Mbrapa Dajtit, si prapa diellit

[Brari]

RD

Mbrapa Dajtit, si prapa diellit


Nga Ylli XHAFERRI


Rruga dredhonte nëpër të thelluarat e fshehta të malit të Dajtit si të ndiqte vrragat e thella të dhimbjes. Në dy anët e shtratit të saj të ngushtë ngrihen ndërtesa moderne disakatëshe si t'i bëjnë karshillëk kurorës së malit. Hotele, bare, restorante luksozë, motele, deri kioska llamarine hapin katër kanatësh dyert. Të nxjerrin mallin e haneve të dikurshëm, por në vend të kuajve dhe gomerëve lidhur në kapistallë, parkohen makina luksoze, në vend të vorbës së nxirë të groshëve serviren menu nga kuzhina euro-aziatike, ku zgjedhat, parmendat dhe rrotat e qerreve, ekspozohen si relike tradicionale artistike. Historia përsëritet pikë për pikë. Aty ku shquhen gërmadhat e themele të haneve të vjetër, janë derdhur grumbuj betoni dhe gurësh. Nuk mungojnë emërtimet, por jo si atëherë kur hanet pagëzoheshin nga mbiemri i fisit që i përkisnin. Reklamat janë përkëdhelëse, grishëse, idilike, "Hani i Gjyshit" si të drejtpeshonte simetrinë me "Hanin e Babës", "Hani i Skrepit", "Hani i Momë Haties", e plot të tjerë.


Shëngjergjasit nuk e kanë për adet ta durojnë në vatër dushmanin...


Lart në Qafë të Priskës si midis Skilës dhe Karibdit rripi i ngushtë i rrugës përmeson dy gurore që thërmojnë malin me babëzi mitologjike. Një re pluhuri përzbardhonte degët e pyllit, mbi të cilët është shtruar këmbëkryq vjeshta. Ngjyrat e gjalla luajnë me hijedritat e stinës. Pa ndjerë, zbritëm drejt zonës ushtarake, thellë në luginën ku rrjedhjet e pakontrolluara të ujërave kanë gërryer e kafshuar si mos më keq asfaltin e hollë të rrugës që sa vjen e kthehet në dhiare. Hijet e pishave duken si kolona zboristësh të çetave vullnetare të dikurshme që rropateshin monopateve të thepisura si Sizifi në kërkim të armikut imagjinar.

Ngjiteshim drejtë Qafë Mollës. Rruga kishte mbetur në mëshirën e kohës, falë shtratit shkëmbor mbahej ende, por po qe se nuk vihej dorë shpejt, për të mund të thuhej "Na ishte se ç'na ishte, një herë moti një rrugë gjarpëronte drejtë Shëngjergjit …"Ajo rrugë është një nyjë e rëndësishme nevralgjike për vendin, jo vetëm se është e shkurtër, por dhe fjongo historike e gjeografike midis Tiranës, Bizës, Ballenjës, Batërit, në skajet e të cilëve qëndrojnë Burreli, Elbasani, Kruja, Golloborda, Dibra. Më pleqtë e krahinës nuk harrojnë të përmendin fakte domethënës, kohën e zezë të zisë së bukës, ku me një thes të shkoqur, si malësorët migjenianë shkonin drejt pazarit të Zerqanit për të blerë drithë... Gjithashtu, nuk mungojnë të tregojnë Kodrën e Serbit, ku fqinjët ardhacakë të pangopshëm dhe ziliqarë kishte ngrehur gazermat ushtarake që iu bën varr e turp, se shëngjergjasit nuk e kanë për adet ta durojnë në vatër dushmanin...

Pylli, çliruar nga sopata e druvarëve të socializmit që pritnin dru për furrat e bukës së kooperativave, kishte shpërthyer me të gjithë forcën dhe shumëllojshmërinë e bimëve. Syri rrok kullota verore të pasura ku takohet edhe valeriana. Pisha, ahu, dushku, panja dhe shkurrishtet kapërthehen me njëra-tjetrën, duke krijuar një mjedis të përshtatshëm për kafshët e egra. Grupe gjahtarësh shijonin mrekullinë e florës dhe faunës, pëllumbave të egër, lepujve, stërqokave të malit dhe thëllëzave që ngrejnë foletë mareve, shqopës dhe marsinave, freskoheshin gurrave karstike të ujit që ushqejnë shtratin e lumenjve të Erzenit, Matit dhe Ishmit. Prej aty nisen edhe tubacionet për ujin e pijshëm të Tiranës dhe Hidrocentralin e Dajtit. Vetja më bëhej si të isha në një ballkon natyror, ku Shqipëria dukej si në pëllëmbë të dorës. E kisha afër, fare pranë, mund të hyja lirisht në magjistralet e rrugëve dhe qafave që lidhnin jugun me veriun, lindjen me perëndimin.


Rezervati i derrave të egër


"Shih! Shikoje pyllin përballë! - më tregonte bashkudhëtari im, Ramazan Mema. Është pylli i Derjes, rezervati i derrave të egër. Aty gjuanin udhëheqësit e nomenklaturës së kuqe…" Para sysh m'u shfaqën figura e Sillos, sejmenët e sigurimit që lihnin e kafshonin më keq sa qentë, xha Brahot e pafajshëm, Diktatori i ç'mitizuar, derrat e lidhur me tërkuzë… Historia nuk harronte. Era që fërshëllente nëpër pyllin e lirë më sillte në veshë jehona të largëta, imazhe tronditëse që kishin perënduar një herë e përgjithmonë këtyre anëve... Nëpër mbrojtëset e betonit, në murana të shembura, në shpate të zhveshur shkëmborë lexohen sllogane elektorale të reja që përzihen me parrullat e vjetra, që shkruante dikur rruga-ura… Krijonin një çorbë propagandistike që s'ta kapte mendja.

Makina troshitej kalldrëmit të ngrënë, shpenzimet e mirëmbajtjes me sa dukej prej vitesh i kishte gllobëruar korrupsioni. Asaj rruge i kishin dalë eshtrat dhe kokallët. Kokordhokët e gurëve të kalldrëmit sikur kishin kërcyer jashtë nga mënxyrat e para dhe provuara. Diktatura, pasi shembi familjet e mëdha, preu pyjet, kolektivizoi dele e lopë, prishi kisha e xhamia, për të krijuar njeriun e ri socialist, iu sul me sopatën e kobeve toponimeve të lashta dhe emrave të njerëzve. Truri i malësorit shëngjergjas duhej shpëlarë nga kujtesa historike, të zhytej në harresë, në anonimat. Shëngjergjit iu ndërrua emri në Skrep, Shënmërisë në Burimas, Shëngjinit në Vërri, stallat, zyrat, tokat e reja. Dhunë fizike dhe mentale ndaj trashëgimisë kombëtare dhe popullore. Toponime të dhunshëm që zukatnin si akrepë, por që kurrë nuk u ngjizën dhe mbrujtën në kujtesën e njerëzve të kësaj treve liridashëse dhe punëtore. Uji, lot i kthjellët i burimeve të saj të shumtë sikur i shpëlante këto çibanë që harroheshin shpejt, nuk arrinin të ktheheshin vetëdije.

Mësuesi i gjuhës shqipe, Bedri Agaj, jo pa krenari më tregoi Përroin e Shtogut, më tej, Lugun e Petjet, diku lart në skaj Kodrën e Nikës. Mu bë si plaku Balë i Gavril Darës, ky cicëron praktik më ftonte të udhëtoja për në "monë e shkuar", në gjeografinë poetike të Darës së Ri, ku Nik Peta me Pal Golemin kishin patur vendin zulmëmadh. Dëshira e bashkëbiseduesit tim fliste qartë, Plaku Darë kishte mërguar drejtë Italisë për t'i shpëtuar pushtimit turk pikërisht nga Shëngjergji i tij, ku nuk ishte çudi të ishte shkëputur edhe dera e Darëve. Akoma një lagje quhej Derje. Bedriu ndjehej krenar dhe plotësisht i sigurtë në versionin që e mbështeste në toponiminë e "Këngës së Sprasme të Balës". Këtë fakt e përforconte edhe me Kalanë e Skënderbeut, që ngrihej dominuese në kreshtën e Malit të Shëngjinit, një pikë e rëndësishme strategjiko-ushtarake, ku Petrela, Kruja, Sfetigradi, Preza dhe thellë Tomorri, froni i perëndive, jepemirrnin me flakadanë, sinjale kushtrimesh, fatkeqësish dhe urimesh të motshme. Muranat, gurët, lidhja e murit dhe fragmentet e qeramikës së gjetur në kala dëshmojnë që është shumë më e herëshme, datohet diku nga shekulli i tretë i erës sonë, çka flet në të mirë të tezës së Shëngjergjit si udhëkryq historik, gjeografik dhe nyjë komunikimi, çka ia motivojnë qafat e shumta, ka qenë diktues në historinë e vendit që në periudhën romake.


Shëngjergjasit e kanë jetuar intensivisht historinë e Shqipërisë dhe Ballkanit


Fshati është si një muze i madh, por i munguar. Shëngjergjasit e kanë jetuar intensivisht historinë e Shqipërisë dhe Ballkanit, kanë shkruar me gjak e nder emrin e tyre të thjeshtë. Xhelal Shtëpani, luftëtar kundër tiranisë dhe prapambetjes, Osman Mema, kundër haxhiqamilizmit obskurantist, për ironi të fatit regjimi komunist si shpërblim e burgosi në Tepelenë ku dhe vdiq, Ali Balla, patriot, e sa e sa figura lartësuan emrin shëngjergjas në altarin historik të zonës. Teksa, drejtori i Shkollës së Mesme të Bashkuar, Osman Almeta, më fliste për evenimentet e së kaluarës së afërt dhe asaj të largët, një ylber u ndeh si urë e artë nga Përroi i Dorzës mbi lagjen Urë. M'u bë si brezi i Ali Ballës ardhur si amanet nga burgjet e nemçes (Austro-Hungarisë) ku dhe ishte shuar pas një internimi absurd. Shpirti i tij patriotik nuk gjente qeti e prehje në dheun e largët. Vinte si ylber nga Urat e Qabeve për të shndrritur vendin që i mbeti vetëm djep, asnjëherë varr.

Skrepi dhe Ura zbardhëllonin si dy fletë të hapura libri, marrë nga biblioteka e Haxhi Kasem Çokut, i cili ishte diplomuar në Egjipt. Kjo bibliotekë e shenjtë dhe me botime të rralla kishte tërhequr vëmendjen e të gjithëve. Mësuesve, nxënësve, historianëve, të mjekut popullor Arqile Bode, i cili nuk kishte munguar të mirrte nga fondi i saj i çuditshëm veprën për bimët mjekësore të dobishme në shërimin e sëmundjeve. I tillë ka qenë, është dhe do të mbetet Shëngjergji, djep i atdhedashurisë, burrërisë, mikëpritjes, dëshirës për punën dhe fitimit të jetës me djersën e ndershme të ballit. Enciklopedi e hapur e jetës së gjallë.

Shëngjergji ka rreth 4500 banorë dhe bën pjesë në krahinën e Tomadhesë. Fshati është në fundin e një hinke të rrethuar me maja malesh që e mbrojnë nga erërat e ftohta. Skrep, Urë, Vërri, Shëngjin, Fag, Vakumonë, Prafujë, Shënmri, Fashesh, Domje dhe Derje, janë lagjet që lakohen hijshëm në të katër anët e horizontit dhe lidhen dora-dorës si varg valleje nëpërmjet qafash të përshtatshme. Toponimet e tyre janë kryqëzime midis emërtimeve të festave dhe personazhëve biblikë me ngjasime dhe dukuri mjedisore. Duart e punës kanë hapur e lëruar nëpër pllajat e buta ara e bashtina, ku rritet misri, jonxha, perimet e stinës. Arrat, mollët, rrushi, kumbullat, fiku dhe hurmat, kanë marrë hijen e vjeshtës. Shegët kuqëlojnë nëpër degë, nuk e di se si, por vetiu më vinte herë pas here në mend vargu i Darës së Ri: "Qafë e Nikut si shegë e çarë". Detaji i shegës i kishte shpëtuar mësuesit të apasionuar për vendlindjen. Shëngjergjasit i gëzohen bukës së tyre, misrit të korrur, lidhja e tij duaj-duaj nëpër pllajat e shumta dëshmon për një popull që në thelb të qënmes ka moralin e punës. Kopetë ishin shtuar, dhitë, delet, kecat dhe qingjat i gëzoheshin ditëve me diell që "shumë shndrriste, por pak nxente". Ato i faleshin mundit të tyre, ndryshimeve të dëshiruara demokratike, sigurisë dhe ardhmërisë së fëmijëve.

Shkollat gumëzhinin nga cicërimat e gëzuara të nxënësve. Ambjentet dhe mjediset e tyre tregonin për dorën e kujdesshme të trupave pedagogjike dhe komunitetit. Në mjediset e Shkollës së Mesme takuam edhe përgjegjësin e Sektorit të Inspektimit të DAR të Qarkut Tiranë, Lumtor Ibraliu. Ardhja e tij me stafin e specialistëve dëshmonte seriozitetin e reformave, nismën e drejtë dhe kujdesin e Qeverisë Berisha. "Për cilësi dhe barazi në arsim". Kjo zonë e largët ishte në qendër të vëmendjes së programeve dhe planeve të Qeverisë Demokratike për zhvillimin e saj të fuqishëm. Ato njerëz të thjeshtë nuk mundeshin ta kapërdinin mbetjen "jashtë liste" gjatë qeverisjes socialiste. Zhgënjimi ishte i rëndë. Rruga e keqe, gjendja e saj e mjerueshme, lartësitë i bllokonte dimri, ngrica dhe dëbora, veçimi nga jeta qytetare, spitalet, kultura, universitetet, sporti, i shtynte të kërkonin shtrat të ri rruge për komunikimin me Tiranën. Një rrugë që të vinte bregut të lumit Erzen, ku as ngrica dhe as bora nuk do të mund ta veçonin shëngjergjasin nga jeta e vrullshme dhe emancipimi civil. Rruga ishte refreni i ditës për këtë vend, altar i shqiptarizmës dhe dashurisë për tokën, djepin dhe varrin e të parëve. Nismat e Qeverisë Berisha për sistemimin, shkurtimin dhe rregullimin e rrugëve rurale, padyshim që ëndrrën e shëngjergjasve për lidhjen me kryeqytetin, për të mos e braktisur vendlindjen, këtë perlë të bukurisë së Shqipërisë qëndrore malore, do të bëhet realitet. Rrugë e re përgjysmon vijën lineare të rrugës së vjetër, është sa gjysma e saj më e butë, më e drejtë, shumë më e sigurtë. I shërben përmirësimit të kushteve të jetës, tregtisë, shkollimit, ekonomisë, argëtimit, qytetërimit, shëndetit, etj. Kjo ëndërr e shëngjergjasve do të kthehet në të vërtetë vetëm nga programi ambicioz i Qeverisë demokratike për rrugët!