Zoti i madhėruar pėr ēfarė i krijoi njerėzit?
Fuqiploti i Madhėruar me bujarinė dhe Gjithėdijen e Tij tė Pafillimtė pėr tė sqaruar fuqinė e Tij absolute ndaj frutit tė vetėdijshėm, tė drurit tė gjithėsisė, pra njeriut. Mė parė e krijoi drurin e madh, pra Universin. Dhe pėr tė mbjellė nėpėr tė njerėzit, botėn e shkėputi nga dielli. Disa miliona vjet e solli atė rreth diellit. Madje qė tė ftohet, atė e largoi nga gjendja e tij e rrjedhshme dhe qė tė bėhet i dobishėm e mbrojti atė edhe nga gjendja e gaztė. Nė kėtė rast, kur bota u formua dhe u mundėsua qė tė jetojnė dhe tė shumėzohen njerėzit nė tė, atėherė dėrgoi mashkullin dhe femrėn. Dhe ėshtė shumė interesante se fuqiploti me njė ekuilibrim tė jashtėzakonshėm duke i dhėnė njė familjeje njė vajzė, tjetrės gjashtė djem njė tjetre si ka dhėnė fare, pėrsėri asnjė kontinent nuk ka 60% vajza e 40% djem, nuk ėshtė edhe e kundėrta. Vetėm nga abuzimi i kushteve tė fesė domethėnė nga liria e pakufishme tė femrave nė ndonjė vend duke ngadhėnjyer burrat e vet, femrat i tėrheqin fėmijėt nga gjinia e tyre dhe pėr kėtė arsye nė ndonjė vend lindin 55 % vajza e 45 % djem. Pra kėtė ekuilibrim nuk mundeni tė ma shpjegoni me as njė forcė tė ligjeve fizike.
Dhe nė kėtė rast Fuqiploti pėr tė sqaruar aftėsinė e njerėzve dhe pėr tė lulėzuar virtytet e tyre vendosi qė ti provojė. Nė govatėn e krijimit, duke i ngatėrruar ato, dobitė i hodhi mbi dėmet, gjėrat e bukura i ngatėrroi me ato tė dėmshme. Nė kėtė mėnyrė i pėrgatiti pėr tė lulėzuar ato. Pastaj, vendosi qė ti provojė njerėzit duke i lidhur pėr ligjin e Tij. Tani, pasi do tė gjejė fund ky provim i tyre do tė vijė koha qė tė merret rezultati i arės sė gjithėsisė. Atėherė, Mjeshtri i Gjithėdijshėm me fuqinė e Tij i ndan dhe i pastron kundėrshtarėt qė pati ngatėrruar vetė dhe prej tyre i nxori shkaqet e liga qė kundėrshtonin rregullin qė ka vendosur Ai. Atėherė kundėrshtarėve do tu japė njė trup tė pėlqyeshėm e tė fortė qė tė mundin ti qėndrojnė zjarrit tė madh tė xhehennemit duke u urdhėruar: Ndahuni nga tė tjerėt. Njėsoj edhe atyre qė ndaj ligjit tė Tij kanė qenė tė bindur ia jep nga njė trup tė shkėlqyer tė pashndėrrueshėm qė tė qėndrojė deri nė pėrjetėsi qė tė mundin tė gėzojnė lumturinė pėrrallore tė xhennetit. Pra ai qė mban logjikėn e pastėr ka nevojė qė ta zgjidhė problemin e sekretit tė vėshtirė, qė ta mėsojė nga ka ardhur kėtu, kush e ka dėrguar atė kėtu, ēfarė detyre ka dhe mė pas ku do tė shkojė. Kurse ajeti thotė: Vėrtetė ne e krijuam njeriun nė formėn mė tė bukur. Qė me dritėn e besimit njeriu ngjitet nė majat mė tė larta tė xhennetit, kurse me errėsirėn e mos besimit zbret nė fundin e errėsirės dhe meriton xhehennemin. Sepse ai ėshtė i krijuar nė formėn mė tė bukur, atij i ėshtė dhėnė njė aftėsi e rrallė dhe e gjerė. Hapėsirat e dijeve tė tij janė universale. Ato radhiten nga e rėndomta, deri tek gjenialja, nga shtresa mė e ulėt, deri tek ajo mė e larta. Tek ai janė gdhendur njė mori karakteresh, qė nga mė i ligu, tek mė i larti.
Bota e njeriut ndryshon radhė pas radhe duke filluar nga grimca mė e padukshme dhe deri tek dielli gjigand. Njeriu i ka nė dorė tė gjithė ēelėsat e shkallėve pėr tė arritur nė sferat mė tė larta apo nė tė kundėrt, pėr tė zbritur nė thellėsitė mė tė errėta. Kjo tregon se njeriu nuk ėshtė unik dhe i njėtrajtshėm. Kapaciteti dhe mentaliteti i tij ndryshon qė do tė thotė se ai ėshtė nė evolim dhe ndryshim tė vazhdueshėm, drejt pėrsosshmėrisė apo rėndomėsisė sė tij.
Tani bėhu gati qė tė hetojmė anėn materiale tė njeriut dhe ta shohim me ēfarė meritash e si u krijuam si njė mrekulli e pėrsosur? A thua elementet e paafta e pa mend na krijuan, a rastėsia e ēmendur, apo natyra e verbėr dhe e shurdhėr, apo na krijoi njė Fuqiplotė i Gjithėdijshėm qė Veten duke e fshehur pas shkaqeve na pajisi me shqisa tė pėrsosura dhe para nesh na parashtroi ēdo mirėsi qė kemi nevojė pėr tė. Sot shkenca qė hulumton krijimin e njerėzve, pra mjekėsia konstaton se njeriu ėshtė krijuar me pėrmbi tetėdhjetė trilion qelizash, qė qelizat e tij vazhdojnė duke marrur forma tė ndryshme.
Ta shohim se ajo qeliza ēfarė ėshtė dhe sa ėshtė e madhe. Gjatėsia e njė milimetri ėshtė njėmijė mikron, kurse qelizat janė nė forma tė ndryshme duke filluar nga pesė mikronė e deri njėzet mikronė. Si ta llogarisim qelizėn mė tė vogėl qė ėshtė 5 mikronė nė njė milimetėr pėrmbanė 200 qeliza. Kur ta shumėzojmė me 200 tė asaj anės tjetėr vetėm sipėrfaqja e milimetrit pėrmbushet me 40.000 qeliza qė nė njė qelizė tė vetėm Fuqiplot i Gjithėdijshėm e ka pėrmbledhur njeriun, qė ai ėshtė nė madhėsinė e njė qyteti tė madh sa Stanbolli. Tani mjekėsia ēfarė thotė, ēfarė ka nė kėtė qelizė? Secila qelizė pėrbėhet nga 25.000 molekula ADN (gene) shifra e fisit qė ato i shėrbejnė molekulave ANR. Njė qelizė ėshtė pėrbėrė nga 1.000.000 proteina, kurse njė proteinė formohet nga 8.000 aminoacide, ku secili aminoacid pėrbėhet nga pesė elemente qė ēdo elementė formohet nga dyzet mijė atome. Pra njėrin pas tjetrit kur i shtojmė qelizat e njė njeriut tė vetėm zgjatet e bėhet 1000 k.m.e gjatė. Tani kėtė ēėshtje ta sqarojmė pak mė mirė. Bota nga dielli ėshtė150 milion km larg. Kur ti rreshtojmė molekulat e njė njeriut tė vetėm ato mundin tė bėjnė 600 vargje tė gjatė prej rruzullit tonė e deri nė diell. Vėllezėr tė dashur! Nė tregimin e mėparshėm mund tė shohim mė mirė gjepurat e filozofėve materialist tė cilėt na thanė se ato janė rastėsisht, apo ika bėrė natyra, se i ka bėrė evulucioni. Ndėrsa njė profesor zviceran i matematikės qė quhet Charles Jugin Cai thotė kėshtu: Mundėsia qė tė formohet rastėsisht njė molekulė e vetme, ėshtė e tillė sa qė asaj do ti duhej qė para njė numri tė vendosen 160 zero, domethėnė aq ėshtė e pamundur qė tė krijohet rastėsisht njė molekulė e vetme. Tani mė duket se e kuptuat gjendjen se sa e pamundur ėshtė qė tė bėhet rastėsisht njė molekulė. Kurse Fuqiploti kujtesėn e njeriut e ka krijuar nė madhėsinė e kokrrės sė grurit me kapacitet qė tė pėrmbajė dituritė e njė dhome plot e pėr plot me libra. Ai ėshtė Dėgjues dhe e dinė nevojen e dėgjimit dhe na ka dhėnė shqisėn pra, veshin dhe e ka rregulluar frekuencat e tij qė tė mos vijnė zėrat maksimale nga vendet e largėta edhe ato minimale tė pėrpunimeve tė lukthit tė vėllaut qė e kemi pėrpara. Njėsoj edhe syrin na e ka dhėnė Ai. Shikuesi qė e di vlerėn e shikimit duke i rregulluar reflekset e shikimit, nga qė janė shqisa tė vlefshme na ka dhėnė nga dy. Nė qoftė se vetėm pėr tė konstatuar diagnozėn e numrit tė syzeve okulisti ka nevojė pėr studim sė paku 20 vjet, pastaj edhe mjeshtrit tė optikės i duhet shkollė qė ti bėjė syzet. Tani syzet e thjeshta nė qoftė se nuk bėhen rastėsisht dhe ka nevojė pėr aq shkollė, atėherė flisni vet se si bėhet syri rastėsisht?! Tani ta marrim parasysh nevojėn mė tė madhe tė njeriut, pra ajrin qė nė trupin e njeriut hyn nga fyti dhe nga hunda, duke kaluar kafshata nėpėr fyt, gjuha e vogėl e zė vrimėn e frymės, nė kėtė rast marrim frymė nga hunda, sepse njeriu nuk mund tė qėndrojė nė kėmbė as njė minutė pa frymė. Fuqiploti duke ditur nevojėn pėr tė, oksigjenin (ajrin e pastėr) na e ka afruar tek hunda. Pėr tė gjetur atė nuk duhet tė shkojmė andej e kėtej, tani ai ėshtė nė trupin e njeriut duke kryer shumė detyra. Ne do ti radhisim vetėm tre: Ajri hyn nė trupin e njeriut duke shkuar nėpėr tetėdhjetė trilion qeliza tė trupit edhe kur ushqimin e gjellėve e shndėrron nė energji, ku duke e kthyer pėrsėri, kthehet si dioksid karboni CO2 (ajri i ndotur). Ky ajėr kur kthehet nuk shkon kot, duke dalur nga goja prek telat e zėrit dhe nga goja dalin fjalėt e bukura. Bile Fuqiploti edhe zėrin e ka vulosur me njė dallim tė veēantė, sepse nė telefon pa e pyetur se kush je, mundesh ta dallosh nga zėri se kush ėshtė, sepse Ai Fuqiploti si njeriut edhe gjuhės sė tij i ka vendosur nga njė vulė tė veēantė qė nuk mund tė kopjohet. Gjuha qė ėshtė njė copė mishi pa kocka e ndihmon pėrtypjen, i shpreh mendimet qė ke dhe i kontrollon gjellėt, nė qoftė se gjella si pėlqen atė e kthen duke e pėshtyer nė fytyrėn e gjellės edhe me mimikė duke shprehur mospėlqimin. Tani a e dini se sa shije merr gjuha? Mė mirė tė themi se mund tė marrė shijet e panumėrta qė nuk mund ta kufizojmė. A nuk duhet tė mendojmė se asaj cope mishi dikush i ka vendosur nga njė peshore tė veēantė qė tė ndajė secilėn shije? Veshka ka njė milion vrima, mjekėsia atyre u thotė: Nefron. Veshka me to e kullon dhe e ndanė gjakun nga uji i pistė. Ujin e pistė se lėshon vend e pa vend, por Fuqiploti i saj i ka krijuar njė strajcė qė ky ujė tė mblidhet aty dhe kur ta gjesh vendin e pėlqyer e hedh. Zemra 340 litėr nė orė gjakun e shpėrndanė nėpėr trup. Mjerisht ne nuk ia dimė vlerėn e zemrės e veshkave pėr tė cilat duhet tė falenderojmė nė veēanti Krijuesin, qė veshkėt i ka krijuar si dy makina tė vogla. Por veshkėn e vlerėsojnė shumė mirė ata qė iu janė prishur veshkat e pėr tė qėndruar gjallė ka nevojė 3 herė nė javė qė tė shkojnė nėpėr aparate tė dializave, tė ngratėt e hypin mbi aparat e nė tė qėndrojnė 2-3 orė deri sa aparati tia ndajė gjakun nga uji i pistė dhe pėrsėri nėpėrmjet damarėve ia japin gjakun e trupit.
Vėllezėr, sot mjekėsia pėr tė hetuar njeriun ėshtė ndarė nė 50 degė specializimi. Nga ata qė e hulumtojnė njeriun secili studiojnė 20-30 vjet e bėhen profesorė doktora, qė nganjėherė ata marrin shpėrblim tė tillė pėr njė orė sa qė njė punėtorė nuk mund tė marrė as rrogėn e punės sė njė muaji. A e dini se ēfarė thonė kėto doktora pėr njeriun qė kanė hetuar prej vitesh: Budalla pra njeriun e ka krijuar natyra. Ndėrsa vetė ata janė tė menēur. Ēfarė thoni kush ėshtė budallė? Megjithėse tė gjithė mjekėt nuk janė ashtu, por mjerisht shumica janė kėshtu. Njė Prof. Dr. i mjekėsisė qė ėshtė ekspert nė degėn e dermatologjisė thotė kėshtu: Megjithėse shkenca ka pėrparuar shumė, pėrsėri dega e shkencės sonė nė lėkurėn e njeriut duke konstatuar 48 lloje alergjie pėrsėri duhet tė pranojmė se kemi arritur 35% tė tėrėsisė tė kėsaj dege. Zemra po qarkullon gjak edhe kur je nė gjumė.
Pra, a ka mundėsi pėrballė mirėsive tė panumėrta qė radhitėm vetėm njė ndėr njėmijė tė mos adhurojmė Krijuesin tonė e tė mos falenderojmė duke pranuar mirėnjohjen ndaj Tij.
Krijoni Kontakt