IN MEMORIAM: Ate Zef Valentini S.J.

[NoName]

Përkujtojmë Atë Zef Valentinin S. J. në 27 vjetorin e vdekjes






Atë Zef Valentini lindi në Padovë më 1 korrik 1900. U diplomua për filozofi në vitin 1924 dhe më pas për teologji në vitin 1928. Ishte vetëm 20 vjeç, kur shkoi për herë të parë në Shqipëri si misionar jezuit. Ndërmjet viteve 1922-1932 ishte mësues në Kolegjen e mirënjohur Saveriane të Shkodrës, prandaj vepra e tij e parë, shkruar shqip e italisht, titullohet “Kolegja Saveriane ndër 50 vjetët e para 1877/´78-1927/´28”.

Më pas Atë Valentini shkroi biografinë e Garcia Moreno-s dhe nisi një sërë përkthimesh të autorëve të njohur botërorë në gjuhën shqipe. Paralelisht u muar me studime historike dhe letrare. Nga viti 1932 deri më 1943 drejtoi revistat e jezuitëve “Lajmtari i Zemrës së Krishtit” dhe “LEKA”.

Në fund të vitit 1943 At Zef Valentini u largua nga Shqipëria për në Itali, ku drejtoi revistën “Letture” dhe nisi të botojë shumë tekste mbi Shqipërinë. Në vitin 1955 ishte në krye të Katedrës së Gjuhës Shqipe në Universitetin e Palermos, ku themeloi dhe drejtoi “Qendrën ndërkombëtare të studimeve shqiptare”. Vdiq në Palermo më 16 nëntor 1979.

Për kontributin e madh që dha si njeri kulture e si bari shpirtrash në Shqipëri, e kujtojmë sot me nderim të thellë, duke cituar fjalët që tha për të Papa Pali VI më 25 prill 1968, me rastin e festimit të 500-vjetorit të vdekjes së Skënderbeut në Romë: “Shqiptarë! Duajeni Atë Zef Valentinin, se ai ju do me zemër. Çmojeni, se ai punon pa pushim për t’i bërë të njohura para botës vlerat tuaja shpirtërore dhe artistike. Ai është juaji, sepse i ka dhuruar çështjes suaj mendjen e zemrën e vet”.

Disa nga veprat e Atë Zef Valentinit:
“Kolegja Saveriane ndër 50 vjetët e para 1877/´78-1927/´28”;
“Biografi e Garcia Moreno-s”;
“Polieucte” e Kornejt (përkthim);
“Sauli” i Alfieri-t (përkthim)
“Studim mbi hakmarrjen historike të shqiptarëve” (Bashkautor me Fulvio Cordinjanon);
“Kronologji mbi historinë e Shqipërisë nga viti 313 e deri në shekullin XIII”;
“E drejta e komunitetit në traditën juridike shqiptare” (1956);
“Ligji i maleve shqiptare 1880-1932” (1969);
“E drejta juridike shqiptare”;
“Akte shqiptaro-veneciane të shekujve XIV-XV”;
Revista “Letture” (themeluar prej tij në vitin 1946-n në Itali);
“Shkodra dhe poeti i saj” (ese për Ernest Koliqin);
“Fishta” (studim për Gjergj Fishtën), në të cilin jezuiti Valentini e quan françeskanin Atë Fishta: “Homeri shqiptar, poet i madh kombëtar e një nga poetët epikë më të mëdhenjtë në botë”.


Kujtojmë se vetëm në revistën e njohur të Ernest Koliqit “Shêjzat”, botoi mbi njëqind artikuj e studime, që japin ndihmesën e vet në të gjitha fushat e kulturës.

Atë Zef Valentini nuk ishte shqiptar, por ndjehej shqiptar; e fliste dhe e shkruante shqipen më mirë se një shqiptar dhe bëri për kulturën e vërtetë shqiptare, atë që pak shqiptarë e kanë bërë.

[Albo]

Morali i pares

Zef VALENTINI,

Asht nji problem moral qi nuk ka pasë trazue aspak moralistat e moçëm e moralistat mjes-kohtarë, pse nuk ishte atëherë nji problem por nji rasë fort e fjesht aplikimi të parimevet ma temelore; po mjerisht nuk trazoj në temel as moralistat modern, jo pse nuk paraqet të vshtira as në kohë t'onë, por pse bota e jone materjale nuk desht me pëvetë mbi ket problem të ri ata idealista qi quhen me nji hije të let hironije "moralista" ase "filozof". E kështu moralistat u gjetën përpara nji fakti të kryem, e përpara faktit të kryem me responsabilitete të panjoftuna e me rrjedhime të frigshme, s'të bahet m'u tallë në kërkesë të fajevet shkaktore, por pragmatisht t'epet me pranue faktet e kryeme e me kerkue nji adaptim.
Qe problemi: cillat janë, jo vetëm parimet, por edhe rregullat e drejtsis morale qi do të drejtojnë kursin ose qarkullimin e pares.
Shka asht parja? Esencjalisht asht nji mjet tregtije per me letsue trampin. Motit kush delte me nji panajir për me ble nji lopë, merrte me vedi po e xam nja gjashtë berre per me ja lshue shoqit në vend të lopes: që trampi i fjesht ose trampi në natyrë.
Rregullat e kësaj tregti ne djep, janë - së pakut në teori - fort të fjeshta e të kjarta, madje asht vetëm nji rregull: Aqualitas dati et acepti in quo est iustitia commutativa: drejtsija e trampit përmbahet në barasim të gjas së dorzueme me gjan e marrun; un jam nieri nji kambe me ty, e e kam kurrnji të drejtë me pasunue vedin me dam t'andin, prandej, në marrsha dishka prej tejet, kam detyrë me ta ta me nji send qi të jet i vlerenjinjishëm per ty..
Porse trampi i fjeshtë ka pasë edhe aj ato zorimet e veta në lamë praktike.
Nji zotim moral: si mund të krahazohet p.sh. vjeftja e barrës së grunit me atë të nji petku? Janë dy soje tepër të ndryshme! Nuk kan nji masë të perbashktë, e prandej llogarija për me çue në vend egzigencat e asaj iustitia commutativa na del nji aplikim i kaperthyem i nji rregulle teper të fjeshtë.
Nji zorim teknik ose të thuesh logjistik: më lypet nji mall; asht e dijtun, do të trazohem me shkue në panajit e me kthye tuj bartë mallin e blem; po pse me u trazue dy herësh, tuj ba nji rrugë me mall t'em e nji tjetër me mallin e ri?
Do të kërkoj pra nji mall qi mund të baret let, por qi të ket vleftë të madhe sa me muejtë m'u ndrrue me çdo mall tjetër ma të randë, e me kaq letsova vshtirsin teknike; por kur edhe të gjith shitsat bijnë në godi me mue në të njoftun të vlerës së mallit të vogël, kemi gjete nji masë të perbashktë e të gjithmbarshme për të krahazue jo vetem mailnat per edhe punët e shërbimet e ndryshme, kemi ba nji hap të mirë për të zgidhun të çastjes morale.
Të marrim, për shembull një mall të vogël por fort të çmuem, nji metal të bukur e të lakmuem prej të gjithvet: arin.
Ket, mund e marr me vedi kudo, edhe me nji sasi mjeft të madhe; n'anë tjeter te gjith e njofin e e pranojnë ket soj malli; sejcilli shitës thotë: un me ket ar qi me paraqitet mund të marr njaq mall sa i dorzoj atij qi m'ep arin, edhe dishka ma tepër për shpërblim të të bartunit e të mundit; shitsat përgjithsisht per me krahazue mallnat e ndryshem, arsyetojnë: misri vin sa nji masë ari, orizi sa dy, prandej në dorzosha nji barrë oriz mund të lypi dy barrë miseër. Qe letsimi i qarkullimit tregtar, caktimi i çmimevet, masa temelore e perbashktë e vlerës së mallnavet, llogarit e fjeshtsueme, zgidhja e problemit moral e letsueme.
Porse ari mund të falsifikohet, zakonisht perzihet pak a shum me metal tjetër ma të dobët, nuk mund të shkojë nieri me terezi në dorë per me peshue arm ças per cas.
Lypet këtu ndërhymja e auktoritetit civil të garantojë setcillin se interresi i tij s'ka për të psue gja tuj pranue përdorimin e arit në vend të mallnavet në natyrë.
Auktoriteti publik ka me i vue vulën e vet arit të vërtetë me nji dishmi të peshës e të sasis së të përziemit; ma tepër edhe ka me e marrë vetë në dorë gjith punën e qarkullimit t'arit, e ka me qitë monedha, copë ari të vertetë, sasije e të përziemi të caktuem, të vulosuna në gjith syprinën mos të mundet kush me i limue.
Tregtija, pose kollajsimit teknik e qetsis morale, fiton sigurimin.
Drejtsis së trampit i shtohet drejts distributive, qi communium distributiva est secundum quadam proportionalitatem, qi siguron dobit e së mirës së perbashktë në marrdhanie shoqnore, të dame mbas së drejtës të sejcillit.
Edhe deri këtu ecë puna ujë, se mjeft kjartas shifet aplikimi i rregullës së drejtsis me nji lamë kaq të fjeshtë, e shifet edhe kollajsimi i masës së njinjishme e të sigurueme.
Por shka se në shekullin e XIII parja qi kishte kenë deri atherë nji unitet mase me vlerë reale e prandej të caktueme, nisi e u ba nji masë konvencjonale e prandej e luejshme e e pasigurtë. Filipi i Bukur, Mbret i Francës, tuj pa se shteti i qet monedhat, shteti asht aj qi u a cakton vlerën e i qet kundrejt nji shpërblimi përkatsë, mendoj se shteti mundet edhe me qitë monedha me nji vlerë t'ultë por me nji nitull të naltë aq sa me xjerrë fitim të madh, pa damtue sensibilisht privatët, shkurt me qitë zyrtarisht pare kalipe, tuj u zotnue me i shndrrue ma vonë me ar të vërtetë.
Njimend, deri sa kufizohet qarkullimi i parevet "kallpe" zyrtare mbrenda kufivet të shtetit qi i ka qitë, e deri sa ajo qeverri gzon besimin e nështetasvet si e zoja me mbajtë obligimet qi merr me ket soj kambjali, privatet nuk damtohen sensibilisht.
Por bani e desht, po e xam, nji manifakrurjer mudashnash prej Lionit me pague nji produktor lombard, qe se produktori lombard nuk don me diejtë gja per ato pare kallpe e s'pranon por veç ar të vërtetë; në pranoftë pare të Filipit, i pranon vetem me nji zbritje, të vogël o të madhe, në çmim titulluer të tyne, si mbas besimit qi i ep fuqis financjare të Filipit te Bukur. gjithnji tregtarët e mbrendshem deri diku pushojnë qetsisht me pare të Filipit ndër kanaveta, por kur shofin se Filipi i ka shprazë arkat e shtetit ndër lufta, atëherë nuk u xanë ma besë parevet të tija, edhe i çmojnë vetem 50% të vlerës titullore të tyne, po kje se kujtojnë se Filipi asht i zoti me pague vetëm 50% atij qi ja kthen për me pasë ar të vërtetë; i çmojnë 30% o ma pak, po kje se kujtojnë se vetëm aq asht i zoti me pague.
Me ket shembull e me ata qi e muernë mbrapa në Francë e njeti, nisi me hie në qarkullim të pares nji padrejtsi distributive, kah vlera e monedhes nuk kje ktej e mbrapa e sigurtë, por e luejshme nalt a poshtë simbas gjendjes së ditës; hini edhe nji padrejtsi komutative kah shteti merrte nji mall a nji shërbim e e shpërblete me monedhe vlere, tash a vonë, ma t'ultë.
Në kaq nder bankjerë e tregtarë muer të hapun edhe zakoni izraelit i "lettere di cambio" ose i kambjalevet. Qysh motit, izraelitët ishin kenë shpërda në të tanë botën rromake e barbare, e tuj njoftë mirë se edhe të bartunit e pares s'artë kishte ato rreziqet e zorimet e veta - si mund t'a barti un nji miljon florinna prej Kordove në Trebizondë e në Makao, pa ndeshë kund në kusarë? - kishin zakonin me i shkrue nji tregtari tjetër fisi të vet e ky late çmimin n'emën të shoqit, tuj dijtë se shoqi mandej kish per të muejtë e per të dashtë me e rimborsue.
Asht e dijtun, rimborsimi mund u bate edhe sa vjet ma vonë; prandej izraeliti kordovas, pa pasë ar n'arke të vet muejtte me porosite mundash në Makao tuj u pshtetë në kredi d.m.th. në besim qi i epte bashkvllau i atjeshem: mbasandej paret, tuj shitë, hijshin n'arkë, e qe se filloj nji tregti e nji fitim, pa fond tjetër posë besimit e pa monedhe tjetër posë letret.
Si muer të hapun ky zakon edhe jasht vllaznis izraelite, nder te gjith tregtarët qi kishin korrespondenta e ortakë, xuni fill sistemi financjar i kredis ose i besimit. Sistem i bukur, në kje besa njimend besë sikur ndër tregtarë të moçëm t'Amerikes Jugore, qi në vend të nji obligacjoni zhgulshin nji qyrne mjekrre e dorzojshin, e kreditori e diejte se ajo qyme nuk do të mbette në dorë, pse gjithshka bajshin por borxhin s'e leshin vjerrët. Sistem i dobishëm, pse epte kollajsim të madh e mundsi zhvillimi të madh në tregti. Por edhe sistem i rrezikshem fort po kje se ulet moraliteti e besa hahet, a por edhe vetëm po kje se e shtje në pune ket sistem nji andrratar qi lshohet në sypermarrje te parealizueshme.
Ktu, në fund të fundit, jemi gjithmonë në lamë drejtsije komutative, me nji element karakterizues të ri: besa e urtila.
Po sistemi i kambit ose i kredis qi prandej ishte vetëm nji vegël në dorë të nji tregtari i cilli ndrrote përnjimend mallna - grune, peihurna, dru, specje etj. - me ar, na duel mandej të thuesh në vedi, kshtu përnjiheri na duel përpara nji soj tregtari të ri, i cilli mundet tashti me ba tregti tuj ndrrue ar me letra, ose edhe vetem letra me letra: Bankjeri.
Banka paraqitet si nji institut i cilli don me kollajsue tregtin tuj i hjekë tregtarit kujdesin e të bartunit të monedhës: banka merr ar ktu, dërgon nji letër atje lerg, e bankjeri i atjeshëm paguen me ar ose sido t'interresuemin. Banka i ep tregtarit qi niset e s'mundet me marrë me vedi nji kuintal ar, nji letër, e tregtari tuj ra në çdo qytet, me at letër në dorë xjerrë prej bankavet të bashklidhuna paret qi i lypen.
Kshtu bankjeri "sensim sine sensu" ja xuni vendin shtetit si emisjonar valute: shteti qet monedha ari, masë të njoftun e mjet tregtie; bankjeri qet letra, vlerë të njoftun e mjet tregtije; madje shteti vetë, tuj pa dobit publike e fitimet qi mund t'i sjellë financës së qeveris nji institut i tillë, bahet aj vetë bankjer e qet kartë-monedhat. Mun vetë monedha nuk asht ma nji copë ari me nji titull qi t'i përgjegji vjeftjes reale të sajë, por të shumën asht nji "bon pour..", vyen per aq, por s'e ka në vetvedi at vjeftje.
Shtohet kollajsija por njikambe edhe pasegurimi: parja çohet e ulet ditë për ditë. Bankjeri Botschild vj.1815 e din se bota pret nji luftë rrenuese e cilla do t'a vorfnoje arkën shtetnore inglize; rrin e soditë luftimin e Ëaterloo-s; teksa fiton gjenerali ingliz, vrapon n'Ingliterrë, blen për nji kurrgjasend kartë-monedhat prej popullit qi ende s'din gja për fitim, e gjithnji dron hehe se kur po jet me nji copë letër në dorë në vend të parevet; mbas pak orësh përhapet lajmi i fitimit ingliz, rash Ingliterra e ka pasunin të sigurueme; Rotschild shet shtrejt letrat e blemun lir. Aj bahet mbret i financës, njiqindmi familje kan ra në skam.
Jo vetëm çdo luftë, por edhe çdo lajm lufte i hapun prej spekulatorvet bje me vedi kso katastrofesh; e jo vetëm veprimi i spekulatorvet, por edhe veprimi qëllim-drejtë i qeverrinavet kundrejt qarkullimit të pares. Qeverrija mendon: a t'a la qarkullimin në dorë të fatit? E kam lane në dorë të spekulatorvet, o pak së pakut me nji babilonie të rrezikshme; a t'a çoj nelt tash vjeftjen e pares s'onë? Por industrinat e mija kan për t'u mbyllë me dam të puntorvet, t'industrjalvet e të tregtarvet, pse të huejt s'donë me ble më nji vend ku parja asht tepër e nelte; a t'a uli poshtë? Ata qi kan pasë pare, mbesin të vorfnuem, pse përpara me njiqindmi privati mund të blejte nji shpi, tash s'mund të paguej as qiran e shpis ku asht. Si me ja ba?
Të kishte mbetë sistemi i kredis i kufizuem mbrenda caqevet të fondit real t'arit o spakut të pasuninavet tjera reale, çashtja morale ishte kenë zgidhë vetveriu mbas parimevet të drejtsis komutative e distributive e të beses. Çashtja praktike nuk kishte le kurr, pose pak rasavet të mashtrimit, për t'u parapritë me anë të nji kontrolli, e për t'u ndreqë, në rasë shpërdorimi, me anë të gjykarores.
Si u hap tronditja edhe në lamë të fondevet të shpresueme - tuj kenë shpresa, e sidomos shpresa e spekulatorit e e aventurjerit, nji gja tepër e rrejshme - jo vetëm prishi qarkullimin e pares së burimit privat, por edhe ngrehi mbas vedi financjerë qeverritare, me qëllime të papërlyeme a jo, por sakt me shikim tepër të shkurtë.
Jo vetëm lypen në qarkullimin e parevet drejtsija komutative e drejtsija distributive, besa e urtija, por aj shikim i largët, qi ndër shkenca morale u quejt me nji emen kompendjoz latin: "si" morale, "po kjo se"... moral, me fjalë tjera "kondita morale"
Po kje se baj sot nji veprim, tash për tash të padamshëm, do të parashifet se ma vonë shum tjerë kan me marrë shkas me veprue mbas shembullës s'eme. Ndoshta aj veprimi i jem nuk asht moralisht i keq në vetvedi, por me e lejue atë asht njinji si me çile shtegun, me dam të madh, për sa e sa rasa tjera. Prandej, po kje se lejohet veprimi i parë, lejohet nji dam i madh; shka nuk mund të pranohet.
Po kje se un tregtar, bankjer a shtet, shof se nji sistem monedhar, si të përhapet, ka me trandë të drejtën komuntarive a distributive, besën e urtin, do të baj flue interresin e vogël të tashëm, per me pshtue vedin, bankën, aventorët, shtetin, nierzimin prej nji katastrofe.
Por mjerisht shekujt e kaluem nuk kjenë aq larg-shikjuesa të interresit të vërtetë, e shekullit t'onë i mbet tash barra me ju shmangë trimnisht të gjitha atyne sistemeve tepër artificjale qi lejojnë abuzimet e besës, mun edhe damtimin e të pafajvet. A kemi me u kthye në sistem të trampit të fjeshtë - integral jo sakt, se a teper i mërzitshëm e impraktik, por ndohare ndër marrdhanie ndërkombtare -? a por kemi me u kthye me nji bazë ari o me nji bazë të vlerënjinjishme? a kemi me sendergjue nji sistem të tij ma të natyrshëm se të tashmit? Nuk mund t'a parashofim.
Shka mund të shofim kjartas asht veç nevoja e pamohueshme e urgjente e nji stabilizimi të sigurtë të nji uniteti të masës së viernavet, nevoja e nji segurimi te shkëmbimit, nevoja sidomos e asnjë garanci mbi te gjitha garancinat qi asht rivlefsimi i vlernavet morale, rimbkambja e moralitetit.
Zhdukja e moralitetit, me pesë degët e veta: drejtsija komutative, drejtsija distributive, besa, urtija, "si" morale, bani të pakenuna mjetet ma te sigurtat, sikur bazën e arit e garancin e shtetit; rimbkambja e moralitetit ka me i kthye botës segurin e luizimin.

Botuar më 1933