Petro Marko

[thorgal]

" PETRO MARKO DHE FSHATI MË I BUKUR NË BOTË"

Petro Marko ka lindur në Dhërmi në 1913. Fëmijëria e tij ka kaluar në fshatin e tij të lindjes për të cilin ai thotë se "Dërmiu është fshati më i bukur në botë". I edukuar nga familje e njohur dhe patriotike himariotase, Petroja më pas do të ndiqte studimet në Shkollën Tregëtare të Vlorës. Pasi mbaroi shkollën në vitet 30-të atë e caktojnë mësues të gjuhës shqipe në zonën e Dropullit. Pikërisht në ato vite Petroja filloi të shfaqte talent në fushën e dorëshkrimeve dhe të gazetarisë. Në atë kohë Petroja kujtonte me respekt Branko Merxhanin nga i cili u lidh në fushën e botimeve. "Ora" do të ishte gazeta e parë ku Petro Marko 25 vjec do të fillonte të shkruante shkrimet e para të cilat sulmonin regjimin e Zogut për prapambetje shoqërore kulturore dhe ekonomike në të cilën ndodhej vëndi. Më pas me gazetën tjetër "ABC" Petro Marko do të shtonte talentin e tij në firmimin intelektual sidomoson kundër frymës së re që sapo kishte sunduar në Europë, atë të fashizmit. Për disa shkrime të botuara ai u burgos disa herë nën censurën e fortë të regjimit të Zogut. Petro u shkëput herët nga Himara dhe kontaktet me familjen e tij i mbante për së largu. Atë kohë ishte vendosur në Tiranë dhe rreth viteve 1934 -35 ai përfitoi një bursë për të ndjekur studimet në Paris ku vecanërisht ministri i atëhershëm i Arsimit të Mbretërisë së Zogut Hill Mosi, e ka ndihmuar duke parë penën e fortë të Petros për të vazhduar studimet jashtë shtetit. Petro Marko do të detyrohej të ndërpriste studimet kur filloi lufta në Spanjë. Në atë kohë ai u bashkua me patriotë dhe revolucionarë sic thoshte ai në atë kohë që "Të gjithë ishin komunistë të vendosur" për të luftuar ndaj fashizmit. Pikërisht në vitin 1936 Petro Marko së bashku me shumë shqiptarë të tjerë regjistrohet në Brigadat e forcave vullnetare të Spanjës. Atje vec luftëtarëve të të gjitha vëndeve ai njohu dhe të famshmin Ernest Heminguej për të cilin ai thoshte se ishte një kolos i përmasave të mëdha. Ngjarjet e Spanjës Petro do ti hidhte në letër dhe do ti botonte në kohën e Diktaturës së Hoxhës por me një natyrë krejt të vecantë, atë të censurës, të ndalimit të veprave dhe vargjeve dhe të diktuara prej propagandës komuniste e asaj kohe. Pushtimi I Italisë fashiste e gjeti Petron në mërgim në Francë I cili ishte kthyer pas luftës së Spanjës. Në Shqipëri vjen menjëherë dhe takohet me patriotë dhe komunistë përfshi Nako Spiron, Sejfulla Malëshovën, Skënder Luarasin, Mehmet Shehun, Koci Xoxen etj dhe mer pjesë në rezistencën guerilje kunder fashizmit. Në vitin 1941 kur vepronte në Tiranë arestohet dhe cohet në Burgjet e Ustikas në Itali nga ku lirohet pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Pas clirimit Petro Marko do të themelonte gazetën "Bashkimi" por në vitin 1947 ai do të arestohej së bashku me grupin e Koci Xoxes si agjent I anglo amerikanëve. Pasi ka qendruar rreth dy vjet në burgjet e komunisteve te Hoxhës, Petroja do të fillonte jetën ndryshe nga ckishte dashur dhe ckishte luftuar për vëndin e tij, nën sundimit e gjatë të dinastisë së Hoxhës, kohë për të cilën ai vetë fliste se "ta dinte se Shqipëria do të kishte përfunduar nën diktaturë, do të kishte qëndruar diku në perëndim dhe prej andej ndoshta do ti shërbente më mirë vëndit dhe kombit të tij, se sa nën kërcënimin e kulisave të diktaturës komuniste në Shqipëri. Martuar me Safon piktoren bukuroshe, Petro do të edukonte dhe dy fëmijët e tij Jamarbërin dhe Arianitën, nën frymën bashkohore të artit dhe të kulturës qytetare. Por pikërisht këtu fillojnë dhe aventurat e jetës së tij. Shkrimtari I cili më pas do të bëhej profesionist I vërtetë, me publikimet dhe reportazhet e tij si në shtyp dhe në botime do të gëzonte shpejt respektin e shumë shqiptarëve dhe patriotëve jo vetëm në vënd por dhe jashtë saj. Botimet e Petro Markos filluan të përktheheshin në gjuhë të ndryshme të botës. Vepra te tilla si "Hasta La Vista", "Qyteti I fundit" "Ara ne Mal" "Një emër në katër rrugë" "Shpella e Piratëve" etj do të mbushnin libraritë shqiptare dhe europiane madje dhe deri në Japoni dhe Amerikë. Me daljen e botimeve të Petro Markos letërsia shqiptare hyri në frymën e letërsisë moderne, origjinaliteti I të cilës i kaloi dhe kufijtë imagjinarë. Pikërisht ishte Dhërmiu për të cilin ai thoshte se ishte fshati më I bukur në Botë, vëndi ku Petro do të fillonte të lidhte gjithë krijimtarinë e tij artistike dhe letrare. Dhërmiu dhe Himara do të mbeteshin të paharuara në kujtesën e Petros për të cilin ai thoshte se "Në atë vënd dhe gurët dhe retë flasin bashkë, ndërsa nuk mund ta përshkruante dot me fjalë përplasjen e dallgëve dhe zhurmën e tyre me shkëmbinjtë mbrëmjeve buzë detit" Për gjatë gjithë karierës së tij letrare deri sa Petro Markon e larguan nga Lidhja e Shkrimtarëve, Dhërmiu dhe njerëzit e tij të thjeshtë do të përbënin thelbin e personazheve të shkrimeve dhe veprave të tij, ku shpesh emra dhe karaktere të legjendave të brigjeve të Himarës, do të tërhiqnin me interes botën e fëmijëve dhe të rinisë shqiptare. Personazhet e librave me heronjë, piratë dhe kapedanë, do të shndëroheshin në filma, ndërsa me botimet e romanëve modernë të letërsisë sonë ai do të fitonte dhe tituj të lartë si në vitin 1959 cmimin e Republikës. Pas persekutimit të tij moral dhe profesionist Petroja nuk hoqi dorë nga veprat dhe shkrimet. Ai shkruante thjesht në një shtëpi për të cilën nuk e ndëroi deri në vdekje përballë Hotel Arbërisë, në një dhomë ku vetëm dëgjohej goditja e makinës së shkrimit dhe ndihej era e thellë e duhanit që ai pinte deri natën vonë. Në shtëpinë e tij kanë hyrë me qindra patriotë dhe bashkëfshatarë si nga Himara dhe vëndë te tjera të Shqipërisë, probleme halle pse jo dhe talente për të mësuar më pas artin e Petros. Ndërkaq persekutimin e tij ai do ta ndjente akoma më shumë kur Madu sic I flasin shkurtë djalit të Petros, do ta futnin në burg për propagandë antikmuniste. Në vitet e rëzimit të diktaturës Petroja do të kishte në duar dorëshkrimet më të bukura të jetës së tij, por ai dha shpirt në 24 Dhjetor të 1991. Pak kohë më parë ai kishte themeluar Partinë Republikane për të cilën ai thoshte se duhet të bëhet vërtetë republikane me koncepte moderne dhe jo komuniste. Amaneti që kishte lënë në familje ishte jo shumë I cuditshëmt për njerëzit që kanë lindur në Bregun e Detit Jon. Ai dëshironte të varrosej në Dhërmi. Autori i këtyre radhëve ka jetuar tri vitet e fundit të jetës së Petro Markos, bashkë me të momente trishtimi dhe gëzimi, që nga fillimi i botimeve të Petros dhe deri në vdekjen që s`ju nda për asnjë cast nga pas, pikërisht në atë dhomë të vogël ku Petroja i shtrirë në shtrat priste dhe përcillte me mijëra miq dhe dashamirës së tij, sikur dëshironte të cmallej dhe vetëm të cmallej me ta. Por ja një natë dimri, ndërsa televizioni shqiptar njoftoi për shuarjen e një prej kolosëve të letërsisë shqiptare Petro Markon, të nesërmen trupi i tij do të udhëtonte dhe do të varrosej pranë gurëve të Dhërmiut, tek vari i të parëve të tij, dhe pse Llogorai atë ditë mbuluar me borë dhe akull do ta lejonte arkivolin dhe miqtë që e shoqëronin, pa asnjë pengesë. Petro Marko prehet sot në "Fshatin më të bukur në Botë", Dhërmi, mes ullinjve dhe portokalleve por dhe aromës së jodit të Jonit. Sot pas kaq vjetësh Presidenti i Republikës së Shqipërisë Rexhep Meidani i ka akorduar pas vdekjes titullin e lartë "Mjeshtëri i Madh i Punës" Petro Markos, për meritat e tij të larta në shërbim të kombit, atdheut, artit dhe letërsisë. Me veprën e Petro Markos, Teatri i Qytetit të Vlorës mori emrin e tij.
Nga Stavri Marko


E solla kete shkrim te Stavri Markos per te nderuar kujtimin e shkrimtarit dhe patriotit Petro Marko, por edhe per te bere nje pyetje : Si eshte e mundur qe nipi i ketij atdhetari te madh Shqiptar qe vetem nga emrat qe u ka vene femijeve te tij tregohet se sa e donte Shqiperine, si eshte e mundur qe nipi i tij Stavri te jete nje nga zedhenesit me aktive te propagandes greke ne Himare dhe ne Shqiperi?

[Albo]

Abuzime dhe skandale

Petro MARKO,

Më parë, kur ngjante ndonjë vjedhje ose zënie midis kryeplakut dhe mësonjësit, ose midis hoxhës dhe xhandarit, bota bërtiste: "Obobo! Ngjau një hata..." Thonin kështu se mungonin fjalët shkencore. Ishte shumë i varfër fjalori. Ndërsa sot, kur vjedh ndonjë mehmur, nuk thonë "vodhi", por "abuzoi". Dhe kur nxjerr në parlament ndonjë deputet koburen, nuk thonë "ia bëri fora", por "bëri skandal". Këto dhe të tjera janë fjalë që u importuan pa doganë, mbasi na mungonin dhe nuk mund të shpreheshin kollaj veprimet tona. Prandaj sot kudo dëgjon: abuzime, skandale, skandale mbi skandale. Veç shumë herë në popull, ku nuk dihet mirë etimologjia e këtyre fjalëve të shkurta, bëhen gabime trashanike, aq sa në vend të "skandaleve" përdoren "abuzimet".
Duhet, pra, një dallim. Marrim pak raste. Kur një kryeplak, tagrambledhës, ose nëpunës, bën shaka me të hollat e arkës dhe qesh duke i vënë këto në xhepin e mëngjërt, atëherë mos thoni se "vodhi". Jo! Se sot s'vjedh kollaj, por "abuzoi". Kur një kryetar komune taksat e celebrimeve harron t'i regjistrojë, bën abuzime. Dhe kur një koleg i tij thotë: "Kam tetë muaj pa marrë rrogë. Po shyqyr Zotit lere që s'kam asnjë dhjetësh borxh, por kam dërguar në shtëpi brenda një viti afro njëmijë franga. Kam bërë tri palë rroba. Kam bërë këtë, kam bërë atë. E po të marr edhe rrogat, do të ngreh edhe një palë shtëpi mu mbi një bregore". E dëgjuat? Ç'ka bërë ky? Abuzime apo skandale? Kuptonie vetë. Kur dëgjoni që një deputet brenda shumë vjetëve s'ka folur asnjë fjalë në parlament, ky s'ka bërë as abuzime në detyrë, as skandale në fjalor. Vetëm s'ka abuzuar gjumin. Por kur një tjetër ka ngritur njëmijë herë dorën duke thirrur vetëm "Po!", atëherë ky ka abuzuar, se për të s'ka lindur akoma fjala : Jo!"
Kur dëgjoni që një... shpërdoron mbi tabelat, pasaportat, dhe nuk hidhet në gjyq, atëherë ky s'ka bërë asnjë abuzim.
Po kur dëgjoni se disa, si mehmurë biçimi, si në kohërat e vjetra, mbledhin natën nëpër dhoma vajza të bukura dhe të varfëra, me qëllim që t'i mësojnë me ushtrime fjalët "abuzime" dhe "skandale", këto s'janë gjë tjetër veçse skandale mbi skandale. Dhe kur t'i këndojnë këto rreshta, ata që u ha koka do të bërtasin me zemërim: "Këto maskarallëke të gazetarëve janë me të vërtet skandale" .

Botuar në vitin 1936

[Albo]

Hallet e ditës

Petro MARKO,

Misër, misër e jo tjatër gjë! Dhe këtë do ta kemi s'afërmi pa të holla! Qeveria do të na shpëtojë nga uria? Do të shpërndajë në të vobektit e Shqipërisë misër badjava... Shumë bukur! Një ndihmë që jepet në kohë zie. E pastaj? Pastaj ka Perëndia! Nuk do të humbasim! Le të hamë njëherë ca kulaçe misri, le të mbahemi një javë ose dy, tre javë, ose një muaj me misër pa para, e pastaj? Pastaj ka Perëndia, nuk do të humbasim...
Kështu mbaroi problemi i madh i bukës së popullit. Kështu zgjidhet çështja më kryesore e jetësës së përditëshme, e nevojës më themelore. Shpërnda nja dhjetë mijë okë misër, e pastaj të gjitha u mbaruan... Çdo gjë vazhdon si më parë. Jo mor zotni! Kështu puna vete më keq më duket. Se është më mirë që të mos ushqehemi me ëndërra e me pallavra. Duam punë që të rrojmë, duam përkrahje e duam drejtësi e mbrojtje nga kusarët e ditës që na rrjepin përditë e na lanë të vdesim, na lanë të mjeruar, se ata kurrë nuk ngopen, kurrë nuk mëshirojnë. Kënaqen duke na parë me rrobat e shtëpisë në krahë, të vemi në dyqan e të na japin pak misër ose miell për pak ditë. Ata kënaqen kur na shohin që vdesim për bukë, që ngordhim nga sëmundjet dhe që jemi mbytur në borxhe. E kënaqen më tepër kur qeveria i bën sehir ata që na rrjepin dhe s'na na jep dorë neve, që një nga një biem përdhe, të vrarë prej urisë e të lidhur prej fajdexhinjve, prej tregtarëve kusarë, prej bejlerëve të pashpirt. Vetëm fjalë. Vetëm premtime, e asgjë tjetër. Kështu shpirti na çohet, ëndërrat na shtohen, e barku na mbahet bosh, dhe jeta gjithnjë e më tepër po shtrenjtohet.
Jeta po shtrenjtohet e para s'gjenden. Ku janë paratë? Ku të gjejmë ne 80 e 90 e 100 lekë që të marrim një kuintal misër sa të shkojmë një javë? Ku do të gjenden tre lekët për një kilo kripë e 4 e 5 lekët për një kilo vajguri? Si jetohet pa ngrënë, pa misër, pa kripë e pa nevojat më të para të jetës? Ato gjenden me shumicë, ato kalben nëpër depot e mëdha të barkoshave rrjepacakë, kalben e hidhen pastaj në det, që vetëm fukaraj, vetëm i urituri të mos ketë. Ai të shtrëngohet, të shesë shtëpinë, të shesë arën e bagëtinë e teshat, t'i shpjerë te kusarët e popullit, që t'iu kënaqë atyre shpirtin, që t'i pasurojë ata më tepër me fitime djallëzore, kriminele e të poshtërta. Dhe ai të vdesë e pastaj të mos gjendet njeri ta varrosë. Kripa të tretet e të përjetësohet në depot e Vlorës e fshatari të hajë lakrat pa kripë. Vajguri të jetë burim që po na mbyt, e ne të rrojmë në terr.
E përse vallë të gjitha këto? Mor zot, edhe në kohërat e para gjendeshin kusarë. Të zinin rrugës në ndonjë pusi, të çvishnin, të rripnin, të merrnin nganjëherë edhe shpirtin. Ishin hajdutë mali e kusarë të natës e qeveritë i ndiqnin. Po sot? Tjatri të rrjep e të bën të vdesësh për bukë, të shet helm në vend të plaçkës që i blen, e asnjeri s'e trazon. Përkundrazi, të gjithë e nderojnë, u bëjnë njëmijë temenara dhe qeveria i ka në listën e të ndershmëve dhe të patriotëve të kulluar! Në vend që shteti sovran t'i ndjekë e t'ua mbledhë frerin këtyre shushunjave që pijnë pa u ngopur gjakun e popullit, i bën sehir e nganjëherë i ndihmon. Përse tani, që thika ka arritur në kockë, u lejua të importohet misër pa doganë? Vallë s'kemi dhe s'kishim
aq misër sa të hanim ne për tërë vitin? Apo na iku. . .? Mirë, misri do të vijë. Dhe këtë kush do ta shesë? Prapë shushunjat, morrat e pangopur të shoqërisë, tregtarët. Përse çmimet e misrit, vajit, kripës, vajgurit... të hypin pa masë e pa asnjë kontroll? Tjatër çmim ka kollomboqi në Shkodër, tjatër kripa në Korçë e tjatër vajguri në Elbasan! Përse të mos caktohet një çmim, përse të mos kontrollohet shitja e çmimi i sendeve të para që nevojiten për jetën e katundarit të këputur e të qytetarit të mjeruar? Sot jeta e tyre është bërë shumë e shtrenjtë, dhe sa po shkon më tepër shtrenjtohet dhe hypen kundra tyre si një dallgë që mbyt pa mëshirë njerëzit e lënë në mëshirën e fatit. Me përjashtim të të pasurve dhe të bejlerëve e tregtarëve, dhe sidomos mehmurëve, sot jeta është katandisur e tmerrshme dhe tragjike për familjen shqiptare. Shumica e pothua gjithë popullit shqiptar nuk ushqehet, nuk ha, i mungon buka e gojës, aq sa shumë herë arrin që uria të krijojë vrasje, vjedhje e vetëvrasje. Dhe me këtë gjëndje tragjike të mospasjes të holla fare, është afër mendjes që nuk dihet se ku do të përfundojë kjo gjendje. Sëmundje, vereme, ethe e fryngjyzë e uri e mjerime, të gjitha këto gërmojnë themelet e pemës shqiptare e pastaj nxjerrin në mejdan racën tonë me "kreshnikë" të fortë.
Zotërinjtë që kanë timonin e shtetit në dorë, që kanë Fatin e popullit nëpër gishtërinjtë e tyre, deri kur do të rrijnë indiferentë pa mos parë e, pa i përkrahur ata të pashpirtë që përlitojnë nga injoranca e nga frika e katundarit të uritur dhe nga mjerimi i qytetarit të robëruar? Deri kur do të vazhdojë kjo gjendje e hypjes së çmimeve e sidomos në sendet e para të jetës së turmës së madhe të mjeruar? A nuk i dëgjojnë vallë psherëtimat e popullit dhe a nuk i ndjejnë levizjet e dëshpëruara të barqeve të kryengritura e të zbrazura? Qeveria e sotme duhet ta hedhë vështrimin mirë tek populli, të kujdeset për jetën e tij të përditëshme, duke i unjur çmimet e sendeve të para dhe duke e shpëtuar nga thonjtë e barkoshave të pashpirtë, nga shushunjat e pangopura që kanë besuar vetëm paranë dhe i kanë shitur shpirtin shejtanit!
Ky është shpëtimi: të hyjë në mes e të caktojë herë mbas here e simbas kohës çmimet e bukës, kripës, vajgurit e të gjithë sendeve më kryesore që nevojiten për jetën e përditëshme të punëtorit, të katundarit e të qytetarit të varfër. Se sot kushtet e jetës jane bërë shumë të zorshme, kurse çmimet kanë filluar të hypin, sidomos sot që s' gjenden fare të holla, jeta bëhet më tragjike dhe familja
shqiptare s'e ndal më zbritjen e tmerrshme që ka marrë për nga bjerja e nga rrënimi i saj jetik. Pret shpëtim!

Botuar në 1 mars 1936

[Albo]

Si do të priten deputetët

Petro marko

Më falni dhe mos e merrni për ters, mor jahu, se deputetët tanë s'priten kollaj. Fjalën e kam këtu, se qysh tani bëhen pregatitje të mëdha kudo për të pritur "baballarët" triumfonjës, se e plotësuam mirë detyrën e tyre.
- Nga t'ia mbajmë? - i thosh pardje një deputet sivëllait të afërm. - Them t'u bëj një telegram që të dalin dhe të më presin, se unë e di që ushqejnjë simpati të madhe në popullin bujar të qytetit tim.
- Po, po, e kam marrë vesh. Unë mendoj se ku do ta shkoj verën, se që të vete në fshat nuk guxoj, vallahi të them. Dikush më shkroi se janë bërë gati të më presin me saze e gërneta. Unë s'vete se e di që do të më futin në valle ... unë mezi lëviz e jo të kërcej. Dhe u mbetet hatri kur s'kërcen me ta. Atëherë thonë: "Ky s'pranon" dhe hajde në vjeshtë t'u marrësh ndonjë votë. Meazallah se s'u bën qejfin, të lanë fare ... Prandaj do të preferoj të shkoj jashtë dhe të mos piqem fare me asnjë. Se dije, që të çmohesh shumë, mos para eja në kontakt me ta, se të njohin. Se më duket na dolli kripa më, mor katran.
- Kam marrë vesh", shtoi një tjetër, - që kudo bëhen pritje të mëdha. Gjithë atdheu është në lëvizje.
- Mor mirë thua ti, - ia priti tjetri, - unë kam kohë që lloisem se ç'këmbë do të hedhim të fundit atë ditë të zezë që do të dalim përgjithmonë nga kjo vatra jonë e shenjtë. E vras mendjen, mor jahu ...
- Jo, mor të vraftë. Për këtë lloisesh ti? Po të hedhësh të djathtën, atëherë, mot ishallah, do të jesh i partisë së djathtë, e po të hedhësh të mëngjërën, do të jesh i së mëngjërës.
- Ç'janë këto që më thua. Kalama jam unë, apo rezervist që do të më bësh mua talim! Unë them që po të hedhësh këmbën e djathtë do të të presin mirë mileti. E po të hedhësh të mëngjërën do të të nxjerrin avaze. Këtë e kam kënduar në "Kujtimet e Nastradinit".
Ndërsa në Tiranë bëhen këto bisedime, ndër katunde dhe qytete pregatisin pritje të mëdha. Ndër disa vende thonë se do të bëjmë "arco di trionfo" nga do të kalojnë baballarët e kombit, të cilët, në zgjedhjet e ardhshme do të emërohen jo gjyshërit, por stërgjyshërit e kombit.

Botuar më 1936

[Albo]

Njëra anë

Petro MARKO,

Që thoni ju, jeta ka dy faqe: E para, kur s’ke mendje në kokë, ti thua se je i urtë, dijetar, filozof, Njeri. Kur s’ke miq ti bërtet hera-herës sikur tërë botën e njeh ose, fundi i fundit, s’të hyn në punë njohja me të tjerët. Kur s’ke shtëpi, ti kujton se ke pallate. Kur s’ke bukë, ti nuk çan kokën. Kur s’ke punë, nuk bëhesh merak. Kur të tjerët qajnë, ti qesh me ta. Kur të ze ndonjë hall, ti thua: “Gjysma e mijës pesëqind”.
Kur sheh të tjerë të shqetësohen, ti gërhet.
Kur vdes ndonjë fatkeq, ti thua “Shpëtoi!”
Kur sheh përpara ndonjë të mjerë, ti s’e ve re.
Orë e çast ti qesh. Këndon. Ngulesh ku të duash. Flet lirisht. Çdo derë e gjen të hapur. Nuk truhesh, se kujton se shkel gjithmonë në dhogë të shëndoshë. Ecën përpara krenar dhe nuk vëzhgon rreth e rrotull. Je i lumtur. Je optimist.
E zeza të duket e bardhë.
Nata të duket ditë.
Nuk njeh mjerim.
Nuk çan kokën për asgjë. Shikon punën tënde, vatrën tënde, xhepin tënd. Je nikoqir. Kurrë s’t ka zënë e
keqja. Kurrë s’të ka trokitur në derë dëshpërimi.
Gjumi të ze përnjëheresh. Dhëmbët ditë e natë të
zbardhullojnë.
Prandaj thua nganjëherë me habi:
“Janë disa të marrë që qahen kot nga jeta. E humbasin torruan kot. Nuk përballojnë dot rrahjet e zakonëshme të kohës.
Bëhen të mjerë. Mërziten. Dëshpërohen... Budallallëk! Ja si qendroj unë! I patundur, i palakuar. Jam i gjallë. Jam vepronjës. Punë e madhe! Unë do ta shpëtoj botën? Unë do t’i ndaloj fatkeqësitë? Unë do t’i thyej prangat e fatit? E pamundur! E shkruara, e thëna le të bëhet. Unë s’guxoj ta ndaloj. S’kam gjë në dorë. Prandaj shikoj punën time. Qesh. Këndoj. Pa lumi le ta marrë...”
Ke të drejtë, o burrë i botës, të bërtasësh kështu. Je i lumtur. Je optimist. Sheh njërën anë të jetës. Me tutje s’di se ç’bëhet. Nuk çan kokën të shikosh tej vetes. Ti kujton se tërë bota të përngjan.
Kujton se ti je qënia, ti je gjallëria, ti je jeta!
Dhe e beson me gjithë mend!
Ke të drejtë. Se dhe po të përpiqet ndokush që të të tregojë, qoftë dhe me pahir, anën tjetër të jetës, ti s’ke fuqi ta shikosh, s’ke sy e faqe. Të ka rrëmbyer vala e hovshme e optimizmit dhe të vërtit atje poshtë, nga s’ke mundësi të shikosh se lëmi i madh i jetës shkelet prej lloj-lloj gjurmësh.
Ti vetëm shurdhohesh prej rrjedhjes së burimit të
lumturisë.
Rron në njërën anë të jetës.
-Po ana tjetër?

Botuar më 1937

[Albo]

Kush është poet?

Petro MARKO,

Po të vihet proza dhe poezia në një peshë pa tjatër ana e vjershësisë do të ulet shum' e rënduar ndërsa ana tjatër e prozës do të ngrihet e paktë dhe tepër e lehtë. Dhe po t'a vëzhgojmë mir' e mirë brumin dhe krejtë mbledhjen e gjithë këngave të botuara deri sot në gjuhën t'onë do të themi se simbas rrethanave, nuk jemi dhe shumë keq, nuk duhet të ankohemi por në të vërtetën duhet të vajtojmë se jemi në gradën e fundit të varfërisë letrare, aq sa akoma siç duket nuk kemi hedhur një gurë të qindrueshëm themelit për ngrehjen e ndërtesës së Fjalës së Bukur. Me gjithë dukjen e shumë të Rinjve punëtorë, edhe jemi n'erë se s'kemi ku të kapemi duke patur vështirmin tonë n'orizonte të ndryshme pa i kthyer syt me dhimbje e me zjarr tokës së magjishme shqiptare dhe fisit këngëtar t'Arbënis. Prandaj dhe poetët e Rinj që kanë mbirë si kërpudha, dalin në shesh me freskim, fillojnë të shprehen në vargje t'errta, romantike, nga njëherë surrealiste, e prapë era e varfër e letërsis zvenit e i humbet se s'kanë drejtim, s'kanë ku të shohin; sytë e tyre i mbajnë larg vendeve të panjohura, për neve ndërsa rreth tyre ndodhet Jeta poetike e virgjërt e racës shqiptare. Mirë po këtë nuk e shohin, nuk e ndjejnë, nuk kanë dhimbje për 'të...prandaj nuk janë dhe poet!
Po kush është poet? Kush nga këta të pakët pamundur t'a shpëtojë poezin nga paraqitja e sajë e vdekur e gjuhës dhe e romanticizmit? Cili e ka provuar artin e pa mbrumur të tij në gjuhën e thjeshtë të turmës së madhe duke kërkuar thema dhe ideale në Jetën e pa cenuar, të virgjërt të saj- d.m. thënë, në kulturën krahinore e malsore që është.
Bota e Këngës Popullore? Ende s'është ngjallur kënga e vërtetë Shqiptare. S'ka trumbetuar edhe vargu i idealevet të reja të këtij fisi. Poezija e jonë gjendet në spargënjtë e sajë, se buçimi i hovshëm i strofës lirike s'ka lindur; stërhollimi i vargjeve epike, teatrale dhe pastaj novela kritika e tjera radha prozaike që t'i jepen me një fanatizmë fetare ides së Fjalës dhe që të pasqyrojnë fillimin e hypjes së Artit letrar për në lartësimin e tij duke kaluar nëpër qëndrime të ndryshme artistike dhe që të pagëzojë rilindjen - ose më mirë Lindjen - e këngës së Re Shqiptare, akoma s'ka ndritur. S'ka lindur akoma vargu lirik që të përhapet qysh prej ndjenjës së hollë e deri në epopen historike dhe të fateve të kësaj race, nga dhimbja vetjake e deri në shqetësimet shekullore të Njeriut, ai varg i ushqyer prej flakës së natyrës shqiptare, së shkuarës historike, kohës së tanishme dhe i bindur ndaj ligjëve këngëtore të perëndimit, akoma s'ka lindur. Nuk është shprehur fryma e pasur shqiptare, s'ësht ngjallur lirizmi me gjithë vlerat morale, mendore e shpirtënore.
Një art poetik me gjuhë, varg, rithmë, gjasrame, muzikë, plastikë, armoni, përmbajtje, idhe poetike e të tjera që bëjnë mjeshtrin e Fjalës së Bukur nuk lindi që të ngjallë idealet era të kësaj turme duke mosqënë vetëm një këngë me ligje por simbol, zbulim, krijim, dhe metamorfozë dehëse e botës së përjashtëme në një zhgjëndër mendore e frymëzore. Këngëtori i pasur me fantazi të pjekur, me një rithmoplastikë dhe gjuho-plastikë lakonjëse, prodhonjëse, të njomë, plot shpirt e derdhje e rrjedhje, plastik' e muzikë, me një gjuhë që të bëhet burrimi dhe shëmbëlla e letërsis së re shqipëtarë, s'ka dalë.
S'ka dalur shkrimtari që të udhëheq turmën e tanishme dhe gjeneratën e ardhme. Prandaj sot jemi në lëkundjet dhe shqetësimet shpirtërore të pa thëna. Jemi në një nisje pa drejtim e pa cak. Dhe këtë na e pasqyron për mbi të gjitha gjëndja vajtonjëse letërsis s'onë. Le të ecim edhe neve për mbi një rrugë që do të na shpjer në fushën e idealeve, duke patur për pikë nisje Jetën e virgjërt të këtij fisi, dëshirat, ëndërrat dhe idealet e kësaj race, se atëherë - nëpër qëndrimet e ndryshme të fjalës - mund të dalë e të lind këngëtori i vërtetë shqiptar.

Botuar më 1936

[Albo]

Nga t'ia mbajmë?

Petro MARKO,

Nga t'ia mbajmë? Kudo dyert janë të mbyllura! Vetëm një është shtegu... Kështu pëshpërit çdo i ri, çdo njeri që don të jetojë. Dhe me të drejtë. Nga t'ia mbajnë gjithë ata që fuqitë e tyre mendore e trupore mbeten gjithmonë të virgjërta, siç mbetet kurdoherë i virgjërt vendi ynë nga pikpamja industriale-agrare e përgjithësisht prodhonjëse! T'i derdhemi që të gjithë kërmës së arkës së shtetit! Që të gjithë t'i vërsulemi kolltukut? Të bëhet çdo njeri që di shkrim e këndim nëpunës? Me pak fjalë, deri kur do të vazhdojmë rrugën që na shpie drejt rrënimit të plotë jetik? Nuk sheh një të ri, një të moçëm, katundar a qytetar, që të mos i jetë ngulur në shpirt e në zemër ideali i kolltukut, dëshira e zjarrtë për nëpunësi! Domethënë vetëm atë shteg shohim për të rrojtur mirë e për të kënaqur të gjitha dëshirat tona. Këtë e bëjmë se aq na e pret mendja, të tillë lindëm, atë rrugë na treguan edhe gjurmat e rrojtjes në kurrizin e popullit, e po e vazhdojmë si trashëgim. S'ka prind, s'ka njeri që nuk përpiqet të gjejë ndonjë kolltuk. Kështu rron mirë për vete e kështu do të na ndihmojë edhe neve!
S'ka shqiptar që nuk e mendon këtë. Dhe ka të drejtë se, e përsërisim, që vetëm ai shteg ka mbetur i hapët. Shtigjet e tjera, përveç mërgimit, që u mbyll edhe ai, nuk janë hapur fare dhe siç duket kurrë s'kanë për tu hapur, se jemi mësuar të rrojmë si shushunjat në kurrizin e
popullit, jemi mësuar ta shkojmë jetën të përulur tek njëri e tek tjetri, të shesim ç'ka kemi e nuk kemi, të bëhemi skllevërit e të fuqishmëve, të bëhemi servila, deri sa të marrim një nëpunësi. E pastaj? Pastaj t'i shtrohemi çdo përuljeje e çdo mënxyre, dredhie, në daç spiunazhit, në daç shpifjeve e të tjera poshtërsive, vetëm e vetëm për ta mbajtur atë të shkretë nëpunësi, atë kolltuk të qetë që na verbon e na bën të humbasim çdo ndjenjë e mbi të gjitha të humbasim karakterin tonë. Dhe kështu ne shpëtuam.
Ne shpëtuam! Do të rrojmë mirë, do të mundohemi të ngrehim pallate dhe salltanete si patronët tanë e më së fundi do të arrijmë të bëhemi armiqtë e popullit. Se kështu është. Sot të jesh nëpunës, domethënë të rrosh në kurrizin e atyreve që u mungon kafshata e gojës. Sa më tepër nëpunësa të jenë, aq më tepër gjak i pihet popullit shqiptar, një milion e kusur njerëz, të urtë, të bindur, virgjër nga çdo rrymë e parim shoqëror, të varfër e të këputur, që janë mësuar të ulen çdo detyreje shtetërore, që janë mësuar t'i lënë të drejtat e tyre në mëshirën e nëpunësit që prej më të madhit e deri më të voglit, që janë mësuar të heshtin e të rrojnë si skllevër në një copë tokë të madhe e shumë të pasur sipër një dheu llegjendar", sot pra, siç duket, nuk dëshirojnë të vdesin për bukë, por nisen të lëvizin, nisen të kërkojnë mënyra jetese, rrugë e shtigje për të rrojtur, se e panë që kolltuqet janë krijuar vetëm për një klasë njerëzish që duan të trashëgojnë brez pas brezit mehmurjetin!
Një milion njerëz, sipër një toke të virgjërt e të pasur, sot lëkunden e tronditen prej urisë. Rrofshin vetëm pak mijrat e nëpunësave që punojnë ditë e natë duke mbushur togje kartërash me ligje e dekret-ligje, me urdhëra e me qarkore për ta shpëtuar këtë popull!
Një milion njerëz në një horizont tepër të ngushtë nevojash jetese, sot tronditen prej urisë. Gjynah! Tepër
mëkatë se ky popull nuk është ai i një qyteti të jashtëm që rregullohet vetëm prej një kryetari bashkie! Është populli shqiptar më i kollajshëm për t'u qeverisur, se ka arën, ka shtëpinë, ka vendin, ka kasollen ku të punojë e të rrojë. Ka dëshirën e mirë edhe ai për të jetuar. Po çfarë nuk ka? Nuk ka asnjë drejtim, nuk ka asnjë shteg, asnjë mbrojtje e udhëheqje për punë. Ka vetëm detyrën e taksave, ka vetëm detyrën që të jetë i bindur dhe vuvër. Nëpunësi atë i tregon, atë i jep si shëmbëll, e po t'i shmanget asaj rruge, futet edhe në burg. Dhe kur takon të mbahet ndonjë konferencë prej ndonjë të mënçuri, ai u flet prapë shokëve të tij se trupi i kalbur i popullit nuk do të dëgjojë më pallavra. Do bukë, do punë. Çdo fjalë tjetër,çdo urdhër, premtim e ndryshim gënjeshtar është hiç! Ka punë? Ka mënyra si të çelen prapë punët e të nisë prapë jeta?
Dhe kush do ta japë këtë punë? Cili do t'i çelë ndonjë shteg jetese këtij populli që bëhet vetëm prej një milion frymësh të pastërta e trupash të sëmura? Domosdo nëpunësave nuk ua thotë asnjë ligjë këto nene, prandaj edhe ata bëjnë detyrën e tyre: kolltuqe, pallate e salltanete. Kështu bëjnë edhe të pasurit e bejlerët. Dhe kapitalistët e pakët e fajdexhinjt, të hollat e tyre i kanë burgosur, të shumtat e të tjerat i kanë shpërndarë nëpër skeletet e të mjeruarve, që t'u thëthijnë edhe atë gjakun e pakët që u ka mbetur.
Po si do vejë halli? Ku do të dalim? A duhet shumë mendje që ta parashikojë njeriu se ku do të arrijmë? Jo! Kemi zënë të zbresim shkallët që na shpien nga rrënimi i plotë ekonomik e shoqëror. Dhe kur do t'i mbarojmë shkallët që me shpejtësi rrokullisemi mbi to, atëherë kemi për të dalur në fushën e tmerrshme të bjerjes, të shkatërrimit e të kryengritjeve të ndryshme të shpirtit e të barkut. Dhe do të jetë tepër vonë për shpëtimin, se atëherë
gjaku do të lëvizë, do të turbullohet, e mbas derdhjes që do të bëjë do të lypset kohë e pastaj të nisim prapë t'u ngjitemi shkallave për të arritur në nivelin e merituar, sipas punës e mundimit. Pra, që të mos vijë ajo orë tragjike e mbërritje sonë në atë lëmë shkatërrimtar, duhet ndalur hovi dhe kamxhiku i urisë, i papunësisë dhe i zisë që na rreh pa mëshirë dhe që na ka vënë përpara, duke na rrokëllisur për në greminën fatale. Duhet të ndalemi.
Dhe nuk është shumë zor!. Por dhe as shumë kollaj. Se sot ata që kanë paratë në dorë, ata që kanë tokën në dorë dhe gjithë mjetet e tjerë të prodhimit për përmbushjen e nevojave të shoqërisë së sotme, janë njerëz që duan vetëm të spekullojnë, të pijnë gjak. Të rrjepin dhe të sundojnë. Mungon puna. Punën e ka të virgjër populli, që pret inisiativa, pret Bankën Bujqësore, pret Reformën agrare, të plotë, pret që të krijohen shoqëri private prej njerëzish e kapitalesh të ndershme, pret të hapen shtigje të ra, horizonte të lira për jetesë, pret të caktohet simbas kohës çmimi i shtrenjtë i sendeve të para të jetës së përditëshme të katundarit, bujkut të varfër e të rrënuar kryekëput e të qytetarit të robëruar prej kapitalistëve fajdexhinj e të pashpirtë, pret punë e vetëm punë, se puna do ta shpëtojë popullin qo don të rrojë dhe që duhet medoemos të jetojë.

Botuar në vitin 1936

[Albo]

Lahuta e Mizerjes

Petro MARKO,

Nëse Patër Fishta këndoi Lahutën e Malësisë, ku ngre trimërinë dhe traditat e burrërisë së malsorit, akoma nuk ka dalë ndonjë poet që të shrkuajë Lahutën e Mizerjes së kësaj popullate të lënë në primitivitetin e saj prapanik.
Në një maqinë të madhe dhe të zbuluar kthehen nga Puka për në Shkodër shumë veteranë të ushtrisë sonë të kaluar nga mosha. Ata e lanë pushkën dhe tani kthhen për në vendet e tyre. Ka aty gjirokastritë e korçarë, dibranë dhe elbasanas. Dhe flasin për Mirëditën dhe Dukagjinin, për Malsinë e Madhe dhe për Tropojën, sikur të flisnin për vende të largëta dhe të harruara nga jeta. “Çuditem se si mund të rrojnë me ato kondita dhe me ato zakone që kanë. Aman o Zot! Si vishen, si mbathen, si flenë, si hanë, si banojnë në këto vende”, thosh një fshatar nga Myzeqeja i cili si partizan kishte shëtitur tetë muaj në malësitë e veriut. “Që të jetosh aty duhet të të ketë mallkuar njeri”, përfundoi myzeqari, që për ne ështënjeriu më i varfër dhe më i shtypur i Shqipërisë.
Kjo do të thotë se më tepër se 150 mijë njerëz që bëjnë jetën e zezë patriarkale janë më të mjerë se bujqit e shtypur të Myzeqesë dhe të Vurgut. Aty shumë rrallë shkeli këmba e invazorit. Aty shumë rrallë depërtoi ndonjëherë ndonjë rreze drite, që humbi në kasollet e errëta të një popullate që është përpjekur kudoherë për të mbajtur lart flamurin e zakonit të valavitur nga murlani i Kanunit të Lekë Dukagjinit dhe të mbajë shpirtin gjallë me ndonjë copë buke mizerje ose me një grusht gështenja. Varfëri, varfëri, mizerje, injorancë dhe çifteli, që mbi majat e maleve dhe në grykat e egëra ligjëron me nota monotone vajtimin e maleve.
Po të udhëtojë njeriu nga Kopliku në Bajzë, Hot, Vorr i Papës, Gropëzë, Tamarë, Predelec, Selcë, Vermosh, Theth, Lumi i Shalës, Kodra e Shën Gjergjit, Shosh, Nikaj, Mertur e Dushman dhe të jete i veshur si tërë njerëzit që shëtisin në Shkodër ose në Tirane, popullata e këtyre malësive do ta shikojë si njeri të huaj, si ndonjë turist që shkon aty për kuriozitet. Aty çdo fshat bën një jetë që i ngjan asaj të fshatit tjatër. Në tërë këto vende nuk gjen asnjë libër, asnjë broshurë, se pothuajse njëqind për qind janë analfabetë. Në Kastrat, një i ri 26-vjeçar më thotë: “Babai im i pagoi mësuesit njëzet korona sermi që të mos më pranonte në shkollë!”
Malsorët e këtyre vendeve jetojnë në varfërinë më të pabesuar. Bukën e gojës e bëjnë vetë dhe tokën e punojnë me metodat më primitive. Aty vetëm misër mbillet. 25 për qind e popullatës sivjet kanë bërë misër për tre muaj. Aty e kanë për turp të kenë mbulesë. Atij që guxon të bëjë një mbulesë, mblidhet tërë fshati dhe ia djeg. Lëkura e deles dhe e dashit përdoret për veshje dhe kurrë nuk e ndërrojnë këmishën, nëse e kanë, veçse atëherë kur bëhet copë-copë.
Jam mysafir në të parin e fshatit, në një kasolle të errët që simbolizon vulën e patriarkalizmës. Në darkë kuvendojmë në errësirë dhe nganjëherë i zoti i shtëpisë ndez një copë pishe për të parë fytyrën time. Fjalë të pakta dhe të matura, si dhe nevoja të pakta që me zor plotësohen. Aty errësira dhe heshtja herë-herë trembet nga ndonjë e lehur qeni ose nga notat monotone të ndonjë çiftelie.
Malsori thotë se ka qenë kudoherë me shtatë krajlat dhe me atë që sundonte kalanë e Shkodrës. Nderi është mbi të gjitha. Besa dhe mikpritja janë dy nga karakteristikat e çmuara të traditave të malsorëve.
“Shkodranet nuk janë të mirë, se kur zbresim në qytet ata nuk na kthejnë sytë, ata tallen dhe na përbuzin. Po kur vijnë këtu ne i presim me çka mundemi.” Kështu më thosh një malsor i urtë, i cili më numëronte bajraqet e një kohe që perëndoi.
Dhe në të vërtetë ajo kohë perëndoi përgjithnjë. E ç’kishin bërë regjimet e kaluara për të dhe për këtë popullatë? Hiçgjë. Veçse që kanë shtuar më shumë varfërinë dhe injorancën dhe u kanë dhënë një nxitje më të madhe gjaqeve dhe përçarjeve. Shkolla hiç! Rrugë hiç! Asnjë interesim për popullin. Një interesim vetëm për kapidanin ose për bajraktarin, që këta t’u shërbenin klikave shtypëse. Xhandarët, kryeplaku, hoxha ose pruti, nëpunësi ose inspektori bënin ç’u thosh bajraktari ose kapidani, dhe këta për popullin ishin Perëndia. Këta për popullin ishin frika. Taksa mbi taksa, shtypje mbi shtypje detyronin një pjesë të kësaj popullate të dëgjonte qorrazi “autoritetin” që u imponohej me forcë. Një ishte qëllimi i autoritetit qeveritar në ato vende: të përçante, të shtonte farën e terrorit. Dhe në këto kushte si mund të shpëtonte malsia nga zinxhirët e fortë të patriarkalizmës? Nëse ndonjë përparimtar kërkonte të ndizte një çikë dritë në kasollet e errëta, ishin vetë autoritetet që shtynin të tjerët ta poshtëronin këtë përparimtar. Edhe ata që vinin në ushtri, kur kthehesin prapë aty ku kishin lindur, ç’të binin nga edukata e ushtrisë, përveç mësimit për të qenë më të disiplinuar për t’iu nënshtruar shtypjes?
Ndodha në Pukë kur niseshin rekrutet për në ushtrinë kombëtare. Një përgjegjës i mblodhi dhe u tha midis të tjerave: “Ju nuk po shkoni më në ato ushtri që ju bënin të ktheheshit më në errësirë dhe më në konfuzion sesa ishit: Ju po shkoni në një shkollë. Atje do të mësoni shumë gjëra që do të jenë të vlefshme për veten tuaj dhe për këtë vend kaq të mjerë. Kur të ktheheni ju do të jeni në pararojën e ndriçimit të vëllezërve tuaj. Ju do të jini ata që do të ndihmoni shumë të lëvizë popullata e këtyre vendeve, mbi kurrizin e së cilës regjimet e kaluara hidhnin gjilpëra morfine për ta mbajtur në letargjinë e përjetëshme.. .”
Dhe me të vërtetë, kur të kthehen këta ushtarë, do të jenë ata që do të copëtojnë vargonjtë e rëndë të patriarkalizmës.
Tani vjen pyetja: Ç’efekt do të bëjnë reformat e mëdha kombëtare në Pukë dhe në Dukagjin, në Lezhë dhe në Tropojë, në Mirditë, në Malësinë e Madhe dhe në Gjakovë? Bajraqet dhe kapedanët, vojvodët, princërit, që me florinë e huaj forconin zinxhirin e skllavërisë, u shpartalluan. Malësoret brenda këtyre dhjetë muajve kanë parë në mes të tyre partizanin e Shqipërisë të zbathur e të leckosur, por të fortë si arma që mban në dorë, të urtë e të duruar si ylli i shkëlqyer që mban në ballë. E dashurojnë dhe e respektojnë se tek ai shohin një vëlla përkrahës dhe një mbështetje për të drejtat dhe sigurimin e tyre. Malsori e adhuron trimin.
Malsori është i drejtë dhe i pastërt si era e maleve që mbush mushkërite e tij. Për herë të parë ai sheh që flitet për të, që punohet për të, që i jepet ndihmë nga ana e qeverisë, megjithë vështirësitë e mëdha. Ndihma më e madhe nuk është as kilua e misrit, as gramët e kafesë ose të sheqerit, po shkulja nga damarët e tij e frikës nga qeveritari.
Unë nuk mund të shtroj këtu problemin e shpërnguljes për ata malsorë që s’kanë tokë dhe që s’mund të rrojnë aty ku lindën, por dua t’u përgjigjem disa armiqve të demokracisë dhe të popullit, që përhapin parulla, si për shembull: “Po të vejë malsori në një fushë vdes nga malarja.
Qindra familje malsorësh nga Kelmendi dhe nga Malësia e Madhe kanë zbritur që me kohë në Bregun e Matjes, në fushën midis Lezhës dhe Milotit, dhe aty jetojnë. Punojnë tokën duke bërë bukën e vitit dhe pasi e korrin kthehen prapë në Malësi. Disa prej tyre janë instaluar aty dhe kanë përmirësuar shumë standardin e jetës, se kanë bërë ndonjë shtëpi, kanë veshur ndonjë këmishë dhe kanë ndezur ndonjë llambë në shtëpitë e tyre. Kjo do të thotë se malsori nuk vdes po të punojë. Përkundrazi, me pune ky do të bëhet zot i vetes dhe qytetar i lirë dhe i vlefshëm.
Por problemi i shpërnguljes akoma nuk është paraqitur. Doemos qeveria jonë do të interesohet dhe bile shumë për këtë popullatë të mjerë.
Për shembëll, po të marrin Pukën, toka e saj është e pasur dhe aty mund të prodhohet shumë rrushi, gështenja, patatja e të tjera pemë. Mirëpo fshatarët gjer tani nuk e kanë punuar, se ata vetëm misër mbillnin.
Lahuta e mizerjes nisi të kthehet në një lahutë pune dhe reformash, dhe tingujt e saj oshëtijnë me krenari edhe në kasollen më të errët të Malësive të Shqipërisë.

Botuar në vitin 1945

[Albo]

Qejfe! Paraja drejton...

Petro MARKO,

Eja, të shkojmë gjëkundi të kalojmë disa orë të dehur. Të çmendur, të lumtur. - Të bëjmë. . . qejf! - Po ku? - Vemi të pimë? - Po ku? - Në daç te Miti. Në daç te Dhori ose tek Tahsimi. Në daç vemi ia shtrojmë me birrë në "Nacional". Ose vemi tek Koliqi të pimë verë. Apo nuk vemi tek Mahmuti që ka një raki rrushi që të merr në qafë! Pastaj ka dhe një lokal si nga ato ku dergjej dikur Omar Khajami. Eja të vemi pimë... Vetëm kështu mund të bëjë njeriu qejf këtu në kryeqytet. Duke pirë. Pi në "London", pi në "Bristol", në pijetore "Vlora". Ku të duash pi. -Oh më fal! Jo ku të duash. Vendet janë ndarë vetvetiu. Kushdo e ka zënë folenë e tij. Kushdo është bërë dhe familjar në ndonjë kafe. Bie fjala "Bella Venezia" është një vatër familjare pun'e madhe! Pa shko ti ndonjë ditë atje dhe ke për të parë se do të dallohesh si kau balash. Unë kur vete ndonjëherë, rrëmbej pastën e ëmbël dhe iki, se akoma atje s'ka marrë fund biseda mbi "doiçe kulturën" e shkretë. . . Ose shko në ta mban të dielën në kafe "Berlini". Aman o Zot! Atje atë ditë, përveç që fronat janë zënë krejt, po të them të drejtën, atje bie erë luftë. Sheh njerëz të skuqur, të ruarë (në kokë), të veshur njëlloj, me kravata të reja, që kanë mbërthyer tryezat dhe vëzhgojnë me egërsi si të tërbuar ato femra të pakta që shkelin me butësi pllakat e bulevardit!
* * *
Pirja është "qejfi" i parë. Po pastaj? Pastaj ç'derë është e hapur? Doemos flas për ata që rrojnë e bëjnë qejf... Ç'të them? Ç'të flas? Ç'të mollois? Thomëni, nga t'ia mbaj? - Nga "Brraka"? Nga rruga e burgut! Në "Ferrara"? Në... Në... Ku? Kudo që të shkel: një lloj! Po atje bëhet "qejfi". Atje derdhen të hollat! Atje digjen zemrat. . . "Zemra më pikon gjak!..." E shkreta zemër! Nuk e di që ka humbur formën e saj. Është copëtuar. Dhe megjithatë goja e lirë të bërtet: "Ma dogje zemrën!" Eh, ç'zemër moj lumëmadhe! Apo dallga e jetës të ka hedhur këtu? Të ka vërvitur pa mëshirë! Dhe ti qesh. Qesh pa ditur përse. Çdo njeri e "dashuron" . Çdo xhep e zbraz. Po për vete ç'je? Si rron? Si u ndodhe ketu? - He, ha! Eja të pimë! Ha, ha! Eja, eja... Dikur kam qenë vajzë. Më gënjeu "ai". S'mbaj mend gjë. Vetëm lëndinën ku u rrokullisëm midis barit të njomë. . . dhe pastaj lotët e mi. Dhe pastaj! Eh, eja të pimë! Dhe pastaj unë e gjora pa njeri, pa pare, oh! Pa pare, pare, pare! Dhe pastaj eja, eja... ma dogje shpirtin! Pare! Dhe ti e zbraz xhepin. Bën qejf. Qejf në kryeqytet. Ku të duash. Përveç, "shteteve të lira", të njohura nga "Lidhja e Kombeve", nga Bashkia dua të them, ka shumë autonomira të tjera, të fshehura, të panjohura, nga dalin tërë sëmundjet e botës. Po të doni pyesni Dr. Panon ose Dr. Kërçikun dhe ata do t'ju thonë përqindjen e të "plagosurve" nëpër betejat e "shteteve të paregjistruara" - Ç'të bësh mor zot. Varfëri! - Ç'varfëri mor lum? Varfëri mendore, varfëri morale! Hiç gjë më tepër. Pyet po të duash ndonjë karrocier, ose ndonjë. . . Thuaji: "Jam jabanxhi. Kam nevojë për një... do të ta paguaj mirë. Dhe ti ke për të marrë hakun tënd!" A di se ç'ka për të të thënë? -Po, po zotni! Peqe! Sa të duash! Dhe të cakton orën. Dhe ti vete atje ku s'e di. Çuditesh kur sheh. . .Lëre mos e nga! Po të kesh ndërgjegje, ikën! Ikën me zemrën të copëtuar. Po të jesh i fortë pyet: - Po pse keshtu moj e gjorë? - Nevoja, nevoja zotni! Qejf! Duman! Qejf në kryeqytet...
* * *
- Ku të vesh? Ku të bësh qejf? - Ja në kinema, ja në kafe, ja në...! - Flas me ty që je i lirë. Po familja ku do të argëtohet? Ku do të shkoje ndonjë orë me prehje? - Ja në "Gloria", ja në "Nacional", ja në "Rozafat" . . . Hiç gjë më tepër. Ose ne "Kursal" për ndonjë birrë të ftohtë, ose ndonje shëtitje. S'ka më. S'ka teatër! S'ka park! S'ka gjë. * * * Po rinia ku e kalon kohen? - Ah, ah dhe ah! Shko mor ndonjë orë, kur të duash, natën ose ditën, në "Sallon bilardo amerikan". Shko, pash Zotin! Ke për të uluritur. Do të shikosh atje se si djelmëria shkel mbi dhoga të kalbura. Do të shikosh atje një lopatë të madhe që hap varrin e karakterit dhe moralit. Atje do të shikosh me sytë e tu drejtimet e reja të gjeneratës së re. Gjithashtu dhe në kafene "Sporti". Atje me të vërtetë "sporti" përparon. Përparon për vdekje. Dhe sidomos studentët, "sportin" e ndjekin me zemër. . Qejf mor zot, qejf mu në zemër të kryeqytetit. Qejf pa fre, pa kontroll. Paraja drejton. ..

Botuar më 1937

[Albo]

Prefektura ku?

Petro MARKO,

Prish shtëpi e ndreq kasolle, apo mishi të piqet dhe helli të mos digjet? Cilat nga dy palët ka të drejtë? Korçë, 14prill 1936. Ku do të ngrihet godina e re e prefekturës? Në "hyqymetin" e vjetër, në bulevardin e madh, apo ku? Prefekti, që e mori përsipër si inisiator i kësaj vepre të lavdërueshme, heshti dhe hesht. Ai nuk do të ikë nga Korça pa filluar punën, pa hedhur të paktën themelet e prefekturës së re. Se kushdo që ka qeverisur Korçën, e ka menduar mirë këtë gjë, ka dashur të ngrejë ndërtesën qeveritare, po për arsye të ndryshme dhe grindjet që u shfaqën tani, nuk guxoi kush ta hapte këtë fushatë. Vetëm z. Prefekt, i cili i njeh shumë mirë Korçën dhe korçarët, vendosi ta ngrehë prefekturën, vendosi ta lërë dhe këtë kujtim të madh në qytetin që aq vjet qeverisi. Po ku? Në ç'vend të qytetit do të ngrihet pallati madhështor i prefekturës? Këtu qëndron halli, këtu vërtitet gjithë tema e grindjes, gjithë biseda e përditëshme.
Prefekti hesht, se ai e di vetë, ai sheh larg dhe para se ta fillonte këtë fushatë, ai i kish menduar të gjitha. Mirëpo Korça është ndarë në dy ballë dhe pret me padurim që të vendoset vendi i përshtatshëm për ngrirjen e godinës së re. Cilën anë do të kënaqë prefekti? Vallë a do të mund të gjejë një zgjidhje të pëlqyeshme për të dy anët? Nuk është shumë zor, po as dhe shumë kollaj. Se që të dy palët e kanë marrë me inat punën, dhe nëse ngritja do të vendoset në bulevard, ose afër Bankës, ose në zemrën e Korçës, pjesa tjetër nuk do të durojë dot. Do të thotë se lagjja e tyre ka vdekur, se lagjja e tyre përtej lumit kërkon të zhvillohet. Dhe mënyra më e mirë dhe më e lehtë është ngritja e godinës te "hyqymeti i vjetër", domethënë afër burgut. Dhe parashtrojnë shumë arsye të tjera, midis të cilave thonë se vendi ku do të ngrihet prefektura është vend qeveritar, kështu që shpëtohen shpenzimet për blerjen e një vendi tjetër. Thonë se aty kish qënë edhe në kohrat e vjetra. Thonë se po s'u ngrit dot atje prefektura, ajo lagje e madhe është e destinuar të vdesë. Ngulin këmbë se kanë edhe njerëz që interesohen me gjithë shpirt. Se sheh aty afër disa tregtarë të vegjël që janë mbytur në borxhe, i sheh të nënshkruajnë dhe të paguajnë për ndihma fr. ari 200 e 300. Ku i kanë gjetur, ata e dinë. Pjesa tjetër, që është pothuajse gjithë Korça këtej lumit, insiston me këmbëngulje që godina duhet të ngrihet medoemos ja në "Zemrën e Korçës", ja afër bankës, ja kudo gjetke. Veç te burgu ose në Tavor të mos ngrihet, se atje përveç që . ringjallen disa (ngjarje) të shkuara,atje përveç që është një vend i papërshtatshëm fare për një godinë kolosale, atje përveç që tregu, pjaca dhe lëvizja janë larg, por s'mund të ngrihet atje, se thonë që vendi i afërmë është i bejlerëve me fuqi, të cilët nuk duhet të bëjnë ç'të dëshirojnë ata sot që jemi të lirë në një monarki demokratike. Shumica duhet të fitojë, thonë, dhe prefektura duhet të ngrihet atje ku meriton. Nuk mund të përçahet Korça tani për interesat e dy ose tre personave. Dhe kjo, thonë me zemërim, ngjet se dalin në mes njerëz ngatrestarë, njerëz me fuqi, që shikojnë vetëm interesat e tyre personale.

Botuar në vitin 1936