Hiqmet Meçaj-roman-"Kukullat e pyllit"

[Avion Travell]

KAPITULLI I NJËMBËDHJETË




1

Kot së koti u nxeh me Billin. Jo fare kot së koti, se Billi, si drejtor që ishte, donte të tregohej autoritar me të, të dëgjonte nga goja e vartësit “po drejtor, si urdhëron” e me që Admeti, në vënd që t’i thoshte “po drejtor, si urdhëron”, nuk ia vari fare, Billi e urdhëroi t’i shkonte në zyrë. Admeti, përkundra, u nis për në klasë. Drejtori, kuptohet, pasi do ta priste pas skrivanisë duke marrë poza nga më të ndryshmet, pasi të mendonte se ç’do t’i thoshte atij “rrugaçit nga qyteti” që t’i dridheshin leqet e këmbëve, si pa që kaluan disa minuta e ai s’po i bindej urdhërit të vinte, e humbi durimin fare, harroi të gjitha ç’do t’i thoshte, doli në koridor dhe pyeti Virin mos e kishte parë në ç’vrimë qe futur. Viri si Viri, një hop u zu ngushtë, pastaj bëri me kokë për nga dera e klasës, pikërisht kur Admeti po dilte dhe e zuri mësuesen me shkrim të bukur duke e spiunuar. Viri iku me të shpejtë, që burrat të lanin hesapet me njeri tjetrin pa qënë ajo aty, se kur ta pyesnin, do t’i duhej të spiunonte prapë o njërin o tjetrin dhe ajo qe mërzitur me atë djallo zanat. Pikërisht atëherë Admeti do t’i bërtitiste Billit me fjalët më të ndyra, mu në mes të tempullit të dijes, siç është shkolla, megjithëse më tepër ngjante me ahur, pa marrë parasysh se mund ta dëgjonte ndonjë nga nxënësit e sharjen ta merrte vesh i gjithë fshati. “Shqitu me të mira nga unë, Bill drejtori”, do t’i thoshte, “se do të të shkërdhej Virin ”. Aty e kuptoi Admeti që bëri gabim të madh, më mirë t’i kishte thënë diçka të ndyrë për drejtorllëkun, ose edhe për gruan, kurse për Virin... E kishte fyer më rëndë se ç’duhet!
“O ti o unë këtu”, do t’ia mbyste Billi, megjithëse e dinte fare mirë që nuk mund të thoshte gjë në asnjë zyrë për atë sharje që s’ta nxinte goja, jo se kishte fjalë, që nuk duheshin thënë në tempullin ahur të dijes, por sepse ata të zyrave, që s’ishin fare budallenj, do përpiqeshin të gjenin lidhjet midis sharjes, Billit e Virit. Tërkuza do të bëhej litar, litari mund të formonte nyje dhe kushedi, në atë nyje gabimisht mund ngecte edhe qafa e tij e hollë. Prandaj do të ndërronte menjëherë ton, do të harronte ç’i kishte thënë, do t’i hidhte Admetit dorën në sup duke i pëshpëritur “vërtetë të pëlqeka Viri?”, që do ta bënte Admetin të gajasej e t’ia plaste “ta kam lënë ty me gjithë shkrimin e saj të bukur”. Pas kësaj sherri do të mbyllej, Billi do të mallëngjehej sikur në ato çaste të kishte gjetur vëllanë e vogël që i kishte humbur prej vitesh, do t’i thoshte se këtë “dreqo barrë të drejtorllëkut” do ta mbante sa të mbyllej viti dhe ai gjatë kësaj kohe të mos ta çante kokën për asgjë se “njëri tjetrin kemi për çdo hall e të keqe, vëllaçko”.
Admeti si tip prekej shpejt, por kësaj radhe u prek më shpejt se ç’duhej. Kishte mësuar rastësisht, fare rastësisht se nga të tria çupat që kishte Baxhua, ajo e madhja paskësh lindur epileptike. Thoshin, se kur e zinin ato (qoftëlarg!), rrëzohej në shesh e shkumonte, shkumonte e shkatërronte, sa të nxihej jeta ta shikoje ashtu. Njerën, atë të dytën e kishte grua ambasadori, kurse e treta qenkësh e madhja e një ministrie që bënte sikur merrej me botën përjashta.
Mirëpo Baxhua nuk i dha Billit për grua as të dytën e as të tretën, po pikërisht të parën, atë që rrëzohej në shesh e shkumonte, sepse, siç e kishin dëgjuar “atë donte më shumë nga të tria”. Kishte bërë dhe dy fëmijë Billdrejtori me të, kundër këshillës së doktorit, të dy djem, po Admeti asnjëherë s’i kishte parë, se s’ishin për t’u parë. Njeri, që tani duhej të qe rreth të pesëmbëdhjetave, nuk linte shkopinj e hunj gardhi pa shkulur, i grumbullonte mu në qendër të fshatit dhe u vinte zjarrin natën duke uluritur si ujk Bënte edhe paudhësira të tjera, siç thoshin, se Admeti s’e kishte parë, mbante ca fjalime pa kuptim, po duke bërtitur e uluritur “poshtë!” e “rroftë”, por që nuk kuptohej mirë kush duhej të ishte “poshtë” e kush duhej të ishte “rroftë”. Kur e zinte një frymëzim i tillë, nuk kishte burrë nëne t’i qasej, se të qëllonte me hunjtë e shkopinjtë e ndezur dhe po të shpëtoje paq e kishe qelepir.
I dyti kishte huqe të tjera më të lezetshme. Hynte nëpër kotece, ahure, stalla e ku nuk ta pret mëndja për të bërë të pabërat e tij. Kapte mace, qen, keca e qëngja, deri te breshka, zhapinj e gjarpërinj, i rripte të gjallë duke u kënaqur me llahtarën e tyre. Të nesërmen në mëngjes, secili shikonte të varur te porta gjënë e vet, pa lëkurë, tek pikonte ende gjakun që nuk kishte ngrirë. Qe tepër i përpiktë i dyti, mbante mend mirë kujt i përkisnin, bile edhe zhapinjtë e gjarpërinjtë, tek i ndante me saktësinë e një njeriu që mbante shënime të hollësishme.
U rrënqeth e u lemeris kur si pa dashje tha me vete “po sikur Billit t’i kishte shkuar në mënd të bënte jo dy, po nja dhjetë djem të tillë? Atëherë, jo vetëm Kajatit, po gjithë krahinës do t’i duhej të shkulej nga vëndi e të ngulej diku gjetkë, sa më larg nga marifetet e lezetshme të djemve të Billit”.
Këto solli nëpër mënd Admeti, prandaj, si tip që prekej shpejt, kësaj radhe u prek edhe më shpejt se ç’duhej, ia fali atij lumëziut të gjitha, edhe dehjen, kur e hodhën si thes mbi një mushkë e ai do të thoshte të nesërmen “më pa ashtu fshati?”, por sidomos edhe atë shprehjen “mësuesi dogji shkollën bashkë me nxënësit për hakmarrje”, që të çonte patjetër te ajo vrima e qenit ku hyje për shtatë vjet e nuk dilje më as për tridhjeteshtatë. Ai i fali atij dhe Virin, e cila vërtet qe pak e shëmtuar, me një bllamë të zezë në zverk, me ca sy të vegjël e të trembur, por që kishte pa dyshim shkrim të bukur e ia zëvendësonte gruan ndonjë natë, kur fshiheshin e harroheshin rastësisht nëpër xhepat e shkollës. Se Billi, nuk mund të ishte njeri aq i keq, mirëpo të kesh në shtëpi një grua që shkumon e shkatërron, një djalë që i shkul e i djeg hunjtë mu në qëndër të fshatit, që ulurin si ujk e mban fjalime me “rroftë” e “poshtë”, por sidomos një tjetër djalë që t’i var te porta kafshët e rrjepura si me një listë të përpiktë, patjetër diçka do të të lëvizë nga mëndja, ndonjë dërrasë do të të shkasë e ca vida do të të lirohen.

2

“I shkreti Bill”, do të shfrente brenda vetes kur të dilte jashtë, ku nuk e dinte se e priste nxënësja e tij e bukur, që e kishte puthur aq nxehtë atë ditë kur shpiku “ulurimën”, për të cilën edhe ai kishte filluar diçka të ndjente, sepse “nuk donte të ishte pykë si të tjerët”. Prej saj do të merrte lajmin e madh për xhaxhababanë që nuk do të kthehej më në fshat, po do të rrinte përgjithnjë në kryeqytet, se e kishin emëruar drejtor në një ministri që blinte e shiste me ata të përjashtmit. “Sikur t’i thyeja edhe unë nja katër brinjë”, do të mendonte Admeti, “më çojnë në ndonjë ministri”?, kur Lina do t’i thoshte “unë nuk iki”, me tepër solemnitet, siç betohen të dashuruarit në raste të tilla, gjë që do të ishte mallëngjimi i dytë i madh brenda asaj dite për Admetin. Më pas do të vinte me vrap një nga nxënësit e tij që thyente rekordin në andrat e trupit e do ta njoftonte që larg, jo pa iu marrë goja “më tha drejtori se një vajzë e bukur ju pret para klubit”. Lina do të skuqej kur të dëgjonte fjalët “një vajzë e bukur”, ai do të ngrinte supat e do të nxitonte për ta parë e takuar atë gjënë që thoshin se ishte e bukur e që i kishte ardhur si e rënë nga qielli, kurse Lina do të nisej një hop pas tij, patjetër për t’i vëzhguar nga e përpjeta e kodrës.

3

E pa që larg tek bënte poshtë-lart në pritje të tij. Ishte një vajzë me trup të hollë e flokë të gjatë, veshur me minifund shumë të shkurtër përmbi gju, ngjarje kjo që s’kishte si të mos mblidhte gjithë ata burra t’ia shijonin me sy, jo pa neps, kofshët dhe gjoksin e derdhur me art. Vetëm kur të afrohej do të dallonte te e porsaardhura tiparet aq të dashura të Ladinës, do t’i merrej fryma nga malli dhe nuk do të mundëte t’i thoshte dot as atë shprehjen kallëp “falemnderit shumë që erdhe”.
Pastaj ajo do t’i hidhej në gjoks, do ta shfrente mallin që e digjte përbrënda muaj të tërë, do t’i varej në sup e do t’i linte gojëhapur të gjithë sehirxhinjtë kur ta puthte në buzë pa u shqitur për minuta të tëra. “Hajde të puthur që bëkan këto qytetaret në klimë malore”, do të shkaktonte një batare të qeshurash dikush, po që ata as e panë, as e dëgjuan. Të dy nuk e çanë fare kokën për ç’u tha e nuk u dëgjua, se e ngjitura buzë më buzë ua kishte shurdhuar veshët e ua kishte mjegulluar sytë, duke lënë vetëm prushin të digjej e të përvëlohej pa lënë pikë hiri e pa nxjerrë fjollë tymi.
-Ke ndryshuar shumë,- do t’i thoshte ai.
-Edhe ti,- do të mërmëriste ajo pas tij.- Ke marrë pamje burri.
Pasi ta shikonte gjatë në sy, pasi t’i rregullonte pak jakën e xhaketës “erdha”, do t’i thoshte, “se ti humbe”.
Vërtet kishte humbur për muaj të tërë, qe bërë dhe ai njeri pylli, me kokën nën një qiell të drunjtë, me pak re e ajër të rralluar.
“Sa muaj u bënë pa zbritur në qytet?”, por ai nuk do të përgjigjej.
“Të kam pritur, të kam pritur shumë të vije”, por ai prap nuk do të përgjigjej.
Si mund të përgjigjej një njeri që ishte mësuar t’i rridhte koha së prapthi, të bëhej plak dhe fëmijë, ta quanin Baxho dhe Shaho, të kishte një çetë të madhe që pastaj e bënte batalion dhe, kur e shpërndante batalionin, bënte garën e shurrës me ushtar-policin që e ruante, i cili kishte zakonin e keq t’ua shqyente shalët grave. Pastaj, asnjeri s’e dinte që ai ngrihej natën, hipte mbi një rrap të madh, shkelte mbi një rrugë të verdhë, qielli ia shuante vetëtimat te thëmrat e koha i ngecte e i rridhte qull e trashë, kur copëtohej e binte poshtë, mu mbi shkollën që ai e digjte për hakmarrje.
Ladinës iu dhëmb ky Admet pak si tjetër, vuri re te tëmthat disa fije të bardha që gabimisht i lidhi me pleqërinë, por që nuk e dinte se ato i kishte marrë përkohësisht hua, ca nga Besua e ca nga Nikua, që kërkonin prej kohësh varrin e tyre, se kishte njerëz që thoshin t’i kishin parë të veshur herë me të bardha e herë me të zeza duke ardhur rrotull, duke thënë “duhet të jetë këtu”, por pa qënë të bindur, prandaj vazhdonin më tutje sa për të thënë prap “mund të jetë edhe këtu”. Ata loznin e loznin si dy çamarrokë, nuk u shkonte fare në mëndje se kishin vdekur e si kishin vdekur, vërtiteshin vetëm natën, se ditën flinin, po s’e ku, asnjeri s’e dinte, kurse Admeti vinte kot së koti ca thinja të holla nëpër tëmtha, sa për ta bërë Ladinën të prekej tek i shikonte.
“Kemi kohë dy orë”, e përmendi ajo. “Më ço diku ku të mos na shohin” dhe pa orën.
Vajza i hodhi krahun. U nisën përpjetë përroit për të humbur mes pyllit të lartë me rrepe. Aty do të shtroheshin përdhe mbi ca fier të dëndur ku Ladina do t’i binte përsipër për ta mbuluar me afshin përvëlues të trupit. Më vonë, menjëherë pasi Ladina të hipte në postë për t’u kthyer në qytet, ai do ta merrte vesh që shumë i kishin parë kur i bënë të gjitha. U erdhi mirë atyre kur ajo vajza e hollë me minifund, që ngjante më shumë me artiste kinemaje, filloi të ecte duke çaluar, sepse kuptuan që Admeti ia rrëmbeu çëk-fët virgjërinë, pa ia bërë tërt syri nga gjithë ata sy të babëzitur që e vëzhgonin fshehura.
Po asnjë nga ata nuk e dinte që ajo vajza kishte ardhur t’i thoshte se qe fejuar. Nuk dinin as sa vjet dashuroheshin ata të dy, se s’kishin si ta dinin pa ua thënë njeri. Po të merrnin vesh që shkaku i fejesës së vajzës me një tjetër, na paska qenë Kajati i tyre, do ta shanin patjetër rëndë Kajatin, se një vajzë si kjo, që ngjante me artiste kinamaje, e dashka shumë këtë “rrugaçin e tyre”, që nuk ia bën tërc syri nga asnjë, prandaj kishin filluar edhe ata ta donin shejtanin. Ata nuk e dinin që edhe virgjërinë ajo ia fali vet, për inat të asaj fejese, prandaj udhëtoi deri këtu te ky fshat i mallkuar në gryka malesh, që pikërisht këtu ta shfrente inatin për t’u çnderuar me dashje, duke i thënë Kajatit “mbaje si njollë turpi gjakun tim të vajzërisë”. Ajo do t’i thoshte edhe “tërë jetën, sa herë të kujtoj Admetin përmes lotësh, po mes lotësh do të të kujtoj edhe ty, fshat i mallkuar”. Patjetër i tha këto fjalë, megjithëse asnjë nuk i dëgjoi, se ishin futur thellë, mu poshtë gjoksit të saj të derdhur, aty nën krahun e majtë, ku rrinë të fshehura thellë ca ndjenja, që jo kot së koti i quajnë herë dashuri e herë urrejtje, sepse janë të pleksura aq keq me njera tjetrën, saqë nuk mund t’i shqitësh dot.
-Kësaj nuk di ç’emër t’i vë,- tha Admeti.- Nuk mund ta quaj dot ndarje.
-Edhe unë,- tha Ladina.
-Jo po seç thonë që ndarja ka ca lotë, ca sharje, “ e ke fajin ti, s’e kam unë”, ca betime me surrat të skuqur për hakmarrje. Duhet të ketë edhe “si ti nuk do dua njeri tjetër tërë jetën”, ca profka e myqe të ngatërruara, që nuk di se nga i nxjerrin, “pa ty nuk rroj dot” dhe pastaj rrojnë rehat një jetë tërë, që ç’ke me të, me atë tjetrin,- do të derdhte ligjëratën e tij të gjatë Admeti, që Ladinës iu duk së tepërmi e masakruar.
Mirëpo më pas edhe ai nuk do të ndryshonte shumë nga ata të tjerët, do të ndjente sikur ishin gati t’i lëngëzoheshin sytë, që ishte gjëja më trembëse për të, prandaj diçka do të shpikte, do të kapte një milingonë e do t’ia vinte asaj në pëllëmbë të dorës, duke bërë shakanë më të trashë që mund të jetë dëgjuar ndonjëherë “po unë, mos ngjaj ca si shumë me këtë milingonë”?
Ladinës iu desh të qeshte mes lotësh, megjithëse atij iu dukën si diçka tjetër, prandaj tha si **** “nuk e dija që edhe sytë djersijnë”. Po ajo s’e dëgjoi. Mbante shtrënguar fort në dorë milingonën, që vërtet iu duk se ngjante ca si shumë me të, kaq e pafajshme dhe e pambrojtur siç ishte, kur lëvizte e trembur mes gishtave të saj.
Kështu u ndanë, thjeshtë, atë e mori duke çaluar posta që e kishte prurë, pasi nxorri ca shtëllunga të pista tymi dhe e mbushi rrugën me pluhur të dëndur, që Admeti nuk deshi ta shkundëte më nga rrobat. Ishte ndoshta i vetmi kujtim që donte t’i mbetej nga Ladina dhe për çudi do t’i dukej se nuk ndodhi gjë, nuk erdhi askush dhe nuk iku askush. Megjithatë, tani që ajo s’ishte më aty, mendoi se do të qe më mirë të kishte ndenjur edhe ca, sa t’i mërmëriste të paktën “e thashë me shaka, nuk jam bërë ende milingonë”.

4

Për herë të parë e pa atë, djalin e madh të Billit, jo natën, po ditën. Kishte shkulur e mbledhur gjithë ata hunj gardhi, u kishte vënë flakën dhe bërtiste më shumë “lartë” se “poshtë”, pastaj ulurinte si ujk. Asnjë nuk i afrohej. Nuk ngjante fare me atë kafshën, të cilës ia kalonte në ulurima, s’ishte as gri, as i murrmë, vetëm sytë i kishin pak si njëlloj, me atë shkëlqimin e egër. Flokët e gjatë e të verdhë i vareshin deri te mesi, (kush guxonte t’ia priste), i tundeshin si krifë sa herë bënte zërin si ajo kafsha e murrme në gri, rrotullonte hunjtë e ndezur dhe i hidhte përpjetë si fishekzjarre të llahtarshëm. Të gjithë ata që e panë thoshin se kjo kishte lidhje me Billin, që u bë kryetar në vënd të ishkryetarit dhe prisnin me lemeri ç’do të bënte i dyti natën e ç’do të gjenin te porta nesër në mëngjes, të varur e pa lëkurë, tek rridhte gjaku i pangrirë. Kishte nga ata që këto nuk i quanin më lodra se u dhimbte zemra, jo vetëm për qen e mace, por edhe për zhapinj e gjarpërinj të rrjepur, por që ishin ndjenja të kota, se në Kajat s’pinin ujë prej kohësh.
Të gjitha këto do të ndodhnin ditën kur Admetin ta thërritnin ata të parisë të shkonte me ngut se do t’i thoshin diçka të rëndësishme. Nuk e dinte se atje do të shikonte gjënë më për të qeshur të botës, që po ta tregonte, nuk do t’ia besonte njeri. Në vendin kryesor qe ulur Billi, veshur me një kostum të vogël për trupin e tij të gjatë që kishte hyrë në të sikur e kishin ngjeshur e shtypur. Mëngët i vinin pak më poshtë bërrylave, kurse këmbët nuk ia shikonte, po e merrte me mënd, do të ishin pak më të gjata se pantallonat e shkurtëra. Jakën e madhe të këmishës, brenda së cilës qafa e Billit ngjante si cipal, e kishte mbështjellë një gravatë lidhur me kokë të madhe, që tundej edhe kur sapokryetari nuk lëvizte. Admeti filloi të qeshte si budalla në prani të asaj parie aq serioze, ku shquhej njëvetulla e trashë e Baxhos, ndërsa tre të tjerët qenë të parëndësishëm aq sa Admeti mendoi t’i quajë askushë.
Billit ia kishin lënë t’ia shkoqiste atë gjënë me peshë, për të cilën e kishin thirrur, po ai edhe në kohën kur kryetari i ri e nxorri më në fund të fshehtën e thirrjes së tij me aq ngut, vazhdonte të qeshte si budalla, kuptohet, jo me zë, po mbyturazi. Vetëm kur u ngrit të thoshte pa pikë falënderimi brënda, “më mirë se unë këtë punë e bën Viri, se ka edhe shkrim të bukur”, vetëm atëherë u bë disi serioz, kurse ata të parisë heshtën disi të çuditur, megjithëse e dinin se kishin shumë kërkesa të tjera “për të drejtuar shkollën”, kurse ky birkua këtu s’desh dhe propozoi Virin, gjë që pa tjetër e kënaqi së tepërmi Billin, po asnjë, veç Admetit, nuk e kuptoi. Bile këtë propozim do t’ia kishte borxh për tërë jetën, sepse ishte shënjë që, jo vetëm ia kishte falur atij përgjithnjë Virin, por tani mund ta thërriste në çdo kohë mësuesen me shkrimin e bukur t’ia zëvendësonte më dëndur gruan nëpër xhepat e fshehtë të kryesisë.
“U bëftë siç the ti”, do t’i shprehej Baxhua kur ta përcillte deri te dera, pa harruar të shtonte edhe kërkesën e Linës “të mos harronte t’i shkonte në shtëpi për mësimet”.

5

Plaku Shaho që nga ajo natë plakej çdo ditë e më tepër, zbardhej në fytyrë e kërrusej në trup, megjithëse atë natë nuk u tha gjë që ta rëndonte, sepse ajo natë ndoshta nuk kishte ndodhur.
“Mirë që theu qafën”, kishte thënë për kryetarin, “se po të më kishte bërë perëndia kriminel, do ta kisha qëruar me këto duar prej kohësh”. Pastaj do të shtonte “këtej e tutje nuk do të ketë më fantazmë që ngrihet natën, se xhindi iku”, fjalë që Admetit iu dukën si të thëna kot së koti dhe krejt pa kuptim
Kur të mbaronte së thëni këto, do t’i dridheshin zëri e duart dhe do t’i kërkonte t’i sillte shënimet. Kur ta merrte fletoren e trashë, do ta shikonte gjatë me dashuri që nuk shprehet, pastaj do t’ia griste një e nga një fletët për t’i hedhur në zjarr. Admeti nuk do të bënte dot asgjë për ta ndaluar, do të thoshte i pikëlluar me zë të ulët “më mbetën edhe shumë faqe pa lexuar”, por asgjë nga këto nuk do ta ndalte plakun të kryente asgjësimin e atyre që i dinte vetëm ai dhe s’ishte mirë t’i dinin edhe të tjerët. Ai shikonte ngjarjet se si përvëloheshin nga flaka, dridheshin e kërcisnin si qënie të padukshme që japin shpirt e ktheheshin në një hi të zi që shkërmoqej e binte pa pikë mëshire në të gjitha qoshet e vatrës. Kur të mbeteshin vetëm kapakët me dy tre faqe të bardha, do ta ndalonte zhurmën e rëndë të grisjes e do të thoshte “mbaroi edhe kjo”, që Admetit iu duk sikur tha “mbaroi jeta ime”.
-Nuk mund të bëhemi të gjithë shkrimtarë, - u mundua të qeshë plaku.
Admeti s’u përgjigj. Plaku qe tepër i rënduar dhe priste që ai ta pyeste, ta nxiste të fliste, t’i thoshte përse e shkatërroi dhe atë pak gjë të vyer që i kishte mbetur nga e shkuara. Por Admeti heshtëte, i dukej sikur diçka e pangushëllueshme kishte vdekur aty pranë, në sy të tij dhe nuk dinte më ç’të thoshte.
-Trillojmë disa gjëra, - do të vazhdonte plaku, - i mbushim mëndjen vetes që kanë ndodhur dhe u besojmë atyre e jo asaj që vërtetë ka ndodhur.
-Pse, - do të ndërhynte Admeti,- nuk ka ndodhur asgjë nga ato ?
-Kurrë, - do të thoshte plaku. - U përpoqa të shkruaja një roman pa vlera, mbushur trillime e fantazira fund e krye. Edhe tymin në zjarr, nuk e pe, e nxorrën të zi si pisa.
Asnjëherë nuk e kishte ndjerë veten kaq të fyer Admeti, sa sonte. Kishte filluar të mos kuptonte, çdo gjë iu vesh në mjegull, po i mohonin ato që kishte besuar, po i thoshin se vetëm një budalla nuk mund të dallojë dot të vërtetën nga trillimi. Nuk dinte, ndodhej para një krimi apo para një pastrimi? Nuk dinte, të qeshte apo të qante? Plaku para tij vazhdonte të zbardhej edhe më në fytyrë, shpina i kërrusej e i kërrusej, kurse flokët e gjatë, që i krijonin pamjen e një dijetari, ia mbulonin krejtësisht profilin.
-Po Xhuzepja, - ngriti zërin Admeti, - ka qënë Xhuzepja?
-Jo, - tha qetë plaku.
Iu desh t’i numëronte shumë emra dhe ngjarje që tashmë i njihte mirë, se edhe ai i kishte jetuar duke hyrë brenda tyre, kur koha i ecte së prapthi. Edhe ai kishte pirë kafe në Espresso, qe futur në laboratorin e të famshmit profesor K.K., qe takuar me Nikun dhe kishte hedhur firmën në një peticion kundër pushtimit të vëndit të tij. I kujtohej fare mirë kur u kthye në Kajat pas gjashtë vjetësh, me dhurata për nënën e Baxhos, kur Xhuzepja i kishte thënë të mos ta merrte vesh njeri se dërgoheshin nga ana e tij dhe më pas qe takuar me banditin Baxho, fshehurazi, në një shpellë të malit. Të gjitha këto , sipas tij, kishin ndodhur, siç kishte ndodhur edhe dashuria me Nildën, të cilën ai mund ta njihte fare mirë në një milion gra, se e kishte takuar kaq herë nëpër netët që bëhej Shaho, atje në qytetin F. matanë detit.
-Ka qënë bandit Baxhua, ka vrarë e ka grabitur?
Plaku do të mohonte.
-Nikun, babanë e Ritës, nuk e ngrite nga pluhuri kur e hodhën përmbys në qëndër të Kajatit?
Plaku do të mohonte.
-Nuk ke qenë kurrë doktor i shkencave gjenetike?
-Kurrë, - do të thoshte me vendosmëri plaku.
-Po me Nildën si u dashurove?
-Nuk kam njohur ndonjë Nildë, - do t’i shuhej zëri plakut. - S’jam larguar asnjëherë nga fshati im.
Papritur iu duk vetja njeri krejtësisht i besdisshëm, me tërë ato pyetje të kota, kur tjetri i thoshte se të gjitha qenë trillime, një përpjekje e dështuar për roman, se njeriu që kishte përballë nuk qe larguar kurrë nga fshati i tij e s’kish si të studjonte e të merrte titull shkencor në një fshat të humbur me emrin Kajat. Ndaj filloi të qeshë, në fillim ngadalë, pastaj gjthnjë e më fort, në fillim vetëm, pastaj bashkë me të edhe plaku me profil shkencëtari të rremë.
-Ky është mashtrimi më i bukur, - do t’i thoshte. -Falemnderit xha Shaho.
Xha Shahua, kuptohet, do ta ndërpriste menjëherë të qeshurën, do ta shikonte me sytë e mjegulluar, do të ngrinte në atë pamje dhe do t’i thoshte “nuk kam mashtruar kurrë njeri”. Dhe kur ta pyeste për xhindin që iku, për fantazmën që nuk do të ngrihet më të flerë majë pemës e sidomos për të fshehtën e rëndë të Pelos pas plagosjes poshtë barkut, plaku diçka do të mërmëriste.
Tashmë Admeti kishte kaluar në një sulm të pamëshirshëm, shumë gjëra i rëndonin, nuk dinte të dallonte më midis trillimit dhe asaj që kishte ndodhur, prandaj i kujtoi plakut atë natë kur Rita i erdhi e alarmuar, se Pelua kishte menduar të vriste veten. Plaku qe në korridor kur dëgjoi Ritën të thoshte “eja të shtrihemi, jemi burrë e grua të shkretën”, kurse Pelua ishte dëgjuar të kishte thënë “mund të jesh burrë me këtë?”, duke i treguar asaj patjetër diçka të sakatuar, ndërsa ajo i ishte përgjigjur kot, sa për ta ngushëlluar, “edhe kaq mjafton”.
-Boll,- u mundua të bërtasë plaku, duke pohuar atë natë, për herë të parë, diçka që kishte ndodhur me të vërtetë.
Atëherë Admetit i vajti mëndja te të katër fëmijët, me të cilët kishte lozur atë ditë, ai nga brenda e ata nga jashtë, kur fshiheshin dhe ai i gjente, katër kokëbardhë tepër të ngjashëm, por që baba i tyre s’mund të ishte dikush, që quhej Pelo, sidomos pasi qënka dëgjuar t’i ketë thënë një natë Ritës “mund të jesh burrë me këtë”?
Pas kësaj plaku seç filloi të thotë disa gjëra të lidhura ngushtë me gjenetikën, që se ku djallin i kishte mësuar aty në Kajat, ku me sa dihej nuk kishte as universitet e as akademi, sepse sapo u tha që nuk kishte qënë kurrë në qytetin F. e nuk ishte diplomuar asnjëherë atje. Kuptohet, ato që filloi të thotë, qenë gjëra tepër të ngatërruara, me kromozone e alele, me kode që merren e jepen, të cilat një fare inginerie gjenetike mund t’i drejtojë nëpërmjet ndërhyrjeve tepër delikate, duke kryer atë që quhet klonim. Kurse procesi i bërjes së fëmijëve në mënyrë natyrale, sipas plakut s’qenkej fare i vështirë, boll të niseshin spermatozoidet në vendin e duhur dhe pastaj ata, si ujq të tërbuar, do të fillonin menjëherë sherrin e babëzitur për jetë a vdekje drejt vezës. Miljona e miljona do të flijoheshin në atë llahtari, vetëm njeri do të fitonte. Mirëpo plaku harroi të thotë se nga dalin ata ujqit e tërbuar, të quajturit spermatozoide, me ç’vegël do të hidheshin në vëndin e duhur, se dikush që qe dëgjuar të kishte thënë “mund të jesh burrë me këtë?”, nuk mund t’i lëshonte dot atje, ku do të fillonin sherrin për jetë a vdekje, ku miljona do të vdisnin e vetëm njeri do të fitonte. Kështu që Admetit iu desh t’ia kujtonte, pa e ditur se do të merrte nga ana e plakut një përgjigje pa pikë kuptimi “rëndësi ka që fëmijët të jenë vazhdim i fisit”.
Të dy i kishte lodhur së tepërmi kjo bisedë. Admeti hodhi edhe një herë sytë në vatër për t’u bindur përfundimisht që hiri i zi ishte ende aty, domethënë shënimet qenë djegur, sepse ishin një roman i shkruar keq, mbushur me trillime pa asnjë të vërtetë brenda. Për herë të dytë brenda ca ditëve pa para vetes një milingonë. E kapi me kujdes dhe ia vuri në pëllëmbë plakut duke përsëritur pikë për pikë ato që i kishte thënë Ladinës para se të largohej “po unë, mos ngjaj ca si shumë me këtë milingonë”?
E dinte, s’do të merrte përgjigje, se ajo shprehje ishte aq e trashë dhe e pakuptimtë, sa që ai që do ta dëgjonte do të qe i detyruar të besonte se përballë tij ndodhej dikush që kërkonte t’i rriste vlerat vetes duke u krahasuar me atë insekt të mrekullueshëm.

[Avion Travell]

KAPITULLI I DYMBËDHJETË




1

Virit seç i kishte shkrepur në kokë të vishte ca fustane që asaj i dukeshin të bukura, pak të shkurtëra, të pudrosej lehtë dhe një e më dy ta thërriste në drejtori për t’u konsultuar kot së koti me të. “Diçka mësuan këto të fshatit nga ardhja e Ladinës”, do të mendonte. Mirëpo nuk ishte kaq e thjeshtë çështja, “se ai ia kishte falur Virin Billit, i kishte falur edhe drejtorllëkun”, kurse asaj i qe mbushur mëndja top, se tani, veç porsakryetarit fishko, mund t’i pëlqente edhe ndonjë tjetri, për shëmbull Admetit, kot s’e kishte thënë dikur ai atë shprehjen “ik, se do të të shkërdhej Virin”, që ajo e kishte dëgjuar jo krejt pa dashje, kur kishte përgjuar prapa derës dhe qe rrënqethur, aq shumë e kishte ngacmuar.
Iu dhimbs shumë Viri kur i kapi një ditë dorën me gishtat e ftohtë që i dridheshin, ndërsa sytë tepër të vegjël i puliteshin, sikur ia vriste ndonjë dritë e fortë. “Të gjithë gënjejnë, këtu dhe në gjithë zyrat e shtetit”, do t’i thoshte ajo me zë të ulët, sikur ta përgjonin. Ai nuk do të interesohej të mësonte përse e gënjenin, mirëpo Viri e thoshte mendimin e vet edhe pa ia kërkuar kush. Do t’ia vështronte për herë të parë me vëmëndje fytyrën dhe përsëri do të ndjente që do t’i dhimbsej më tepër kjo qënie e imtë, me atë njollën e madhe të zezë në qafë, kur të vinte re se duhej t’i kishte cikur të tridhjetat dhe po shndërrohej nga dita në ditë në një vajzë të plakur. “Ka dhjetë vjet që më gënjejnë”, do të rënkonte ajo “dhe çdo vit s’më lëvizin që këtej”.
Ai do të ngrihej pas atyre fjalëve, asaj do t’i binin pa fuqi gishtat e ftohtë mbi tavolinë, pasi të shkëputeshin nga dora e tij, në kohën kur do të mendonte “kot ia paska thënë Billit ato fjalë që më rrënqethën”, kurse atij do t’i përdridheshin në mëndje “e shkreta Viri, as drejtorllëku e ngushëlloka”.
Si gjithnjë, në oborr do ta priste Lina, e cila do t’i thoshte, jo pa u ngatërruar “sonte duhet të takohemi natën në pyll”. Nga të gjitha iu duk tepër pa vënd fjala “pyll”, por Lina nuk i dha shpjegime të tjera, vetëm i tregoi vendin dhe orën, duke e siguruar “s’do ta marrë vesh njeri”.

2

Sa herë që hynte prilli, gënjeshtari i madh, të cilit dikur, kur s’i kishte marrë ende hua thinjat, ca nga Besua e ca nga Nikua, i kishte kushtuar edhe një vjershë, shqetësohej shumë, ndjente t’i mungonin ato që kishte patur dhe i kërkonte nëpër ëndërra. Mund të ishin, mund të mos ishin ëndërra, s’ka rëndësi, ai hynte nëpër to pa trokitur e pa e thënë atë shprehjen kallëp: “S’më prisnit? Erdha”. Mirëpo ky gënjeshtar prill i sivjetshëm qënkësh ndryshe, s’kishte fare ëndërra, po vetëm zhgjëndërra, që kishte filluar prej kohësh të mos i dallonte dot njerën nga tjetra.
Sapo u nda nga Lina, i qe ngjitur të përpjetës pa e kuptuar fare, qe futur në shtëpi sikur s’kishte ecur. Gjëja e parë që i ra në sy, ishte mungesa e njerëzve. Gjëja e dytë, një sepete e madhe, gjysma dru e gjysma hekur. Në kapakun e saj shkruhej në një gjuhë të huaj, që Admeti e njihte mirë, “Dhuratë Shahos nga Nilda”, gjë që s’mund të mos e trondiste, sidomos pas bisedës me plakun atë natë, kur mori vesh se edhe Nilda na paskej qenë njeri i trilluar. “Një njeri i trilluar mund të dhuroka, bile edhe një baule të rëndë, gjysma dru e gjysma hekur”, u shfreh ai. I hipi inati, aq i madh qe, saqë e hapi kapakun duke e përplasur me forcë për muri, aq sa edhe murit i kërcitën brinjët e rënkoi tek rrëzonte copa të mëdha suvaje. Pa me zemërim një kuti të vjetër e të ngrënë nga koha që e hapi me aq tendosje, sa gati e shqepi. Ishte e mbushur me vegla të ndryshme ndërtimi dhe me një shënim që lexohej me vështirësi, po në atë gjuhë të huaj, se Xhuzepja ia dhuronte Shahos, sidjalit të tij, ato sende që dikur i ishin bërë aq të vyera në Kajat. Më pas i zuri dora një album të trashë, fshehur brenda një thesi, ku kuptohej që veç albumit kishte diçka si rrobë, mbështjellur me kujdes. E mori albumin, e vuri mënjanë, pastaj nxorri ato që iu dukën si rrobë. Ishte një kostum i qepur në vend të huaj, pikërisht si ata të filmave të viteve dyzetë. Poshtë kostumit, po brenda në thes, gjeti dy diploma; njera ku shkruhej se studenti mbaronte studimet me përfundime të arta dhe titullohej gjenetist, kurse tjetra titulli i doktoratës, edhe ai i vlerësuar me pikët më të larta.
I grumbulloi të gjitha me inat edhe më të madh, sikur të nxirrte të vërtetën nga errësira e gënjeshtrës, shkoi në dhomën e tij dhe, e para gjë që do të bënte, do të ishte hapja e albumit.
Pa atje një djalë të ri, të pashëm e luksoz, të quajtur Shaho, që nuk ngjante fare me këtë biçimin e plakur të tanishëm, në krah të të cilit rrinte gjithnjë e njëjta vajzë, që për Admetin nuk ishte më e panjohur. Shahua referonte në katedër, provonte nëpër tubëza të hollë qelqi në laborator, pinte kafe me wiski në kafene Espresso. Pastaj profesor Xhuzepja, tepër i plakur, mbështetur në bastunin e tij të zi, profesori K.K., të tria vajzat e Xhuzepes, që e kishin vënë në mes. Ishin vite të lumtura, mbushur me suksese e dashuri verbuese, prandaj i picërronte sytë në të gjitha pozat. Admeti ndjeu se po rrënqethej. Tani i kuptoi fare mirë ato që kishte shkruar plaku për ca farëra të buta e ca të egra, për njëfarë degjenerimi e shkatërrimi, që nëpërmjet fotografive kuptohej se paskësh qenë tepër i madh.
Iu duk sikur po shikonte fantazma që kishin ardhur dhe humbur në një kohë tjetër, që s’mund të quhej as jetë, as ëndërr, por thjesht trillim. A nuk ishte trillim edhe Nikua që përqafohej me Shahon, m’u në zyrën e tij, veshur me atë kostumin e bukur, pikërisht pak ditë para se të shkatërrohej përfundimisht? Buzëqeshte si i humbur, me pak trishtim të fshehur nëpër sy, duke u përpjekur të kuptojë përse do të duhej të ishte një kujtim i hidhur, pikërisht pas ca ditëve, përse djali i madh do t’i vritej burgjeve dhe emri i tij do të duhej të lidhej me atë të Besos, kur së bashku netëve do të kërkonin varrin që s’e kishin?
Tronditja qe tepër e madhe. E la albumin, hapi kostumin dhe provoi ta vishte. U pa në një pasqyrë të vogël, rrjepur vënde- vënde dhe u bë plotësisht Shaho, ardhur nga një kohë tjetër, që s’kuptohej fare në ishte e shkuar, e ardhme apo e tashme.
Paskej qënë tepër bukur të ishe për ca kohë Shaho. Jetoje në një botë me gjëra tepër të vockëla, që të tjerët s’i kuptonin fare. Hyje nëpër ca që quheshin qeliza, njëlloj si të futeshe në mëhallën tënde të njohur e aty lozje me orë të tëra nëpër peisazhe pa diell e pa hënë, po ngjyra ama kishte. Se nga vinin ato, nuk dihej, se ishte një botë tjetër, tepër e vockël, që ndërtonin atë botën tjetër tepër të madhe, ku kishte diell, hënë e yj, ku kishte njerëz, krimba dhe ujq. Mos pandehni se dhe atje nuk bëhej luftë, nuk kishte ndërtim dhe shkatërrim, dashuri dhe urrejtje. Kur u bë Shaho, ai i pa të tëra, i dashuroi dhe mendoi se pa to nuk mund të rronte dot më. Mirëpo ia morën atë botë të vockël, e përplasën në një tjetër më të madhe, tepër të zhveshur e të egër, ku nuk mundi të mësohej dot.
Dhe e zuri gjumi.


3

U fut në pyll pa e çarë kokën në e ndiqte njeri apo jo, në ishte në ëndërr apo në zhgjëndërr. Po shkonte të takonte Linën, në vëndin dhe në orën e caktuar, siç i tha ajo dhe siç pranoi edhe ai. Për herë të parë iu desh të kalonte atë urën me tela, me ca shkopinj të kaftë e të kalbur përsipër, që tundej nga era dhe të dukej sikur nga çasti në çast do të rrëzoheshe bashkë me të mbi ujrat e turbullta të lumit.. Nuk qe bërë plotësisht natë e errët, diçka dallohej, ngjyrat nuk qenë mbledhur plotësisht, për t’i bërë gjërat të njëllojta, të fshehta e të frikshme.
Megjithëse në gjumë, ai po i shikonte të gjitha ato që duhej t’i kishin ndodhur, po i kontrollonte me imtësi, që nga nisja e deri te vëndi ku duhej të bëhej takimi. Iu drodhën gjunjët shpesh herë kur ecte mbi atë që gjoja ishte urë, ndërsa era e fillimprillit ia shpupuriste flokët dhe e ngjethte me zhurmën fishkëllyese të përplasjes nëpër rrepet. E dinte se në të gjithë librat plot moral të lartë nuk qe shkruar gjëkundi që profesori mund të takohej natën me nxënësen e vet të bukur, edhe sikur të kishte gjoksin më kërcënues të të gjitha kohëve, sidomos në pyll, megjithëse ajo nuk ishte e vockël dhe paskej ardhur nga një botë “ku i kishte provuar të gjitha”. Po të mos vinte, do t’i dukej vetja frikacak me nam, që nuk guxoka të kaloka natën kur fishkëllen era, një gjoja urë, që tundet mbi një gjoja lumë të turbulluar.
Megjithëse në gjumë, ai i pa edhe një herë me përpikmëri të gjitha vendet ku shkeli, rrëzimet, pengimet, përplasjet nëpër degë dhe sidomos trembjet nga disa klithma, herë si soprano e herë si tenor, por që nuk mund të thuash se këndonin esëll, pasi duhej të kishin rufitur shumë nga ai lëngu që quhet alkool. “Sonte të gjitha qënkan dehur”, duhej të kishte menduar, “që nga ura e lumi i tallavitur, deri te rruga e klithmat”.
Patjetër kishte arritur te vëndi, po Linë s’kish. U rrotullua, kërkoi me saktësi të gjente mos qe gabuar. Iu desh të ulej pastaj në një gur të madh, të priste e të priste, duke shikuar përreth me habi.
Dhe çfarë pa? Të njëjtën gjë që kishte parë natën me plakun, pasi dritat u llokoçitën, fantazma e bardhë me duar të drejtuara para u nis nëpër shi e errësirë, kurse ata të dy iu qepën pas për ta gjetur në atë gjumin e pazakontë, atje midis qiellit e tokës, kur vetëtinin vetëtima e bubullinin bubullima.
Lart, në degën e një peme që nuk dallohej në ishte lis apo rrap, por kjo s’kishte rëndësi, pa figurën e një gruaje që lëkundej nga era. Trupi iu drodh e gjunjët iu prenë. Nuk dinte ç’të bënte, të rrinte apo të ikte. Kishte dëgjuar se nuk duhej parë, se ajo atje lartë mund të rrëzohej papritur poshtë kur e shihte dikush, se mund të vritej dhe shkaktari do të ishte ai. Megjithëse bënte ftohtë, balli filloi t’i mbytej në djersë.
Pikërisht në atë kohë u dëgjua një krismë e thatë, trupi i varur u lëkund herë majtas, herë djathas, bëri një si hark në ajër dhe u rrëzua poshtë në shkurret e errëta, jo sikur të binte, po sikur të fluturonte ngadalë. Ishte një pamje vërtetë ngjethëse, mbushur me frikë dhe mister. Pastaj heshtje, një zhurmë e lehtë nëpër gjethet, që zgjati pak, por që atij iu duk shumë, më vonë zëri i njohur i dikujt që ai e njihte mirë, “më fal, të bëra të më prisje shumë”.
Ishte Lina.
Pati kohë të mendonte “këtu gratë të vijnë nga qielli” dhe më pas “vetëm se qielli duhet të jetë i zi”, kur Lina po vonohej t’i shfaqej e plotë. Tashmë ishte errur krejt dhe nata nuk do ta lejonte t’i shihte mirë fytyrën, vetëm do t’i dëgjonte që larg dihatjen e shpeshtuar e ndërkaq s’kish si të mos mendonte “patjetër e ka lodhur fluturimi”.
Por kur ajo iu hodh në krahë, iu zhdukën të gjitha mendimet, sepse gjokset e Linës paskëshin cilësira të çuditshme, t’i fshinin të gjitha ç’kishe patur në kokë, ta bënin gjakun të të ziente e buzët të të mërmëritnin ca budallallëqe si “nuk duhej të vija” ose “seç paske një si shije qielli”. Vërtet atë natë Lina paskësh “një si shije qielli”, ca si vetëtima e bubullima që i ndizeshin e i shuheshin përbrënda, shkrepëtinin e shkrepëtinin, sepse që andej po vinte, pasi kishte fluturuar përpara syve të tij.
Më pas ajo do të cicërinte e cicërinte dhe ai do të kuptonte se ishte hera e fundit që shiheshin, sepse që nesër herët do të nisej për në kryeqytet, me një makinë që paskësh dërguar qysh sonte ish kryetari për t’i marrë të gjithë, bashkë me të rrallin hero të gjallë, xha Baxhon. Sipas Linës do të ndodhnin ngjarje të mëdha, se ai i madhi, domethënë kokëshqopja, ose e kishte dredhur, ose pritej me orë ta dridhte, “shumë e kishte zgjatur dhe aq”. Për herë të parë e kishte parë heroin, gjysh Baxhon, të trembur, kur kishte mërmëritur me orë të tëra “po tani, qysh do na vejë halli pa atë?”, ndërsa ajo i qeshte pas kurrizit dhe mërmëriste ca mbroçkulla të tjera. “Unë do nisem përsëri atje jashtë, te nënëhalla e xhaxhababai, po nuk do të të harroj kurrë”, përkëdheli zërin ajo, ndërsa Admeti mendoi të kundërtën kur i tha “Kajati nuk duket as në një hartë”, që ajo s’e kuptoi pse u tha, nga që s’kishte asnjë kuptim.
Para se të ndaheshin, as do të rrënqethej e as do të përlotej, por do t’i përsëriste të njëjtat fjalë, si edhe Ladinës, “nuk më duket fare si ndarje, sepse s’ka as sherr e as fajtor”, me të cilat Lina do të qeshte si djallushkë. Por ajo do të qeshte edhe më shumë kur ai t’i kërkonte si me lutje “më trego si u bëre fantazmë” dhe nuk do të fyhej aspak kur ajo do t’i quante të gjithë burrat budallenj dhe të trashë, sepse nuk e kuptojnë fare “që të gjitha femrat këtu janë edhe gra edhe fantazma, ndryshe si mund të dashurojnë”?
Kur ai nguli këmbë për më tepër, ajo i tha “atje lart isha kukull, se të gjitha grave u pëlqen të jenë edhe kukulla, të lozin me to e t’i përkëdhelin, por jo vetëm kukulla pylli”.
I mbeti për një kohë të gjatë në trup ngrohtësia e saj. U ndanë me një puthje tepër të gjatë dhe pastaj iu duk sikur s’kishte ndodhur gjë. Ajo që quhet e shkuar, koha që e shprehim me “ishte”, e mbështolli Linën brënda vetes e, me që qe natë, ai nuk e pa si hyri atje, si grua apo si kukull dhe as që mendoi në se do të dilte ndonjëherë prej andej për ta takuar përsëri, me që ajo i tha “nuk do të të harroj kurrë”.
Patjetër s’kishte qenë në gjumë, sepse i pa të gjitha, pikë për pikë, pa harruar gjë, dëgjoi edhe zhurmat, pastaj fjalët, eci, u pengua e u rrëzua. Mirëpo sytë i kishte patur të mbyllur, sepse kur i hapi, nuk qe i veshur më me atë kostumin, qe bërë përsëri Admet dhe të gjitha ç’kishte marrë nga baulja e rëndë me mbishkrimin “dhuratë Shahos nga Nilda”, ishin zhdukur. Vetëm mbi komodinë rrinte rëndë-rëndë blloku i zi, që i kishte dhënë dikur plaku, me të vetmin ndryshim se tani ishte më i hollë, ngaqë i kishin mbetur vetëm tri fletë, që s’ishin më të bardha. Meqë i shkoi nëpër mëndje se mund t’i kishte mbushur plaku, i hapi për t’i lexuar si i babëzitur.

[Avion Travell]

KAPITULLI I TREMBËDHJETË




SHËNIME TË FUNDIT TË SHAHOS


ku tregohet se si një herë e një kohë kishte dhënë shpirt në duart e plakut shkencëtari i ri Shaho dhe se si plaku, për nder të kujtimit të tij, vazhdonte të jetonte e të mbante emrin Shaho, gjë që nuk e quante të drejtë, si dhe ca gjëra të tjera...

Një ditë më vjen një djalë i ri e më thotë: “o njeri i pyllit, më ka lodhur shumë qytetërimi me ato prapësitë e tij”. M’u duk sikur e njihja, sikur diku e kisha parë, po se ku, nuk i bija dot në të. U mundova ta qetësoja, po hiç. Kishte vendosur të vdiste, të jepte shpirt në duart e mia.
“Po pse pikërisht në duart e mia”, i thashë. “Ç’të shkrepi që më zgjodhe mua”?
Ai nuk e vrau mëndjen të më përgjigjej. Më dorëzoi një baule të tërë mbushur me diploma e fotografira, kujtime të kota, siç tha, nga një kohë e ca njerëz që ishin ndryshe. Më tregoi dhe historira, që m’u dukën fund e krye përralla, për një farë Xhuzepe, një profesor K.K., një Nildë të bukur e ku di unë çfarë nuk pillte truri i tij. Dukej që kishte ethet e njeriut që thotë gjërat që mendon e jo ato që kanë ndodhur vërtet. Po çudia më e madhe për mua qe, kur donte të më mbushte mëndjen se edhe atë e quanin Shaho dhe, megjithëse qemë tepër të kundërt, sipas tij ngjanim shumë. M’u dhimbs fort ai djalë i ri, që e kishte lodhur aq tepër qytetërimi, siç tha dhe gënjente pa pikë turpi se e quanin Shaho e ngjante me mua.
Filloi të më thotë ca gjëra, të cilat nuk i mbaj mënd të gjitha, megjithatë do të mundohem të shënoj ç’të mundem e ç’të më kujtohen.

Edhe unë erdha rastësisht në jetë, si të gjithë, fitova një llotari të madhe dhe shumë të tjera të vogla. Tani po mundohem të t’i shpjegoj, se ti, si njeri i pyllit që je, mendon që jeta të falet vetvetiu, se të lindësh na qënkërka dhuratë. E ke gabim, o njeri i egër i pyllit, që mendon kështu. Edhe unë isha një spermatozoid që synonte mitrën e nënës sime, po ama tepër dinak e i mënçur. U fsheha në turmën e miliona të tjerëve, i bëra të grinden e të vriten njeri me tjetrin. Kështu m’u hap rruga të shkoja fitimtar e të mbillesha për t’u bërë embrioni i atij që jam. Atëherë duhet të kem menduar që isha me fat, se ç’tru mund të ketë një spermatozoid i vockël e i padukshëm nga syri, ndryshe do të kisha menduar se isha fatkeq, nuk do ta përdorja fare dinakërinë për t’u bërë embrion e pastaj njeri.
Që këtu kuptohet mirë që njeriu lind edhe budalla, edhe i mënçur, i ka të dyja brenda vetes. Po kështu, që këtu kuptohet, se, që pa lindur, kemi gëzuar kur të të tjerët janë vrarë e kanë humbur ngaqë kemi dashur për vete të mos vriteshim e të fitonim.
Pa tjetër këto duhet t’i kem menduar që atje, thellë në errësirën e krijimit tim, pa u bërë ende njeri, duhet të m’i kenë mësuar ato qelizat e tjera, kur merrnin e jepnin te unë gjithë të mirat e gjithë të këqijat e grumbulluara gjysh pas gjyshi. Kur linda e u rrita, për fatin tim të keq, këto i mësova mirë, paskëshin qënë kode të shkruara në gjuhë të pakuptueshme, urdhëra e shtampa të cilave duheshe t’u bindeshe.
Por të mos largohem shumë nga ato që dua të të them. Ajo që quajmë jetë është energji, lëndë dhe kohë. Mundohu t’i kuptosh, o njeri i egër i pyllit. Energjia dhe lënda ndërtojnë dhe shkatërrojnë njëra tjetrën, koha i sjell format e reja të tyre, të ndërtuara ose të shkatërruara, pastaj i merr me vete duke i humbur përgjithnjë. Ajo që është bëhet ka qënë e më pas,ose nuk ka qënë fare, ose e mendojmë ne si duhet të ketë qënë, pra bëhet iluzion. Ajo që është, shfaqet fare pak, o njeri i egër i pyllit, ajo që ka qënë ose që nuk ka qënë fare, zgjat shumë, aq sa zgjat edhe ajo që quhej kohë e që ka ikur pasi ka marrë me vete ç’është shkatërruar nga energjia dhe lënda. e dikurshme.
E di pse t’i rrumbullakosa të gjitha këto? Për të të thënë se edhe unë, me gjithë atë baulen, ku ka brënda diploma e fotografira, hyj te ka qënë. Ajo që dikur quhej koha ime, ma ka shkatërruar lëndën dhe energjinë që kisha. Kjo domethënë që unë s’jam më, dikur kam qënë, kurse tani kam formën e një iluzioni.

...dhe kështu, duke thënë këto pakuptimësira e përçartje si në ethe, pasi më quajti aq herë njeri i egër i pyllit, dha shpirt në duart e mia. Kur po e varrosja thellë, brënda vetes, se atje donte, vura re që vërtet ngjanim shumë. Tani e tutje, mendova, jam i gjalli që ecën me një të vdekur brenda tij, i cili, të thuash të drejtën, nuk kishte vdekur plotësisht, sepse e ndjeja nga një herë tek lëvizte e përpëlitej, ashtu si fëmija në barkun e nënës. Për hir të tij vendosa të rroja, ta ushqeja ende me jetën time atë djaloshin, të gjorin Shaho dhe, për të nderuar kujtimin e tij fatkeq, vazhdoj edhe unë të quhem Shaho, megjithëse jemi aq të ndryshëm.

V.O. Nuk kam gënjyer e mashtruar kurrë njeri. Shpesh herë historirat e jetës së atij të riut i ngatërrojnë kot së koti me mua, plakun. Gjithnjë më duhet t’i përgënjeshtroj, pikërisht se nuk dua të mashtroj njeri. Mirëpo këtu ndodh keqkuptimi i madh i të tjerëve me mua, që jam, siç më quan ai i riu, “njeri i egër i pyllit” dhe vetëm kaq. Edhe ato shënimet që grisa e i flaka në zjarr, nuk kanë lidhje fare me mua plakun, por me atë, të riun, që vazhdoj ta mbaj brenda vetes sime, t’i ndjej çdo ditë dhimbjet, rënkimet e përpëlitjet.



FUND


28 gusht – 15 nëntor 2001

P. Faliro, Athinë

[Avion Travell]

PASTHËNIE PËR ROMANIN

( Nga autori )




Ky shkrim nuk merr përsipër të ezaurojë katërcipërisht shkaqet që e lindën modernizmin, historike apo sociale, as meritat e të metat e tij. Është e vërtetë se modernizmi, me degëzimet e shumta, solli dhe po sjell pasuri të pafundme veprash dhe kryeveprash në të gjitha fushat e letërsisë dhe të artit, stile, mjete shprehëse. Është gjithashtu e vërtetë se zbulimet e mëdha në botën e shkencave, sidomos në fizikë, tronditën mjaft pikëpamjet filozofiko-estetike tradicionale, duke hedhur bazën për platforma të reja të mendimit, mbi të cilat do të lindëte modernizmi.
Filozofi estet amerikan P. Blank është shprehur se gjithë merita e Shredingerit, Hajzenbergut, Dirakut, Borit qëndron në formulimin se “bota kuptohej si diçka e përbërë nga thërrmija materiale, kurse doli në fakt se është një sistem valësh, qendër e një cikloni valësh ose luhatje e eterit imagjinar”. Sipas tij ishte meritë e zbulimeve të mëdha shkencore të autorëve të mësipërm që materia u bë sinonim i energjisë. Pas kësaj, po sipas tij, tani materies s’i mbetet fare gjë dhe çdo aspekt qëndrueshmërie bëhet iluzor. Blanku është i mendit se njerëzimi jeton në një botë hijesh, ajo që ndodh në të vërtetë nuk mund të kuptohet dhe çdo gjë, deri te sendet e njerëzit, janë fantazma të vetes së tyre. Kështu që arti bëhet abstrakt, sepse vetë bota është bërë abstrakte.
Para një hopi të tillë të shkencës, që do të përgatisë shtysën aq të madhe të zhvillimeve të shekullit XX, njerëzimi ndjen krizën e personalitetit të vet. Estetja Sjedakova vëren se modernizmi nisi në kohërat e ashtuquajtura të krizës së personalitetit dhe kësisoj duhej të kishte punë me këtë krizë. Meqë gjërat koklaviten, nuk janë më aq të thjeshta si më parë, sipas saj, duhej të krijoheshin forma të reja më reale se ato që zotërojnë në kohën e tashme: kërkohej një harmoni e re, më e koklavitur, më e thellë.
Kriza e personalitetit ndjehet thellë në të gjitha rrymat moderniste, te simbolizmi, dadaizmi, surrealizmi, ekzistencializmi, përroi psiqik, antiromani, realizmi magjik, etj.*

Te përfaqësuesit e shquar të “përroit psiqik”, Prusti, Xhojsi, Kafka etj, si dhe ata të ekzistencializmit si Sartri, Kamy, kriza e personalitetit përftohet në gjëndje unikale, herë si vetizolim, neveri, bashkëfajësi e herë tjetër si paaftësi për të perceptuar botën materiale jashtë botës iluzore.
Kafka është i mendimit se njeriu nuk mund të ketë personalitet, përderisa jeton në situata absurde.
Xh. Xhojsi në romanin “Ulisi”, botuar në vitin 1924 shprehet me gojën e njerit prej personazheve se “jeta e secilit nga ne është baras me shumë ditë njëra pas tjetrës. Duke kaluar përmes vetvetes ne takojmë hajdutë, shpirtëra, trima, pleq, të rinj, gra, të reja, vëllezër, bashkëpunëtorë. Por te ata takojmë gjithmonë e gjejmë veten tonë”.
Kriza e personalitetit është një temë mjaft e gjerë që kërkon vëmendje dhe trajtim të veçantë për të kuptuar thellë krijimtarinë moderniste. Por ajo lidhet ngushtë me krizën e kohës dhe nuk mund të vështrohet asnjera më vete, pasi prej tyre rrjedhin edhe prurjet e tyre të mëdha në fushën e gjuhës, simboleve, shenjave e kodeve të tjera.
Teoria e relativitetit e Ajnshtajnit, sipas së cilës bota nuk është me tre dimensione, por me katër, ku trupat e ndryshëm nuk kanë vetëm gjatësi, gjerësi, thellësi, por edhe kohë të ekzistencës së tyre, nuk mund të mos prekte krijimtarinë letrare e artistike.
Bergson e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën. Sipas tij kujtimet janë faktor vendimtar në jetën e njeriut, bazë e ekzistencës së tij. Ai kështu i hap shtigje me filozofinë e vet letërsisë së “përroit psiqik” të Prustit, Xhojsit, Kafkës.
Kujtimet nuk paraqitin jetën e njeriut, por e gëlltitin atë, e vënë nën pushtetin e tyre; nuk janë mbresat që na rrëfejnë për jetën, por jeta përbëhet nga vetë kujtimet.
Shkrimtarët modernistë e mohojnë rrjedhjen e kohës në një drejtim. Copëzimi i kohës, u bë për modernistët pikënisje e irracionalizmit, ku personaliteti copëzohet në gjëndje të kundërta shpirtërore. Copëzimi i kohës jepet sidomos në antiromanet e Rob-Grijesë, ku ka kaos ngjarjesh që duken absurde, ngaqë koha jepet e copëtuar dhe e çliruar nga lidhjet shkak pasojë.
Sipas A. Hauzer (estet amerikan), kujtesa mbi kohën është një periudhë e caktuar e jetës sonë dhe s’ka ekzistencë reale.
Platforma e estetikës moderniste për hapësirën dhe kohën është ndërtuar duke u mbështetur te filozofia pozitiviste e Mahut dhe Avenariusit ku hapësira dhe koha janë vargje të rregullta ndijimesh
Për modernistin e shkuara ende s’ka qenë, ajo pret të ardhmen e saj. Forma e kohës ka kaluar pakthyeshëm...mbetet vetëm montazhi mekanik i copëzave, në mbledhjen e të cilave nuk presupozohet asnjë lloj kufizimi, kurse shenjat janë të kufizuara e të zbrazëta.
Eliot - Në fundin tim është fillimi im.
Kavafis - ...Mësoje se kurrë,
askush nuk lindi dhe nuk vdes askush. poezia “përjetësi”
Paul Celan – Duke ia hequr kohës guackën, e mësojmë të ecë –
koha kthehet në guackë. – poezi “corona”
Në jargë paravdekje nën parzmën e erërave dhe hëna
plastë si bombë.
Një tjetër tokë ardhtë! – poezi “jo këtu dhe jo menjëherë”
Elitis – Asgjë nuk vjen. Asgjë
nuk shkon. - poezi “klima e mungesës”
Jetën time e solla këtu
mbledhje të bardha, shuma të zeza. - poezi “përvjetor”
Jetojmë veç falë përjashtimit
shtiremi se asgjë nuk ndodh. - poezi “lufta e Trojës”
A. Breton te ” Manifesti i parë i surrealizmit” 1924 thotë: “Unë besoj në bashkimin e ardhshëm të këtyre dy gjendjeve, që në vështrimin e parë duken si të kundërta: gjumit dhe të realitetit në një realitet absolut, në një superrealitet
Sipas modernistëve gjuha është pushtet tiranik përdhunues, ajo nuk e zbulon botën, por e mbyll në shtatë dryne që duhen thyer, shprehet Sjedakova. Kurse në estetikën semiotike objekti themelor i vëmendjes së artistit duhet të jetë procesi i ndërtimit të veprës artistike, jeta e pavarur e fjalëve dhe jo njerëzit, sjelljet, mendimet, ndjenjat e tyre. Arti në tërësi shpallet gjuhë dhe vlera estetike e veprave artistike lidhet me strukturat e shenjave të ndryshme dhe raportet e tyre formale.
Shkrimtarët modernistë ndjejnë terrorin verbal, shkatërrimin e gjuhës, gramatikës, sintaksës. Kjo edhe te përroi psiqik, dadaistët, futuristët, ekspresionistët, surrealistët, përfaqësuesit e antiromanit. Përfaqësuesit e kësaj rryme, të ashtuquajturit chozistë (sendistë), pasi kanë përjashtuar njeriun nga qendra e artit, përdorin një gjuhë natyraliste, me fjali të gjata dhe plot imtësira. Për modernistin tjetër kod ka shkrimtari, tjetër lexuesi e përderisa ekzistojnë dy kode të tillë, më tepër rëndësi ka ai i të parit.
Te ky fragment i Rob-Grijesë ndjehet fort mirë se si vepra letrare është vetë gjuha. “Tetë gishtrinj të shkurtër, të trashë prekin njeri tjetrin. Pjesa e prapme e dorës së djathtë është mbi pjesën e brendshme të së majtës. Gishti i madh i së majtës përkëdhel thuan e gishtit të djathtë, në fillim lehtas, pastaj e shtrëngon më me forcë. Pastaj e ndryshojnë pozicionin...”
Ka kaluar më se një shekull që nga fillimet e modernizmit, i cili u degëzua në dhjetra shkolla e rryma, secila me përfaqësues të shquar e me kryeveprat e veta. Në se shkencat moderne të kohës hodhën hapat e para të mëdha dhe “materia u bë sinonim i energjisë”, duke krijuar iluzionin e shkatërrimit të saj, edhe letërsia e artet e të gjitha llojeve kërkuan e gjetën mjete të reja shprehëse, stilistike e gjuhësore, duke i gjallëruar ato. Shohim kompozicione të reja, vendosen të tjera pozicione filozofiko-estetike, personazhet ndihen më ngushtë se më parë, bota konceptohet krejt ndryshe, bëhet më e imtë, më e copëzuar.
Kjo vihet re më mirë, në se lexon në të njëjtën kohë një roman të Balzakut dhe një të Kafkës apo Markezes. Pikërisht imtëzimi i botës, apo mikrobotizimi, bëhet një fenomen shumë i dukshëm në zhvillimin e mëtejshëm të shkencave, të cilin nuk mund ta lërë pa vërejtur as shkrimtari. Raportet makrobotë-mikrobotë lidhen më ngushtësisht, po dhe acarohen nën trysninë e streseve të ndërsjellta.
Të gjitha veprat letrare e shfrytëzojnë kohën në drejtim të kundërt të saj. Në se koha realisht rrjedh në një drejtim, e shprehur gjuhësisht kështu: vjen nga do të..., prek po dhe shkon te isha, që janë përkatësisht e ardhmja, e tashmja dhe e shkuara, në letërsi ngjarjet asnjëherë nuk rrjedhin me këtë sens, por me isha dhe rrallëherë me jam, kurrë me do të. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë iluzore, që pritet të ndodhë, mund edhe të mos ndodhë, mundet të jetë edhe një dëshirë, vegim, apo trillim i yni, një zanafillë e mikrobotës njerëzore. E ardhmja ose ajo që shprehet me do të, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, megjithëse e mjegullt dhe pa konture të dukshme, që pritet në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr, entusiazëm, apo indiferentizëm. Edhe e shkuara, ose ajo që shprehet me isha, është një kohë e gjatë, por edhe e pafundme, edhe ajo pa konture tepër të qarta, e deformuar dhe aspak e njëllojtë, qoftë edhe për dy vetë, të cilët e kanë përjetuar bashkarisht të njëjtën ngjarje. Është një kohë e ftohtë, emocionet e së cilës gjithnjë largohen, mjegullohen, deri sa një ditë humbasin krejtësisht, në se nuk janë riprodhuar. Kurse e tashmja, ose ajo që shprehet gjuhësisht me po, është një kohë tepër e shkurtër, një grimcëz, që vjen me shpejtësi nga do të dhe largohet po me shpejtësi te isha. Kjo kohë kaq e grimcëzuar, që do ta quaja koha reale, i vuan të tria kohët njëherësh. Ajo e pret të ardhmen në mënyra të ndryshme, me gëzim, neveri, tmerr, entusiazëm, apo indiferentizëm, përjeton të gjitha sa sjell ajo dhe i përcjell drejt së shkuarës, me dhimbje, gëzim, shpresën e ritakimit, rigjetjes, ankthin e harrimit, humbjes, zhgënjimit. Në se e ardhmja vjen pambarimisht dhe e shkuara largohet pafundësisht, e tashmja, tejskaje e vogël, pret e përcjell ndën trysnitë dhe streset e dy të tjerave, të cilat në krahasim me të janë makrobotë. Në se e tashmja është kohë reale, krijuar nga e ardhmja që vjen për t’u bërë kohë reale vetëm për një grimë, atëherë lind pyetja: po jeta vetë ç’është? Mos vallë shuma e këtyre mikrogrimcave reale të të tashmes? Apo pritja e prurjeve të mundshme e iluzore nga e ardhmja, ose rrjedhje drejt të shkuarës e këtyre mikrogrimcave, që pasi janë konsumuar largohen pambarimisht deri në shuarje?
Në se të gjitha këto do të bëhen lëndë letrare, shkrimtari do të bëhej tepër arbitrar dhe i dhunshën në se i imponon lexuesit si kohë reale të shkuarën, për ta bindur atë se gjithçka ndodh vetëm kështu e jo ndryshe, kur vetë lexuesi i ndjen trysnitë e të tria kohëve njëherësh, ndjen se si personaliteti i shtypet ndën këto trysni dhe jeta reale e tij është vetëm një grimcë e ardhur nga një kohë e turbullt që ai e ka përfytyruar në mënyra të tjera e që ka rrjedhur me shpejtësi drejt së shkuarës duke e kënaqur apo zhgënjyer dhe vetëm mendimi se edhe ai, në një të shkuar jo tepër të largët, në fillim do të shndërrohet në një kujtim që pak nga pak do të shuhet deri sa të humbasë përfundimisht, sikur s’ka qënë. Ndoshta do të duhej t’i jepnim deri diku të drejtë Sjedakovës kur pohon se kërkohet një harmoni e re, më e koklavitur, më e thellë, apo Bergsonit që e konsideronte kohën ireale dhe e barazonte me kujtesën.


*Autori i shkrimit u është referuar disa burimeve që sjell prof. AUçi

[Avion Travell]

HIQMET MEÇAJ u lind më 2.5.1944, (varianti zyrtar 15.5.1944). Shkollën e mesme e kreu në qytetin e Vlorë dhe në vitin 1967 u diplomua në fakultetin Histori – Filologji, dega gjuhë-letërsi shqipe të Universitetit të Tiranës. Që me botimet e para u pranua në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë në vitin 1964 dhe kritika e renditi mes poetëve më të mirë të kohës. Në vitin 1967, ende student, boton vëllimin poetik “NISJA”. Emërimi në zonat e thella të Vlorës si mesues në tetëvjeçare qe një goditje, kur shokët e tij të universitetit zunë vende të rëndësishme në kryeqytet. Ndërkohë u përfshi në disa antologji poetike shqip dhe gjuhë të huaj, si dhe në atë të shkollave të mesme.
Në fshatin Rexhepaj, ku punoi si mësues, vendosi marrdhënie shumë të mira me banorët, ndihmoi në jetën kulturore të fshatit si edhe të zonës naftëtare. Shumë këngë popullore që këndohen edhe sot atje janë krijime të tij.
Më vonë punon në Shtëpinë e kulturës së qytetit Vlorë, megjithëse emërimin e kishte ende në fshat. Që nga kjo kohë nuk ka aktivitet të rëndësishëm kulturor apo festiv ku të mos ketë lënë gjurmë, duke ndikuar dukshëm në rritjen cilësore të tyre. Vendoset shumë herë kryetar jurie, anëtar komisioni për organizimet festive, është njeri nga nismëtarët e festivaleve lokale.
Një punë të kujdesshme Hiqmet Meçaj ka bërë edhe me talentet e rinj, duke drejtuar disa rrethe letrare, të cilat do të nxirrnin më vonë poetë e shkrimtarë të talentuar të rrethit, veprimtari që e ka kryer me pasion e përkushtim të thellë. Ka fituar dhjetra çmime të para në veprimtaritë lokale dhe tre çmime të para Kombëtare në Festivalin për fëmijë në Shkodër.
Në vitin 1974 tërheq nga shtëpia botuese vëllimin poetik “Vazhdimësi” dhe romanin “Shpërthimi”, të aprovuar dhe i asgjëson për t’u shpëtuar pasojave të raprezaljeve që filluan kundër shkrimtarëve dhe artistëve pas Plenumit IV.
Është marrë me dramaturgji, duke shfaqur në Teatrin Dramatik të Vlorës disa drama, prej të cilave “Shqipet e Stërrallëzës” që u bënte jehonë ngjarjeve të rëndësishme të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Nga vitet 83 – 88 aktivizohet në festivalet kombëtare popullore. Me studimin e thellë që i bën folklorit, së bashku me Artistin e Merituar Haxhi Dalipi, bëjnë të mundur që grupi folklorik i Vlorës të shkëlqejë me interpretime të reja të mahnitshme, jo vetëm për spektatorin shqiptar, por edhe për studjuesit e huaj. Dekorohet nga Presidiumi i Kuvendit Popullor me Urdhërin Naim Frashëri Kl. II me motivacionet e mësipërme.
Pas një tërheqjeje të gjatë boton “TOKË E PAGJUMË” 1983, poezi (vlerësuar me çmimin “Libri më i mirë poetik i vitit 1983” ). Më 1988 boton “TEK JU TROKAS”, vëllim me poezi. Duke parë se edhe pushtetarët e rinj mbajtën ndaj tij të njëjtin qëndrim, detyrohet të emigrojë në Greqi në vitin 1994, për shkaqe ekonomike dhe shëndetsore, pa marrë as pensionin minimal për punën dhe përkushtimin për rreth tridhjetë vjet ndaj qytetit të vet, që e do aq shumë, por edhe që i fali gjithë jetën e vet krijuese.
Boton vëllimin me poezi “VETVRASJA E QIRINJVE” 2000, “KUKULLAT E PYLLIT” roman 2002, 2003, fitues i çmimit të parë për roman në konkursin e shpallur nga TOENA e ONUFRI, në bashkëpunim me klubin “Drita”, është përgatitur botimi i tretë i tij, KUJTESË E SHPIKUR 2003, poezi, “PËR ASKUND” 2003, tregime, “ÇIKPAKU” roman për fëmijë, 2003.
Është nismëtar i klubit të shkrimtarëve “Drita” në Athinë dhe bashkëhartues i antologjive poetike dhe me tregime “Portat e harresës” dhe “Shtëpia mbi rrota”. Këtu në Athinë, ndonëse me probleme të mëdha ekonomike dhe shëndetsore, ai shquhet, jo vetëm me botimet cilësore të tij, por edhe për përpjekjet e vazhdueshme që bën për të mbajtur krijuesit e ardhur nga Shqipëria të bashkuar rreth fjalës së bukur shqipe. Është përfaqësues i rrymës letrare “Mikrobotizëm ”, ideator i së cilës është vetë ai. Në "Gazeta e Athinës" mban një faqe të përjavshme me letërsinë më të shquar ndërkombetare dhe kombëtare, të përkthyera prej tij ose nga personalitete shqiptare në Shqipëri dhe diasporë.
Hiqmet Meçaj është vlerësuar nga shumë personalitete të kulturës dhe kritikës letrare shqiptare, si Dritëro Agolli,(Nderi i Kombit), Fatos Arapi, Llazar Siliqi, Prof.Agim Vinca, Prof.Adriatik Kallulli, Prof.Kudret Velça, Dr.Moikom Zeqo, Prof. Adem Jakllari, Faslli Haliti,(Qytetar nderi i Lushnjës), Faruk Myrtaj, Sulejman Mato, Vath Koreshi, Arian Leka, Ridvan Dibra, Dr.Ardian Christian Kyçyky, Dr.Xhemal Ahmeti, etj... të cilët e rendisin në poetët më të mirë shqiptarë.
Më 30 maj 2003, në gazetën “Panorama”, dr. Moikom Zeqo, midis të tjerave shprehet: “Hiqmet Meçaj është një nga personalitet e spikatur të poezisë shqipe... Poeti i vërtetë mbetet poet i vërtetë në të gjitha kohërat...”.

[Avion Travell]

Një roman i jashtë zakonshëm
KUKULLAT E PYLLIT
i Hiqmet Meçajt

Katër dhjetëvjetësha më parë, një poet i ri nga Vlora debutonte fuqishëm duke tejçuar përshtypjen se i kishte të gjitha shanset të ngjizte një emër vendimtar në poezinë shqipe. Kanonet e realizmit socialist dhe sjellja gjithnjë e dyshimtë e kolegëve duket se u rropatën t’ia shuanin yllin, por s’ia dolën mbanë. Poeti dhe prozatori Hiqmet Meçaj është sot një nga shkrimtarët më të mëdhenj të letrave shqipe.
Ka pasur një jetë në përputhje me dhuntinë (hirin) që i është falur. Ka qenë vite me radhë mësues në fshat, ka njohur vuajtjet e mërgimit dhe ka shkruar pa zhurmë e bujë (shembullore) libra mrekullues siç është “Kukullat e pyllit”.
Romani ka pasur tashmë dy botime dhe është pritur shkëlqyer nga kritika e specializuar dhe nga lexuesit e zgjedhur. Pas leximit të këtij romani gjithkush mund të kuptojë se nuk kemi të bëjmë as për nga larg me një autor të sensacioneve apo me ndonjë nga ata shkrimtarë që “shpërthejnë” me vonesë. Proza shqipe ka pasur e ka probleme vetëm nga pikëpamja e mediatizimit të saj në botë, jo në thelb. E gjithë krijimtaria e Meçajt është një dëshmi se arti i vërtetë mund të bëhet edhe nën diktaturë, edhe nën demokraci, në hapësirën amtare apo në atë të njerkave.
Me një stil të thjeshtë e rrjedhimisht të thellë, “Kukullat e pyllit” ofrojnë një krejt tjetër histori të botës shqiptare (në kuptimin: të patrajtuar më parë nga letërsia), por edhe të qënies njerëzore në përgjithësi e që gjendet në një krizë të rëndë identiteti. Protagonisti, shkrimtar i ri dhe antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, dërgohet mësues në një fshat që s’gjendet në asnjë hartë. Realizmi i skenave dhe i dialogjeve përcjell një përvojë autobiografike. Gjendur në njëfarë kapsule të kohës dhe të Kohërave, Admeti (kështu quhet personazhi kryesor) para-, ri- dhe -jeton historinë e njeriut pasmodern në një qosh të Ballkanit, vend ku farat e këqia, të egra, luftojnë kundër farave të mira, duke iu rrëmbyer , më në fund, jetën dhe të ardhmen.
Në roman çdo ngjarje edhe ndodh, edhe nuk ndodh. Gjithçka është e mundur, dhe kjo e mundur zëvendëson me kohë ngjarjet, duke krijuar një univers të së mundshmes shkatërrimtare.
Meçaj e ka shkruar romanin sipas parimeve të rrymës letrare të quajtur mikrobotizëm, të cilën e ka lansuar i pari.
Origjinal në stil e në meditimet filozofike mbi jetën dhe individin, autori pasuron me këtë roman të jashtëzakonshëm e që s’mund të tregohet, thesarin e letërsisë ballkanike.

Miku i Shqiptarit, viti IV, nr. 39-40,
janar-shkurt 2005, faqja 28, Bukuresht.
Tekst në gjuhën rumune
Shprehje e papërkthyeshme, ka kuptimin: sipas talentit, edhe vuajtjet.
Sërish shprehje e papërkthyeshme. Ka kuptimin: në një diskrecion që duhet marrë shembull.
Ka edhe kuptimin: vjedhur.



Një roman për farat pa emër
(Disa mendime mbi romanin "Kukullat e pyllit" të Hiqmet Meçajt, Shtëpia Botuese Triptik, 2003, botim i dytë, 189 faqe, ISBN: 99927-854-4-6 )

Dalje
Në botën ballkanase të letrave, numuri i atyre që trumbetojnë vdekjen e kahershme të romanit, shterjen dhe shfuqizimin e tij, është pothuajse i barabartë me numurin e atyre që besojnë në triumfin e tij të ngadaltë e të pashmangshëm. Mes çudirave që ka sjellë sindromi (për të mos thënë: vesi) i integrimit, mes dyndjes së të paftuarve që gëzojnë Pavdekësinë me botime luksoze, promovime, çmime dhe përkthime në gjuhë të qarkullimit ndërkombëtar, shquhen qartë shkrimtarët që s’rreshtin së botuari, - për të bindur veten dhe të tjerët se nuk janë shterur, - shkrimtarët që botojnë për të mos u vakur më tej me ndonjë veprimtari tjetër, si dhe autorë të përkushtuar, që lexohen pak (ndofta ngaqë nuk shiten aspak).
Është një stërmundim që prek majat e idealizmit të kulluar të shkruash një roman në gjuhën shqipe, ku tre në dy vetë merren me letërsi dhe ku mjegullimi i sistemit të vlerave sajon e pluhuros hierarki shpesh absurde dhe tragjike. Vlera e mirëfilltë e një vepre letrare peshohet me mjetet e shitblerjes, ashtu siç mund të caktohej vlera e një pikture nga pesha e ngjyrave që janë përdorur, apo nga numuri i qimeve të penelave, teksa kapitja e lexuesit, vëmendja e tij e çoroditur nga hallet e përditshme, shihet si përqindje përjetësie e librave të shkruar fundekrye në harmoni me tezat zhdanoviste. Idhujtaria nuk e ka për gjë të shohë në rënien e përgjithshme shpirtërore ngadhnjimin e një letërsie tejet tokësore, ateiste (gjoja laike, botërore, e lirë dhe e pavarur), që e bind lexuesin se universi kaq është, dy-tri dashuriçka, ca komplote në terrin e historisë, ndonjë frikëzë e fshehtë, ndonjë përpushje, pickim, kafshim gjinjsh, ndonjë ndarje dhe vaje të kallura në tesha postmoderniste, servirur në një shqipe të çartur nga barbarizmat dhe që synon të paraqitet si mëmë e ardhmërisë.
Fatmirësisht ka edhe shkrimtarë që ia kanë dalë mbanë të ngrihen mbi vetveten e detyruar dhe të bjenë në dorën e bekuar të servantizmit (term i imi), domethënë: të krijojnë vepra befasuese në një moshë të nderuar. Rasti i Hiqmet Meçajt[1] nuk mund të përfshihet këtu, nëse lexuesi cilësor ka ndjekur me vëmendje ecurinë e poezisë dhe të prozës së shkurtër të këtij autori.
Njëra nga meritat e mëdha të romanit «Kukullat e pyllit» lidhet edhe me kohën: pamundësia e plotë për të gjetur moshën e autorit. Mençuria e këtij të fundit, lehtësia me të cilën e sundon nga rrënjët lëndën artistike, rrjedhja e fjalës nga lënda (jeta) drejt letërsisë (rikrijimit të realitetit) zëvendësojnë moshën dhe tiparet vetjake të autorit, duke arritur atë që vetëm talenti i lindur mund ta ketë: fuqinë prapavepruese. Asnjëherë nuk është vonë që një vepër arti të botohet shumë vite më vonë se të tjerat dhe të jetë pararendësja e tyre. Duhet shtuar se romani «Kukullat e pyllit» nuk ka ende një pararendës, të paktën në letrat shqipe. Autori ka dalë të bëjë art pa fund me mund magjie e jo magji, e as të ndreqë dynjanë, sepse, si çdo shkrimtar i mirëfilltë, njeh po aq mirë sa jetën edhe kufijtë e vetvetes.

Përroi dhe psikika e ngjarjeve
Kulti i historisë së ngarkuar, të koklavitur, plot shembje, intriga, vrazhdësi e absurd, merr në romanin “Kukullat e pyllit” një goditje të merituar. Ngjarjet nuk rrjedhin nga e majta në të djathtë, nga lart poshtë, ose anasjelltas, por nga një bërthamë gati e padukshme, si spermatozoid[2] që turret të bëhet vdekatar, të plaket e të shuhet sa më shpejt. Autori heq dorë me vetëdije nga qindra efektet dhe hiperbolat që ofron realiteti ballkanik, zgjedh rrugën më të mundimshme, atë të thjeshtësisë së parme, dhe ndeshet me kohën. Qarkullojnë mjaft përcaktime të kohës, qoftë në letërsi, qoftë në filozofi. Hiqmet Meçaj e shqyrton kohën edhe në esenë që shoqëron romanin dhe që synon të japë një ide rreth rrymës të cilën ai e emërton «mikrobotizëm». Bindjet e modernistëve dhe të pasmodernistëve duken sot njëfarësoj të tejkaluara, ose jo fort kënaqëse. Përgjigjet e viganëve të shpirtërimit ngrihen mbi to fare natyrshëm dhe na ndihmojnë që ta shohim shumë qartë letërsinë dhe jetën e sotme. Kur më pyet ç’është koha, nuk di të të përgjigjem, thoshte Shën Agustini. Kurse, kur nuk më pyet, di të të them ç’është koha. Para, gjatë dhe pas fjalëve të Shën Agustinit, rridhte kohë, dhe kjo është e vetmja përgjigje e mundshme. Koha është parë edhe si rrjedhje e sendeve dhe e qënieve në hapësirë, por eshtë parë edhe si hapësirë mes ftesës së Hyut dhe përgjigjes po, ose jo, të njeriut (i ftuari). Në romanin «Kukullat e pyllit» Hiqmet Meçaj i mbështet tërthorazi përfytyrimet e mësipërme, por me mjete vetëm letrare. Ai shprehet mes rreshtash se qënia njerëzore nuk është një e vetme, por një shumë qëniesh të cilat i bart në vete, i takon, i njeh, i jeton gjatë jetës, dhe vdes në hipostazën e njërës prej tyre. Autori nuk e përjashton mundësinë që copëzimi i qënies dhe dallimet mes njërit copëzim dhe të tjerëve të jenë një gjetje e modernistëve për ta bërë realitetin më të pranueshëm.

Një pamje e re e vëllavrasjes
Romani sjell një pamje krejt vetjake të botës shqiptare dhe evropiane, përtej legjendave të shpikura dhe maktheve të dalë boje. Romani ka jetë - dhe kjo jetë është e rëndomtë, e mrekullueshme, e paparashikueshme, shkatërrimtare, shajnitëse, si të gjitha qëniet dhe gjërat që s’kthehen më. Një poet i ri (Admeti), caktohet të punojë në fshatin Kajat, detyrohet të ndahet nga e dashura, dhe shkon në një hapësirë që nuk gjendet në asnjë hartë e ku mezi e presin ta bëjnë pijanec e puthador. Aty “asgjë s’kishte ndryshuar që nga koha e pellazgëve, vetëm se trupat e njerëzve qenë zvogëluar, truri qe bërë sa i pulës, kurse këndezët këndonin njëlloj dhe thoshin se vezët i bënin ata»(f. 44). Në klishetë jetëgjata të realizmit socialist, poeti i ri do të kish zbuluar Parajsën e krijimit gju(hë) më gju(hë) me popullin, njerëz të thjeshtë plot mirësi, dëshirën e pafundme për punë, duar e kokë me kallo, besnikëri të përjetshme ndaj Parti(ve)së etj. Admeti nuk e ka këtë fat. Ai zgjohet mes një bote që ka një krejt tjetër lloj pasurie: pasurinë e së pakthyeshmes. Kajati gjallon në histori e gjeografi sipas ligjeve të farave që e sundojnë, ndonëse syrit të ardhur nga tjetërkund, arkeologut enigmatik Xhuzepe, nuk i shpëton e vërteta se “Po ta dinit sa popuj e sa ushtri kanë kaluar këtej, nëpër këta male, sa gjuhë të huaja janë dëgjuar të fliten, atëherë do të ndjeheshit vërtet të mburrur, që këta këtu (tregon kafkat e shqiptarëve të lashtë – sh. im) fituan mbi të gjitha këto gjuhë” (f. 52). Pasi merr nga Kajati kafka, stolí e plot sende të çmuara, që fshatarëve u duken çinglamingla, Xhuzepja dërgon në hapësirën nga e cila vjen edhe material jetik, farë të zgjedhur, çunakun Shaho. Është e lehtë të përfytyrohet shpirtërimi i Kajatit pasi farat e mira shkulen e mbillen në truall të huaj, të largët, nga ku disa kthehen dhunshëm e nga ku të tjerat, që kanë gjetur vetveten, nuk do të duan të kthehen më. Vijnë kohëra, gjatë të cilave, siç shprehet me të drejtë hoxha i fshatit, vëllai duhet të ruhet nga vëllai.
Romani rimerr nga një tjetër kah parabolën e krishterë të martirizimit, trajtuar edhe nga Dostojevski, Gide apo të tjerë. Vetëm kur kokrra e grurit vdes, ajo jep shumë fryt. Po nuk vdiq… Në romanin e Hiqmet Meçajt kokrra e grurit është farë pa emër. Është farë e keqe dhe farë e mirë. Farat janë lindur që të ndeshen për jetë a vdekje. Fara për farën është vdekje. Sipas autorit, “fara që u kultivua mirë, po të kthehet e të ndrydhet në ambjentin e parë, domethënë të egër, e ka të vështirë të rrojë, të zhvillohet, kurse ajo që u rrit në ambjentin e parë, domethënë në gjendje të egër, megjithëse i afrohet gjithnjë e më shumë egërsisë, jeton përbukuri” (f. 49).
Farat mishërohen nga dy kushërinjtë e parë, Shahoja dhe Baxhoja. I pari del nga hapësira e egër, jeton ngadhnjimin e vet në hapësirën e lirë dhe frytëzuese të Perëndimit, pastaj firmos një peticion si shumë të rinj të kohës, dhe sos në truallin e parë, kur binjaku i dikurshëm shpirtëror, Baxhoja, pasi ka kaptuar me guxim shkallët e të qënit kusar, pushkatar, partizan pa din e pa iman, komunist i thekur etj, është shndërruar në pushtetarin e përjetshëm të hapësirës. Shahoja u qe përkushtuar bimëve, insekteve dhe gjenetikës, nuk e kishte haberin në punët e njerëzisë, kurse Baxhoja as që donte t’ia dinte për arritjet e gjenetikës, për thellinat e ndritshme apo të frikshme të filozofisë. Ai ka pushtetin dhe, kur ke pushtetin, bindesh se ke pushtet mbi vetë pavdekësinë. Ç’peshë mund të ngrejë filozofia, dhembjet e dashurisë së vrarë, e pamundësisë për të dëshmuar se nuk je kukull, por qënie e gjallë, e shkatërrueshme nga gjithkush e nga gjithçka, ndonëse e pavdekshme në thelb?!

Makthi
Duke zbuluar mjeshtërisht lidhjet e brendshme të librit, njëri nga kapitujt e romanit përfundon me shenjën “:”, kurse një tjetër (f. 68) përbëhet vetëm nga një fjali: «Të gjitha këto kishin ndodhur, apo do të ndodhnin?». Lexuesi ftohet në ankthin më mizor që përjetuan shqiptarët gjatë gjysmëshekullit të kuq. Ankthi i atyre që mund të ndodhnin, që ishin të gjitha të përbindshme dhe që, për fat të keq, pasi ndodhnin apo jo, duke fituar forcën e errët të makthit, rrënonin e drobitnin me të njëjtën egërsi. «Por plaku Shaho, thotë autori, që nga ajo natë nisi të plakej çdo ditë e më tepër, të zbardhej në fytyrë e të kërrusej në trup, megjithëse Admeti qe i bindur se atë natë nuk u tha gjë që ta rëndonte, sepse ajo natë nuk kishte ndodhur» (f. 143). Bjerrja e farës së mirë ndodh pas një nate që mund të quhet e pranimit dhe e faljes së madhe. Natë kur Shahoja pranon se, gjatë gjithë jetës, është mbajtur një grimë larg shkatërrimit përfundimtar pikërisht nga fara e mbrapshtë, Baxhoja. Ai ia fal ish-kusarit të gjitha, jo vetëm sepse nuk ka mjete për të mos falur, jo vetëm se, si qënie e zgjdhur, është ngjizur të zbatojë parimin kuranik «Mëshira Ime ia kalon hidhërimit Tim», por edhe sepse tashmë dhe parreshtur është një njeri krejt tjetër. Një njeri që dyshon përnjimend nëse ka qenë ndonjëherë i ri, jashtë shtetit, i dashuruar me një të huaj të mrekullueshme, dishepull i një profesori që nderohet më vonë me Çmimin Nobel, i lirë e sidomos krejt i pavarur nga mëshira e Baxhos. «Ishin vite të lumtura, mbushur me suksese e dashuri verbuese, prandaj i picërronte sytë në të gjitha pozat»(f. 167).

Ishin!
Vargu i tjetërsimeve, që, me sa duket, mund të mbyllen (pó për-kohësisht) vetëm me vdekjen e njeriut, përfaqëson kredon filozofike të autorit. Shpërbërja e qënies, dyzimi, trizimi a shumë-zimi i saj në hapësirë, por sidomos në kohë, shprehet dhimbshëm në mbyllje të romanit. «Edhe ato shënimet që grisa e i flaka në zjarr, thotë Shahoja, nuk kanë lidhje fare me mua plakun, por më atë, të riun[3], që vazhdoj ta mbaj brenda vetes sime, t’i ndjej çdo ditë dhimbjet, rënkimet e përpëlitjet» (f. 178).

(Sh)qytetërimi
Pjella e farës së keqe, në një pikë kulmore të romanit, plagos për vdekje (burrërie) pjellën e farës së mirë. Djali i Shahos nuk arrin të bëjë më fëmijë, sepse thika e Billit, djalit të pagjak të Baxhos, ia pret këtë dhunti. Kuptohet të kujt janë të katër nipërit e farës së mirë. Lexuesi ndjen në eshtër se kjo ngjarje jo vetëm mund të jetë e vërtetë, por edhe se nuk është skaji i mbramë ku mund të arrijë kafshëria e njeriut të kohës sonë. Dhuna është e pranishme në çdo faqe të romanit, e përcjellë me qetësi dhe gjithëkuptim shpirtëror – mbase bindje se vetëm gjithëkuptimi do të mund ta mposhtë gjithë këtë mallkim të zi. Nënës i vritet burri dhe djali dhe i jepet kurajo djallëzisht me një «Ki kujdes tjetrin!» (f. 127). Mirpo terrori, në mënyrë krejt të natyrshme, ka nisur e vazhdon të hajë edhe pjellat e veta. Roja që i caktohet Admetit, haf(h)ija e kudondodhur, me të cilin, falë bashkëjetesës së detyruar, i përndjekuri gati ze miqësi, dërgohet Alpeve të lavdishme të Shqipërisë dhe nis të vrasë burra e të çnderojë gra, derisa një plumb ia hap syçkën e tretë në zverk dhe i zgjon Admetit një mendim shkundullues. Po ta kishin lënë të më ruante mua, thotë, ndoshta do të rronte e do të bëhej njeri i mirë» (f. 121).
Disa nga pasardhësit e farës së egër provojnë heraherës ndonjë kafshim ndërgjegjeje, por nuk dalin dot e as që duan vërtet të dalin nga vetvetja. Mbesa e Baxhos bijësohet prej një ambasadori komunist, bredh e këndellet jashtë shtetit, dhe që atje sjell si trofé për Kajatin dhe atdheun në përgjithësi, si paradhënie për tranzicionin, një kuti të babëzitur Pandore. Sa mirë është të drogohesh atje larg, mes të panjohurish, me djersën dhe gjakun e barbarëve, që s’i njohin virtytet e hashashit e as mrekullitë e jetës diplomatike! Mesazhi është i qartë si tehu i shpatës: murtajën e sotme e sollën pak nga pak ata që dje mund të dilnin nga kafazi, ata që mund të bridhnin dynjasë, që rronin në vend tonë jo në vendin tonë.

Hyrje
Romani «Kukullat e pyllit» zgjon shumë më tepër mendime dhe mbase edhe polemika. I shkrova këta rreshta nën bindjen se mangësitë e mundshme të një vepre përbëjnë atë që tashmë e dimë, ndërsa arritjet e saj dhe vlerat e papërsëritshme janë dhuratat pa të cilat do të mbeteshim dijetarë të pashoq. Besoj se nuk ëndërrojmë të jemi të tillë. Hëpërhë na mjafton ëndja e dhuruar nga pena e pangatërrueshme e Hiqmet Meçajt, shkrimtar që, me përkushtim e aftësi të rralla, siç më shkruante në një letër nga hapësira greke e Mërgatës shqiptare, «kish nja 40 vjet që rrinte në qoshen e tij». Qoshe, së cilës letërsia shqipe duhet t’i bëjë patjetër një përkulje nderimi. S’ka vdekur njeri nga kjo.

Bukuresht, dimër 2005
--------------------------------------------------------------------------------

[1] Shkrimtar shqiptar lindur në Vlorë më 2 maj vitin 1944, antar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë qysh në vitin 1964, nismëtar i Klubit "Drita" të Athinës, autor i vëllimeve: „Nisja” (poezi, 1967), „Ditë pranvere” (poezi, 1971), „Tokë e pagjumë” (poezi, 1983, nderuar me Çmimin Libri më i mirë poetik i vitit), „Tek ju trokas” (poezi, 1988), „Vetëvrasja e qirinjve” (poezi, 2000), „Kukullat e pyllit” (roman, 2002 dhe 2003, fitues i konkursit „Drita”, Toena, Onufri), „Kujtesë e shpikur” (poezi, 2003), „Për Askund” (tregime, 2003), „Çikpaku” (roman, 2003). Hiqmet Meçaj është përfshirë në shumë antologji dhe tekste shkollore dhe i përket rrymës letrare mikrobotizëm.
…

[2] Mes faqeve 175-176 të romanit gjejmë edhe monologun kuptimplotë të një spermatozoidi. „Edhe unë isha një spermatozoid që synonte mitrën e nënës sime, po ama tepër dinak e i mënçur. U fsheha në turmën e miliona të tjerëve, i bëra të grinden e të vriten me njëri-tjetrin. Kështu m’u hap rruga të shkoja fitimtar e të mbillesha për t’u bërë embrioni i atij që jam. (…) që këtu kuptohet se, që pa lindur kemi gëzuar kur të tjerët janë vrarë e kanë humbur ngaqë kemi dashur për vete të mos vriteshim e të fitonim”.

[3] Është fjala për të riun shqiptar që kthehet nga jashtë dhe këmbëngul të japë shpirt në duart e Shahos. Kur ky e pyet pse po zgjedh pikërisht duart e tij, tjetri i gjegjet: „o njeri i pyllit, më ka lodhur shumë qytetërimi me ato prapësitë e tij” (f. 174).

[Avion Travell]

Për KUKULLAT...
I dashur Andi, uroj së pari të jeni mirë me shëndet dhe ndonëse me shumë vonesë nga mosdijenia, po gjej rast t'ju ngushëlloj për humbjen e madhe që ju ka ndodhur para një viti. Të lutem përcillja ngushëllimet edhe Hiqmetit, ndonëse e besoj se nuk mund të ketë të këtillë. Kjo është jeta që si duket e di ku na dhemb më shumë e na godet... Tani m'u lidhën edhe duart, kisha menduar të shkruaja një tjetër gjë, por e nisa këtë letër kështu dhe për ta vazhduar më duhet të them se sapo kam mbaruar librin mjeshtëror të Hiqmetit (e kisha marrë me vete në Aachen ku isha për 2 ditë dhe aty e përfundova, një vend ku kurorëzoheshin dikur mbretërit e gjermanisë, i denjë për të lexuar një libër mbreti të asaj lënde letrare që ka ngjizur). Nuk di të them fjalë, se perëndia ta lidh gjuhën ndonjëherë, por e kam një keqardhje që e kam lexuar kaq vonë këtë veper shumë të çmuar. Të mos dija autorin do të thosha se është një krijesë e ndonjë autori që ka shkruar vetëm në liri, që nuk e njeh shijen e censurës dhe diktarurës në art, një vepër e mirëfilltë, perfaqësuese e letërsisë së re të shkruar në shqip e cila na ka rrëfyer mjeshtërisht edhe ne të një brezi tjetër, më të ri e me përvoja të tjera krijuese, të ndryshme e më fatlume se koha kur krijoi Hiqmeti, se çforcë ka letërsia e cila, njëlloj si Krishti ka bërë një mrekulli, këtë roman. Nuk di si ia ka dalë ai të shkruajë një roman të këtillë, kaq të ngjeshur, të dendur si metalet e rëndë, por që lundron, të merrë me vete? si ka mundur të jetë aq klasik (në ndërhyrjet autoriale dhe fillimkapitujt) e njëherësh aq modern? si ka mundur ta fusë në një shishe të vetme gjithë atë shejtanëri dhe shenjtëri njerëzore që kemi kaluar në ato vite dhe si i ka magjepsur ato personazhe që ti i dashur andi, që edhe pikturon, mund ta kuptosh se si mund të bëhet portreti vetëm me dy penelata. Ai ka krijuar humbëtirën dhe qendrën në të njëjtën pikë, një farë Alephi, qendra e botës në një pikë të vetme dhe ka rrëfyer historinë pa metuar të jetë as moralizues dhe as mësues i kombit, thjesht syri i brendshëm. Shpesh mendoja se shumë nga ato thëngjinj për të cilët flet i janë shuar në lëkurë. Por mbi të tjerat më ka pëlqyer loja që ai ka bërë me kohën, grimcimin e saj, por pa e prishur, ecejaket nëpër kohë, me të shkuara, me të tashme e me paralajmërim të ardhmeje e sidomos me asgjësim të gjithçkaje pas mohimit të Shahos për gjithë sa kanë ndodhur dhe shndërrimit jo të jetës në art, po të artit (pretendimit për një veper gjoja të dështuar, në rrekjet për një roman). Nuk kam lexuar vepër tjetër që kaq shumë llahtarira, makthe e mbrapshti të jepen në aq pak faqe, me të përziera tragjike e komike, me shejtanë pleq Baxhoja e dreqër, i biri thikaxhi dhe djallusha të vogla që e dijnë zanatin pa lerë si mbesa gjoksbukura kërcënuese e rronxhobonxhos Baxho që është një duet donkishotesk bashkë me kokëposhtjen e tij, kushëririn Shaho që ka parë me sy hapur ëndrrën e vet. barku i së keqes. Ai na ka thënë ashtu siç Actekët e dikurshëm që i zhduku Kortesi, se jeta është e keqe dhe kështu duhet të jetë, ëndrra është e mirë. jeta është e shëmtuar ndaj edhe duhet zbukuruar me inxhi të tilla si romani i Kukullave të Pyllit...
+Zakonisht baballarët, në moshën e Hiqmetit, bëhen krenarë për bijtë, por ti ke edhe një arsye më shumë për t’u krenuar me babanë i cili është një mjeshtër si ata të qemotshmit, në punë të vet, që di t’i bëjë të gjitha, kur ia thotë muza tek buza. përqafoje nga unë përzemërsisht dhe i thuaj se ka bërë Djalë me këtë roman.

të uroj gjithë të mirat
Ariani

[Avion Travell]

NJË ROMAN PËR JETËN NGA SPEKTRI I MIKROQËNIES

(Hiqmet Meçaj "Kukullat e pyllit", roman)

Kur një prozator arrin që edhe personazhin e rastësishem, sporadik ose ilustrativ ta paraqes aq të gjallë dhe aktiv saqë pas leximit mund ta vizatojmë në sajë të kujteses, atëhere ai ka mbrritur në Olimp, edhe atëhere në rast se ai ankohet si Hiqmet Meçaj "qënka e lodhshme të arrish në Olimp edhe kur s'ështe atje Zeusi"˛.
"Një libër si ky s'rri në vitrinë, s'do ta mbyllësh kurrë, nuk ka fund, i hap faqet turbulluar krejt, i lexon, i përkëdhel, i puthë."? Kjo është motoja që do të duhej të hapte romanin "Kukullat e pyllit" të Hiqmet Meçajt. Kjo devizë do të ndihmonte sidomos ata që nuk dijnë se si të sillen me realitetin (e djeshëm e të sotëm) pa e bërë partner jete infarktin. Para "Kukullat e pyllit" në periudhën postdiktatoriale, asnjë autor shqiptar nuk ka sjellur biografinë e "epokës së kuqe" me kaq objektivitet dhe me kaq sinqeritet. Ciltërsi që therr deri edhe në ashtin më të dhjamosur të ndërgjegjes shqiptare: si viktimën ashtu edhe të privilegjuarin e "pyllit të egër" kajatan "kronisti" i pakompromis Hiqmet Meçaj i nxjerë para pasqyrës lakuriq, pa u lënë atyre mundësinë për të fshehur ndonjë pjesë të pahijshme të karakterit human.
Në ç'gjendje psikike e shpirtërore duhet ta sjell veten një njeri për ta trajtuar dramën ku edhe vete ka qënë viktimë pa nevojën e zjarrtë të hakmarrjes, pa u shndrruar në një Rambo që fshijnë nga toka çdo gjallesë që ia zë rrugën (si shumica e shkrimtarëve që pas diktaturës po lajnë hesapet me armiqt e tyre)? Si ka pasur mundësi Hiqmet Meçaj të rrëfej pa e ekzekutuar në roman së paku atë shefin e Tiranës që e hedh në atë fshatin ekzotik "ku pula han vetëm gurrë" me emrin Kajat? Si? Hiqmet Meçaj eshte poet. Poeti i njëmendte është i paaftë, i pazoti madje t'ia heq qafën edhe një gjeli në ngordhje e sipër, e lëre ta shpor një njeri nga bota. I paaftë madje ta eliminojë edhe ndonjë personazh që pa lejen e tij i ka hyrë në rrëfim dhe që rrezikon t'ia nëpërkëmb harmoninë estetike tregimit. As atë s'do ta vriste dot babai i vargjeve si "Rruga ime, prej drite le të jetë edhe në më djegtë". Ky është "mallkimi" i poetit Meçaj që edhe armikun e trajton me dashuri. Poet, pra!

2.
Admetit nuk ia zë rrugën më asgjë për ta marrë ndonjë post të mirë në kryeqytet. Kështu mendon ai para se të hyjë në zyrën e shefit. Ai mendon se nuk e ka ngucur sistemin në nerv, nuk ka bërë asgjë të pahijshme, me sukses ka mbaruar studimet, kështu që patjetër të marrë ndonjë post të merituar. Ndryshe s'mund të jetë. Po, po, edhe ndryshe mund të jetë. Këtë e kupton pasi që e braktis zyrën e shefit, i cili e urdhëron të bëhet mësues në një fshat malor e që nuk ekziston në asnjë hartë. Pse? Admetit nuk i kujtohet asnjë çast madje edhe në ëndërr të ketë bërë diçka kundër sistemit, pse ai e dënon në këtë mënyrë? E ku ta dijmë se ç'traktatesh poetike për përmbysjen e pushtetit ka thurrur ky Admeti i sjellshëm në ato vjershat e tij, që as çenzoret më të mprehte të shtetit nuk iu bien në fije. Kjo është ndoshta arsyeja: çenzorët kanë hasur diçka që nuk e kanë kuptuar (ose e kanë kuptuar) dhe i kanë dhënë alarm pushtetit. Arsyetimi ka mundur të duket kështu: "Poezitë e qytetarit dhe autorit A. janë tepër misterioze. Përmbajnë ca figura, metafora e imazhe që nuk i krahasojmë dot me ato që i njohim. Deri sa të zbërthejmë ato e lusim partinë të rijë në distancë nga ky njeri". E kjo shqip do të thote: shporeni në Kajat, kur të bëhet çenzura e mençme sa duhet që ta kuptojë poetin, atëhere ose e internojmë, ose e privilegjojmë ose e asgjësojmë fare dhe pikë.
I zhgënjyer dhe i dëshpëruar Admeti mbrrin në Kajat, në atë copë të humbur planeti, në atë botë të imët ku jetojnë mikroqëniet, ato qënie që fillimisht duken aq të vlefshme sa një turmë mizash mbi një grumbull muti të tharrë e që dikur i ka studiuar doktor Shahoja të profesori italian me namë boterore K.K.
Admeti bëhet qytetar i mikrobotës. I njerëzimit në miniaturë. Këtu nuk nis vetëm historia e një intelektuali të degraduar nga diktatura, por edhe ajo e Shahos dhe Baxhos, e fantazmës, e nënvetëdijes (që shfaqet në formë të ëndrrës) e parasëgjithash nis rrëfimi i botës dhe jetës nga mikroperspektiva - nga njeriu i kërrusur në pozitën e insektit.

3.
Elementet biografike në romanin "Kukullat e pyllit" janë skeleti i rrëfimit. Hiqmet Meçaj pasi diplomon fakultetin e Historisë dhe Filologjisë dërgohet si mësues në shkollën fillore të fshatit Rexhepaj. Po si Admeti edhe Hiqmeti qysh në kohën e studimeve boton libër dhe konsiderohet si shkrimtar i suksesshëm. Këto janë vijat që luajnë rol në formësimin e jashtëm të rrëfimit. Në atë të brendshmin rrëfimi autobiografik mbetet si burrim fabulash, por jo edhe si strukturë kryesore e rrëfimit. Aty shkruhet mjeshtërisht biografia e kohës, përshkruhet në mënyrë të perimtuar lufta që bëjnë personazhet, pavarrësisht pozitës dhe statutit social, për të mos vdekur nga monotonia, nga pushteti i kotësisë që e gërryen shpirtin e kajatanëve. Meçaj zhytet thellë në botën e fshatarëve të Rexhepajve për të kuptuar universin e tyre, që nga jashtë nuk e zbulon as me llupën më të madhe të qytetërimit. Autori nga ky stad tërhiqet nga bota formale, e jashtme e jetës së fshatit (prandaj nuk letrarizon aktivitetin e tij në fshat) dhe futet në atë thelbësoren, të padukshmen, në historitë intime dhe të kaluarën e tij. E bën këtë për t'i ikur monotonisë vrasëse të jetës aty apo thjeshtë për t'u zbavitur, nuk ka rëndësi. E rëndësishme është se ai suksesshëm depërton në shpirtin e atyre qënieve të vogla (mikroqëniet) dhe nga pozita e tyre prej imtësirash shpalos botën dhe jetën e qënies humane të zhveshur prej çdo kozmetike të mundshme.

4.
As lexuesi që s'ka jetuar në ato rrethana, e as ai që nuk ka pasur mundësi ta njohë atë botë as në fantazi në "Kukullat e pyllit" mund ta shoh atë botë në film. Aftësia përshkruese e Hiqmet Meçajt është gjeniale, e kulluar dhe aq e prekshme saqë edhe i verbëti i sheh skenat që zhvillohën nëpër Kajat. Lehtë i parafatyrojmë personazhet aktive si; Admetin, Shahon, Baxhuan, Ladinan, Billin, Linan, etj. Por, po aq lehtë i takojmë edhe personazhet pasive si banakieri Simo, shefi, kolegun e studimeve Afrimin, profesorin K.K, Xebën e Shahos e të tjerë. Kur një prozator arrin që edhe personazhin e rastësishëm, sporadik ose ilustrativ ta paraqes aq të gjallë edhe aktiv saqë pas leximit mund ta vizatojmë në sajë të kujtesës, atëherë ai ka mbrritur në Olimp, edhe atëherë në rast se ai ankohet si Hiqmet Meçaj "Qënka e lodhshme të arrish në Olimp edhe kur s'është atje Zeusi"˛.

5.
"Kukullat e pyllit" jane dy libra në një. Dy romane të mbështjellur me një palë kopertina. Njëri roman ka për kryepersonazh Admetin dhe rrëfen jetën e tij në Kajat në kohën e diktaturës, ndërsa tjetri roman me titullin "Shënimet e Shahos" ka për kryepersonazh Shahon dhe jetën e tij para, gjatë dhe pas diktaturës. Një roman filozofik mbi dytësorin - mbi dy pjesët e një qënie që e përjashtojnë njëra tjetrën, por që nuk jetojnë dot të ndara.
Hiqmet Meçaj ia ka dalë të shkruaj dy libra të përveçëm që në kohë e hapësirë nuk përputhen, janë biografi të ndara dhe që mundet botuar veç e veç, por që pa qënë bashkë nuk e kanë urën për të kaluar nga njëra te tjetra dhe anasjelltas. Autori ua kushtëzon jetën të dy kohëve me bashkëjetesën. Ashtu siç ia kushtëzon jetën Admetit të jetojë në paqe me Billin edhe atëhere kur ai nxjerr revolen dhe do duel. Romani "Kukullat e pyllit" është libri që na mëson se si mund të pajtohemi me unin tonë pa e vrarë veten, pa jetuar në gjëndje absurdi, pa urrjetur, se si mundemi të jetojmë me fantazmat dhe ëndrrat tona edhe kur ato janë të çmendura fare, se si mund gjykojmë botën me objektivizëm edhe atëhere kur vetë jemi të involvuar ose viktimë në proçesin e shembjes ose poshtërimit të saj.
Hyqmet Meçaj rrëfen bukur edhe kur i duhet të vizatojë thikën e Baxhos duke pikuar gjak. Ai nuk shndrrohet në mbret apo Zeus për të parë nga lartë se si jetojnë të vdekshmit, jo ai shndrrohet vetë në një nga ata qëniet modeste për të rrëfyer pastaj storien autentike të tyre. Hiqmet Meçaj ia ka dalë më mirë se ndonjë autor tjetër, të flasë për kohën e diktaturës pa u përcirë, pa gjykuar e dënuar njërën apo tjetrën palë, por duke i përshkruar ato vetëm si karaktere humane, si qënie të sjella nga perënditë pa vullnetin e tyre në një kohë dhe hapësirë të vdekshme të globit.
Keto dhe shumë arsye të tjera e bëjnë romanin "Kukullat e pyllit" ndër romanet e rëndësishme të letërsisë postdikatoriale. Këto dhe shumë arsye e bëjnë këtë roman "një libër si ky s'rri në vitrinë, s'do ta mbyllësh kurrë, nuk ka fund, i hap faqet turbulluar krejt, i lexon, i përkëdhel, i puthë.".

1. Hiqmet Meçaj, libri "Vetvrasja e qirinjve", poezia "Hapur si fletore" fq. 65
2. Po aty, poezia "Libri Mikrobotizëm", fq.35

nga një e-mail i datës 8.4.2004

I dashur Andi,

më fal për këtë përgjigje aq të vonuar. Për më shumë se një javë kam qenë i ftuar i një instituti gjerman, ku kam ligjëruar për Rembrand-in dhe Co., respektivisht për artin e tyre me motive religjioze. Një studim që unë para do vitesh e kam publikuar në frengjishte e gjermanishte. Kjo vetëm sa që të dijsh arsyen e vonesës.
Librat më kanë ardhur, para se të nisem. Të falemenderit shumë. Dhe manuskripti poashtu. Me vete e kam pasur «Kukullat e pyllit» që më ka bërë probleme: në vend që të ristudioj tezat për ligjerime, e lexoja romanin dhe s’i ikja dot. Ndoshta për arsye se vonë kam nisur studimin e autorëve shqiptarë (pas shtatë vitesh angazhimi vetëm me letërsinë e huaj) dhe veç tash shoh se paragjykim paska qenë mendimi se «s’ka asgjë të dobishme nga leximi shqip».

Do të ta kisha ditur shumë për nder, nëqoftëse m’i dërgon poezitë të digitalizuara – kështu e përgatis veprën më mirë dhe insatloj tekstin tim, duke e bërë gati për ofrim shtëpisë botuese. Vetëm nëse mundesh, përndryshe i daktilografoj edhe njëherë tekstet, me qejf.
Kjo për shkak se mendoj që poezia jote e meriton, jo për ndonjë arsye tjetër.
Të lutem, do të më kishe bërë një nder shumë të madh, nesë ma dërgon adresën e Hiqmet Meçajt.
Të përshëndes përzemërsisht me shpresën që do të më shkruash

Xhemali

nga një e-mail i datës 18 mars 2005

Andi,
i lexova disa herë poezitë. Ti e di mendimin tim për poezinë tënde, qysh kur i kam lexuar të parat. Se je poet i mrrekullueshëm nuk ka diskutim. Ama me këtë cikël «ma ke ftohë» siç thonë vëllezërit tanë kosovarë. Cikli që ma ke dërguar tash është diçka e veçantë, është «hyjnor», është i shkëlqyeshëm dhe i përkryer, aq i përkryer saqë më nxjer punë duke e riorganizuar atë katalogun e vlerësimit tim të lirikës, duke u detyruar të fusë aty segmente të tjera. Lexoja edhe disa herë Hiqmetit këto poezi...dhe pyete se a gjen ndonjë gjë të re, në krahasim me poezitë tjera (të bukura tuat)...nuk e di se ç’ke lexuar, çka ke bërë kohën e fundit, por e di se diçka e veçantë ka plasur, ka kulmuar në ty, mbaje këtë hov edhe më tej se jam i sigurtë se do të na dalë diçka e madhe, shumë e madhe, pa ekzagjerime....Më ke gëzuar shumë me këtë dërgesë. Të falemenderit shumë!
I bën të fala Hiqmetit dhe kolonisë shqiptare të Greqisë
Vllazërisht
Xhemali

PS - Sa u përket shënimeve mbi romanin e Hiqmetit kam shkruar para shumë kohe anash fletëve të librit kur e kam lexuar atë për herë të parë. Unë vetë nuk jam i kënaqur me atë shkrim dhe nuk e quaj profesional, por një refleksion. Romani meriton ma shumë. Mirëpo, pasi shumë veta kishin shkruar dhe kishin thënë gjëra (?!) të qëndrueshme thash «hajt mos e teprojmë shumë» dhe i plasova shënimet. Ndërkaq në librin tim me ese e kritika letrare (kryesisht për letërsinë e huaj e me shumë pak shkrime të zgjedhura për autorë të veçantë shqiptarë) që botohet së shpejti në Tiranë me titullin «Jashtë kishave letrare» është një ese më i gjatë dhe më studimor sa i përket romanit dhe mikrobotizmit si teori.

(Botuar në “Gazeta e Athinës”, mars 2005)

[Avion Travell]

Nga Dr. Moikom Zeqo

Një nga miqtë më të mirë e më të vjetër që kam njohur gjatë jetës është Hiqmet Meçaj. Në rininë e hershme ai pati një shkëlqim të papritur në krejt gjeneratën e vet. Pastaj befas sikur u mbështoll nga një guackë e pashpjegueshme dhe herë-herë e padepërtueshme. Larg bujës, larg ndikimeve të kritikës letrare, Hiqmeti, si një paradoks, botoi tepër rrallë, por tjetër gjë botimi dhe tjetër gjë krijimtaria.
Kujtoj bisedat tona në Tiranë dhe Vlorë. Njëherë, kur po nisesha me anije në një ekspeditë nënujore në Karaburun, ai nguli këmbë të vinte me mua. Nuk u zgjua dot herët në mëngjes dhe unë u nisa pa të. Kjo është një lloj metafore përtej strukturës të një ngjarjeje reale. Vite të tëra mbetëm pa u takuar me njëri-tjetrin. Gjatë një udhëtimi me Dritëro Agollin më 1995 në Athinë, takoj Hiqmetin të drobitur dhe të thinjur. Ç’dreqin bën ti këtu!, i thashë. Ai vetëm psherëtiu. Jeton ende në emigracion me një përmallim të pabesueshëm për Shqipërinë. Paradoksi i jetës. Para disa kohësh më solli dy libra me mikun tonë të përbashkët, Faslli Halitin. I lexova librat dhe u shtanga. Poeti i vërtetë mbetet poet i vërtetë në të gjitha kohërat. Ai e shkruan shumë mirë edhe prozën, gjë që e dëshmon me romanin e tij të fundit. I gjeta numrin e telefonit në Athinë dhe ia dëgjova më në fund zërin. Zëri i dridhej. Mos kujto se je i harruar, o miku im i largët! (Shumë i afërt) Nuk ka gjë, që nuk ta vënë emrin në antologji. Më vonë nuk do të ketë antologji të poezisë pa emrin tënd.
Hiqmet Meçaj është një nga personalitetet e spikatura të poezisë shqipe, por, në disa kuptime, ai pati fatin e poezisë së tij të mrekullueshme “Agavia”. Kur më erdhi në zyrën e punës, në Muzeun Historik Kombëtar, shkrimtari gjithashtu shumë i njohur nga Vlora, Shefqet Tigani dhe më tha se do të botonte një cikël me poezi të Hiqmet Meçajt, e kuptova fare mirë se nuk e kanë harruar. Iu luta Shefqetit që ta shoqëroja ciklin e Hiqmet Meçajt me këta rreshta të shkurtër, dalë nga zemra ime.

Marrë nga gazeta “Panorama” 30 Maj 2003

VËSHTRIM MBI PROBLEMATIKËN E KRIJUESVE SHQIPTARË NË DIASPORË DHE ZHVILLIMI I ROMANIT SHQIPTAR NË HAPËSIRAT EVROPIANE
Kumtesë -fragment

Nga Mustafë XHEMAILI

Hiqmet MEÇAJ - U lind më 1944 në Vlorë. Jeton dhe krijon në Greqi. Pasi ka botuar disa vëllime poetike duke filluar që në vitin 1967 (libri poetik “Nisja”) si dhe disa vëllime të tjera me tregime, në vitin 2002 botoi romanin “Kukullat e pyllit”, si dhe në vitin 2003, romanin për fëmijë “Çikpaku”.
Ky autor nuk është i ri në moshë, por është përfaqësues i një rryme letrare që po afirmohet në letërsinë shqipe, rryma letrare e quajtur “Mikrobotizëm”. Madje, Hiqmet Meçaj është ideatori dhe përfaqësuesi më tipik i kësaj rryme.
Kukullat e pyllit janë një metaforë e qëlluar për emërtim dhe trajtesë të problemeve të identitetit dhe botës shpirtërore të trazuar nga kërkimi i kësaj vlere njerëzore. Dilema e madhe është shtruar ashtu siç ka ndodhur vazhdimit në historinë njerëzore: a po humbet identitet, si të fitohet identiteti! Brengosja ishte dhe është e madhe. Letërsia e ka pasur dhe e ka si një temë të madhe trajtese. Kështu, pra, edhe letërsia shqipe.
“Mikrobotizmi”, është një rrymë, mënyrë e shkrimit të gjendjeve dhe situata të personazheve nga këndi i veçantë. Imtësirat e jetës, autobiografia e personazheve (po edhe e autorit) janë në planin e parë. Njeriu i tëhuajsuar i postmodernes shqiptare, krijon paranoja të vërteta, si për shembull te personazhet e romanit “Paranoja” të Xh. Ahmetit, siç e theksuam më lartë. Po sikur personazhet e tillë, siç është personazhi kryesor i Kukullave të pyllit, Admeti, ndjehet i vogël, i pafuqishëm ndaj shtrëngatës së jetës moderne e supermoderne. Madje, kjo, edhe ia merr jetën, sepse pafuqia e tij për të rezistuar me ide, veprime konkrete në një botë ballkanike në tranzicion, siç mund të shprehemi me një fjalë politike të kësaj kohe, është një PAFUQI jo vetëm e tij. Kjo pafuqi vjen nga vetë strukturimi i shoqërisë, shtresave të saj, pastaj ideve, veprimeve të përgjithshme, të cilat të shpeshtën e herave, krijojnë kaosin dhe rrënimin e njeriut…
Shkrimtari Hiqmet Meçaj, jeton në Athinë dhe krijon letërsi në një rrymë të shpikur letrare “Mikrorobotizëm”. Sa mund të qëndrojë kjo shpikje, nuk varet vetëm nga fuqia e penës së këtij krijuesi. Përpjekjet janë interesante. Romani Kukullat e pyllit, por edhe romani për fëmijë, janë pritur mjaft mirë nga lexuesi dhe kritika. Madje në vitin 2003, shtëpitë botuese TOENA dhe ONUFRI, me klubin letrar “Drita” në Athinë, ia dhanë çmimin e parë, në një konkurs letrar në vitin 2003.

Nga poeti VISAR ZHITI
Hiqmet Meçaj është emër i njohur në poezinë bashkëkohore shqiptare.
Ritmet e emocioneve të tij, sa qytetare aq dhe me frymë origjinale labe, gjithmonë duke rënduar drejt lirisë së individit, sa i veçantë aq dhe universal, kanë marrë ngjyrime të reja, bashkë me atë të dheut-amë dhe të një qielli gjeneral dhe prapë të një qielli tjetër, përplasja e të cilëve jep dritë të beftë.

Marrë nga gazeta “RD” 14 Maj 2000

Nga shkrimtari Mihallaq Qilleri

... Hiqmet Meçaj erdhi në Greqi si qindramijra shqiptarë të tjerë, por edhe si i “deleguar” i poezisë më të mirë të vendit të tij. Përfaqësues i një brezi poetësh e prozatorësh të vërtetë ai spikati me talentin e tij qysh në vitet ’60 kur ishte ende student. Më pas, në qytetin e Vlorës, ai u bë një nga intelektualët më në zë atje dhe krijimtaria e tij poetike, por edhe dramaturgjike, rezonoi në të gjithë vendin...
... Që në fillim më duhet të pohoj se është një kënaqësi për lexuesit të ketë në dorë një libër me poezi të vërteta, pas shumë botimeve folklorike, por edhe tentativave zhurmëmëdha për modernizëm anakronik që kemi parë të shiten lokaleve gjithë tym ku pinë kafe të lira shqiptarët emigrantë. “Vetvrasja e qirinjve” është jo vetëm një vlerë kombëtare në letërsi, por po të lexohet me kujdes, faqeve të tij do të ndjejnë gjithë diagramën e tentativave novatore të viteve të fundit...
...Hiqmet Meçaj është jo vetëm një poet i lindur, por edhe një intelektual klasi që analizën e viteve të tranzicionit shqiptar e bën si rrallë kush, pa ripërsëritjen tragjike të idhtarëve të luftës së klasave që ia hodhën atë shoqërisë shqiptare mbi shpinë kur ajo qe plagosur keqaz.

Marrë nga gazeta “Gazeta e Athinës” 30 Maj 2001

Nga Ridvan Dibra

...e lexova "Kukullat e pyllit" dhe u befasova me mjeshtërinë e Hiqmetit: është një prozator klasi: i kulturuar, modern dhe shkruan shumë mirë...

Marrë nga e-mail-i i shkrimtarit Ridvan Dibra 31 Mars 2004 10:36 pm

Nga Ridvan Dibra

... I lexova poezitë dhe tregimet e Hiqmetit. Më bënë përshtypje të thellë sidomos tregimet: është një prozator i mrekullueshëm. Sinqerisht ndihem disi në faj, që s'e kam lexuar më herët...

Marrë nga e-mail-i i shkrimtarit Ridvan Dibra 26 Mars 2004 2:15 mm

Nga studiuesi, kritiku i artit Marash Mëhilli

I nderuar shkrimtar

Nëpërmjet këtij urimi rifillova zakonin e vjetër. Atë e kisha ndërprerë kur emigrova. Mbështetur në shijet dhe në gjykimin tim, në çdo fund viti, përzgjidhnja më të pëlqyerin njeri të letrave, për t’i dërguar urimin e vitit të ri. Këtë herë urimin e kam për ju.
Të kam kënduar që nga “Nisja” e deri tek “Vetvrasja e qirinjve”. Ju keni hyrë kaherë në fondin e kulturës kombëtare...
... Ju renditeni në ajkën e poetëve tanë bashkëkohorë. Kjo shpjegohet me prezencën në tekste shkollore e antologji, me çmimet e fituara në rrafsh kombëtar, me vëmëndjen e tendosur të kritikës e kryesisht me ndikimin e gjerë te lexuesit. Ata të ndjekin pa mërzi, të joshur nga magjia dhe jo nga ftesat e zhurmëshme dhe manovrat bajate.
Poetët si ju, u japin të tjerëve forcë, ripërtëritje, strukturim shpirti e karakteri. Ata janë fanarë syçelësie për të mos rënë në tmerrin që thoshte Shekspiri, kur të marrët u prijnë të verbërve...

Marrë nga gazeta “Gazeta e Athinës” 9 Janar 2003

Nga studiuesi, kritiku i artit Marash Mëhilli

I nderuar shkrimtar

Si sot një vit më parë, nëpërmjet Gazetës së Athinës ju dërgova urimin tim që lidhej me suksesin e krijimtarisë suaj poetike. Unë sapo kisha përfunduar së lexuari vëllimin poetik “Vetvrasja e qirinjve”. Poezitë e librit kishin ndjenjë, ngjyra dhe mendim. Për mua ishte më i pëlqyeri, më i lexuari. Ky ishte motivimi i atij urimi të sinqertë.
Lexova romanin tuaj “Kukullat e pyllit”. Jam shprehur publikisht për atë vepër, e kam quajtur “stoli artistike”. “Profecia” më doli...
... Stolia juaj stolisi letërsinë bashkëkohore. Urimi i këtij viti përshëndet ngjitjen tuaj, në të përpjetën e letërsisë. Më ka lënë në një gjëndje të këndshme shpirtërore libri me tregime “Për askund”.
Tregimeve nuk u mungon mesazhi dhe semantika e gjithëkohëshme. Vektori krijues shpalos vlera të reja për një vizion modern të kuptimit të jetës. Tregimi, titullin e të cilit mban edhe libri, më solli në mëndje dy gjëra njëherësh: thënien e poetit amerikan të shekullit të 19-të Emerson dhe një fjalim të numrit dy në kupolën e diktaturës komuniste të atdheut tonë. Poeti thoshte: “Sa shumë nga jeta jonë harxhuam duke pritur”. Numri dy i diktaturës, në një fjalim të mbajtur atyre moteve, thoshte: “Anija jonë i ka çarë e do t’i çajë dallgët e furtunës mizore me vendosmëri legjendare, se...”.
Kapiteni haluçinant i tregimit, më ktheu në kohën haluçinante të diktaturës, në të cilën, pas pesëdhjetvjetësh udhëtimi, nuk dolëm në limanin që dëshironim. Udhëtim delirant.
Pasi lexova tregimet, m’u përforcua dhe bindja tjetër: ju kur punoni mbi letra i keni të dy duart të zëna. Në njërën mbani penën e në tjetrën mbani limën.Çdo fjalë ka llambushkën e vet; të josh për tek vetja e të ndriçon shtegun e syrit për te tjetra.
Për të gjitha këto të përgëzoj e të uroj, i nderuar shkrimtar!

Marrë nga gazeta “Gazeta e Athinës” 8 Janar 2004

Nga poeti Odise Goro

Këtij dimri të ashpër, me shtrëngata shiu, me re të zymta, me erë e furtunë, si në vajtje për në punë, po dhe në ardhjen prej saj, rrugën e bëj anës së detit. Kaloj dhe në Paleo faliro, duke çarë përmes një deti me drita vezulluese. Ato të orëve të para të mengjesit më përcjellin për në Glifadhë, kurse ato të orëve të vona të mbrëmjes, gjatë kthimit tim të lodhur, më përcjellin për në Kalithe...
Drita, gjithandej drita. Në heshtjen time të trishtuar, më ngacmojnë, madje më bëjnë të flasë me vete, me një të folur sa prekëse, po aq përmalluese. Nëpër to kërkoj dikë. Them e them pa bërë zë: Mes vezullimeve marramendëse të llampave të shumta, këtyre pallateve të larta, ku gjendet vallë tani, ai që kërkoj? Në ç’kat mundohet mbi vargje i zhytur në mikrobotën e mikrobotizmit të vet, poeti vlonjat Hiqmet Meçaj? Pas cilës dritare, i përkulur nga pesha e madhe e mendimit dhe e ndienjës, s’e lë këngën të qetë, njëri nga krijuesit e nderuar të Shqipërisë?...... Dhe vjen moti me trazime. Me hapjen vetëtimthi të kufijve. Me eksodin dhe viktimat e tij. Me vajin e nënave. Me ikjen larg atdheut. Detyrohet kështu dhe poeti Hiqmet Meçaj, mësuesi i shumë brezave të lërë Vlorën.
Nxitësi dhe përkrahësi i talenteve të reja, drejtuesi i rretheve letrare, njohësi i apasionuar e kërkuesi i zellshëm i folklorit të mbarë Labërisë, vjen dita e detyrueshme për të hedhur në sup trastën e mërgimtarit, duke marrë me vete të vetmen pasuri penën...
... Dhe në vitin 2000 larg Vlorës së bukurive mahnitëse...
... ai del para lexuesve me vëllimin poetik “Vetvrasja e qirinjve”. Vepër e shkruar me frymëzim e fantazi. Me perceptim modern, këndvështrim origjinal të dukurive e fenomeneve, gjë që e ngjit poetin në lartësi të reja të vjershërimit të sotëm të gjuhës shqipe...
... Ai i përket rrymës letrare mikrobotizëm. I përkushtuar për botën të cilën e përbën bashkësia e gjërave të vogla. Me botën e tij të madhe njerëzore, krijuese, qytetare, shpirtërore dhe mendore, mbart e përcjell shqetësimet e shumta të kohës, për ta parë sa më të lumtur njeriun, sa më të bukur jetën, prandaj; s’e lë këngën asnjëherë të qetë...
As kënga s’e lë asnjëherë të qetë atë, poetin vlonjat Hiqmet Meçaj, krijuesin e nderuar të Shqipërisë, për të cilin kam mall t’ia shtrëngoj dorën e penës së zjarrtë dhe ta uroj e ta uroj...

(Marrë nga “Gazeta e Athinës” 29 Maj 2003)

VASIL VASILI

PËR ARSYE SHTETRORE “KUKULLAT E PYLLIT”
ese

Mik i dashur Hiqmet Meçaj!
Ju gjer tash ishit një nga zërat më përfaqsues të poezisë sonë moderne, ishit rregulluar aq bukur në tempullin tuaj të fjalës sa asnjëherë s’më kishte shkuar nëpërmend se do të kishit gjetur edhe një ngastër ku do të lëronit tokën e ashpër të romanit.S’e di ç’ngasje ju ka shtyrë drejt këtij tundimi; ndoshta e keni quajtur pamjaftueshmëri shprehjeje poezinë dhe do ta plotëronit zërin edhe me një gjini tjetër, se po i afroheni të gjashtëdhjetave dhe, rrugës së jetës, jeni ngarkuar me përvoja që duhet t’i bëni kujtesë artistike; s’e di..., por kaq papritur më dërguat në një zarf gjatosh të verdhë “Kukullat e pyllit”, romanin tuaj të parë.
Kur e mbylla edhe faqen e fundit, më lindi një pyetje e frikshme si turbullimi i tabusë, që ma ligshtoi zemrën: “Ky është (ka qenë) Atdheu ynë, që i bën njerëzit e tij kukulla pylli, fantazma?”.
Secili kapitull e kishte të nënkuptuar përgjigjen me një “po” të rreptë, prandaj gjat leximit kisha filluar të mbrohesha ndaj këtyre “po”-ve, duke hamendësuar kapituj plotësues, një fillim linje ndryshe, të shtoja diku një grusht lirizmi ogurmirë, t’i ktheja ndonjëherë fantazmat nga rruga e, ndonjë retush tjetër, si për ta vënë në ndonjë rast filozofinë e romanit në zona pak më të rrëshqitshme, por në thelb pajtohesha me Atdheun tonë që keni dhënë në “Kukullat e pyllit”, sepse ai është një libër i hapur për t’u interpretuar dhe, sepse është një roman i vlerave tragjike. Thellë unë e kuptoja pse Ju fillesën artistike e shpini gjer në fundin e vet të arsyeshëm, gjer në përfundimin historik dhe e ndërthurni me të. Ju i jeni bindur ligjeve të artit dhe ai s’është i ftohtë si letargjia.
Gjithherë “arsyet shtetrore” kanë qënë të pakuptueshme për qytetarin, jo rrallë ato kanë djegur si drama absurde zemrat dhe kanë shërbyer për të mbrujtur lëndën e përplasjeve qytetar-shtet. Në këtë qerthull është futur edhe personazhi juaj, Admeti, që përjeton dhimbshëm, gjer në shformim të botës psiqike ndërprerjen e vijimësisë shpirtërore dhe krijuese nga një verdikt shtetror, që kërkon ta klimatizojë në një botë fshati të largët, e huaj për të. Atje ai ndeshet me një primitivizëm të “arsyeve shtetrore” që e mundin, por i japin edhe një tejkqyrë për ta parë më qashtër jetën. Që nga çasti i mundjes nga primitivizmi shtetror nga struktura e fabulës sikur diçka zhduket pjesë-pjesë për t’u kthyer në ravgime ëndrrash. Linjat shtrihen, por shtohen edhe makthet e Admetit dhe fantazmat e personaxheve.
Ju keni dhënë dy botë nëpërmjet “gjenetikës” së dy familjeve në fshatin malor Kajat. Familja e Shahos është viktimë e familjes së Baxhos. Po të kemi ndërmend se ato familje kanë dalë nga i njëjti “zjarr”, se krerët janë djem vëllezërish, të cilët kanë patur edhe një djalë ungji, student në teologji, të pushkatuar nga gjyqi i Baxhos në mes të fshatit të vet, në luftën e fundit, ku u përleshën tri ngjyrat: e zeza, e kuqja dhe e bardha, atëherë përfijohet qartë tragjizmi historik që kaluam. Admeti plotëson një numër shpërtëror të familjes së gjakut të Shahos.
Romani ka sfond kohor që bashkohet me të sotmen. Jeta artistike e plakut Shaho “Doktor i Shkencave Gjenetike” fillon nga sot e pambaruar dhe shkon drejt fëminisë së tij. Jeta i është tharë nga ngashënjimet në rini, kur iu ndërpre me përdhunë puna shkencore. Ai s’u klimatizua as me të “zinjtë”, as me të “kuqtë” as edhe me të “bardhët”, sepse sipas tij ngjyrat prodhojnë dhunë, por edhe se njeriu duhet të lihet i lirë në prirjen e vet të natyrshme. Vitet e mëpastajme në fshatin e tij janë mbijetesë. Mbijetesa e Admetit ka filluar nga sot në Kajat dhe do të vdesë copa-copa drejt së ardhmes. Ajo bën dritë përzishëm si një kandil në errësirën e shpirtit. Pleqëria e plakut Shaho sot, është arsyeshëm edhe pleqëria e tij, ai e përjeton këtë moshë të së ardhmes, që nga sot. Fati i sajuar për “arsye shtetrore” dhe aftësia për ta parë që sot të ardhmen, janë drama të personazhit, prandaj libri s’ka kohë, ka mungesën e kohës, sa fillon mpikset një kohë, ajo zhbëhet nga një gjedh tjetër i së njëjtës kohë. Koha është “ngatërruar” për të dhënë një cilësi artistike të saj, e keni bërë të rrethpërsëritshme te boshti. Kapitujt dhe nënkapitujt ngjajnë si hije kohe, si shëmbëlltyra, ku ngjarja është vetëm një fillim i shfytyruar i trurit nën trysninë e pushtetit dhe personazhet kanë gjymtimin e trysnisë. Duket sikur keni bërë psikanalizën e Admetit.
Personazhet e romanit janë me fate dramash, askush s’ka shëndet shpirtëror, ngjajnë më shumë si dytësa se sa të vetëm në fat. Ata se ç’kanë një përthithje trajtash nga një pasqyrë tjetër shpirti dhe ngjarjesh, madje dhe kohësh, ndoshta nga shtangësia e jetës, pra ata janë personazhe me pasqyrë. Po t’i renditnim këto lloj “personazhesh me pasqyrë”, do të dilnin gati të gjithë ç’përmban libri.
Mbase mungesa e lirisë së vërtetë dhe hapsirës krijon me tepëri botën e ndjeshmërisë trupore sipas parimit, e ndaluara është më e ethshme, kjo spjegon pjesërisht tepërinë ndjeshmërore që kanë personazhet, por mbase është edhe më thellë, është prirja juaj për t’i zbërthyer në gjëndje të përndezura. Dy personazhet femra (Lina dhe Ladina) sikur e kushtëzojnë nxjerrjen në pah të personalitetit me dhënien trupore dhe Lina të krijon një pamje cinike të smundjes në qytetërim.
Personazhet kanë një fillim me kujtesë të cilit i rikthehen dhe kështu krijojnë hapsirën artistike me shënjëza kohe.
Nuk hasa as edhe një mbiemër të personazheve, veç disa cilësorëve.
Për voli letrare kjo mund të ishte e arsyeshme dhe bindëse për një pjesë të personazheve dytësorë, por ata që mbajnë dramën e jetës duhet të pajiseshin me mbiemra, aq më tepër që Ju çastin artistik e bëni edhe një rrjedhë kohe e cila nënkupton edhe vijimsinë e gjakut që e mbart mbiemri. Edhe diçka që ka lidhje me mbiemrat e munguar: shtysën për ardhmëri historike s’e mbartin figurat që mishërojnë të mirën e përheshme të atdheut. Shahua sikur kërkon me ndërgjegje të vetfshehtësojë gjer në zhdukje historinë e tij që s’është vetëm e tij.
Për Admetin ëndrra është lënda e vërtetë e jetës, formë e shfaqjes së vërtetë. Në shpirt të saj janë gjaku, ndjenjat, ripërjetimet dhe, jeta lëndore është hije e ëndrrës. Kemi kështu një idealizëm të kulluar. Ju e keni përdorur ëndrrën edhe si shkarkesë të peshës ndrydhse të ditës, si dlirësim të shpirtit natën për mëkatin e marrë nga përdhuna e rethanave. Ëndrra është shpirti pa ditën që lëviz në të gjitha kohët dhe në të gjithë hapsirën.
Keni përdorur edhe pafajsinë si cilësi të dlirësisë shpirtërore për Admetin, Shahon, teologun dhe nusen e djalit të Shahos, e cila bëhet fantazmë në kohë të keqe me bubullima dhe fle në një degë peme. Fantazmat, këto forma shpirti njeriu të pakryer në kushte kohore dhe hapsinore, i kanë dhënë romanit një linjë të dridhshme, magjike dhe tragjike.
Kam mbresën se “arsyeja” e ëndrrës është më bindëse se “arsyeja” e realitetit në roman. Realiteti i krijuar s’e spjegon dot plotësisht vetveten me mjetet e tij ndërsa ëndrra e spjegon atë me vetveten.
Ju keni një fjali “çelës” e cila lidh ëndrrën me realitetin: Të gjitha këto kishin ndodhur apo do të ndodhnin?
Duke përdorur mënjanimin e nënkuptuar të ngjarjeve, fabula ka mbetur e përkorë. Me shënime të Shahos ngadalson ritmin dhe kohën për ta futur në hulli më të thella filozofike mendimin. Pastaj përdor paradokset, farsat për të zbutur njëtrajtshmërinë e të treguarit. Kësaj proze në brendësi i farfurit poezia përsiatse, i fjalëzon animizmi, i përvijohet simbolika e, mbi të gjitha, i dëgjohet ritmi. Nganjëherë ndihet e folura “fshaçe” që u jep rreptësi karakteri disa personazheve, por jo vetëm aq, se ka edhe tepërimthe.
Një cilësi e përkryer e romanit është mungesa e fundit e cila s’e kornizon lëvizshmërinë. Gjithnjë ka një rastësi që e përfundon veprën dhe shkrimtari ia “dorëzon” lexuesit, jo se shteron ngjarja, po dorëzohet me ndërgjegje shkrimtari. Ju e keni lënë të nënkuptuar fundin me afërvdekjen e të Madhit Fare... që do të çojë edhe në ndryshimin e rrjedhave të jetës. Gjithsesi këto janë hamëndje, por një gjë është e sigurtë në romanin tuaj, më shumë ai zhvillohet lartë, në katet e sipërme të Botës, në ëndërr.

Patër 30.07.2002
(marrë nga gazeta e Athinës)

VASIL VASILI

SHTOJCË PËR SHKRIMIN “PËR ARSYE SHTETRORE KUKULLAT E PYLLIT”

Në fillim të viteve ’70-të lexova tri libra të ndaluara: “Gomari i Babatasit” të Gj. Fishtës, “Letër Kordilianos” të një dinjitari të lartë katolik të pushkatuar pas çlirimit dhe librin e tretë..., s’e mbaj mend titullin dhe autorin, megjithse qe libri më tronditës që kisha lexuar për racën shqiptare deri atëherë, ishte botim i fillimshekullit XX.
Shkenca gjermane festonte përvjetorin e një moshe të shtyrë të antropologut më në zë të saj. Pyetjes kush është raca më inteligjente e Europës ai nguroi t’i përgjigjej menjëherë. Ishte shekulli XIX i nacionalizmave dhe raca më inteligjente për oboret gjermane ishte raca e tyre teutone.
Profesori e kishte filluar karierën shkencore në ish-perandorinë turke.
Në Stamboll, konsulli i vendit të tij, mik i babajt, i bëri të papriturën e parë tronditëse. I vuri në pjatancë një pako dhe i tha antropologut të ri:- merre. Ai e çmbështolli dhe mbeti i befasuar. Ishte një kafkë njeriu. Nuk fliste se ishte nën mbresat e forta të mrekullisë që kishte përpara. “Ç’kafkë e përsosur, ç’përmasa mahnitëse, ç’mundësi inteligjence ka mbartur”! As në një ilustrim shkencor s’kish parë një kafkë të tillë, këto përsiatte. Më në fund doli nga zona e mahnitjes dhe bëri pyetjen joprofesionale: “Nga ç’popull vjen kjo kafkë”? Miku i babajt i tha se ta solla që të ma zbulosh pikërisht ti këtë popull. Antropologu i ri qe dorëzuar se kish përmendur gati gjithë popujt e perandorisë: grekë, sllavë, arabë etj, por s’mundi të thotë asgjë të përpiktë. Atëherë të vërtetën ia zbuloi konsulli. “Është kafka e një ushtari shqiptar”. Ishte koha kur Shqipëria quhej “shprehje gjeografike”. Pyeti ku banonte ky popull, sa banorë kishte, ç’gjuhë fliste. Pastaj bëri ca matje profesionale dhe në fund tha: “Sa keq! Ç’fatkeqësi! Ç’humbje! Një gjeni lind në një milion, edhe një të vetëm që ka patur brezi i këtij... s’e ka ditur... e ka lënë të vritet për Perandorinë. Që atëherë antropologu e zgjoi kërshërinë për këtë racë. Dhe dy herë të tjera konsulli i kishte vënë në pjatancë kafka shqiptarësh. Dhe antropologu tha: “Ç’është ky popull që i ka të gjithë pjestarët e vet gjeni të mundshëm”? Natyrisht në kushte ekonomiko-shoqërore të begata.
Thellë në shpirt gjithnjë më ka përkëdhelur vlerësimi i antropologut gjerman, qoftë sikur të kishte pak të vërtetë shkencore, por... (ah kjo por... e rëndë si dyer shekujsh më del përpara) dhe brezit që çliroi vendin, dhe brezit tim nuk po i krijohet mundësia për t’u krenuar me racën e vet. Fajin e kemi shtyrë gjer te të tjerët dhe shpirtin tonë e kemi lënë të pastër sikur të ishte shpirti i një fëmije. Kemi harruar që faji është kolektiv.
Ngashënjimet e atyre çasteve kur e lexoja atë libërth, mi risolli Hiqmet me roman “Kukullat e pyllit”

(marrë nga gazeta e Athinës)