shpesh pyesja veten, a ishte njaj trim, gazetar apo gjinekolog?
Silogjizma e marrëzi të pashoqe, citime të nxjerra bajatshëm jashtë kontekstit, klishe, gjykime steriotipe, fraza boshe, dhe për më tepër edhe përfundime “filozofike” se jeta pa vulgaren, nuk ka kuptim na pataksi krejtekrejt. U habit Hatibi se ai donte të fliste për librin dhe jo për jetën e tij, po monologuesi këmbngulte se nëse donin të flisnin për librin duhej të flisnin bash për të, se ai ishte libri! Sipas kësaj logjike (të palogjikshme) dhe arsye (të mosarsyes) duke folur për fëmijërinë e autorit, periudhën e kopshtit dhe shoqërive të atëhershme, respektin ase mospëlqimin për eduakatoren, ne kemi folur kësisoj për përmbatjen e librit, gjuhën dhe stilin e përdorur. Duke folur për dashurinë e parë, mungesat pa arsye në shkollë etj etj, ne kemi folur në të vërtetë bash për fenomenet që ai ka stigmatizuar në librin e vet, sjelljet shoqërore që ka vënë në dyshim, vlerat dhe antivlerat e një shoqërie në periudhë kalimtarësie! Marrëzi dhe shkuar marrëzie do të përsëdyste me padurim lexuesi, por durimi është virtyt i të Urtëve dhe ata i kemi pak, shumë pak, në gjithë Greqinë e lashtë thonë se ishin vetëm shtatë…
Pamundësia e vendosjes së dialogut mes autorit të librit “Republick of Albanania”dhe gazetarit gjithëbërës ishte konceptimi si bisedë kafeneje prej tij biseda për një libër që përbën një ngjarje kulturore në eseistikën shqipe, pamundësia e shkrimtarit për t’u rëndomtësuar dhe mbushur gojën me marrëzira. Dhe autori heshtte me një gotë në dorë,(ah si nuk kishte një grushtë të fortë..) e pinte ujë herë pas here edhe pse nuk kishte asfare etje duke kundërshtuar të paraqiturit si yll rroku, (ai është shkrimtar dreqi ta hajë këtë punë, shkrimtar,) e nga casti në cast unë prisja që intervistuesi do t’i jepte një kitarë për të kënduar, kurse ai do të ja flakte më në fund gotën, në mos gotën, ujin brenda saj, për t’ia ujitur kokën të Urtit. E nuk kishte faj qe besa. Këta mujhalila të kulturës sonë, soj i trimave dhe vashave që i gjen kudo, të carmatosin me krenarinë e kotësisë që shfaqin, guximin e pafund për të folur gjepura, tek mëtojnë se jetojnë në një zonë lirie.
Zonë e lirë? Jo! Ne endemi rrugëhumbur në një zonë kaotike, ku liri do të thotë të flasësh kodra pas bregut, të grish sallatë ditën për diell, duke servirur një meny të varfëruar skajshmërisht, me fraza boshe dhe lojëra fjalësh. Është zona ku gjallojnë sot e gjithë ditën, pjesa e më e madhe e të gjitha “elitave” që kanë mbipopulluar kafenetë mediatike. Elita që ngarendin me pasë fytyra të trukuara sipas modave më të fundit, por që në thelb mbeten po të njëjta, provinciale, farisejase. Dhe sokratët e vuajtur, ervinhatibët e paktë të kësaj kohe, refuzojnë me qenë pjesë e kësaj cmendurie të përditshme, duke u përpjekur për me mbrojtë pastërtisht Fjalën përballë gjymtimit shpirtëror me anë të plotnisë që të jep gjykimi kritik.
Përballë gjithë kësaj zdërhallje të maramendshme, të kësaj ortodoksie moderne nën trysninë e së cilës ndodhet njeriu, në botën e idhujve, kulteve, miteve që lindin dhe zhbëhen brenda tre ditësh, në shoqërinë e (anti)kulturës masive, e turmave që u shpëlahen trutë me anë të trysnisë së përcdocastshme të teknologjisë moderne që e ka pushtuar fundekrye jetën e tyre, me rendjen pas kënaqësisë së castit, tundimit për t’u kthyer në qenie që nuk mendon, qasja antropologjike e krijuesit, ngjan me një rrekje sizifiane për ta bërë më të njohshme atë cka ndodh në shpirtin e tij, e kësisoj për ta mbrojtur prej kësaj eutanazie vetvrasëse.
Dhe krijuesi rreket të shpjegojë mekanizmin e mbrapshtë të funksionimit të të menduarit dhe të vepruarit të asaj bashkësie ku dhe ai bën pjesë, bashkësi njerëzish të coroditur, ku gomerët i bien lirës dhe majmunët vishen me rroba të purpurta duke thënë se janë artistë dhe artistët refuzojnë, pafundësisht refuzojnë, vetë shkrimi si akt është shprehje e refuzimit për ta pranuar këtë coroditje angështuese dhe antinjerëzore. Me anë të librit ai drejtohet intelektit, mirëson shpirtin, e ushqen, rreket ta përsosë, të aktivizojë sistemin e gjykimit dhe reagimit. Kjo është cka ai bën dhe Est ist gut* tha Kanti pak para se të mbyllte sytë për t’i thënë lamtumirë përgjithmonë kësaj bote.
Contepus mundi – përbuzja ndaj botës. Latinisht.
Ora e labora –lutu dhe puno, porosi e Shën Benediktit. Latinisht.
Est is gut – Kjo është e mirë thënie e Kantit. Gjermanisht.

Botuar ne vjetin 2005 ne gazeten kulturologjike "FjalA"
copyright granit zela

[Granit Zela]

Ç’prej kohëve të lashta e gjer më sot: oratorë, ideologë, reformatorë, perandorë, historianë, filozofë, politikanë, njerëz emërmëdhenj e të shquar në shekuj, kanë kuptue dhe rrëfye rrezikun ma të madh që i është kanosë kërcënueshëm në çdo epokë shoqërisë njerëzore prej marrëzisë në gjithë format e saj. Marrëzia, thoshte Demosteni, tek nyjëtonte ligjëratat e tij para demosit (popullit) “është një e keqe e madhe për atë që e ka, e tmerrshme dhe e pakëndshme për të gjithë, kurse në qytet është e padurueshme.”
Marrëzia është po aq e barabartë sa edhe vdekja. Ajo mundet me rrokë prej çastit në çast këdo. Askush nuk është i mbrojtur prej saj tek shkakton kaos, rrënon, vret, burgos, përgjak, mbyt ardhëmërinë e kombeve, izolon, shfytyron. Marrëzia është shushunjë që thith gjakun e njerëzve duke i çuar dëm jetët e tyre. Ajo është pika më e lartë e egoizmit, apokalipsi i çdo qytetërimi, një tunel i gjatë e i errët në fund të të cilit nuk ka askurrnjë trohë drite pos një humbelle gjigande të përbindshme që të flak në ferr. Kur kujtojmë Neronin që i bie harpës tek Roma digjet, kur ndërmendim Hitlerin që shuan jetët e miliona njerëzve, tek risjellim në kujtesë Kaligulën, dhe të gjithë diktatorët që poshtëruan njeriun, duke e masakruar dhe dhunuar dinjitetin e tij, ne biem dakord me Sokratin se vdekja është e domosdoshme. Demokriti thotë se ashtë ma mirë që t’i qeverisim se sa të na qeverisin të marrët qyshse “ njeriu i dobët është i detyrem me e durue marrinë e njerëzve të fuqishëm (Euripidi). Kur i marri është udhëheqës shteti ai është burim vuatjesh për atdheun.
Nuk duhet me jetue me të marrët o njeri. Larg të marrit një orë e ma parë përndryshe veten paç në qafë se ke me u ba ma i marrë se vetë i marri pasiqë ky është një virus ngjitës që kalon menjëherë prej njërës mendje në tjetrën duke e boshësue aftësinë e të menduarit si homo sapiens normal. . Gëte nuk kishte prej askujt frikë ma shumë pos se prej të marrit që merr vrapin për me u dukë i ditur. Ç’mund të presësh nga një njeri i marrosur? – pyet Mark Tueni. Dhe vetë përgjigjet - “ veçse marrëzi”. Dy gjëra janë të pafund sipas Ajnshtajnit: gjithësia dhe marria. Marrëzia nuk njeh fe, racë, ngjyrë, kombësi. Rreziku i përhapjes së saj ekziston te çdo institucion, familje, në rrugë, shesh, shkollë, akademi, qeveri, faltore, shoqëri etj etj Ç’prej prej njerit ma të dashtun gjer te tribunat politike apo ligjërimet e filozofëve.
Anipra nuk ka marrëzi që të mos ketë mbështjetjen e një filozofi. Ajo shfaqet kudo e kurdo menjëherë kur Orët Mbrojtëse të jetës të koten ase t’i zërë gjumi. Duhet me i thirrë mendjes gjithë mendimtarët e Shqipnisë së Plotë, kudo që janë, intelektualët e ata që u shket pena mbi letër, me hartue një strategji lagrpamëse dhe aftagjatë për mbrotjen tonë kundrejt saj ngase ajo është një pengesë e pashoqe për përparimin. Vetëm kështu kemi me mund me mësue mirëfilli prej historisë!

[Granit Zela]

“Sepse, kur artisti nuk e ngre më publikun e tij, ky bie me shpejtësi poshte dhe rrëzohet aq thellë dhe rrezikshëm…”(Nietzche).


Realiteti social në Shqipëri është armiqësor ndaj realitetit kulturor. Koha e ashpër e tranzicionit shqiptar ka shënuar vdekjen e njëpasnjëshme të gazetave kulturore në Tiranë. Le të kujtojmë këtu, edhe për mirënjohje, gazetën “Kalendari Letrar” të Ramadan Musliut e cila doli për disa numra duke hapur një ligjërim të nivelit të munguar estetik, gazetën “Art” të Flori Slatinës, revistën “Mendimi” të Hydajet Bajrit, vendndaljen e revistës “Aleph” të Gentian Çoçolit, disa gazeta dhe revista kulturore të cilat përballë lënies në mëshirë të fatit lindin dhe vdesin, zgjerohen dhe rrudhen duke iu bashkangjitur gazetave të tjera. Po cilave? Gazeta politike, quizesh, telenovelash, thashethemesh “Vipash” e lloj lloj gazetash të gjithfarëshme kanë pesëmbëdhjetë vjetë që botohen pa kurrfarë problemi financiar, shiten masivisht, kurse nga ana tjetër, gazetat dhe revistat kulturore, foltoret e mendimit intelektual, shuhen, fatkeqësisht zhduken prej këtij tregu vrastar prej mënjanësisë së shoqërisë sonë. Kjo është për të vënë kujën!
Një shembull i pashembullt dhe një lajm i trishtë në këtë stinë të përzishme për artin shqiptar është edhe mungesa në treg e gazetës kulturologjike “FjalA”. Për lexuesin elitar që ka ndjekur me vëmendje për pesë vjet me radhë misionarin e saj Agron Tufa bashkë me një grup murgjërish shkrimtarësh shqiptarë që besojnë në predikimin e një lëvizjeje mendimi dhe nyjëtimin e një besimi intelektual për një Shqipëri evropiane, mosdalja e kësaj gazete ngjan mirëfilli me shuarjen e një kryengritjeje estetike. Gazeta kulturologjike “FjalA” ishte një qiri i ndezur në errësirën e provincializmit metropolitan. Ky qiri, sëbashku me flakëzën e qirinjve të tjerë, gazeta letrare, revista letrare, shoqata shkrimtarësh, revista që nxisin bashkëpunimet dhe marrëdhëniet ndërkulturore me kulturën e popujve, është një dritë e shenjtë e cila sot e gjithë ditën nuk lejon që identiteti të gërryhet, tradita të myket, të mbulohet nga pluhurnajë e harresës, që gjuha shqipe të zvetënohet, kultura kombëtare të rrëgjohet. Fjala artistike është urë që përbashkon qytetërimet. Është dashuri për njëri tjetrin.
“FjalA” u shndërrua në një institucion letrar që nxiti lëvrimin e poezisë, tregimit, romanit, diskursit filozofik, kulturologjisë, studimit letrar, kritikës letrare, teoritë e shkrimit, debatin intelektual mbi cështje të bashkëkohësisë gjithëshqiptare për pesë vjet me radhë. Ajo u shndërrua në një shkollë mendimi. Shuarja e një gazete kulturore për shumëkënd nuk përbën lajm ashtu sikurse nuk do të jetë nesër lajm mbyllja për shkak vështirësish financiare edhe i atyre pak gazetave dhe revistave kulturore në këtë vend. Sidoqoftë është ky opinion i specializuar që i kundërvihet vërshimit të antivlerave, filtron prurjet e gjithfarshme në art, duke tëharrur grurin nga egjra, të rrejshmen nga e vërteta, të përkohshmen nga e përjetshmja. Ky opinion nuk lejon që rapsoditë e të vetëquajturve aedë, bejtexhinjtve, tekstaxhinjve, vargëzuesve, shkruesve, shkronjëtarëve, shkarrashkruesve, shpifografëve, shkurt e shqip provincializmi i maskuar nën lëkurën e shkrimtarisë të bëhet kërcënues sikurse është sot.
Shkarrashkruesit gjejnë redaktorë, korrektorë, recensuesin më të mirë të provincës. Gjejnë sponsorë që japin para pasi u mbushet mendja se me shkrimin e emrit të tyre në një nga faqet e fillimit i lajnë hesapet një herë e mirë me përjetësinë. Shkarrashkruesit provincialë fitojnë para, shumë para me shitjen e librave. Ata shkojnë nëpër shkolla, kapin mësues mediokër që ua shesin nxënësve. Ata shkruajnë për më të njohurit e provincës, nëna, baballarë dajallarët emër për emër. Përmendin në libër gjysmën e qytetit dhe kapin një për një duke u thënë se ua kanë shënuar emrin në libër dhe ata, kësisoj, blejnë librin për të lexuar emrin e tyre. Shkarrashkruesit me të botuar një libër fryhen si kaposhë. Kadareja zhvlerësohet çdo ditë e më shumë para egos së tyre….
Ky soj sojsëzësh krijon shoqata me emra kumbues. Angazhon çdo lagje për të kontribuar me para. Arrin që të sigurojë prodhim të bollshëm librash stinë pas stine. Uzurpon televizionin e qytetthit. Krijon mite disaditëshe. Librat e tyre shiten me qindra kopje. Shkruajnë këngë heroike për të gjithë të rënët e e të gjitha luftërave. Shkojnë shtëpi më shtëpi dëshmorësh duke detyruar farefisin e dëshmorit me e ble librin. Tregtarë gjaku! Shkruajnë për historinë, për beteja, për politikën, dimitrambe deputetin e zonës. Arrijnë të sigurojnë prej tij një shumë të majme. Shkarrashkruesit depërtojnë kudo. I sheh te Hotel Rogneri, te Galeria e Arteve, nëpër kokteje tek lëpihen si llapaqen. Në panaire librash u zë pritë emrave më të njohur të letërsisë shqipe. Kur boton një libër një shkarrashkrues feston gjithë familja, fshati, qyteti.
Një shkrimtar i vërtetë sot duhet të sakrifikoj që të krijojë veprën. Mandej duhet paguar korrektori letrar. Pasi e qeth korrektori letrar, duhet të qethet sërish edhe te faqosësi. Po recensenti? Edhe ai do para. Paskësaj e pret ajo, gijotina e botuesit. Këtu mund të themi se shkrimtarit shqiptar i pritet koka me një shuma të majme eurosh. Botimi, goditja e fundme. Mungesa e një rrjeti të shërndarjes së librit është e turpshme. Shkrimtari duhet të ndërroj identitet, të bëhet shitës, tregtar, hamall me libra në torbë. A a do libra zotni?. Dyert e librarive përplasen në fytyrat e poetëve shqiptarë pa mëshirë. Librarët të presin hovin. Jo poezi, jo! Poezi nuk lexon askush. Quhet pragmatizëm por është zhvatje. Quhet pragmatizëm por është makiavelizëm.
Moskuptimi prej institucioneve shtetërore i domosdosë së ekzistencës së revistave dhe gazetave kulturore është i pakuptueshëm. Mungesa e tyre, bën që parametrat estetikë të zëvendësohen me ato klanorë. Nuk i ndihet zejës duke braktisur zejtarin. Këto gazeta dhe revista kulturore janë grishja magjiplote kah e bukura ndërkohë që “shumë të rinjve sot, u duket qesharake dhe e kotë të duan librat dhe jo jetën e qejfit; sipas tyre, jeta është shumë e shkurtër dhe e vlefshme për t’u harxhuar me librat, ndërkaq gjejnë kohë, për të kaluar orë pafund në kafene, duke dëgjuar muzikë apo duke kërcyer. (Herman Hesse, Lexime të çastit)
Ato ndikojnë në edukimin estetik të publikut dhe bëjnë që artisti dhe shpura të ecin në një hap “Sepse, kur artisti nuk e ngre më publikun e tij, ky bie me shpejtësi poshte dhe rrëzohet aq thellë dhe rrezikshëm…”(Nietzche). Ndërkohë që sipas mendimit shilerian edukimi estetik është i nevojshëm jo vetëm për ekuilibrin vetjak të shpirtit prej cilitdo prej individëve të njerëzimit, por edhe për zhvillimin e harmonishëm të shoqërisë në tërësi. Liria mund të arrihet vetëm nëpërmjet edukimit dhe çelësi i edukimit është përjetimi në eksperiencë i së bukurës. Qëllimi i vërtetë i edukimit është dashuria për të bukurën, ndërsa metodat, me të cilat duhet të veprojë edukimi, janë: formimi i karakterit, kultura e shijes dhe krijimi i shpirtit kritik. Ne po jetojmë në një epokë ku ka shumë punë dhe pak edukim. Ka thënë shkrimtari, arti është drita e shpirtit të secilit popull dhe populli pa atë dritë nuk do ti njihte shtigjet e së kaluarës, së tashmes dhe të ardhmes. Ndaj dhe çdo popull krijon por edhe ruan si sytë artin e tij sepse ky art është drita e tyre e materializuar e cila jeton përjetësisht duke fisnikëruar miliona shpirtra të të gjithë popujve në botë.

[Drin Memia]

Lëndinat e Lotëve

Diçka fort e çuditshme po ndodhte me priftin Atjon. Në meshën e tij shtyheshin me dhjetëra besimtarë për të zënë vend në stolat e kishës ndërkohë që shumë prej tyre mbeteshin jashtë me shpresë se do të arrini të kapnin pak fjalë prej fjalëve të tij hyjnore. Nuk dihej nëse njerëzit ia mësynin aty pari për t’iu falur Zotit apo vetëm e vetëm për me qenë të pranishëm kur të predikonte prifti i pazakonshëm. Thuhej se kur fliste prifti Atjon, i shkrepëtinin sytë, fytyra i skuqej, ndërsa fjalët, ah fjalët e tij të padëgjuara ndonjëherë megjithëse prej shumëkujt nuk kuptoheshin ia arrinin të hynin prore në zemrat e gjithkujt e t’i mbanin pezull frymët e besimtarëve. Kur ligjëronte ai sikur ia behnin aty të gjithë shenjtorët e sillnin asisoj paqe ndër mëkatarë e vdektarë. Për priftin njëzetë e katër vjeçar thoshnin se kishte ardhur nga rrafshanalta e Dukagjinint në jug ç’prej do kohësh porse qysh atëherë ishte bërë njeri krejtësisht tjetër . Ata që e njihnin dikur nuk e besonin se e kishin njohur ndonjëherë sepse ai nuk ishte më ai i dikurshmi.
Kur ecte prifti Atjon rrugëve të katundit dukej sikur fluturonte në ajër e jo të çapitej baltrave të një katundi të humbët. Ndërsa u flishte njerëzve ai i mbushte ata me besim e shpresë, me një ngazëllim të paparë që i bënte të mos mungonin kurrë në shërbesat fetare. Ngjasonte atëbotë prifti Atjon me magjistarët që hipnotizonin këdo por kur e pyeste ndokush se prej kah i vinte kjo dritë dashurie ai nuk i përgjitgjej si klerikët e tjerë “prej Zotit biri im, po prej kujt pos tij” porse heshtte një çast e porosiste “Biri im, njih vetveten!” sikur ai të qenkësh dishepull i Orakullit të Delfit dhe jo shërbëtor i perëndisë. Të gjithë nisën të jepeshin pas enigmës se ç’po ndodhte me të e madje kjo mund të qe arsyeja që gjindjen e tërhiqte dhe e magjepste prania e tijdhe jo aq shtimi i besimit dhe dëshirës për të pastruar mëkatet.
Ai dhe lutjete i thoshte me zë të lartë dhe kumbuese jehonin e trandeshin muret e kishës. Nganjëherë thërriste fort sikur ta kishin pushtuar demonët por jo more jo pëshpëriste nën zë njerëzia shkulmete fjalëve që i buronin prej gjoksit duhet të dilnin prej diçkaje të shenjtë çkadoqoftë ajodhe jo prej skëterre. Askush nuk mund të barabitej me të në besim sa do që të mundohej. Kulmi i shpërhtimit të frymëzimit të imzot Atjonit ndodhte meshave të së dielave. Qdoherë që merrte të lutej për Virgjëreshën Mari ai i bënte një përshkrim mahnitës asaj. Predikimet e tij përcilleshin gojë më gojë në malet dhe fushat rretherrotull. Sipas asaj që flitej në katundet dhe qytetet përreth ishte e çuditshme Shën Mëria së cilës i lutej prifti ynë i devotshëm. Mos vallë ai po binte në mëkat duke adhuruar Virgjëreshën më shumë sesa Krishtin ose larg qoftë më shumë se vetë Atin Tonë, krijuesin e Qiellit dhe Tokës, të të gjithë botrave?
Shenjtorja të cilës i këndonte prifti i kishte sytë e kulluar si ujërat e kthjellëta e të kristalta gurrave në maja bjeshkësh. Ajo ishte bukur si si vashat e Arbërisë e zanat e krojeve. Kur ajo shëtiste buzë lumit (ah kur shëtiste buzë lumit!) priftin Atjon nuk e merrte gjumi. Kur i çelte sytë , çelnin lulet nëpër fusha e vesa i shndriste te gusha dhe buzëv të kuqe si burbuqe. Pa kur niste e shtronte nata përmbi flokët e gjata dhe sytë e ujëvarta i dridheshin qerpikët si hala pishash e kurmi i përdridhej si ngjala në cekëtinë. Dhe kur lindte dielli ç’prej kupës së qiellit e hënëyjet ndizeshin faqeve te malit vetëm ajo e mira shkonte heshtur zallit, dhe zemra i çohej peshë prej mallit.
E adhuronte deri me ngazëllim e lutej përgjithnatën deri në agim luginave e korijeve kur shpërthente në lot e lotët bëheshin lule por thonë se edhe lulet qanin kur ai shkrehej në kujë andaj dhe ato lëndina prej atëherë nisnin t’i thirrnin Lëndinat e Lotëve. Prifti Atjon s’do mend që nuk ishte një njeri i zakonshëm. Kahdo që shkontë i fanitej Shenjtëresha Mari. Ndoshta ai ishte shenjtor. Ishte apo nuk ishte? Shumë njerëz që vinin prej anës e anës për të vizituar kishën tonë dhe disa prej tyre madje thoshnin se kishin qenë të sëmurë por ishin shëruar nga fjalët e magjishme të tij. –Nuk ka askund si prifti Atjon – krenoheshin ato. -Ai të shëron me fjalë dhe kjo s’është dëgjuar askurrkund.
Një ditë gjatë meshës, prifti ndenji më gjatë se zakonisht pranë altarit. Të gjithë prisnin të dëgjonin fjalët që do t’i drejtonte Atij të Lumit por ai ndenji me kryet e unjur dhe heshti. Njerëzit prisnin.nëpër stola dhe kudo kishtë rënë qetësia keshtu që mendjen gjithkush e kishte tek ai, por prifti Atjon ndenji për një kohë të gjatë (shumë më gjatë se zakonisht) pa bëzajtur. Nisën të mërziteshin prej pritjes së gjatë njerëzia. Nganjëherë mendonin ngushëllueshëm se ndoshta kjo ishte një nga ato zbulimet e mrekullishme të tij por kaloi thuajse gjysmë ore dhe prifti Atjon ndenji çuditshëm para altarit pa folur asfare. Jo ai kishte thirrur! Ndoshta ishte një rënkim ose njëfarë ofshame që u lëshua prej thellësisë së gjoksit të tij dhe u përplas në në muret e hapësirat e heshtura të kishës që ngjantë atë çast sikur nuk kishte njeri brenda. Kishte ngritur kryet më së fundmi dhe e kishte rënkuar përlotshëm e dëshpërueshëm siç rënkojnë malet nën peshën e borërave që zënë njëra tjetrën nëpër vite me ngjyresa të dialektit gegë “Heu bre m’përvloi dashnia!” e ishte çuar për të ikur prej andej vrullshëm për t’u mos u parrë kurrë me n’ato anë. Altari mbeti i zbrazët. Bosh. Njerëzit nisën të mendonin për fjalët e tij e të pyesnin se ç’ishte ajo dashuri që po e përvlonte priftin Atjon. Fjalët u përhapën gjithkahmos. Prifti nuk dukej askund. U përhap fjala se Virgjëresha Mari nuk ishte shenjtorja Mari por një vajzë e katundiit tonë që quhej Mariana Struga për të cilën ai ishte ndezur ethshëm dashurie duke e adhuruar në mënyrë heretike që s’rrëfehet me gojë. Megjithëse kujtesa e katundit u mundua ta qes në harresë dashurinë e priftit ttë gjithë besimtarët vazhduan të kenë një mirënjohje të fshehët për frymëzimin e paparë që i shkaktoi gjithkujt edhe pse i zhgënjeu pak ata me dashurin e tij përrallore për Mariana Strugën e cila siç thuhet do t’i fanitej pergjithjetshëm kudo e kurdo.

[Drin Memia]

Kreu
28



Bukurinë e pashoqe të Dodonës e përshkruajnë me dhjetëra legjenda, por më i bukuri ndër to është përshkrimi që i bëhet asaj në romanin e Lum Drinit. Ajo aty përshkruhet si një bukuri e rrallë, si në përrallë, pa të dytë në këtë botë, e padëgjuar, madje thuhet se prej bukurisë së saj qenë verbuar njerëz ngase ajo shkëlqente si diell. Dodona aty del si më mahnitësja mbi faqe të dheut, përshkruhet si vajza pulpëbukur e qafëbardhë, si vajza gojëqershi e buzëtrëndafiltë. Asnjëherë nuk ishte parë një bukuri si ajo dhe emri i saj nuk shqitej nga goja e të gjithëve.
Flokët, sipas romanit, i vareshin teposhtë si degët e njërit prej shelgjeve lotuese që rriteshin viseve ku jetonte atëbotë. Dëshira e njerëzve për ta parë atë floknajë ishte e papërballueshme dhe munduese, sidomos kur i shpupuritej apo valëvitej në erë, kësisoj duke këndellur zemrën e çdo vdekatari që e shihte.
Kaltërimi i syve, këngë anakreontike! Shirat e vjeshtave i mbushnin ato liqej sysh, e kur erërat frynin, valët i stërpiknin qerpikët. Lum Drini kishte shkruar poezi për sytë e saj. Në to ai ishte përpjekur të rrëfente se sa përralltare ishte bukuria e tyre, porse nuk ishte bindur kurrë se ia kishte dalur mbanë.
Buzët flakëruese të Dodonës, të ndërmendnin dy gjysmëhëna ose dy gjysma shege flakë të kuqe, kurse kuqëlimi i tyre të kujtonte perëndimin e diellit në muzg. Buzëqeshja e buzëve të saj shoqërohej gjithmonë me shkreptima në qiell. I kishte puthur ato buzë Lum Drini.
Kurmi i saj harlisej i qelibartë. Sipas romanit të shkruar prej Lumit, ajo e lante dhe shplante atë me vesën e agut, e cila i hynte në poret e lëkurës, ndërsa në kraharor thuhej se mbante të kyçura erërat. Sa për vijën e buzëve të saj dhe vijën e hullisë së gjinjve, ato ngjanin me dy vija ujëvarash, që ta shtonin kudo e kurdo etjen.
Hapat e Dodonës ishin të lehta si fluturime fluture, kurse mënyra se si i mbante supet, krejtësisht legjendare. Pulpat e këmbëve, për t’u pirë në kupë. Kodi i përpunuar i hapave, fjalori i gjesteve, lëvizjet natyrore të kurmit, sistemi i lëvizjeve, simetria e hirshme që nxirrte në pah emocionet e saj, tregonin se nëse për t’u bërë valltare duhet një punë titanike, ajo kishte lindur e tillë.
Ekzistojnë në roman edhe shumë komente që u bëhen harqeve të vetullave, pushit të faqes së qumësht, një vije horizontale në ballin e saj të mermertë, disa paragrafë që përshkruajnë timbrin hyjnor të zërit të saj bashkë me disa poezi të tjera që Lumi u kishte kushtuar syve.
Është shënuar aty me kujdes se rrezet e një dielli mbrëmjesor bashkë me dëshirën e ethshme për me shkrue një kryevepër, kishin zgjuar te Lum Drini dëshirën e kahershme për të lënë një dëshmi për bukurinë e Dodonës. Lum Drini thotë se gjithmonë kishte gufuar një ngazëllim dashuror për Dodonën, sepse shfaqja e saj në jetën e tij i kishte dhënë asaj një kuptim. Nganjëherë ai rrëfen me çiltëri se ajo i dukej e pakapshme dhe ai kishte menduar shumë herë se pa të nuk do të bënte tjetër gjë, pos vajtjes në një manastir të largët për të jetuar si eremit. Lum Drini gjendej gjithmonë midis dy zjarresh, zjarrit të krijimit dhe zjarrit të dashurisë për Dodonën.
Andej kah kalonte Dodona, thuheshin se shembeshin e rrafshoheshin shtëpitë dhe, kur ajo kthehej, ato ringriheshin si dikur, veçse nuk dihej nëse kjo ka qenë e vërtetë apo Lum Drini ka qenë i pushtuar nga vlaga e ndezullisë së krijimit. Bëhet fjalë në roman, se u përhap një thashethemnajë që bashkë me dashurinë për Lumin kishte nisur të venitej edhe bukuria e saj. Askush nuk e kishte besuar dhe nuk donte kurrsesi ta besonte, ndaj edhe një natë nga ato netët kur Dodona kalonte kah varrezat për të takuar Lum Drinin, thuhet se gjindja që banonte aty rrotull ishte fshehur prej kërshërisë së madhe në pyllin aty afër dhe kishte përgjuar daljen e saj.
Kishte pasë veshur atë natë një fustan të bardhë prej cohe të hollë, që tejdukej nën dritën e një hëne të plotë Dodona dhe të gjithë kishin mbetur gojëhapur prej asaj bukurie të kurrëmosparë, por nuk dihej nëse kjo kishte ndodhur nga mahnitja prej Dodonës ndërsa ecte e qetë varrezës që e përgjonin dhjetëra sy, apo kur të gjallët kur kishin parë se si të vdekurit kishin ngritur kryet tinëz prej varreve duke soditur fshehurazi çapitjen e saj natore mbi tokën e tyre.
E kishte vënë re dikush, nuk dihej se kush, këtë skenë tronditëse ku të gjallët kishin ngrirë si në legjenda dhe të vdekurit ishin ringjallur, kësaj radhe vetën për të shijuar bukurinë e një femre si në asnjë legjendë të botës dhe, i frikësuar prej kësaj mrekullie, ai kishte rënkuar dhe i kishte kërkuar Dodonës të mos kalonte mbi varre, po nuk dihej nëse ai që kishte rënkuar kishte qenë i kësaj apo asaj bote, po ka gjasa që ky zë të ketë qenë i përtejjetshëm, ngase ishte dëgjuar të rënkonte drithërueshëm : Dodonë mos kalo mbi varre
Se të vdekurit i ngjalle
Dhe të gjallët i vdiqe fare.
Kishte patur në këtë rënkim diçka prej dheu të lagësht dhe vjetërimi shekujsh.
Thuhet se të vdekurit atë natë i kishin mbushur plot lotoret e drunjta ku mblidhnin lotët e tyre sa herë qanin për kohën e ikur dhe thonë se me lotët e të vdekurve dhe lotët e të gjallëve u formua një liqen që kishte veti mrekulluese për shërimin e shpirtrave. Po kishte kohë kur liqeni fryhej nga shirat në dimër e bëhej lumë, lumë që në fillim i thirrnin lumi i Dodonës, por që nuk dihet se pse më vonë nisën me i thirrë Drini i Zi.

Kreu 43

Si ka mundësi që të dua kaq shumë dhe a ka vallë ndonjë fjalë tjetër që unë duhet ta shpik për të shpjeguar plotësisht se ti më je bërë një dashuri e madhe?. Unë nuk mundem të të harroj kurrë. Shkruaj, se nuk mundem të të harroj. Mandej mëdyshem, them me vete, këtë fjali e kanë shkruar sa e sa shkrimtarë para meje. Nuk mjafton krahasimi i kësaj dashurie me thellësinë e detit, pafundësinë e tij. Me ndriçimin e diellit që shndrit gjithmonë. Me lashtësinë e botës. Të të them se më bën të fluturoj pa patur krahë. Të gjitha i kanë thënë shkrimtarët dhe poetët që shkruan para meje e megjithatë ky më duket si një udhëtim i gjatë ku dashuria jonë na prin. Çfarë të të them për të ardhmen kur unë nuk mundem të të shpjegoj të tashmen?.
Kam marrë tani “Komedinë Hyjnore” të Dantes, hap fletët e saj me rrëmbim, dhe them me zë të lartë: - Jo, jo, kjo e gjitha duhej të qe shkruar për Dodonën - Pastaj kap poezitë e Petrarkës për Laurën, Vargjet e Shekspirit për Zhuljetën, dashurinë e Eugjen Onjeginit dhe, i përmbytur prej zilisë dhe zemërimit, i flak tutje gjithë mllef dhe tërbim duke britur: - Oh, jo, të gjitha këto duhej të qenë shkruar për Dodonën!. Kisha jetuar kaq shumë pa e ditur se ti ishe diku në këtë jetë.
A do t’i pëlqej romani lexuesve? Kishte një ballinë ku ishte shkruar emri yt. Mora vesh se romani për ty ishte përkthyer në Amerikë. E pëlqyen në Francë. U bë shumë popullor në Itali. Po ribotohej në Spanjë. Çdo shekull ka dashurinë e vet më të madhe. Kjo është ajo e shekullit njëzetë e një, dashuria e Lum Drinit për Dodonën. Njerëzimi do ta njohë dhe pranojë shumë shpejt. Të kërkova gjithë natën në ëndërr për të ta rrëfyer këtë, po nuk të gjeta as në qiell as në tokë. Ti ishe rikrijuar në fletët sahariane të një libri. Ishe ngjizur nëpër rreshtat e tij.
Tash jam i pashpresë. E di që mund të duken të pakuptimta kalimet e mia shpirtërore prej ngazëllimit në pikëllim, porse kam frikë nga sprova ime prej shkrimtari, pavarësisht se këtë gjithmonë dua ta fsheh. Ti numëron ditët. Po sheh ëndrra të tmerrshme sikur je kthyer. Nuk do ta pranosh se duhet të zgjohesh nga ëndrra, duhet të jetosh, më në fund, pa ato ndjesi të papërsëritshme që të jep jeta si studente në një vend të huaj.
Shkruan çdo javë, merr në telefon çdo ditë dhe mua prapë më duket e pavërtetë, ëndërr. Koha për mua fiton përmasa të tjera, falë teje. Ti e shpreh hapur trishtimin, madje pikëllimin tënd që po kthehesh. Është e tmerrshme të pushosh së jetuari një jetë të tillë të mbushur me emocione dhe të rifillosh sërishmi jetën në një vend kaq të vogël, në një hapësirë kaq të kufizuar, krejtësisht ndryshe nga ajo që ti ke parë dhe jetuar. Po e bëre diçka për njëzet ditë të bëhet zakon, dhe ti do ta kesh të vështirë të heqësh dorë nga zakonet e reja që fitove atje. Kujtesa ime ka mbetur e fiksuar te ajo dhomë, tek ai ballkon, tek ai qytet. Kujtesa ime ka ruajtur vetëm imazhet e çasteve që kam kaluar me ty.
Do kthehesh. A të dal të të pres në aeroport? S’mundem me e fshehë ngazëllimin e faktit se ti do të vish. Dua që koha të ikë shpejt. Ja, iki, edhe e diela... Koha është një orë ku ti uron që akrepat e saj të ndalen, të zgjatet sërish ëndrra që po jeton, kurse unë dua që akrepat e saj të lëvizin më shpejt, pasi shumë, shumë i ngadaltë është rrotullimi i tyre. Përballë streseve, punëve të vogla të përditshme që na traumatizojnë me aftësinë e tyre të marramendshme për të na e marrë kohën, ti je për mua burim frymëzimi, gulsh i papushimtë drite që derdhet e derdhet në shpirtin tim prej shkrimtari.
Sapo kthehem, më mbyllen sytë. Fle si i vdekur për orë të tëra. Sa zgjohem, sytë më mbyllen përsëri. Dodonë. Tash sa net nuk më ka zënë gjumi në kuptimin e mirëfilltë të kësaj fjale. Po jetoj një gjendje pezullie. Disa ditë me radhë nuk kam mundur të shkruaj asnjë fjalë. Mandej kur mbushja faqe të tëra me personazhe apo histori që i jetojmë, i fshija të gjitha, pasi shihja se në fund të gjithë personazhet vrisnin veten. Nuk doja t’i vrisja, por gjendja e depresionit në të cilën binin për shkak të gjendjeve të pashpresa që ata vetë i krijonin të çonte pashmangshëm drejt vetëvrasjeve. Atëherë, thoja se mbase do të ishte më mirë që ta lija romanin, të nisja diçka tjetër, po nuk e lija dot. Sa herë zgjohem më duket se më pret prapa derës. Kur dalë jashtë më ndjek si hije pas. Ka kohë që jam vetizoluar katërcipërisht ndaj gjithçkaje. Nuk dua të bëj kurrgjë, vetëm ta nxjerr këtë libër jashtë meje.
Nëse ka dy gjëra nëpër të cilat mund të flas për orë të tëra, pa pushim, të flas e të flas është letërsia dhe ti. Në fillim ishte vetëm letërsia. Qeshja me vete kur mendoja se mund të jepja një gjymtyrë timen vetëm të shkruaja një vepër të rëndësishme por më vonë gjërat u përmbysën. Ishte ti që më bëre të mendoj se asnjë dashuri nuk mund të krahasohet me dashurinë për ty. Pasi për shumë ditë nuk ia kam hedhur sytë romanit, e shoh se nuk do të mundem ta mbaroj shpejt. Një shkrimtar ka thënë se një shkrim duhet të rrijë dhjetë vjet pa ra se të botohet por unë nuk mundem me pritë kaq gjatë. Dua ta mbaroj shpejt, të lirohem prej tij, sepse nuk mund t’i duroj të dyja këto tortura: dashurinë time për ty dhe mundimin për romanin.
Nisa të kërkoj në Biliotekën Kombëtare libra që shpjegonin se çfarë kuptimi kishte emri “Dodonë”. Ishte sikur doja të lexoja të ardhmen time dhe tënden pikërisht te domethënia e emrit tënd. Isha i bindur se mund të bëhej kjo, megjithëse nuk kishte asnjë arsye logjike për ta besuar. Në bibliotekë pasi mbushja fletëkërkesën, duhej që të prisja më shumë se gjysmë ore që të merrja vesh nëse librat që kërkoja ishin në fondin e saj, apo qenë tërhequr nga lexuesit. Sistemi i bibliotekës ishte akoma parak dhe nxjerrja e librave nga kati i poshtëm në katin e sipërm bëhej me anë të një ashensori të vogël, i cili shumë herë nuk punonte, ngaqë nuk kishte drita. Gjatë kësaj ndërkohe merrja me radhë skedarët e bibliotekës dhe lexoja emrat e të gjitha librave që duhej të lexoja gjatë asaj jave, atij muaji, atij viti.
U çudita kur lexova se sa shumë i njohur kishte qenë qyteti i Dodonës në lashtësi, teatri i saj i gurtë me mbi njëzet mijë vende, me pesëdhjetë e pesë radhë shikuesish, rreth njëzet mijë spektatorë, teatër ku përfytyroja sikur luheshin skena nga drama “Këngë për Miqësinë e vjetër” apo vasha me kurora ulliri në krye këndonin himne dhe psalme adhurimtarie për Dodonën, jo qytetin, por njeriun të cilin doja.
Nisa kështu të ndryshoj ato që lexoja, duke zëvendësuar në çdo fjali emrin e Dodonës - qytet me të Dodonës - njeri. “Dodona, faltore e Zeusit, e ndërtuar prej pellazgëve” shndërrohej në “Dodona, faltorja shkrimit, e ndërtuar prej Lum Drinit”. Ma pati kanda me mendue se bash mijëra vjet më parë tek orakulli i qytetit Dodonë ishte parathënë shkrimi i një teksti për një vajzë me emrin Dodonë. Lavdia e dikurshme e qytetit të Dodonës tashti është lavdi e një vajze me emrin Dodonë, ndërsa romani është një shenjë e rishkruar, një simbol kthimi i shkëlqimit të lashtë të Dodonës, i cili fitoi famë me profecitë e orakujve…
Mendoja gjatë orëve të lodhshme pritëse në Biblotekën Kombëtare se si dashuria proverbiale për Dodonën do të bëhej domethënëse dhe do të ngulitej kaq thellë në kujtesën kolektive sa në Fjalorin e Gjuhës Shqipe, te fjala “dua” do të jepej edhe krahasimi “e donte si Lum Drini Dodonën” me shpjegimin përkatës “e donte jashtëzakonisht shumë, e donte përtej përmasave të zakoshme” etj, etj. A do të arrinte romani im të hynte në historinë e letërsisë dhe emri i Bregdrinit të shkruhej aty? Nganjëherë më dukej sikur menjëmend kisha shkruar një kryevepër porse pas do kohësh më kapte një ndjenjë ankthëruese sikur nuk kisha shkruar askurrgjë të vlertë dhe se gjithçka ishte një dështim.
Një ditë, ndërsa kisha ngulur vështrimin përtej xhamave të bibliotekës, te Kulla e Sahatit, sakaq m’u duk sikur isha në një kohë tjetër, vjetërane, në kullën e një qyteti antik prej kah po këqyrja jo shumë larg meje kampet kundërshtare të të dy ushtrive të mëdha. Kahdo kishte ushtarë të armatosur me shpata, thika, heshta, harqe, kalorës me armatura të shndritshme që do të bënin një luftë shkretuese për shkak të një vajze të njohur si Dodona e Pellazgjisë dhe kjo kishte ndodhur shumë kohë përpara Luftës së Trojës dhe lindjes së një gruaje me emrin Helenë. Imagjinova sikur isha mbreti i asaj mbretërie që donte të rrënonte kampi armik, kurse mbretëresha Dodona kishte fytyrën e saj në kartëmonedhat që shkëmbeheshin në ato vise.
Kur Akili lutet për Patroklin, ai thotë “O Zeus, mbret dodonas e pellazg, që banon larg, që kujdesesh për Dodonën dimërkeqe”, mua m’u duk sikur pashë vetë me sytë e mi Akilin, pashë Zojsin, mbretin dodonas, betejat e shumta dhe plojën e pafundme të një lufte që bëhej për Dodonën e Pellazgjisë, kurse unë doja të shkruaja sikurse rapsodi syterrtë Homer, një kryevepër, të cilën fare mirë mund ta nisja me vargjet: “Këndo hyjneshë dashninë e Lum Drinit për Dodonën…” ,duke zëvendësuar asisoj jo vetëm emrin Akil me të Lum Drinit, porse, çka ishte më e rëndësishme, fjalën “mëni” me fjalën “dashni”.


Kreu 50

Spernere se sperni*


Kush do ta përhapë fjalën e daljes së këtij romani? Ai është pasqyra ku ju mund të shihni dhe pastroni veten tuaj. Ndofta do të vdesë pak e nga pak në skutën e fshehtë të një librarie me libra të mykur. Unë e bëra flijimin tim, o Zot. I fika ditët e mia për të. Ja, merreni, o njerëz. Nëse e keni humbur veten mund ta gjeni në një libër. Thonë se ekziston diçka që quhet letërsi shipe, ndoshta, po mua m’u verbuan sytë. Tash nuk mundem me e lexue më atë.
Në studion e vet shkrimtari Lum Drini është kruspullosur si fëmijë para një tavoline prej druri arre, brenda pak hapësire që po ia merr frymën meqenëse gjithkahmos ka vetëm libra. Medet, çfarë tmerri për ty, o Lum! Kur hyn në libraritë e këtij vendi dhe sheh me qindra libra aty, imagjinon që njëri prej tyre do ketë emrin tënd. Pra, ti e shkrove një libër?. Ke bërë diçka në këtë jetë. E sfidove vdekjen. Ah, ke mbetur një fëmijë që ka frikë të rritet dhe asgjë më tepër, o i mjerë. Po e fik jetën tënde pas një iluzioni të kotë që po t’i vret orët e asaj që Zoti të dha. E çka se shkruajte një libër?. Ti thjesht zgjodhe një mënyrë për të shpëtuar prej çmendjes dhe asgjë më tepër. Pranoje më mirë burrnisht. Dashuria jote për Dodonën i trandi muret e qenies tënde, kurse ti, i pashpresë, shkruan të kurosh veten. Shkruan që të mos flasësh me vete. Shkruan që të mos bërtasësh, të mos qash me të madhe si vajtojcat. E gjitha kjo nuk varet prej teje se, po të qe kështu, kurrë nuk do t’i qaseshe letrës.
Shih si je katandisur, në një njeri të çuditshëm, rob i diçkaje akoma më të çuditshme, që njerëzit e quajnë kartë. Çfarë kuptimi ka që ti të ulesh të punosh nga dhjetë orë në ditë me shkrue për dashurinë tënde për Dodonën. Ka mijëra gjëra më me kuptim që mund të bësh o fatzi. Mund të dalësh në botën e madhe, të presësh në ndonjë kryqëzim tek kalojnë njerëz të panjohur dhe t’u kërkosh lëmoshë. Edhe kjo është shumë më me kuptim sesa kjo vetëvrasja jote e pakepaktë. Ti je i çmendur, Lum. Çdo t’i thuash ti Zotit tënd kur ta takosh dhe të pyesë se çfarë bëre me jetën që të dha?. Për çka e përdore? Do t’i shpjegosh Krijuesit, se jetën që të fali, në të vërtetë e shkurtove duke u ulur para do letrave të bardha për të vdekur pak e nga pak aty. Do t’i thuash se e dije fort mirë se pas çdo letre të shkruar ty të shkurtohej jeta një ditë dhe se ti ke punuar me qindra ditë si i marrë.
Çfarë do të thotë të shkruash dhe, pse një roman, o Lum?. Mundesh të shkruash thjesht dy, tri fjalë për të shprehë atë që do ti. Mund të shkruash në një faqe pallati ose gazete për shembull “Unë e dua Dodonën.” Kjo është ajo që do të thuash? Po të ishte kjo, ti mund të ngrihesh natën si lugat ta shkruash në të gjitha muret e këtij qyteti. Ose merr peng ndonjë autobus me pasagjerë. Pasi të kesh tërhequr vëmendjen e të gjithë radiove dhe televizioneve, atëherë, kur njerëzia do të jenë duke pritur kërkesat e tua për të liruar pengjet, ti mund t’u thuash atyre se kurrfarë nevoje për para nuk kishe përpos nevojës për të bërë të përbotshme dashurinë tënde për Dodonën. Po jo. Nuk do të thuash vetëm këtë. Do të flasësh për të gjitha dashuritë, zhgënjimet, pikëllimet, pengjet, nevojat, jermin, kaosin, mëdyshjet, ëndrrat, jetët e njerëzve përreth teje. A të kujtohet që një ditë ti u betove se nuk do të shkruaje më?. Përse ndërrove mendje, o Lum? Atëherë, qëndro aty, o Lum Drini, përgjigjmu. A e sheh si je ligur i tëri, si kufomë je bërë, hije e mbretërisë së hijeve. Sikur nuk ke gjak në trup, se gjakun ta kanë thithur letrat në të cilat ti shkruan gërma të një gjuhe përtejnjerëzore.

*Spernere se sperni –latinisht, të përçmosh faktin që po përçmohesh


Shkrimtari Lum Drini përsillet rreth e rrotull studios së tij duke u rrekë të më japë përgjigje se pse shkruan. Po unë dua ta ndihmoj, se e shoh që po vuan shumë. Atij i rren mendja se mundet të përshkruajë me fjalë ato që i thashë unë pak më parë, por jo mor jo, thotë ai, unë dua zbuloj se si është shpirti i njeriut. Njeriu ka diçka që quhet shpirt. Dua ta njoh atë. Kam tash sa kohë që përpiqem ta bëj këtë dhe ende zbuloj se sa e vështirë është.
Shumë herë besoj se kam arritur të kuptoj se çfarë ndodh me të, ta kuptoj çka e shqetëson, e gëzon, e kësisoj çfarë është ai. Por mandej ndodh krejt e kundërta. Një ditë, kuptova se nuk mundem kurrë në këtë jetë ta njoh shpirtin tim pa e njohur shpirtin e njerëzve në përgjithësi, shpirtin e njeriut. Nuk dua të zgjatem në këtë arsyetim, por dua të të them se nuk të mjafton një jetë për të përshkruar shpirtin e njeriut. Po me kë po flas kështu? Me Lum Drinin? Po unë vetë jam Lum Drini. Ai me të cilin po flas, është shkrimtari brenda meje. Unë jam Lum Drini, njeri që po flet me Lum Drinin shkrimtar për t’i kërkuar arsyet se pse unë duhet të jetoj si ai, dhe jo si dikush tjetër.
Dje isha te një nga baret, ku zakonisht rrinë shkrimtarët. Mësova se të gjithë po shkruanin poezi, tregime, ese, romane, shumë gjëra që nuk e dinin se çfarë ishin, por që vazhdonin e vazhdonin t’i shkruanin, me shpresë se një ditë do të lexoheshin prej lexuesish që i trillonin, për të ngushëlluar veten. Besonin se libri që po shkruanin ishte ngjizur bash në kohën e vendin e duhur, kishte temën e gjetur me vend, stilin të qashtër, gjuhën të jashtëzakonshme, titullin e ardhur teposhtë qiellit prej do engjëjsh të padukshëm që i shihnin vetëm ata. Ishin të vendosur të shkruanin gjithë jetën e tyre. Thoshnin me zë të lartë e stoik se zgjedhja që kishin bërë ishte sikundër ajo e Akilit: një jetë e shkurtër, por e lavdishme qe besa, kjo është më e mira, dhe e urta zgjedhje. Unë stepem, qëndroj si mumje para tyre duke mos ditur se çfarë të them kur të gjitha i thonë ata. Prej fjalëve që thonë, të bindin se do t’i shkruajnë të gjitha, kurrgjë nuk do të mbetet për brezat e tjerë të shkrimtarëve, nëse do të ketë, pasi nuk do të ketë me siguri. Si mundet të ketë kur ata nuk do të kenë se për çfarë të shkruajnë?
Dal te kolonat e Pallatit të Kulturës. Pres. Para meje kalojnë shkrimtarë të njohur dhe të panjohur që dynden drejt barit të tyre të parapëlqyer. Shkrimtarë që presin që shkrimet e tyre të botohen në një nga gazetat e kësaj të diele, shkrimtarë që ecin vetëm dhe grupe grupe. Shkrimtarë që po mendojnë të shkruajnë kundër një shkrimtari tjetër që po ua zë hisen e diellit. Shkrimtarë të çmuar, të përçmuar, me vlerë dhe pa vlerë, të heshtur, llafazanë, dinakë, idhnakë, bujarë, të pastrehë, të pasur, mashtrues, zemërmirë, dështakë, nevrikë, kokëkrisur. Kalojnë një nga një drejt barit, kurse unë u ik vështrimeve të tyre shqetësueshëm. Koha vazhdon të rrjedhë si lumi i Heraklitit për mos me u kthye më kurrë. Ti kurrë nuk mund të kalosh në të njëjtin lumë, sepse lumi nuk është më ai. Po kështu, kurrë nuk do të mund të jetoj të njëjtën kohë, dashuri, të shkruaj me të njëjtin frymëzim ngase koha, dashuria, Dodona, kurrë s’kanë me qenë po ato.
U lodha së menduari për shkrimin. Letërsia po më torturon. Lexuesi, kjo qenie e askurrkundgjetshme, që më shfaqet si hije tallëse, nuk është aspak një arsye për të shkruar. Arsyeja?!. Ajo nuk ekziston. Është një pasion i madh që më ngujon këtu. Dodona është personazhi kryesor i gjithë asaj që po krijoj. Të vdesësh në fjalën e parë, në fjalën e dytë, në fjalën e tretë, kështu pat porositur poeti. Të vdesësh në kreun e parë, në kreun e dytë në kreun e tretë. Mandej të vdesësh në të gjitha fjalët dhe krerët e një prej mijëra romaneve të kësaj bote duke u rrekë me përshkrue trandjet e shpirtit. Të hysh në një dhomë të vogël mbushur me libra, të ulesh sipas një rituali të kryehershëm për të jetuar vdekjen e përditshme që ke si tagër sot. Tani kam frikë se do të verbohem. Borgesi, Homeri, operacionet në sy të Xhojsit, vetëvrasjet e shumë shkrimtarëve, përfundimi në spitale psikiatrike, kalimi i kufijve të ekzistencës mund të jetë një arsye për të mos shkruar më kurrë.

[Drin Memia]

Francis Bacon

Mbi dashurinë

Skena i është më shumë mirënjohëse dashurisë se sa jetës së njeriut. Sa i përket skenës, dashuria është gjithherë çështje komedish, dhe kohë pas kohe tragjedish: por ajo në jetë shkakton shumë prapësi; nganjëherë si sirenë, herë të tjera si tërbim. Mund të vihet re qartë se mes të gjithë njerëzve të shquar dhe me vlerë (ata që kanë mbetë në kujtesë, të hershëm ase të vonë), asnjëri prej tyre nuk është pushtuar nga caku çmendurak i dashurisë; çka tregon se njerëz dhe punëra të mëdha nuk i nënshtrohen këtij pasioni ligështues. Bëjnë përjashtim këtu, sidoqoftë, Mark Antoni, bashkëpuntori i njëfarëkohshëm i perandorisë së Romës, bashkë me Appius Claudius-in, ligjvënësin romak: ndërsa i pari ishte një njeri epshor, dhe i zullummadh; i dyti ishte i rreptë dhe i zgjuar: dhe kësisoj duket që (megjithëse rrallë) se dashuria gjen shteg jo vetëm në një zemër të hapur, por edhe në një zemër të rrethuar, nëse ajo nuk ruhen ditë e natë. Epikuri ka një thënie të pavlerë, Satis magnum alter alteri theatrum sumus: sikur njeriu, i krijuar për të soditur parajsën dhe të gjitha gjërat fisnike, nuk u dashka të bëj kurrgjë veç të përgjunjet para një idhulli të vogël, dhe të bie në varësinë e tij, megjithëse jo në varësinë e gojës (sikurse kafshët), sidoqoftë në varësi të syrit, që ai e ka për qëllime më të epërme. Është dicka e çuditshme të njohësh dhe tepërimin e këtij pasioni, dhe se si përballet me natyrën dhe vlerën e gjërave, me anë të këtij tepërimi, ashtu sic është e çuditshme fakti që të folurit me hiperbola nuk është e hijshme kund tjetër përvecse për dashurinë. Kjo s’ka të bëj thjesht me frazën; sepse sikundër është thënë fort mirë që vet-lëvduesi, të cilit të gjithë të kënaqurit e tjerë i duken të mençur, është në natyrën e njeriut, sigurisht i dashuruari të jetë më shumë se kaq. Ngase nuk ka njeri tjetër që mendon me kaq kreni pafundësisht mirë për tjetrin përveq të dashuruarit për njeriun që dashuron: dhe kësisoj është thënë shumë mirë për këso rastesh, Është e pamundur me qenë edhe i dashuruar edhe i mencur. Nuk shfaqet kjo dobësi vetëm te të tjerët, apo vetëm tek i dashuruari, por te të gjithë ata që duan, nëse dashuria është e ndërsjelltë. Sepse është rregull, që dashuria ose shpërblehet me dashuri ose me më një përbuzje të brendshme dhe të fshehtë. Prandaj njeriu duhet të jetë i vetëdijshëm për këtë pasion, që të bën jo vetëm të humbasësh gjërat e tjera, por edhe veten. Sa për humbjet e tjera, qasja prej poeti e vë mirë në dukje këtë: Ai që parapëlqeu Helenën, nuk pranoi dhuratat e Juno-s dhe Pallas-it. Kjo sepse kushdo që jepet shumë pas ndjenjës dashurore, resht së qeni edhe i pasur edhe i mençur. Ky pasion ka kohën e vet të vërshimit atëherë kur të vë poshtë dobësia; të cilat janë koha e begatisë dhe fatkeqsisë së madhe (megjithëse gjatë kësaj të dytës është vënë re më pak): kohë të cilat e ndezin dashurinë dhe e bëjnë më përvëlake, dhë rrjedhimisht ka më shumë gjasa të jetë e marrëzishme. Më e mira që mund të bëj, dikush, nëse nuk mundet t’i bëjnë ballë por t’i jepet dashurisë, është të qetësuarit e saj, dhe ta mbaj atë larg nga cështjet serioze dhe ngjarjet e jetës; se nëse ngatërrohet me tregëtinë, e dëmton pasurinë e njeriut, dhe e katandis njeriun në një gjendje ku s’mundet të bëjë gjë tjetër vec të pranoj ku është degdisur. Nuk e di se si ndodh, por njerëzit me natyrë luftarake i jepen dashurisë: mendoj se ndodh si në rastin kur i jepen pushtetit të verës; sepse kemi të njëjtin rrezik që ndërrmerret për të shijuar kënaqësinë. Ka në natyrën e njeriut një prirje të fshehtë dhe lëvizje kah dashuria për të tjerët, e cila, nëse nuk i kushtohet një njeriu ose disave, në mënyrë të natyrshme priret drejt shumë njerëzve, dhe e bën njeriun më human dhe të dhimbshëm; sikundër është vënë re te murgjit. Dashuria martesore është burim i njerëzimit, dashuria miqësore e përsosë; por dashuria e shthurur e lapërdhos atë.

[Drin Memia]

Agron TUFA

Poetika e pathosit dhe retorikës në poezinë e Granit Zelës


Granit Zela është një ndër krijuesit më të rinj të fundviteve nëntëdhjetë dhe që në fillim të viteve 2000 shfaqet aktivisht në periodikët letrarë, derisa e shohim të përqendrohet kryesisht në të përjavshmen kulturologjike ‘FjalA’. Ka botuar mjaft dendur ese kulturologjike origjinale dhe përkthime nga eseistika anglo-amerikane, tregime, poezi dhe shkrime problematike kulturore. Librin e parë me poezi ‘Apokalips’ e boton më 2001, ku mbizotëron kryesisht tematika e apokaliptikës individuale, ka mjaft situata makabre, të dëshpëruara dhe toni disi patetik mbizotëron, duke i dhënë vëllimit një diptik bardh-e-zi si në vizatimet me plum ose grafikë. Kjo ka marrë ngjyra të përndezura në vëllimin e dytë të poetit - ‘Në studion time hermetike’. Ky ton patetik vjen e disiplinohet duke ndërkallur një cilësi shumë të vyeshme, me një larmi të begatë e të larmishme strofike. Rimat janë organizimi i diafragmës dhe dhe periudhave sintaksore, të cilat dublojnë dyfish problematikën e parapëlqyer, që shpesh është zgjedhur qëllimisht stigmatizuese. Në prozë Zela boton më 2002 vëllimin me tregime ‘Vdekje me dëshirë’ –një narracion gjysmëfantazmagorik dhe baladesk i realeve nga Verilindja, temat intime dhe, përgjithësisht, përjetime metafizike pseudoromantike.
Ne do t’i referohemi vëllimit poetik ‘Në studion time hermetike (Aleph 2003), si një nga librat më të suksesshëm të autorëve më të rinj që shkruajnë sot. Libri të bën për vete jo vetëm me bashkëkohësinë e përjetimit, por sidomos, me nivelin e pjekur artistik, me shkallën virtuoze të zotërimit të intonacionit, disksionit të qashtërt, organizimit strofik dhe imazhit të brendshëm të poezisë të orkestruar me një organicitet harmonioz. Provojmë ti qasemi librit menjëherë pasi e kemi lexuar.
E kemi lexuar librin deri në fund. Duke e lexuar me zërin nën zë. Duke lëvrirë buzët ne heshtje dhe duke artikuluar kumbin e plotë të tingujve në çdo fjalë, përftesë, deri në nuancat më të imëta që interferon dallga tingullore – diftongoidet, gjersa përbrenda konturohet një kompleksitet statujash tingullore që veshin imazhet. Sugjestioni i strukturës sinkretike të tingujve dhe imazheve na përmbush me energjinë e pastër të tingullit, ashtu siç ka qënë ai kryesëpari, në zanafillën e vet, i padhunuar nga ngarkesa e panevojshme semantike, nga kakofonia e gjuhës. Leximi mund të rivazhdohet sërish e sërish me zërin nën zë dhe efekti mund të përsëritet pafundësisht, ngjashëm me litanitë.
Vetkuptohet: është fjala për leximin e poezisë. Në rastin tonë konkret, të vëllimit poetik “Në studion time hermetike”, i cili, ashtu, me bojën ende të patharë, pret t’i drejtohet dikujt. Autori i këtij libri, poeti Granit Zela, është i çliruar tashmë nga përgjegjësia e këtij modulimi tingullor të botës, sikundërse dhe nga fati i mëtejshëm se në çfarë veshësh bie kjo muzikë. Kjo është ajo që i përbashkon njëlloj këndonjësit e psaltirëve, tenorët dhe poetët: ata ofrojnë një model të botës së shkrirë në ekstazë tingullore. Me tej, hemisferat e poetit ngërthehen prej tjera ethesh, prej tjera dashurish, ambicjesh: tjera botëra përçiken në përjetimin e krijuesit, tjera shkulme e dallgë tingullore presin një dorë magjistari t’i fashisë, t’u gjegjë një përputhje adekuate në harmoni me imazhet. Kësisoj, edhe njëherë Kaosi është disiplinuar, u është nënshtruar kozmoseve të detajuar deri në vogëlsira. Krijuesi ecën me tej. Para tij ngrihen kaose të tjera, rrebelime të errëta fjalësh, fjalë më agresivitet somatik, vizione, sende, gjendje, - fjalë që presin të shenjojnë, - përndryshe agresiviteti i tyre rritet dhe ka rrezik ta gllabërojnë njeriun.
Andaj, mes tyre vërtitet si një shaman Poeti: t’ia nënshtrojë forcën kaotike një modeli kozmologjik, t’ua përthithë helmin agresiv, energjinë e traumatizuar, në konturet e një organiciteti tërësor e harmonik.
Kozmosi i këtyre fjalëve tashmë është përmbyllur në një libër, çelësat kuptimorë të së cilës gjenden qysh në titull: “Në studion time hermetike”, - ideja, gjakimi, dhe mundimi i lashtë i mjeshtrit në punishten (studion, atelienë) e tij, -mitologjema e përhershme ambivalente e mistikës së ngjizjes, tradita fausto-mefistofeliane e mjeshtërisë së Krijimit.
“Çfarë e shtrëngon krijuesin të shpenzojë fjalë?”, pyet në një poezi të tij poeti i madh gjerman, Gotfrid Ben. Dhe risinë e këtij shpjegimi ai e gjen vetë kur shprehet:

“Çdocili trashëgon qiellin, dashurinë dhe varrin.
Thelbi pra, qëndron në ndërtimin e frazës…”

Poezia krijohet, kur ka shkak të njëmendtë, për fare pak lexues, ose në idealitetin më të përkryer, - për askënd, pos vetvetes dhe alter ego-s. Megjithatë lexuesi projektohet në ardhmëri: ai asnjëherë nuk ka munguar. Nuk do t’i mungojë edhe Granit Zelës me këtë libër poetik, në të cilin ai ka gjetur notën e vetë origjinale, regjistrin e zërit, intonacionin dhe kurreshtinë e gjallë të eksperimentatorit.
Struktura e ndërlikuar ritmike e strofës së Zelës, përafron tradita të largëta e të afërta, duke i imponuar njësisë së vjershimit një vullnet serioz “zbutësi”. Në larminë strofike të Zelës, ndihen jehonat e traditës viktoriane anglosaksone e po aq, tradita shqiptare me Nolin, Lasgushin dhe poezisë më të re të brezit të vet. Me një ndjeshmëri dhe ndijim harmonik, në poezinë e Zelës është shkrirë një palitër ngjyrimi ekspresiv me përftesa leksikore prej trevës Verilindore nga vjen, një plazmikë pothuaj virgjine.
Parë në kontekstin e tërësisë së saj, kjo eklektikë që prek kryesisht grupin e poezive të ashtuquajtura “stigmatizuese”, arrin të na sjell një model të ri të ligjërimit poetik: përplasja e një modeli të mëparshëm me një model tjetër, sjell si rezultat lindjen e një modeli të ri, pasi ka shteruar më parë përvojat e secilit sosh. Pikërisht kapërcimi i këtyre përvojave shënon cilësitë e veçanta të poezisë së Zelës.
Ndërkallja e njërës apo tjetrës sintagmë poetike brenda njësisë së vjershimit, na sjell një specifikë të re, e cila është ringritja e po asaj tematike, e po atyre shqetësimeve, shenjave (Noli, Poradeci), por, e parë tashmë nga pikëvështrim i mënjanuar, shmangas, e realizuar në koefiçientin estetik.
Kjo dukuri ndodh njëlloj, si me poezitë “stigmatizuese”, ashtu dhe me lirikën e intime të dashurisë dhe peisazhit (jo vetëm në kuptimin tradicional të fjalës).
Na përftohet kësodore një raport i dykuptimtë me traditën, i nginjur përplot nënkuptime, nëntekste, intenca, aludime eksplicite, asosacione, duke stimuluar paranë-e-pranë, me “të shkuarën e lavdishme të kësaj tradite”, edhe një sarkazmë të butë, që nuhatet, si të thuash, nëpër ajër. Një tregues që e përforcon këtë ndjesi, është vërshimi dhe mbinginjia e fakturës ligjërimore me reminishencat e klisheizuara të poetikës tradicionale, përrenj të rrëmbyer aliteracionalë, theksimi dhe denduria e rimave të brendshme, pasthirma dhe apostrofi i shpeshtë, - të gjitha këto janë vektorë që na shpien drejt objektit të ligjërimit poetik, por, mbetet i ngritur në mendje edhe diçka tjetër.
Dhe kjo “diçka” tjetër për kah është drejtuar vektori, sikur na thotë: “Po, objekti është po ai, veçse subjekti që ka kapërcyer përvojat, e sheh tashmë veten të bjerrur, të “deaktualizuar” njëfarësoj, disi të tëhuajësur nga përjetimi kushtrues që ka patur, fjala vjen, tek Noli. Bjerrja e objektit tematik, tashmë është “korrektuar” me bujarinë e rimave që parodizojnë tëhuajësimin e vetë këtij objekti tematik.
E megjithatë, ai risillet në kujtesë si ndërmendje sizifiane, të cilin Zela na e sjell ta ajgëtojmë estetikisht. Problematizimi tematik i objektit, serviret tashmë i estetizuar. Një pikvështrim i tillë, përanash nënteksteve parodike, na bën të vëmë buzë në gaz, na ndërkall vetëdijen e esëllt dhe, njëjtazi, qëndrimin tonë karshi pathosit të retorikës bërtitëse. Nga ana tjetër, po ai objekt i riproblematizuar, shijohet estetikisht, duke ndehur dëgjimin në magjinë e strukturës ritmike, rimave të brendshme e të jashtme, diç e ngjashme do të shprehesha, me një rimoterapi.
Një uverturë muzikore e dykuptimë që priret për kah rekuiemi.


Gazeta Standart 25.03. 2006