Dëshmia e parë për shqipen e shkruar
Nga një dorëshkrim që ruhet në arkivin e Dubrovnikut mësohet se për gjuhën e arbërve është folur më parë nga ç‘mendohej. Guillelmus Adam (1284): "Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe"
Anisa Papleka
Studimi dhe interesimi për gjuhën shqipe është shumë i hershëm. Megjithatë, të gjitha burimet e njohura deri sot, i kemi nga të huajt që jetuan në trevat shqiptare ose kishin kontakte me këto treva e me këtë popull. Sipas dëshmive që kemi, për herë të parë bëhet fjalë për gjuhën shqipe në vitin 1284 (jo 1285, siç është menduar deri më tani), në një dokument të Arkivit të Dubrovnikut /Raguzës/ nga 14 korriku i vitit 1284 ku thuhet: "Dëgjova një zë që thërriste në mal në gjuhën shqipe" (Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca). Dëshminë e dytë e kemi nga një autor anonim, që, sipas të gjitha gjasave, ishte prift i urdhrit domenikan, i cili në vitin 1308, gjatë udhëtimit nëpër Ballkan, kur përshkruan Shqipërinë dhe shqiptarët, ndër të tjera shkruan: "Këtu shqiptarët e lartpërmendur kanë një gjuhë të dalluar prej latinëve, grekëve e sllavëve, kështu që nuk merren vesh fare me popujt tjerë" (Habent enim Albani prefati linguam distanctam a latinis, grecis et slavis ita quod in nullo se inteligunt cum aliis nationibus).
Megjithatë, dëshminë e parë që njohim deri sot, qoftë nga dokumentet, qoftë nga dorëshkrimet, qoftë nga burime të tjera të ndryshme, për gjuhën e shkruar dhe librin shqip, e kemi nga kryeipeshkvi i Tivarit, Guillaume Adae.
Kryeipeshkvi i Tivarit
G. Adami lindi rreth vitit 1270 në Jug të Francës. Në vitin 1307 e ndeshim në Kostandinopojë. Gjatë kësaj kohe, deri në vitin 1314, Adami udhëtoi nëpër Mbretërinë Bizantine, Azinë e Vogël, Indi dhe Etiopi. Më 1314-ën ndodhet në Persi, ndërsa në vitin 1317 kthehet në Francë. Në vitin 1318, së bashku me pesë shokë të urdhrit, me urdhër të Papa Gjonit XXII, emërohet sufragan i Fran Peruzinskit në kryeipeshkvinë e Sulltanisë (Tigranocertës), në Persi. Këtu emërohet pastaj edhe ipeshkëv i Smirnës. Në fillim të vitit 1324 kthehet në Francë, nga ku, pastaj emërohet kryeipeshkëv i Tivarit më 26 tetor 1324. Është thënë më se njëherë, se këtu ishte dërguar me detyrë të veçantë nga ana e Papa Gjoni XXII, që të jetë vigjilent në kufijtë e Perandorisë Bizantine dhe shtetit heretik serb. Në vitin 1329 kthehet në Francë, që atje, nga Papa i Avinjonit siguroi favore për kryeipeshkvinë e Tivarit. Me këtë rast, Adami kishte marrë me vete shumë dokumente origjinale nga kryeipeshkvia. Ndërkohë, ndërron mendje dhe nuk dëshiron të kthehet në Tivar. Kjo gjë shkakton shqetësime dhe moskënaqësi të madhe te besimtarët e Tivarit, kështu, kanoniku Gjon Zauli, i shkruan Papa Benediktit XII, një letër tepër të rëndë dhe akuzuese, ku lutet që me çdo kusht Adami të kthehet së bashku me gjithë dokumentet që kishte marrë me vete. Pas kësaj, Papa i dërgon urdhër Adamit: "sub poena privationis honoris". Që të kthehet në Tivar. Më në fund kthehet në Tivar në vitin 1337. Këtu shërben deri sa vdes në dhjetor të vitit 1341.
Në fillim të vitit 1332, Guljelm Adami shkroi me porosi të Papës Gjon XXII, traktatin "Directorium ad passagium faciendum", duke i bërë kështu edhe një relacion Filipit VI Valua, Mbretit të Francës, me titull: "DIRECTORIUM AD PASSAGIUM FACIENDUM (UDHËZIM PËR TË KRYER KALIMIN [E DETIT]), ku jep të dhëna për Shqipërinë dhe shqiptarët. Këtu gjejmë edhe fjalinë e famshme, që e bëri të njohur në histori: "Dhe megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt tjetër dhe të ndryshme nga latinët, ata kanë shkronjat latine në përdorim dhe në të gjithë librat e tyre".
Kjo fjali është një ndër dëshmitë e para që vërtetojnë ekzistencën e gjuhës së shkruar shqipe. Emri dhe vepra e Guljelm Adamit është pak e njohur në historiografinë tonë, në kontekstin në të cilin u shkrua ajo, në të vërtetë: d.m.th. në atë të kryqëzatave të shek. XIV, kështu që në këtë shkrim do të përqendrohemi kryesisht në këtë kontekst, për të dhënë një kontribut për rolin dhe vendin që zinin shqiptarët në planet kryqtare të shek. XIV. Historiografia botërore e kryqëzatave ka bërë hapa të mëdha në detajimin e ngjarjeve dhe të përhapjes gjeografike të kryqëzatave, në zbulimin e planeve të thurura nga forcat politike dhe religjioze të kohës, në pasojat direkte apo indirekte që patën kryqëzatat në botën mesjetare etj., dhe megjithatë kohët e fundit, kjo historiografi është bërë subjekt për revizime dhe rregullime, duke marrë sërish në konsideratë konceptet e vjetra dhe duke krijuar nga to shkolla të reja mendimi.
Kryqëzatat dhe roli i tyre në historinë tonë kombëtare
Dihet tashmë që kryqëzatat filluan me fjalimin e Urbanit II në Clermont-Ferrand në vitin 1095. Epoka e kryqëzatave mori kuptimin e saj të vërtetë në shekullin XIV. Kjo periudhë njihet edhe si epoka e kryqëzatave të vona. Gjysma e parë e shekullit XIV (1292-1344) karakterizohet nga një bollëk në literaturën propagandiste për ringjalljen e kryqëzatave. Gjysma e dytë e shekullit XIV (1344-1396) është periudha e fushatave të vazhdueshme kryqtare në Lindje. Ky shekull përjeton një numër të madh ndryshimesh monumentale në përvijimin e kufijve tradicionalë të territoreve kryqtare. Deri tani, Lufta e Shenjtë ishte kufizuar në zonën e Lindjes së Afërt, kurse në Mesjetën e vonë arriti horizonte të largëta në pothuajse çdo drejtim, përtej Tokës së Shenjtë. Megjithëse qëllimi final i lëvizjeve kryqtare ishte çlirimi i Tokës së Shenjtë, kryqtarët e shekullit XIV përpiqen që ta arrijnë qëllimin e tyre, duke sulmuar qendrat më të rëndësishme të Perandorisë Otomane. Si rezultat, kryqëzatat e reja në shekullin XIV e drejtuan luftën e tyre kundër Anatolisë, Egjiptit, Afrikës së Veriut dhe Ballkanit dhe jo direkt për çlirimin e Tokës së Shenjtë.
Për kë u shkrua dhe ku ruhet origjinali
"Directorium Ad Passagium Faciendum" i Guljem Adamit u përdor mjaft në histori. Në periudhën e parë, një kopje e saj u studiua në Koncilin e Baselit, derisa kardinali Cesarini dhe papa Eugjeni IV përgatitën kryqëzatën për në Varna në vitin 1443-1444. Po ky traktat u përdor nga Filipi i Mirë, duka i Burgundisë, nga Jean Miélot në vitin 1455, derisa duka e la atë në krye të një ekspedite për te varri i Krishtit. Sot, dorëshkrime të "Directorium Ad Passagium Faciendum", që njihen, na kanë mbetur vetëm katër. Një dorëshkrim latin i shek. XIV gjendet në Bibliotekën Perandorake të Vjenës, (Cod. 534), një tjetër i gjysmës së parë të shek. XV gjendet në Bibliotekën Publike të Bazelit, (A. I. 28) dhe dy të tjerë nga gjysma e parë e shek. XV me zbukurime dhe iniciale të praruara në flori, ruhen në Bibliotekën Mbretërore të Brukselit (9176 dhe 9188), i katërti dorëshkrim ruhet në Eskorialin e Spanjës.
Ideja kryesore e traktatit është urrejtja ndaj grekëve dhe zgjedhja e rrugëve tokësore për t‘u kthyer në Tokën e Shenjtë. "Directorium ad Passagium Faciendum" është ndarë në dymbëdhjetë pjesë, këto të organizuara në dy libra. Në prolog, autori përmend dy shpatat e Zotit për të shpjeguar zgjedhjen e tij: Shpatën e Shën Pjetrit, e cila pret veshin e një ushtari në Kodrën e Ullinjve dhe shpatën e gjyqtarit Gedeon, i cili shkatërroi altarin e zotit të Kananejve, Baalit. Këto dy shpata simbolizojnë luftën shpirtërore dhe luftën shekullore, që në mesjetë përbënin lajtmotivin e shoqërisë fetare. Traktati është i mbushur me referenca dhe citate biblike. Autori ka përdorur aty këtu edhe literaturën latine, që është shkruar për veprat e kryqtarëve të shek. XI dhe XII.
Përmbajtja e shkurtër e dorëshkrimit "Directorium ad passagium faciendum"
Shkurtimisht po bëjmë të njohur përmbajtjen e dymbëdhjetë pjesëve të dorëshkrimit. Pjesa e parë përmban katër motivet për të kryer kapërcimin e detit. Pjesa e dytë përmban pesë përgatitjet për t‘u nisur për në Lindje. Pjesa e tretë përmban një përshkrim të katër rrugëve të mundshme për t‘u kthyer në Tokën e Shenjtë: avantazhet dhe disavantazhet e secilës prej tyre. Në pjesën e katërt, autori konfirmon zgjedhjen e rrugës tokësore përmes Hungarisë, duke ndjekur shembullin e Pjer Heremitit në kryqëzatën e parë dhe argumentoi fuqishëm kundër rrugës detare. Në pjesën e pestë paraqiten arsyet që justifikojnë mosbesimin ndaj grekëve. Në pjesën e gjashtë, autori paraqet katër mënyrat më të lehta për të kryer pushtimin e Perandorisë Greke, pastaj llogarit marrjen e Selanikut dhe të Kostandinopojës, në fillim të pjesës së shtatë. Në gjysmën e dytë të pjesës së shtatë, Guljelm Adam tregon domosdoshmërinë e kryqëzatës për të marrë Kostandinopojën. Në pjesën e tetë, ai paraqet pesë mënyra organizimi për të mbajtur nën kontrollin francez dhe katolik perandorinë. Në pjesën e nëntë, autori përshkruan njerëzit që kanë tradhtuar kryqin. Në pjesën e dhjetë, ai kthehet tek avantazhet e një kalimi shumë të shpejtë të detit në krahun e Shën Gjergjit. Në pjesën e njëmbëdhjetë përshkruan edhe një herë pikat e kalueshme gjatë kryqëzatës dhe në pjesën e fundit, paraqet gjashtë arsyet pse triumfi kundër turqve do të jetë i lehtë.
Guljelm Adami, i cili më parë kishte qenë ipeshkëv i Sulltanideve në Persi dhe në Kostandinopojë, si dhe misionar në mbretërinë greke e në zonat e largëta të Azisë dhe Afrikës, ishte një njohës shumë i mirë i gjeografisë së vendeve të Lindjes dhe sidomos i rrugëve që të çonin në Lindje.
Ashtu siç nuk kishte qenë rastësi emërimi i Gjonit nga Plano Karpini si kryeipeshkëv në Tivar, i rastësishëm nuk ishte as emërimi i këtij njeriu të fuqishëm në këtë kryeipeshkvi. Kryeipeshkvia e Tivarit kishte një pozicion strategjik shumë të rëndësishëm për të gjitha planet e papatit dhe të kryqtarëve të Mesjetës. Shuflai e quan atë "një armik fanatik të të gjithë shizmatikëve, një Eclaireur të Perëndimit" dhe, në fakt, të tillë e tregoi veten sidomos në traktatin e tij "Directorium ad passagium faciendum".
Gjatë përshkrimit të gjendjes në Serbi dhe në Shqipërinë e asaj kohe, Guljelm Adami i vendos shqiptarët në anën e latinëve dhe madje i llogarit ata si forcë e rëndësishme në kryqëzatën që ka ndërmend që të ndërmarrë Filipi VI. Ekzistenca e shqiptarëve, të cilët janë një "popull i madh" dhe "këmbëngulin të gjithë te besimi, riti dhe bindja e kishës romane" është një faktor lehtësues për të arritur me sukses pushtimin e mbretërisë së sllavëve shizmatikë. Këtu tregohet edhe gjendja e rëndë e shqiptarëve, të cilët "janë të shtypur nën zgjedhën e padurueshme dhe të rëndë të skllavërisë së atij sundimi të urryer dhe çnjerëzor sllav", kështu që "të gjithë ose secili prej tyre do të donte të zhyste duart në gjakun e sllavëve të sipërpërmendur, po të shikonte të shfaqej tek ata një princ francez, të cilin do ta bënin komandant në luftën kundër kriminelëve të sipërpërmendur sllavë..." Ata janë kaq të shumtë dhe të fortë, saqë duke u mbështetur në ndihmën e tyre "1000 kalorës francezë dhe 5000 ose 6000 këmbësorë, padyshim që do ta pushtonin me lehtësi tërë këtë mbretëri".
Shikuar në kuadrin e përgjithshëm të popujve ballkanikë, të cilët krahas popujve të Lindjes ishin bërë shënjestër të kryqëzatave katolike, shqiptarët kishin një vend të veçantë në politikat e papatit dhe të kryqtarëve. Ata jo vetëm që nuk shiheshin si popull shënjestër, por përkundrazi si vend bazë dhe si popull në të cilin mund të mbështeteshin për të arritur qëllimet e tyre. Arsyeja, në këtë rast, nuk është predispozita e shqiptarëve për t‘u bërë shërbëtorë të më të fortëve, siç sugjeron studiuesi i mirënjohur Ducellier në artikullin e tij "Genesis and Failure of the Albanian State in the XIV and XV Centuries," por keqtrajtimi i tyre nga sllavët, të cilët, madje, kishin filluar një politikë të dhunshme konvertuese të shqiptarëve në ortodoksinë sllave.
Shqipëria dhe shqiptarët në "DIRECTORIUM AD PASSAGIUM FACIENDUM"
"Kështu, në Evropë janë shumë popuj të krishterë të gjuhëve të ndryshme, të cilët nuk ecin me ne as në besim dhe as në doktrinë. (...) Pas asaj (vazhdon) Sclavonia, ku ka shumë mbretëri si p.sh., Rassia, Servia, Chelmenia, Crovatia, Zenta. Kjo, nga njëra anë, kufizohet me hungarezët, nga tjetra me grekët, nga tjetra në të vërtetë me dalmatinët, me shqiptarët dhe me blachët (sllovenët). Dhe, përmbi të gjitha, krahas këtyre njerëzve, mbretëria e madhe dhe jo kompakte e grekëve.
Nga Durrësi në Albani, ku njerëzit janë të bindur dhe të devotshëm ndaj kishës romane
Tjetri do të mund të kishte përparuar përmes Brundusium (Brindisit) qytetit të Apulies dhe prej atje të kalonte përmes krahut të një deti, gjë që zgjat (rreth) 150 milje në Durrës, i cili është qytet i Zotit, princit të Tarentit dhe prej atje për Shqipëri (Albani) (ku njerëzit janë të bindur dhe të devotshëm ndaj kishës romane), prej aty, përmes Blaquiam dhe, më së fundi, duke vazhduar në Selanik. Nga ana tjetër, mund të progresohet nëpërmjet Ydrontum, i cili është po ashtu qytet i Apulias dhe që aty nëpërmjet ishullit të Korfuzit, i cili është gjithashtu pronë e Zotit, princit të Tarentit, për të ardhur në Despotat.
Shqiptarët dhe latinët
Ajo që, ndër të tjera, e bën këtë mbretëri të lehtë për t‘u pushtuar, është që aty janë dy kombe: një janë shqiptarët dhe tjetri latinët, (me latinë Adami këtu kupton shqiptarët e besimit të krishterë), të cilët këmbëngulin të gjithë te besimi, riti dhe bindja e kishës romane. Dhe respektivisht ata kanë edhe kryeipeshkvë, ipeshkëv e abatë, fetarë dhe klerikë sekularë të një statusi dhe të një rangu më të ulët. Latinët kanë gjashtë qytete me ipeshkvët e tyre: i pari është Antivari (Tivari), kryeipeshkvi; pastaj Kataro (Kotorri), Dulcini (Ulqini), Suaci (Shasi), Scutari (Shkodra) dhe Drivasti (Drishti), në të cilët jetojnë vetëm latinë; popullsia e tyre, në të vërtetë, janë shqiptarët në të gjitha dioqezat jashtë mureve. Katër qytete janë shqiptare: Polati Major (Pulti i Madh), Polatum Minor (Pulti i Vogël), Sapa, dhe Albania (Kruja), të cilët bashkë me qytetet latine të lartpërmendura janë nën kryeipeshkvinë e Tivarit dhe juridikisht nën metropolinë e kishës së tij. Dhe megjithëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt tjetër dhe të ndryshme nga latinët, kanë shkronjat latine në përdorim dhe në të gjithë librat e tyre. Pushteti i latinëve kufizohet pra vetëm me rrethin e qyteteve te tyre. Jashtë qyteteve të tyre, ata kanë prona vreshtash dhe fushash, megjithatë kanë kështjella dhe shtëpi fshati. Por, shqiptarët, meqë janë kombi më i madh, mund të zotërojnë në fusha lufte më shumë se 15000 kalorës, për çdo aktivitet lufte, janë luftëtarë trima e të shkathët sipas dokeve dhe zakoneve të atdheut të tyre. Dhe meqenëse të sipërpërmendurit, si latinët ashtu edhe shqiptarët, janë të shtypur nën zgjedhën e padurueshme dhe të rëndë të skllavërisë së atij sundimi të urryer dhe ç‘njerëzor sllav: populli i shtrydhur, kleri i larguar nga pozicioni i tij dhe i poshtëruar, ipeshkvitë dhe abatët shpesh të burgosur, fisnikët të zhveshur nga trashëgimia dhe të kapur rob, kishat, si ato ipeshkvnore ashtu edhe të tjerat të plaçkitura dhe pa të drejta, manastiret të rinuara dhe të shkatërruara; të gjithë ose secili prej tyre do të donte të zhyste duart në gjakun e sllavëve të sipërpërmendur, po të shikonte të shfaqej tek ata një princ francez, të cilin do ta bënin komandant në luftë kundër kriminelëve të sipërpërmendur sllavë, armiqve të të vërtetës dhe të besimit tonë. Me të lartpërmendurit shqiptarë dhe latinë, 1000 kalorës francezë dhe 5000 ose 6000 këmbësorë, padyshim që do ta pushtonin me lehtësi tërë këtë mbretëri".
Përgjigju Duke Cituar
Postuar më parë nga RapSoul
Krijoni Kontakt