Shtatore... shtatore
Historia moderne e njerėzimit njeh dy periudha demokracie, njėra nė Greqinė e vjetėr, fundin e tė cilės e vulosi Aleksandri i Madh dhe tjetra dyqind vitet e fundit. Historia e shqiptarve njeh po dy periudha demokracie e para nė vitet 20 tė shekulli tė kaluar dhe e dyta nė vitet 90 e nė vazhdim.
Viti 514 para Krishtit, Greqia e vjetėr. Harmodiusi dhe Aristogeitoni vranė vėllain e njė tirani. Ata u ngritėn nė qiell nga demokracia; thėnė me fjalėt e Arsitotelit, mėsuesit tė Aleksandir tė Madh, tek Retorika: ...shtatoret e tyre ishin tė parat qė u ngritėn nė pazar. Ky shėmbull pason pėrgjithėsimin se duhet tė lartojmė ... tė vetmin apo tė parin, ose thuajse tė vetmin qė ka bėrė diēka apo qė e ka bėrė mė mirė se kushdo tjetėr... na bėn tė qartė meritėn e tyre dhe na le tė mendojmė se njerėzit i lartonin nė shtėpi, siē thotė populli i kishin mbi krye e sipėr.
Viti 2000 mbas Krishtit, Tirana ... jo dhe aq e re. Ngrihet shtatorja e zotėruesit tė saj tė shekullit tė XVII-tė. Tirani dhe Tirana nuk janė dhe aq njė koinēidencė e pakėndėshme gjuhėsore, po tė mendosh se demokracia(!) ngre nė qiell njė pasha, njė pėrfaqsues tė sundimit monarkik(?), veprim si prej arsenalit sfidues tė pasardhėsve tė Zogut I. Kjo ėshtė demokraci me kokė poshtė, demokraci e pėrmbysur. Katėr vjet mė vonė prej pesė presidentėsh tė shteteve ballkanikė pėrurohet nė Tiranė shtatorja e Nėnė Terezės. Nė njė shesh tė rėndėsishėm por nė cep, e ngjashme me njė shtatore tė Gandit nė Union Square, Nju Jork, me pėrmasa natyrale e veshje indiane dhe pothuaj pa piedestal.
Heshtja e shtatoreve nuk kaloi nė heshtje. Pluhuri i tė parės u bė barut pėr Maks Velon qė nėn titullin Tė hiqet monumenti i Sulejman Pashės tek Shekulli i 26/01/2004 dha kushtrimin nė ato qė duhen quajtur Retorikat Shqiptare, tė cilat kulmuan epikisht me pėrleshjen identitare tė Ismail Kadaresė dhe Rexhep Qoses; Nėnė Tereza e lumnuar nuk mundi ti shuante siē pati bėrė nė lindje: kapedanėt janė shqiptarė, ēetat tė ngjeshura. Janė retorika sepse tė gjithė (ndonėse virtualisht) kėrkonin tė na bindnin pėr bindjen e tyre, ato janė larg debatit sepse palėt nuk rrahėn mendimet e dolėn diku, por nuk janė as polemika, jo pėrsa fjala mbart rrėnjėn polemos-luftė, por se polemist quhet ai qė shkon kundra rrymės, sinonim ka kontraversialin. I tillė dhe po kalon viti 2006, vit kur retorika zėvendėson kallashin, por dhe vit kur demokracia vazhdon shtatorimin e harmodiusėve dhe aristogenėve tė kohės sė saj pa pasur rregulla e zbatuar kritere, pa filtruar e ftohur emocionet, me njė vėshtrim aksonometrik, ku ēėshtė mė e afėrt duket mė e madhe.
Qė tash e tutje Qėndra Ndėrkombėtare e Kulturės quhet Arbnori. Pėr ēfarė meritash tė veēanta ėshtė lartuar sa njė piramidė Pjetėr Arbnori? Pėrse njė margaritar i byzylykut arkitektonik nė bulevardin Dėshmorėt e Kombit, njė vepėr e denjė pėr Shėn Pjetrin i jepet Pjetrit!? Pėr socialdemokracinė para tij ishte Musine Kokalari, nė letėrsi mbeti shkrimtar minor dhe jo i ndėrkombėtarizuar si Ismail Kadareja, nė politikė nuk pati njė shkollė tė tijėn, nuk dėgjuam kėnd ta citonte por pamė termometrin e zgjedhėsve tė tij tė binte nė kallkan. Nė pranojmė meritė tė qėnit Kryetar i Kuvendit kjo nuk i takon as kujt u zgjodh nė demokracinė e parė, por atij tė Lidhjes Shqiptare tė Prizrenit, demokracia nis atje. Ndryshe dhe Pallati i Kongreseve emėrtohet sipas njė kryetari a kryetareje me emėr a mbiemėr tė bukur, e ku i dihet, ngjit si stadiumi Qemal Stafa. Njė padrejtėsi korigjohet, nuk ballancohet me njė padrejtėsi tė re.
Pėrse tė mos kompensohet komuniteti katolik, mė i pėrndjekuri, me piramidėn e tė ngrejė Katedralen Shėn Tereza e Tiranės, selia e njė kardinali shqiptar, nė tė cilėn njerzit tė hedhin qindarka nga kursimet e tyre pėr tė vazhduar misionin e nisur prej Nėnė Terezės. Ky ėshtė hapi i parė dhe nuk ėshtė fantazi qė meshėn e parė ta mbajė Papa i Romės teksa nga kėmbanat tė kumbojė Himni i Europės. Mund tė mos jemi tė pasur sa tė blemė pėr 20 milion Pallatin Scanderbeg nė Romė se e shohin turistėt siē kėrkon emnaku im Pollovina tek Korrieri, por duhet tė jemi aq tė ditur sa Pallatin Skėnderbeu dhe turistėt ti kemi nė rrugėt tona. Sa pėr Pjetėr Arbnorin e cilindo kryetar tjetėr brenda mureve tė kuvendit mund tė vendoset koka e tij, e pėr ta bėrė kėtė traditė presidentėt tė kenė nga njė bust brenda presidencės, e kryeministrat nga njė tabllo korridoreve tė kryeministrisė.
Azem Hajdari sė shpejti do tė ketė po aq vende publike pėrkujtimi sa Avni Rustemi, tre: varrin ku prehet, monumentin tek vendi ku u qėllua dhe shtatoren qė po i ngrihet; debati nuk ėshtė nė duhet ngritur apo jo, por ku duhet ngritur. Avni Rustemi ekzekutoi Esad Pashė Toptanin nė mes tė Parisit, me dorėn e tij dhe mendjen e tij; Azem Hajdari tok me tė tjerėt, lejoi metamorfozėn e Ramiz Alisė nga vėlla i tiranit nė presidentin e parė tė demokracisė tė pas 90. Tė dy heronj, njėri vrasės, tjetri viktimė. Avniu e bėri veten hero, ėshtė fati dhe fati i keq qė e veēon Azemin prej dhjetoristėve, por fati sėshtė meritė. Shoqata Azem Hajdari, mishėrimi dhe vazhdimėsia e tij dikton se ku duhet tė ngrihet shtatorja. Kjo ėshtė njėlloj sikur ta kėrkojė Azemi vetė. Njė prej atyre qė u sulėn tė pėrmbysin dhe pėrmbysėn shtatoren e tiranit tė mendojė pėr piedestalin ku do tė ngrihet shtatorja e tij. Si tek Luftėtari Kombėtar i Odhise Paskalit Azemi mund tė jetė fytyra e monumentit tė studentit, dhjetoristit, sa lider aq dhe pjesė e valės studentore tė atij lumi tė rrėmbyeshėm qė zbriti me rrapėllimė prej Qytetit Studenti, kėto detaje janė si guri qė orakulli Odhise i ka vėnė nėn kėmbė luftėtarit, zhvendoseni piedestalin ku tė doni, kėmba e tij mbi gur jep mesazhin qė e bėn fjalė Ali Asllani Koha ėshtė e maskarenjve, por Atdheu i shqiptarve.
Njė pjesė e qeveritarėve pėrgjegjės dhe grupeve tė interesit pėr kėto ngritje nė qiell as nuk i nderojnė nėpėr shtėpitė e tyre tė lartpėrmendurit: zor se kanė ndonjė libėr tė Pjetėr Arbnorit apo ndonjė fotografi tė Azem Hajdarit; pėrkundrazi, humbja e rėndėsisė tė tė parit dhe vdekja e parakohėshme e tė dytit i kanė hipur nė karrige. Mos i lartojnė pėr kėtė? Atėhere pėrse ja nxjerin popullit nė pazar? Ēkėrkon kjo qeveri demokratėsh liberale tė na qeverisė dhe ndjenjat dhe nderimin. A nuk ėshtė i saji slogani i ballinės sė Democratic Review (1837-1859): Qeveri e mirė ėshtė ajo qė qeveris mė pak qė Thorau e vazhdoi ...qė nuk qeveris fare e nė kėtė rast bėhet Qeveri e mirė ėshtė ajo qė nuk ngre fare shtatore. Populli tė ngrejė monumentet qė do: njė Skėnderbe, Ismail Qemal a njė tė barabartė pėr nga pėrmasat, matur me kutin e tij e peshuar nga supet e tij. Demokratėt, jo pseudot me kostum demokrati, duhet tja heqin vetes kėtė kompetencė qė sju takon. Kur lartėsimi pėr bashkėpuntorėt e Sali Berishės ka tė tilla pėrmasa, shtatoren e tij nuk ka pėr ta nxėnė qielli. A nuk bėri kėshtu tirani duke lartuar shokėt e vdekur tė armėve?
Duhet tė ndalemi tek monumentet e heronjve tė demokracisė sonė tė parė: tju fshijmė pluhurin, ti nderojmė. Pėr asnjė rast dhe asnjė arsye njė bėmė e heronjve tė kohės sonė nuk mundet tė parakalojė njė bėmė tė ngjashme tė heronjve tė paraardhėsve tanė. Heronjtė e paraardhėsve tanė ishin tė parėt por ishin dhe tė vetmit, heronjtė e kohės sonė janė tė dytėt nė kuadrin e tabllosė shqiptare dhe pothuajse tė fundit nė kuadrin e tabllosė sė perandorisė komuniste; heronjtė tanė nuk janė as tė vetmit, ata kanė shembullin e paraardhėsve fillo prej Harmodiusit dhe Aristogeinit, por ata janė pjesė e Lėvizjes sė Dhjetorit. Por dhe bėmat e heronjve tė pasardhėsve tanė nė demokraci do tė jenė mė tė mėdha se bėmat e heronjve tanė, tė ndryshme nga modeli qė Noli e jep se i vogli shtrin tiranin/dhe i shtypuri viganin dhe pėr kėta njerėz tė sė ardhmes duhen lėnė sheshe bosh e shkolla pa emėr.
Shtatore... shtatore. Shtatore qė ikin, shtatore qė vijnė, shtatore kėtu shtatore atje, shtatore pėr kėtė shtatore pėr atė. Surealizmi Pezak (togfjalėsh i Velos: Shekulli i 29/03/06) po pushton heshturazi hapėsirėn publike, veēanėrisht tė Tiranės. Vėrtet shoqėria e sotme ėshtė shumėdimensionale por hapėsira publike ngrihet mbi po atė shesh. Qytetarėt, si nė metamorfozėn kafkiane tė Velos sa mė shumė do tė kalojnė vitet aq mė pak do tė ndjehen njerėz e aq mė shumė do tė ndjehen bronz. Ismail Qemali nė Vlorėn e flamurit, e Bajram Curri nė Bajram Curr nuk janė plotėsorė pėr kėtė demokraci tė varfėr qė morri trashėgim 700 mijė bunkerė dhe po le trashėgim 70 mijė lapidare, buste, shtatore, tė fundit atė tė Fan Nolit thuajse laik e sikur tė ishte babai i abetares tek oborri i shkollės qė mban emrin e tij. Kryemerita e Nolit ėshtė Kisha Autoqefale e Shqipėrisė, njė monument i shkėlqyer, qė ne tė sotmit i sillemi si guake; nė i duhet bėrė shtatore i duhet bėrė pėr kėtė, me veshjen e artė ceremoniale tė Kryepeshkopit tė tė gjithė Shqipėrisė, tė parit, tė pėrndriturit.
Nė kohė ... tė gjitha kėto shtatore do tė kenė fatin e pashmangshėm qė jepet nė vargjet e Persi Bishi Shellit:
Dy kėmbė tė mėdha dhe patrup prej guri
Qėndronin nė shkretėtirė. Pranė tyre nė rėrė
Gjysėm zhytur njė fytyrė...
Dhe nė piedestal lexoheshin kėto fjalė:
Mė quajnė Ozimandias, mbret mbi mbretėrit:
Shikomi bėmat, i madhėrishėm, dhe dėshpėrohu!
Merrni guximin tė pyesni: Ēdo tė bėnin heronjtė tanė me shtatoret? Pashai i Tiranės do tju kishte kėputur qafėn atyre qė e kryqėzuan mes trafikut. Nėnė Tereza e Kalkutės do kishte ngritur vėlla Lazarin nga varri, do tė ngarkonte shtatoren dhe patjetėr do tė bėnte atė qė bėri me limuzinėn e bardhė tė Papės kur ky ja dhuroi, do ta shiste pėr tė mbajtur hapur Shishu Bhavanin a Shanti Nagarin. Mermeret e bardha tė Pjetėr Arbnorit do skuqen prej turpit e mbase do thonė me humor: Ma nxitė faqen. Futėt balenėn nė kanaēe. Sa pėr atė qė do tė thotė Azem Hajdari nuk mund tė shkruaj mė mirė se Orion Dyrrahu nė poezinė Piedestali:
Ku dreq ėshtė ai piedestal
Ti hidhem e ti ve shqelmin!
Kush ėshtė ky? E si mund ta njohin o yll, o mik i dashur Petraq Kolevica kur shqiptarėt nuk kanė ende, jo veprėn por... asnjė libėr nė qarkullim prej Lasgushit (pėrjashto Vepra 2, Publicistikė!?). Ajo pėr tė cilėn ka nevojė Pogradeci dhe ne tė tjerėt nuk janė Dy shtatore tė larta pėr Poradecin dhe Kutelin o i shtrenjti Pėllumb Kulla, janė vepra e tyre, arti i tyre; rilexoni sonetin 55 tė Shekspirit: As tė mermertat, as tė artat monumente tė princėrve sdo rrojnė me shumė se kjo rimė e fuqishme. Poradeci, i fshehur dhe i thyer shkruante Bardhyl Berberi mė 08/04/2006 tek Shekulli, ... i ndarė mė tresh, ... fshihej nė dhomėn e pastruesve tė Pallatit tė Kulturės. Paratė duhen pėrdorur pėr veprėn e tyre me shpirt e gojė e mandej, mbase, ndoshta, edhe pėr njė masė bronzi pėr tė apasionuarit pas fotografisė.
Ti vesh nė dukje gabimet qė lidhen me pėrjetėsinė ėshtė tejet e vėshtirė, ti korigjosh si gabimet e tė pėrditėshmes nuk ėshtė e lehtė, por tė mos i thellosh gabimet ėshtė plotėsisht e mundėshme. Bota nderon ata qė ndruan fatet e njerėzimit me bėma gjeniale nė varreza, pėrse nuk e bėjmė ne kėtė. Pėrse elita jonė bėn tė sajin njė zakon tė keq tė masės, ngritjen e lapidarėve pėr ēdo viktimė aksidenti kur duhet tė ndodhė e kundėrta, masa tė marrė njė zakon tė urtė prej saj: njė varr, kur mundet edhe monumental. Ju lutem skulptorė: lėmoni artin, mos gdhėndni historinė! Demokracia jonė ėshtė ende tek ABC-ja, shkolla e saj ka njė shtator, oborri shumė shtatore. Do tė duhen tė kalojnė shumė shtatore qė ne tė adhurojmė vetėm njė shtatore: Demokracinė.
Krijoni Kontakt