Papa Gjoni IV, iliri antisllav!

[Davius]

Papa Gjoni IV, iliri antisllav

Kleriku i lartë ia kushtoi karrierën mbrojtjes së trevave nga këto hordhi
Lulja e rinisë ilire kish lënë rreshtnat për shekuj me radhë tutjetëhu shkretinave siriane e babilonase, por kur erdh koha që avarët s‘po kish gjë t‘i ndalte më e vrundulli i tyre po kërcënonte vetë kryeqytetin e Bizantit, u kuptua se Ballkani thuajse qe humbur. Atëbotë Perandori Heraklit, i cili kish në hatër thjesht mbrojtjen e kufijve veriorë të Bizantit, firmoi krisobullën fatale me 640-ën, në favor të sllavëve, duke iu mundësuar atyre kësisoj jo vetëm vendosjen në trojet ilire të Rashës (Serbisë), por sipas Degrandit edhe në Istrie, Hum (Hercegovinë), Dukle (Mali‘Zi) e deri në Scodra e Dyrrah. Kjo krisobullë do rezultonte mirëfilli një gabim, të cilin krejt perandoria do ta shpaguante rëndë e aq më rëndë do t‘i kushtonte popullatës së qytetëruar ilire. Sllavët, ndryshe nga romakët, vizigotët, herulët apo Avarët nuk u shqitën më prej gadishullit. Të shtyrë nga Hunet, dhe shpesh si shtojcë e avareve, ata do vijonin dyndjet edhe për një shekull m‘andej e për këtë qenë gati të bënin gjithçka. Kishin mëtuar Adriatikun e Jonin qysh një shekull më parë, por qenë zbythur bukur shpejt. Tash me një dekret perandorak në dorë, vllaznitë dhe fiset e tyre qenë bërë të papërmbajtshme.

Papa Gjoni IV ilir

Në këtë situatë të vrerosur, më 24 dhjetor po të vitit 640, u shpall papë Gjoni IV ilir nga Dalmacia. Meqë Herakliti kish qenë ndër dinastët e mëdhenj të Kostandinopojës, papa ilir nga Dalmacia nuk kish për ta shëlbyer kurrë prijësin nga ky mëkat i pashembullt. Duket se munxët e Gjonit të shkretë i zunë paq pinjojtë e Heraklitit, të cilët patën short vërtet të trishtë posa u bënë perandorë në fronin e mbetur bosh nga i ati. Por tashmë e gjithë Dalmacia (përveç qyteteve bregdetare) duhej t‘i çelte vend asaj gjindjeje të egër kanibaleske, dhe një zot e dinte se në ç‘rrethana plaku i Kostandinopojës kish kryer një lajthitje të tillë pikërisht në orët e mbrame të mbretërimit të vet.

Po n‘atë vit të mbrapshtë, Gjoni, arkigjakon i Kishës Romake, i saposhpallur papë, kish rënë në gjunjë aty në gjysmëhijen bazilikale të lterit të Shën Pjetrit e i që përgjëruar Atit t‘i jepte forcë për ta ndalur atë gjindje pagane që po përdhoste tempujt e shenjtëruar të Ilirisë.

Lindur më 580-ën dhe burrnuar në një familje intelektuale, bir i njërit prej skolastikëve të njohur të kishës, Venatiusit, Gjoni qe edukuar sipas një modeli që e shihte zhvillimin e shoqërisë në harmoni me Mësimet e Shenjta. Ky model, që në fakt do të përbënte thelbin e gjithë filozofisë së jetës mesjetare evropiane, ish i njinjishëm për mbarë trevën e Ilirikut, e madje qe ndër arsyet parësore që kjo ish-provincë romake deri në shek. VI-VII qe mbrothësuar e krishtnuar aq fort. Thjeshtësia shpesh deri në naivitet e besimit ilir, e cila buronte më tepër prej pozitivizmit latin se prej agnosticizmit helen, i kish pranuar pa ndonjë qëndresë kushedi çfarë sllavet, e këta mandej, gjithë sipas kronikave të Porfirogjenetit, kishin nisur fill pretimet për hesap të tyre. Edhe më qartë se kronika e njohur Miracula Sancti Demetrii, tmerrin e gjindjes nga vërshimi avaro-sllav na e jep një copë tjegull, mbi të cilën shquhet një mbishkrim i pazakontë i gjetur në Sirmium. Një dorë e dridhur aty nga viti 582 ka gërvishtur mbi argjilë një kristogramë në greqisht: "O Zoti Krisht! Shpëtoje qytetin, dëboji Avaret, mbroji tokat romake, si dhe atë që shkruan këto radhë! Amen!". (Foto me mbishkrim - ruajtur në Muzeun Arkeologjik të Zagrebit).

Pas ngjarjeve të fundbotshme t‘asokohe duket se jeta në Ilirik zu të rrëshqiste pashmangësisht në një barbarizëm të mirfilltë. Vetë Papa Gergori i Madh (Gërguri për popullin) i kërcënonte do vjet më parë me shkishërim gjithë ata klerikë që hynin në ushtri dhe luftonin të armatosur. Një kataklizmë e tillë do të vërehej në Ballkan edhe njëmijë vjet më pas, kur kleri do "çmendej" e do rrëmbente sërish armët, po kësaj here për t‘u mbrojtur nga hordhitë osmane.

Në fakt, ndryshe nga gjindja gjermane që kish qenë vijimisht në luftë me romakët, sllavët do të krishtëroheshin, pra do të qytetëroheshin me shumë vonesë, duke shkaktuar kësisoj shkarjen në primitivizëm të krejt hinterlandit në Gadishullin Ilirik. Ndaj dhe Papa Gjon IV, duke parë mëfshtesinë dhe paqëndrueshmërinë e kishës së Kostandinopojës, e duke dashur ta forconte me çdo kusht besimin, vendosi të mbledhë një sinod me 641-shin për të dënuar monotelizmin bizantin,. Pa u hyrë këtu arsyetimeve doktrinale mbi luftën ndaj heretizmit ecthisis, duket se objektivi i Gjonit IV qe forcimi i identitetit Iliro-Romak të zonës dhe shkëputja e kësaj province nga tutela ekleziale e cezaro-papizmit bizantin (që pos tjerash po jepte hapur shenja se do ta braktiste rajonin). Për t‘ia mbërrirë këtij objektivi ai ia kushtoi më së shumti papatin e vet qëndresës ndaj sllavizimit. Me mision të veçantë dhe një shpurë po aq të veçantë, Papa Gjon IV nisi për Ballkan një abat misterioz me ofiqin e të dërguarit të tij special në Dalmaci (e cila atëbotë gjeografikisht përfshinte edhe Latinian/Arbanine deri në Dyrrah).

Misioni i abatit benediktin, Martinit

Hamendet lehtë se abatit të quajtur Martin, i qe ngarkuar një "mision i pamundur", por dëshmohet se ai, në një pelegrinazh plot rreziqe, mundi ta mëkëmbë qëndresën dhe shpresën e komuniteteve prej Istrias deri në Latinia/Arbani. Nga njëra ane duhej t‘i ruhej armiqësisë së Bizantit, ndaj të cilit Papa Gjon IV nuk ushqente ndjenja pozitive dhe nga ana tjetër duhej të hapte sytë nga paganët (madje, një territor i Dalmacisë u pagëzua me këte emër - Pagania).

Terrnaja dhe mjegulla e shekujve ka fshirë mjaft të dhëna, ndaj nuk dihet si udhëtoi e në ç‘mënyrë u ruajt abati Martin nga rreziqet e atij misioni. Për kishën është e thjeshtë të pohoje se e ruajti dorë e Provanisë së Shenjtë, por teksa dokumentet dëftojnë se Martini kish shuma të mëdha parash me vete, diç edhe merret me mend. Një ndër detyrat e abatit qe lirimi me parà i pengjeve dhe robërve që kishin rënë në duar sllave e avare; dëshmohet se ia doli të çlirojë një mori syresh. Sidoqoftë, duhet hedhur dritë në faktin se sllavet n‘atë kohë rronin në skamje të plotë; pak bujqësi e pretimet kohë pas kohe ishin të vetmet mjete të tyre për të mbajtur frymën gjallë, saku parave ua shihnin bojën rrallë. Me gjasë Martini ka vepruar sikundër Kolombi me indianët, d.m.th kundrejt vlerash të vogla paraje a të mirash materiale, ka mundur të lirojë një numër të madh robërish a pengjesh që rrezikonin qenien e gjallë. Nga sa duket, jeta nuk kishte ndonjë vlerë të madhe për sllavët, pasi burimet frënge të kohës bëjnë me dije se rëndom ata jepnin sojin e vet në shkëmbim të hajes (ky motiv konfondoi etimologjikisht edhe terminologjinë e etnonimit t‘atij populli të egër: slavi/sclavi=skllever; term i mbërritur deri në Mesjetën shqiptare si Shkja nga Schiavo=Schiavon/Schiavonia).

Njoftimet mbi rrënimet e qyteteve dhe të kishave mundësojnë të merret me mend si ka qenë panorama fundbotëse e vendit. Pakënaqësia e nënshtetasve zhgjetonte dypushtetin e bijve të Heraklitit, Kostandinit III dhe Heraklionit, ndaj ata mundën të qëndrojnë në fron veç disa muaj (Kostandini III vdes pas 100 ditësh, ndërsa Heraklioni i gjymtuar dëbohet së bashku me t‘ëmën, perandoreshën Martina në ishullin e Rodit). Vendin e tyre e zu i biri Kostantit II Pogonat që u kurorëzua perandor në shtator të 641-shit. Ky i fundit, si për të ndrequr gabimin e mbramë të gjyshit, vendosi dikur të përqendrohej në luftën ndaj sllavëve, por këtë vendim e mori tepër vonë - fushata e tij antisllave u hovzua vetëm në vjetin 658. Fataliteti i kësaj vonese la shkak që aty nga gjysma e shekullit në fjalë Scodra të plaçkitej prej sllavëve. Shuflai pohon se n‘atë kohë, sllavët u nisën drejt trojeve të Shqipërisë veriake. Pohimi i tij gjen mbështetje historike edhe nga Porfirogjeneti, i cili dëshmon se njëri fis shkoi e u ngul në pjesën veriore të Prevalitanisë, pranë Dioklesë (ku sot ndodhet Mali i Zi) e për pasojë ata sllave u mveshën gabimisht me emrin ilir të diokleanëve.

Relikuari i Ilirisë

Kësaj situate dramatike, Papa Gjon IV mendoi t‘i kundërvihej duke rindërtuar thurjen kishtare në zonë, por nga sa duket nuk mbërriti t‘i rimëkëmbte kishat e rrënuara. Atëherë, duke pritur ditë më të bardha, papa mori një vendim të skajmë: ai urdhëroi njerëzit vet të shpëtonin më së paku relikuaret e shenjtorëve me të rëndësishëm të Dalmacisë. Me gjasë kjo punë u krye me ngut e fshehurazi, por shpënia e tyre ne Rome e jo në Kostandinopojë u mor si shenjë pavarësidashëse prej pushtetit të Kostandinopojës. Në fakt ishte e vërtetë. Papa Gjon IV hyri më pas në historinë botërore si njeriu që çliroi Pontifikatin Romak nga tutela e Bizantit, dhe ky qe një akt sublim për emancipimin e ardhshëm të Evropës së Re që po gatitej të lindte. Ajo e vjetra, nuk po mundej më ta mbronte. Konsiderohet se ky veprim qe hapi i parë i shtegtimit të gjatë për krijimin e një res publica romana.

Duke parë reagimin e Kostandinopojës në Iliri, Gjoni u përgatit të mbrohej. Bota bizantine shtrihej asokohe edhe në një pjesë të Italisë dhe kryeqendra e saj atje vijonte me qenë Ravena. Papa formoi një exercitus Romanus për t‘u ruajtur nga një sulm i mundshëm Ravenas. Mënia e perandorit ndaj tij kish zënë të piqej qyshkur Roma dënoi hermetizmin e Ecthesis (638), dekretuar nga Herakliti për qëllime politike. Koha do t‘i jepte të drejtë papës ilir, ngaqë vite më pas, më 680-ën, edhe Këshilli i Kostandinopojës do ta dënonte përfundimisht monofitizmin e shek. VII. Porse para kësaj date, në vitin 663, kur Papa Gjon IV të mos gjendej më mes të gjallëve, Kostanti II, e shfreu hakmarrjen ndaj tij dhe ndaj vetë Selisë; ai i grabiti me forcë thesaret e Romës.

Papa e shpalli Ilirinë tokë martire dhe vendosi të ngrejë për të një tempull në Romë. Kështu ai ndërtoi një orator të veshur me alabastër dhe dritare me zgara mermeri, ndërsa ballinën e absides e hijeshoi me një mozaik kushtuar ipeshkvit te Salonës, Venanzio-s. Pikërisht në këtë orator, për vullnet të tij u vendosën edhe reliket e shenjtorëve dalmatë.

Për mrekulli a thjesht për tekë të kohës, ky tempull mbijeton ende sot, dhe në njërën prej "fugurave" të tij paraqitet vetë Gjoni IV me një model kishe në dorë - simbol i besimit ilir që pret të rindërtohet.

Më 12 tetor të motit të largët 642, zemërthyer nga ai akt i pakuptimtë i Heraklitit që pranoi zyrtarisht sllavët në Ballkan, ndërroi jetë në Romë Papa Gjon IV. Ai u vorrua me gjithë nderimet në Katedralen e Shën Pjetrit, n‘atë katedrale që kish marrë pavarësinë prej Bizantit shi prej dorës s‘atij papë. Rrënjët morale të një Evrope të re që nuk këqyrte më nga e kaluara u hodhën prej këtij kleriku ilir.

Sot e kemi të vështirë të rrokim me mend si Gjoni IV, pa ushtri dhe mjete të mëdha financiare, pa ipeshkvi dhe hierarki funksionale e për më tepër në luftë kundër të gjithëve (bizantinëve, herulëve, sllavëve, avarëve e turqve bullgarë dhe heretikëve) ia doli të mbajë gjallë një latinitet antibizantin e antisllav në shek. VII, mu në zemër të Perandorisë së Lindjes. Ky latinitet, pas shthurjes së madhe të pëlhurës sociale që provokoi dyndja e popujve dhe në kuadrin e ripagëzimit "arbitrar" të toponimeve krahinore, i dha territorit të Arbanisë emrin Latinia. Pikërisht te ky veçim këmbëngulës mori jetë ai faktor i fshehtë që do të tharmonte Arkondinë/Principatën e Arbenit, e më tej akoma duke u mbështetur te ky precedent, do të ngjizej edhe Mbretëria Frënge e Arbënisë (Rex Albaniae) -mbretëri e cila, për sa e paqartë në pikëpamje të shtrirjes gjeografike, kishte hedhur padyshim bazat juridike të shtetit kombëtar të shqiptarëve.