Kisha Unite

[Kryeengjelli]

Uniatismi. Sukseset dhe dështimet e tij.

Politika uniatiste e Vatikanit, pas shekullit XIV e në vazhdim, u realizua nëpërmjet formave dhe mjeteve të ndryshme, dhe konkretisht:

1) - Nëpërmjet shkollave dhe propogandës.

Rolin vendimtar në zbatimin e politikës uniatiste e luajtën Jezuitët. Ata janë mësuesit e parë në Evropën Qendrore dhe Lindore në periudhën pas Reformës protestante. Austria, Hungaria, Moravia, Polonia e më vonë Transilvani, Kroacia, Slovenia, u mbushën me tipografi dhe kolegje katolike të shumta disa të cilat shnsrrohen në universitete. Por mbi të gjithë gjendej shkolla qendrore jezuite në Romë (Colegium Romanorum), e themeluar më 1551, e strukturuar mandej me seksione të veçanta për çdo popull ose për çdo Kishë të madhe. Për këtë qëllim u krijuan kolegje të tjerë, siç ishte Collegium Maroniticum dhe Collegium Iliricum (përkatësisht më 1584 dhe 1576). Duke parë suksesin e madh të këtyre shkollave për masat e populit, mbasi deri atëherë shkollat frekuentoheshin vetëm nga fëmijët e fisnikëve, dhe pra kultura ishte një privilegj i klasave të pasura e aristokrate, dhe se këto shkolla ishin qendra të propogandës romano-katolike, u ndje nevoja e krijimit të një qendre kordinuese të krejt propogandës fetare, qendra e famëshme: Congregatio de Propagan Da Fide. Në aktin e krijimit të këtij instituti thuhej: se Orthodhoksët të idiotizuar nuk mund shpëtohen veçse nëpërmjet Kishës romano-katolike. Por natyrisht nuk kërkohej më që Orthodhoksët të braktisnin ritin Liturgjik, sepse e kuptonin se shërbesa liturgjike përbënte boshtin e qendresës së kristianëve të Lindjes. Me anë të shkollave dhe të botimeve u bënë përpjekje që të demostrohej se nuk egzistonin ndryshime doktrinare shumë të mëdha midis Perëndimit dhe Lindjes, por “Një konkordancë e vazhdueshme”; se në kushtet në të cilat ishte katandisur Orthodhosizmi nën sundimin otoman sidomos, katolicizmi ishte një mundësi për ta shpëtuar. Natyrisht që shkollat dhe propoganda që bëhej me anën e tyre dhe të botimeve të ndryshme ndikuan që mjaft klerikë dhe besimtarë të kalonin në anën e Romës, të kthehen në Uniatë.
2) – Nëpërmjet ndërhyrjeve direkte dhe indirekte në jetën politike.

Përfaqësuesit e Vatikanit-Nuncet Apostolike, arritën të drejtonin jetën politike në Austri e Poloni. Disa prej tyre arrijnë deri në Moskë duke i propozuar pa pikë turpi carit Ivan i Tmerrshëm mundësinë e shpëtimit të shpirtit duke iu nënshtruar papës. Gjithashtu, spiunazhi, ndërhyrjet politike të tërthorta dhe të guximshme;disa herë edhe justifikimi i krimeve politike që të praktikuara nga Jezuitët për arritjen e qëllimeve të tyre më të larta, si edhe lavdërimet lajkatare që u bënin mbretërve politike dhe princërve të shoqëruara këto edhe me premtime për mbështetje politike më të njohura të Jezuiteëve. Një kohësisht duhet vënë në dukje se jezuitët shfrytëzuan për këtë qëllim edhe Rrëfimin, për të detyruar priftërinjt nështratin e vdekjes ose gratë e veja që t`i linin trashëgim pasurinë e tyre Kishës romano-katolike. Përdorimi i një arsenali të tërë mjetesh propogandistike, kulturore dhe politike nga jezuitët bëri që politika uniatiste e Vatikanit të japë rezultate në radhët e Ukrainasve (rutenët), e një pjese te rumunëve të Transilvanisë, e një pjese të vllehëve e të serbëve në Kroaci dhe Bosnje, të arbëreshëve në Italinë e Jugut si edhe e një pjese të kishave skizmatike të nestorianëve të monofizitëve e maronitëve.
Në vitin 1569, një pjasë e Ukrainës ra nën sundimin e mbretit Katolik të Polonisë, Sigismund III, dhe në një kohë kur jezuitët ishin ishin të plotëfuqishëm në Poloni. Situata e Orthodhoksve edhe pse jo e mirë, tani u bë e padurueshme. Nuk kishin të drejta civile, në fshat ishin gjysëmrobër të shfrytëzuar deri nëq palcë nga çifligarët, rutenët radhë pas radhe humbasin pronarët e tyre çifligarë, të cilët për të ruajtur pronat e tyre, kalonin në katolicizëm kështu që populli i mbetur pa mbështetje detyrohej të kalonte me Romën. Për ballë debateve, omilive, rrëfimeve, pompozitetit ritual përballë shkollave dhe veprimtarive karitative të zhvilluara nga jezuitët sidomos në kohën e koleres – 1570, kleri orthodhoks tregoi mefshtësi. Bashkimi me Romën zyrtarisht u bë në sinodin e Berest – Litovskit, më 1596, pas një pregatitje në prapaskenë me firma në të bardhë duke u falsifikuar vulneti i vërtetë i popullit. Orthodhokësve iu premtua mos ndryshimi i shërbesave fetare, liria e kultit dhe pjesmarja në Dietën (parlamentin) dhe Senatin e vendit. Në fakt Kisha uniate nuk mori asgjë nga premtimet që iu dhanë : vend në Dietën nuk iu dha rituali bizantin ishte objekt talljesh, kishat orthodhokse përdhoseshin nga grupe studentësh katolikë të dehur dhe u mernin orthodhokësve lokalet e kultit edhe pse mund të përbënin shumicën në famullinë përkatëse. Kur u bë ndarja e Polonisë (1772 – 1795), rutenët duke kaluar me rusët rikthehen në orthodhoksi, ndërsa ata që ishin në Galicia mbeten uniat deri më 1946. Në vitin 1700 realizohet bashkimi me Romën e një pjesë të rumunëve të Transilvanisë,(2.000.000.),e cila përfshihej në perandorin Austro–Hungareze. Metodat e përdorura ishin po ato të përdorura me rutenët. Më 8 Nëntor 1948, pas 250 vjetësh uniatism, komunitet uniate kaluan Kishën Orthodhokse të Rumanisë me dekret të pushtetit komunist.
Me Romën u abashkuan afro 10.000 vlleh të Istrias, Sllovenisë dhe Kroacisë ku kishin gjetur strehim ngafrika e turqëve. Para qendresës së tyre të vendosur, jezuitët i shpërndanë si rojtarë kufijsh midis Stirias dhe Baçikas, ku mandej i konvertuan me mjete brutale. Gjithashtu me mjete të përgjakëshme dhe me anë të një propogande të vazhdueshme u bashkuan me Romën edhe një e Serbëve të Banatit, si edhe një pjesë e boshnjakëve të emigruar në shekullin XVII në Slloveni dhe Baçika(disa qindra mijë),të cilët nuk u bashkuan me Romën, por i kaluan direkt në ritin latin. Kështu vepruan edhe me një pjesë të popullatës në Bosnje–Hercegoviënë, me popullsinë greke në Kalabri dhe Sicili, me arbëreshët të cilët qysh në shekullin XVI- te kisha dhe monastire Orthodhokse, që kishin mbetur nga zotërimet bizantine në Itali.
Duke qenë të veçuar nga lidhjet kanonike me një jerki Orthodhokse, duke mos patur shkollë për pëqrgatitjen e klerit, me kalimin e kohës greko-arbëreshët humbasin pamvarësinë, sidomos rreth vitit 1600 kur papa Klementi VIII ndaloi popullatën të merrte pjesë në shërbesat orthodhokse tëkryera nga më tepër se 200 priftërinj grekë të martuar, shërbesa të cilat populli i çmonte më shumë se shërbesat e ritit latin. Gradualisht u ndaluan nga shërbesat të gjithë priftërinjtë grekë, me përjashtim të qyteteve të mëdha, sidomos Trieste dhe Venecia ku për hir të rrethanave politike më liberale, kleri grek zhvillonte madje edhe një veprimtari publicistike dhe karitative, sidomos nën udhëheqjen e kryepiskopit Gavril Seviros(+ 1616).
Në ritin latin kaluan gjatë shekujve të sundimit latin shumë grekë të ishujve Dodekanez, por u përpoqën të ruanin së paku ritin bizantin si greko-arbëreshët e Italisë së Jugut.
II. Një fushë të gjerë veprimi gjetën jezuitët në komunitetet orthodhokse skizmatike (heterodokse): monofizitistët,jakobinët dhe nestorianët.

Midi heterodoks që kaluan direkt në ritin latin ose u bashkuan me Romën (Uniate) janë armenët e Polonisë,(monogizitistë)të cilët qenë të parët në shekullin e XVI, mandej armenët e Transilvanisë (1686), ata të Çiliçias (1742) dhe të Kosandinopolit. Nga fundi i shekullit XVIII katolikët tërhoqën nga ana e tyre një pjesë të Sirianëve. Me pak terren gjetën tek Koptët e Egjiptit dhe tek abisinianët me gjithë ndihmën e dhën nga italianët. Nga ana tjetër ndaj maronitëve t ëLibanit katolikët përdorën dhunënpër bashkimin mej Romën qysh në kohën e kryqëzatave,bashkim i cili sanksionua në Koferencën e mbajtur pas Sinodit të Firences (më 1445). Më 1584 papa Grigori XIII ngriti për ata një shkollë të posaçme: “Collegium Maroniticum”.
Përpjekjet e kishës romano-katolike për të konvertuar në katolicizëm Nestorianët nuk u kurorëzuan me sukses. Bashkimi i bërë në Romë më 1445 në një sinod nuk përfshiu të gjithë nestorianët, por vetëm ata të ishullit Qipro, ku gjendeshin koloni të fuqishme nestoriane, maronite dhe jakobite. Nestorianët e bashkuar me Romën vazhduan të mbeten heterodoksë.
Në lidhje me kishën Kopte, qysh nëkohën e kryqëzatave(1096-1291)Roma papaleu përpoq u përpoq të tërhiqte në gjirin e saj si kishën Kopte si edhe atë të abisinianëve. Kjo fushat u vazhdua në shekujt XIII dhe XIV. Papa Nikolla IV (1288-1292) dhe papa Joani XXII (1316-1324) dërguan misionerë për përgatitjen e terrenit. Patiarku i Koptëve, Joani i Aleksandrisë, iu përgjegj papëve me respekt dhe dërgoi më 1440 në Firence përfaqësuesin e tij. Monofizitët e Abisinisë dhe ata të Palestinës u bashkuan me Romën në të njëjtën kohë (1442). Por akti i Firences mbeti një formalitet i thjeshtë që nuk solli frutet e pritura nga Roma. Misionerët Portugezë që u dërguan në Abisini më 1486, megjithëse u pritën mirë, nuk mundën të realizonin asgjë në favor të bashkimit me Romën.
Në gjirin e kishës monofizitiate të Sirisë (jakobite), në shekullin eXIII ndodhi një përçarje. Nga kjo përçarje përfituan romano-katolikët për të tërhequr n jë pjesë me Romën. Rivaliteti që eksistonte midis dy grupeve qysh në vitin 1293 bëri udhëheqësit e jakobitëve të Sirisë Lindore ishin të predispozuar të bashkohen me Romën. Papa Eugjen IV pranoi me shumë dashamirësi delegacion Sirian. Rezultati i bisedimeve ishte se delegacini sirian pranonte disa devijime monofizitiste dhe monotelitiste. Më 1444 i deleguari sirian Abdalla pranoi Deklaratën e bashkimit. Mirëpo ky bashkim i jakobitëve të Sirisë lindore me Romën nuk i`a arriti qëllimit.
Për të tërheqor kishën monofizitiste të armenëve në anën e së cilit, me pak sukses patën bizantinët dhe më shumë latinët. Mbretërit armen e kuptuan se ng adashamirësia e kryqëzatave varej në një masë të madhe e ardhmja e kombit të tyre dhe pas kryqëzatave nga dashamirësia e Perëndimit. Prandaj mirëpriten përpjekjet e Romës për bashkimin me Kishën romano-katolike. Bashkimi u vendos ën sinodin lokal të Sisit më 1307. në shekullin XIV midionerët e papës Joan XII krijuan midis armeënve një Urdhër Dominikan uniatësh, i cili u quajt “Urdhëri i Uniatëve të Shën Gjergj Dritëdhënësit”,apostulli i armenëve,. Misioni i këtij Urdhëri ishte themelimi i një kolegji, ku të rinjt armen do të mernin një edukatë fetare latine. Misioni katolik në Armeni, si edhe të gjitha përpjekjet për tërhequr armenët në katolicizëm, pushuan në vitin 1375 kur u zhduk mbretëria e Armenisë së vogël. Megjithëatë papët nuk hoqën dorë nga përpjekjet e tyre.
Vetën njërën nga kishat heterodokse mundën fitonin në anën e tyre: kishën e maronitëve të Malit të Libanit. Maronitët u treguan qenë në fillim miq të kryqtarëve dhe kur u krijua në Antohia patriarhia latine tituullari i saj mundi të bind më 1182 patriarkun dhe klerin maronit të heq dorë ngamotelitismi dhe të bashkoheshiin me Romën. Maronitët njohën papën si kokën supreme të kristianizmit, ndërsa papa njohu patriarkun e maronitëve në Malin e Libanit orthodhoks, duke toleruar martesën e priftërinjëve si edhe praktika të tjera të kishës maronite. Bashkimi u bë më 1445 dhe përfshinte edhe maronitët e ishullit të Qipros.

2. – Uniatizmi pas shëmbjes së komonizmit në Evropën Qendrore dhe Lindore.

Gjatë regjimeve komunoiste në këtë pjesë të Evropës, qeveritë komuniste, si në republikën e Ukrainës të ish Bashkimit Sovjetik, ku kishte një numër të madh uniatësh (rutenët) prishën lidhjen me Romën në vitin 1946, në Rumani për uniatët e Transilvanisë (rreth 2.000.000.besimtarë) prishja u bë në vitin 1948, kështu edhe disa, vende të tjera,duke i konsideruar uniatët si agjent të mundshëm të Vatikanit kundër komunizmit,për më teprë që Vatikani në të gjithë botën,me anë të emisioneve të Radio Vatikanit dhe nëpërmjet shtypit të vet,një propogandë sistematike dhe të pamëshirëshme kundër komunismit ateist. Kisha uniate konsiderohej si Kali i Trojës në Evropën komuniste.
Pas shëmbjes së komunizmit dhe triumfit të demokracisë në këto vende, Vatikani nisi një politikë të re prozelitiste për tërheqjen besimtarëve Orthodhoks në anën e Romës,duke dërguar në të gjitha këto vende grupe misionarësh,që u përhapën gjithandej si kërpudhat pas shiut. Propagandën e Vatikanit e favorizonte gjendja e mjerë ekonomike dhe vakumi shpirtëror që kishte lënë nata e gjatë ateistenë këto vende. Prapa mauneve me ushqime,rroba dhe medikamente dhe ndihma falas zhvillohej një propogandë prozelite e paramenduar dhe e organizuar mirë mbi bazën e një përvoje të gjatë shekullore. Në këtë mënurë Kisha Romano – katolike në vend që të ndihmonte materialisht dhe ekonomikisht ringjalljen e fesë kristiane në këto vende – Kishën Orthodhokse,orvatej ti merrte asaj besimtarët duke kthyer në katolikë të mirëfilltë ose në Uniat. Kjo propogandë anti – orthodhokse e zhvilluar nga një kishë motër kristiane,shumë e pasur dhe e fuqishëme,ngjalli zemërimin e Patriarkisë Ekumenike të Kostandinopolit dhe të Patriarkisë së Moskës. Patriarku i Kostandinopolit,Bartolomeu I,në mesazhin që i dërgonte Papës Gjon – Pavlit II me rastin e festës tradicionale të Shën Pavlit dhe Shën Pjetrit vitin e kaluar,ankohej për këto veprime të Vatikanit dhe shprehte zemërin e tij duke e dënuar prozelitizmin romano-katolik në mënyrë të vendosur. Është për tu vënë në dukje se ky mesazh u botua në gazetën e Vatikanit Oservatore Romano. Po kështu Patriarku i Moskës Aleksi II, në takimin që pati në Moskë me udhëheqës të shquar të misioneve në Rusi,shprehu pakënaqësinë e tij dhe dënoi një veprim të tillë. Jo vetëm udhëheqësit e orthodhoksisë e dënuan prozelitizmin romano – katolik,por edhe vetë teologë të shquar katolikë janë shprehur kundër Vatikanit. E tillë ishte Deklarata e 9 teologëve katolikë amerikanë,botuar në Nr.174\1993 të Sop-it që del në Paris,në të cilën thuhej : “Në përfundimin e mbledhjes që u mbajt në Douglaston të New Yorkut në fund të muajit tetor 1992,të 9 teologët katolikë bënë të njohur publikisht marrjen e një pozicioni mbi problemin uniatismit dhe prozelitizmit në veëndet e Evropës Qendrore dhe Lindore”. Ata deklaronin tekstualisht sa vijon : “Është urgjentisht e domosdoshme të jepen sigurime pa ekuivok nga ana e katolikëve që të pranojnë se kishat Orthodhokse do të trajtohen si kisha motra në praktikë dhe jo vetëm në teori. Kisha katolike nuk duhet të përdorë burimet e saj njerëzore dhe materiale,të cilat janë shumë më të mëdha nga ato të kishës orthodhokse, për të friksuar ose joshu rkristianët orthodhoksë duke ju propozuar atyre të braktisin traditat e tyre. Përkundrazi, kisha katolike duhet të ndihmojë kishat orthodhokse dhe komunitetet katolike të ritit oriental,në misionin e tyre. “( teologët sipërm katolikë janë profesorë të shquar në universitet e Amerikës, njëri nga të cilët mertëe pjesë në mbledhjen e Ballantit,afër Beirutit, në Liban dhe më tha vetë në pushim se ai ishte njëri prej këtyre 9 teologëve, por që në mbledhje u desh ta përmendja unë Deklaratën e tyre. Ky person ishte Monsenjor Prof Frederick R. Mc. Manus në universitetin katolik të Washingtonit”).
Vatikani kurdoherë ka menduar se Uniatismi, pas dështimit të përpjekjeve për bashkimin e dy kishave orthodhokse dhe romano –katolike mbi bazën e Primatit papal dhe të shtesës Filioque në Simbolin e Besimit,do të ishte rruga më praktike për të realizuar bashkimin nën primatin papal,mbasi kisha orthodhokse ruante dogmat e saj, ritin liturgjik bizantin kanunet dhe klerin, veçse viheshin nën juridiksionion (vartësinë)e papës. Komunitetet uniate do të kishin vetëm në udhëheqjen e dioqezave të tyre vetëm episkopë katolikë të emëruar nga papa. Prandaj, pas shembjes së komunizmit në Evropën Qëndrore dhe Lindore rifilluan propagandën e tyre uniatiste për tërheqjen e komuniteteve orthodhokse në varësinë e Romës,duke përhapur idenë,se në dëshirën për unitetin e kristianizmi,së pari midis dy kishave kristitiane më të mëdha në botë, orthodhoksë dhe romano katolikë,uniatismi ishte një rrugë kompromisi e përshtatëshme.
Problemi i bashkimit të dy kishave ka disa vjet që është marë në diskutim në kuadrin e një konference të nivelit të botëror për dialogun midis orthodhokësve dhe katolikëve. Për këtë qëllim,d.m.th te unianitistët si rrugë e përshtatëshme drejt bashkimit, konferenca është mbledhur tri herë,një herë në Freising të Gjermanisë, në Qershor 1990,herën e dytë në Ariccia pranë Romës në Itali në Qershor 1991, dhe herën e fundit në Ballamand pranë Beirutit,në Liban,në ku mori pjesë edhe një përfaqësues i K.O A SH-it. Si në Freising dhe në Ariccia uniatismi u konsiderua si një rrugë e gabuar,por mbetej që dialogu të vazhdonte në të ardhmen në një mbledhje tjetër,për ta zgjidhur përfundimisht problemin. Konferenca e Ballamandit,që u mbajt nga data 17-23 Qershor 1993,e zgjidhi përfundimisht problemin duke e quajtur uniatismin si rrugë të gabuar. Midis të tjerave në Deklaratën e përbashkët me titull “Uniatismi – metodë bashkimi e së kaluarës dhe kërkime aktuale për një bashkim të plotë”, ndër të tjera thuhet: Kjo formë e “apostolatit misioner”e quajtur Uniatisëm nuk mund të pranohet më as si metodë për tu ndjekur,as si model për bashkimin që synojnë të arrij në kishat tona.
Në deklaratë citohen fjalët e papës Gjon Pavli II në lidhje me bashkimin e të dy kishave motra: “Përpjekjt ekumenike të kishave motra të Lindjes dhe të Perëndimt,të mbështetura mbi dialog dhe lutje,kërkojnë të gjejnë një bashkim të përsosur dhe total, i cili të mos jetë as thithje as shkrirje,por një takim i bazuar në të vërtetë dhe dashurinë”.
Cila do të jetë forma e bashkimit të dy kishave Orthodhokse dhe romano-katolike,këtë do ta tregojnë konferencat e ardhëshme botërore të dialogut katoliko-orthodhoks. E rëndësishme është se ky dialog është vënë në rrugë të mbarë,të dy palët tregohen të predispozuara të merren vesh,fryma e debateve është konstruktive,takimet periodike kanë bërë që njerëzit kanë dëshirë të afrohen,të njihen,të miqësohen,gjë që krijon premiza për thellimin e mirëkuptuimit,të arësyes dhe të njohejs nga afër të problemeve. Izolimi dhe polarizimi i qendrimeve në të kaluarën i ka arritur distancat,kurse dialogu i ka shkurtuar duke hapur realisht prespektiva për bashkimin e dy kishave. Krishti ka qenë një i vetëm dhe Kisha eTij duhet të jetë një e vetme.Ekumenike,universale në kuptimin e plotë të fjalës.
Këtu dua të bëj një parantezë. Midis problemeve që u përpoqa të ngre gjatë debatit në Ballamand ishte edhe roli i shkollave fetare katolike dhe orthodhokse në edukimin dhe formimin e klerit të ulët dhe të lartë. Në polarizimin e qendrimeve antagoniste në të kaluarën,vekaluarën,veç të tjerave ka kontribuar dhe edukimi i studentëve të seminareve dhe të kolegjeve me një frymë jo miqësore ndaj njëri – tjetrit,ekskluziviste në sensin se katolicizmi është më i mirë se orthodhoksizmi,se katolikët janë larguar shumë nga dogmat e vendosura edhe me aprovimin e tyre në Sinodet Ekumenike të mijëvjeçarit të parë, se katolikët kanë bërë shumë inovacione të papranueshme nga pikëpamja doktrinore,e.t.j. Me një fjalë secili lavdëronte vehten dhe shante tjetrin. Pas mbarimit të shkollës ky lloj indoktrinimi,që nuk pajtohet kurrësesi me mësimet e Jisu Krishtit,ushqente përbuzjen,ndjenjën e superioritetit dhe ndaj të nënvleftësimit tëpartnerit orthodhoks ose katolik dhe kështu,krijohej ai polarizim i dëmshëm që nisi të shkrijë me fillimin e dialogut. Prandaj në konteksin e dialogut,theksova se trupi i mësuesve dhe i profesorëve duhet të ndryshoj pozicion,sepse nxënësi ose studenti është pasqyra e tyre. Klerikët e ardhëshëmdo të zbatojnë në jetë ato që kanë mësuar në shkollë,dhe mbi të gjitha,do t`i karakterizojë fryma me të cilën janë edukuar. Prandaj në shkollat fetare duhet të bëhet një kthesë 180 gradë kështu e tutje. Kishat të paraqiten ashtu siç janë, me të metat dhe anët e tyre të mira, por pa futur në shpirtin e brezit të ri të frymës e përbuzjes, nënvleftësimit dhe madje edhe të urrejtjes nga ndonjëherë. Fryma konstruktive e dialogut, pra duhet të arrijë deri në bangat e seminarit të Kishës Orthodhokse Autoqefale të Shqipërisë, këtu në Durrës.
E theksoj këtë gjë, veçanërisht për shkollën tonë,sepse që të gjithë ne kush më pak e kush më shumë, karakterizohemi nga kjo frymë dhe nuk kemi munguar ta shfaqim në biseda të ndryshme. Ne nuk duhet të përbuzim kërkënd, vetëm të bindim me argumenta,dhe kur nuk arrijmë ta bindim kundërshtarin,të mbetemi miq dhe ta vazhdojmë bisedën në të arthmen. Kjo është vetëm një kërkesë për njerzit e qytetëruar,por për më tepër për çdo kristian që zbaton mësimet e Ungillit.