Ungjillori Shën Lluka - 18 tetor

[Albo]

Shën Llukai

Parathënie

Ungjillor Llukai nuk ishte vetëm një Apostull i thjeshtë i Zotit, por njëkohësisht dhe me një intelekt të shumanshëm që u dallua si mjek, shkrimtar, piktor dhe gjithashtu si bashkëpunëtor i ngushtë i Apostull Pavlit dhe la gjurmë të pashlyeshme të veprimtarisë së tij deri në ditët tona.

Si talent i gjithanshëm që ishte, shpesh i linte të gjithë të çuditur për urtësinë e madhe që kishte, për aftësinë e tij në përdorimin e gjuhës greke, për një përdorim të shkëlqyer të penelit, për aftësinë e tij të lakmueshme për t'u shprehur qartë si shkrimtar, për botën e brendshme të pasur të ndjenjave që shpërndante rreth tij dhe përqafonte gjithë botën dhe veçanërisht mësuesin e tij të respektueshëm, Apostull Pavlin. Vepra që kreu ishte e pallogaritshme sepse nuk shkroi vetëm "Ungjillin sipas Llukait", por tregoi dhe një shenjë të dytë të aftësisë së tij si shkrimtar, duke i dorëzuar shoqërisë së krishterë "Veprat e Apostujve". Nuk u kufizua vetëm deri këtu, por dhe si piktor dorëzoi dhe tri ikona të Shën Marisë që kanë shpëtuar deri më sot dhe që admirohen për teknikën, ngjyrën dhe ndërtimin e tyre. Ikona të tjera të Apostujve që i pikturoi, u bënë shkas që të varen që atëherë në kisha. Llukai edhe si mjek ka dhënë dhe jep deri më sot një ndihmë të konsiderueshme për ata që vuajnë nga sytë.

Kjo veprimtari e pasur e tij nderoi dhe nderon deri më sot tërë krishtërimin, sepse figura e tij e madhe fitoi emër në tërë botën dhe u njoh si shkrimtar i Ungjillit dhe nga katolikët dhe nga protestanët. Veç kësaj himnografia e Kishës e nderoi duke e përmendur se "i dha dritë tokës" me mësimin e tij të Kaqesë, "piktor i shkëlqyer i Shën Marisë" dhe "shkrimtar i hyjfrymëzuar i Ungjillit".

Me të drejtë pra u vlerësua të fitojë lavdi të pavyshkur. Kujtimi i tij kremtohet çdo vit më 18 tetor.


Jeta e shenjtit

Origjina dhe studimet e tij

Apostulli dhe Ungjillor Llukai lindi në Antiohi të Sirisë dhe ishte me origjinë greke. Llukai që i vogël njihte gjuhën hebraike dhe siriane, por përdorte më artistikisht greqishten.
Studioi në fillim mjekësi, në të cilën u shqua, por më vonë u dha si amator edhe pas pikturës, ku dha përfundime të shkëlqyera. Etja e madhe që kishte për dije e drejtoi të vizitonte qendrat e mëdha të kulturës greke, Athinën dhe Aleksandrinë, ku përvetësoi gjithë dijen e kohës. Kështu fitoi aq njohje të mirë të gramatikës sa askush tjetër. Njëkohësisht u dallua dhe në oratori dhe filozofi, duke fituar dhunti shpirtërore të shkëlqyera që nuk e çorientuan që ta bëjnë mendjemadh. Përkundrazi gjithë kjo kulturë e madhe e bëri të përulur, ndihmës, njerëzor, të gatshëm të bashkëpunonte me çdonjërin, mjafton që t'ia kërkonte.


Bëhet pasues i Krishtit

Llukai me shpirtin e tij elastik që kishte pasi dëgjoi mësimet e Zotit dhe mrekullitë e thjeshta që kryente, mohoi shpejt paganizmin dhe u bë nxënës i zjarrtë i Krishtit, një nga të 70-ët.

Nuk është pra e çuditshme ngjarja që nga të dy shfaqjet e Zotit pas Ngjalljes së tij, e treta nga këto iu rezervua Llukait dhe pikërisht jo as Miraprurseve dhe Maria Magdalenës. Vetë Ungjillori përmend tek Ungjilli i tij
(Er. 13) që dy nxënës të tij takuan Zotin kur shkonin në fshatin Emaus duke përmendur vetëm Kleopën dhe pa përmendur emrin e tij, mbase nga modestia.

Krishti pra iu afrua të dy udhëtarëve, i dëgjoi të diskutonin me zë të lartë për Kryqëzimin dhe Ngjalljen e Tij, ndërhyri në diskutimin e tyre, si i huaj që ishte dhe qortoi qëndrimin e të gjithëve që nuk besonin që në fillim tek profetët dhe prisnin të pasonin të gjitha këto ngjarje për të forcuar besimin e tyre. Kur më në fund arritën në fshat dhe ishte errësuar tashmë, atëherë dy nxënësit ftuan të panjohurin për darkë. Kur u ulën në tavolinë të hanin, në kohën që Krishti priste bukën, panë ndryshim në formën e fytyrës së tij dhe atëherë njohën me të vërtetë Mësuesin e tyre, sepse iu hapën plotësisht sytë, por menjëherë Krishti u zhduk nga ata. Atëherë të dy nxënësit u habitën pse në fillim nuk e njohën dhe nuk e kuptuan nga mënyra si shpjegonte Shkrimin e Shenjtë që i panjohuri ishte Zoti i tyre. U kthyen menjëherë në Jerusalem, gjetën të mbledhur 11 nxënësit dhe u bënë të njohur atyre me gëzim se panë Zotin.

Llukai pra, që atëherë ishte nxënës i Krishtit dhe e dinte vendin e mbledhjes së Apostujve, sepse ai vend ishte i fshehtë nga frika e judenjve. Ardhja e Pavlit në krishtërim luajti një rol të rëndësishëm në jetën e Llukait, sepse që atëherë u bë bashkëpunëtor i Apostullit të kombeve dhe e ndihmoi atë të predikonte Ungjillin e Shpëtimit tek paganët, me qendër të udhëtimeve të tij Antiohinë.


Bashkëpunëtor i ngushtë i Pavlit

Apostull Pavli e kuptoi që në fillim zellin e madh që ushqente Llukai për Krishtin dhe bashkëpunimin e ngushtë që kishte me të dhe këtë qëndrim të zellshëm e shfaqi në shumë letra të tij.

Kështu, kur Pavli ishte i burgosur në Romë nga Neroni dhe dërgoi letrën për Kolosianët, meqë Llukai e ndoqi deri aty, nuk harroi të përmendte duke shkruar: "Ju përshëndesin Llukai, mjeku i dashur ..." (Kol. 4 : 14). Frazeologjia e Apostull Pavlit "mjeku i dashur" tregon nderimin e madh që ushqente sa për profesionin e tij, aq dhe për miqësinë që i lidhte.

Por Pavli i shprehte në çdo rast ndjenjat e dashurisë dhe bashkëpunimit që ushqente për bashkëpunëtorin e tij të shquar. Kështu kur i dërgoi letrën e tij Filimonit nuk la pa përmendur në fund të saj: "Të përshëndet Epafrai që është burg me mua në Krishtin Jisu, Marku, Aristarku, Dhimai, Llukai, bashkënëtorë të mi." (Filim. varg. 23, 24).

Mirëpo Pavli e nderoi dhe në një rast tjetër, për herë të tretë, tek letra e dytë drejtuar Timotheut kur ishte i burgosur në Romë dhe ndjeu shumë hidhërim, sepse e braktisën miqtë e tij. Atëherë shkruajti i dëshpëruar: "Përpiqu të vish shpejt tek unë; sepse Dhimai, duke dashur këtë jetë, më la dhe iku në Thesalonik; Kriski në Galati; Tito në Dalmaci. Vetëm Llukai është me mua." (2 Tim. )

Në të vërtetë Pavli njeh në këtë pikë të letrës së tij, ndihmën e madhe që kishte nga Llukai në momentet e vështira që kalonte edhe pse nxënësit e tjerë nuk qëndronin pa bërë gjë por predikonin në vende të tjera. Megjithatë Pavli do të donte siç duhej, të kursenin pjesë dhe nga koha e tyre e çmuar për t'i dhënë forcë në çastet e fundit të jetës së tij (64 pas Krishtit), ndërsa predikimi i tyre mund të bëhej edhe pak më vonë.

Llukai mbeti deri në fund të jetës së Pavlit, besnik i përkushtuar dhe ndjekës i sinqertë në të gjitha udhëtimet e tij në Thrakë, Maqedoni, Thesali, Ahai, Peleponez, Azi e Vogël, Siri, Iliri, Jude. E shoqëroi bile të lidhur deri në Romë dhe rrezikoi bashkë me të gjatë gjithë udhëtimit nga goditjet me gurë, tërmetet, kurthet e judenjve nga hajdutët dhe një sërë vuajtjesh, por nuk hoqi dorë dhe mbeti deri në fund "bashkëpunëtor" i denjë i Pavlit siç e vërteton mësuesi i tij i urtë.


Shkrues i Ungjillit

Zelli i madh i Llukait për Zotin, aftësia e tij e madhe vëzhguese që kishte për të gjykuar ngjarjet dhe gjendjet, përpjekja për të formuar një njohje për jetën e Zotit, sollën si përfundim fryte të pasura. Kështu, kur gjendej në Thivë, shkroi Ungjillin sipas Llukait që ia kushtoi mikut të tij kryetarit të Ahaias, Theofilit, i cili kishte pranuar atëherë krishtërimin dhe kishte nevojë për forcim shpirtëror (55-60 pas Krishtit). Ky Ungjill u përdor edhe nga të krishterët e Romës kur luteshin në katakombet e nëndheshme, të fshehur nga përndjekjet dhe torturat e Neronit. Llukai, duke shkruar Ungjillin, gjeti justifikimin se shumë njerëz ishin përpjekur të përshkruanin ngjarjet që jetoi Zoti pasi u mbështetën në dëshmitë që dhanë dëshmitarë që i kishin parë vetë, ose në informacione që kishin dhënë Apostujt, të cilët njihnin më mirë veprën e Shpëtimtarit. Kështu e quajti të logjikshme dhe të domosdoshme që dhe ai në Ungjill dhe në Veprat e Apostujve të shkruante në gjuhën më letrare popullore të kohës së tij. Ndryshe nga gjuha që kanë përdorur Ungjillorët e tjerë, ajo e tij ishte më e lehtë, popullore, gjuha e zakonshme. Për këtë, mënyra sintaksore e fjalive dhe përdorimi i përkryer letrar i fjalëve dhe i termave, u japin një pamje të tillë shkrimeve të Llukait që siç thonë shumë teologë, "duke shkruar ai njëkohësisht pikturon."


Ikonat që pikturoi

Llukai nuk u shqua vetëm si Ungjillor, por dhe me përdorimin e shkëlqyer të penelit e të ngjyrave, bëri tri ikona të përkryera të Shën Marisë. Një nga ikonat e tij është ruajtur në Peloponez, në manastirin e Shpellës së Madhe të Ahaisë, ku dikur kishte bërë një të tillë prej qiriu dhe mastiçi. U gjend në Shpellë dhe një Tryezë e Shenjtë që e përdorte kur kryente Liturgjinë, sepse ky vend ishte qendra e periohisë së tij.

Një ikonë tjetër e Shën Marisë që bëri, ruhet në qytetin Vilema të Rusisë dhe është e pikturuar me ngjyra dhe e stolisur me gurë të çmuar. Kjo ikonë gjendej në Konstandinopojë, por një perandor bizantin ua dorëzoi rusëve për të ndaluar inkursionet e egra dhe vjedhjet që bënin kundër vendit të tyre.

Një ikonë tjetër e Llukait ruhet në Qipro, në një manastir të atjeshëm, e njohur me emrin Shën Maria, ose Elesa. Këtë ikonë e mori më 1100 perandori Aleks Komneni (1081-1118) e ia dha murgut qipriot Isoia, sepse dëshira e Perëndisë ishte të shëronte të bijën e perandorit, Ana Komnenën, që vuante nga një sëmundje e pashërueshme. Shumë i çuditshëm është fakti që ndonëse manastiri mori flakë katër herë, në të gjitha këto raste, me urdhër hyjnor, ikona e nderuar e tij nuk u dogj. Ungjillori Lluka kur mbaroi ikonat e tij të çmuara, thuhet se i dorëzoi tek Shën Maria për t'i gjykuar dhe ajo miratoi veprën e tij duke thënë: "Hiri i Krishtit që lindi nga mua, të gjendet nëpërmjet meje gjithnjë bashkë me ikonat e mia". Llukai punëtor, përveç tri ikonave të shkëlqyera të Shën Marisë, pikturoi dhe një ikonë tjetër, Shën Mari Udhërrëfyesen, që gjendet në Konstandinopojë. Ajo shpëtoi qytetin nga shumë inkursione barbare dhe gjithë perandorët bizantinë e merrnin gjithnjë në vete në ekspeditat e tyre kundër armiqve të besimit. Ungjillor Llukai pikturoi dhe ikona të Apostujve të Shenjtë që u transmetuan që atëherë si origjinale në botë dhe u bënë shkak të vendoseshin si tregues nderimi nëpër kisha, nga të gjithë të krishterët.


Udhëtimet e tij

Llukai, pas vdekjes martirike të Pavlit, u kthye në Greqi dhe u vendos në Thivë që u bë qendër e udhëtimeve të tij dhe me veprimtari të mëtejshme në pjesën tjetër të Greqisë, në Egjipt dhe në Libi.

Predikonte kudo pavarësisht nga kundërveprimet e paganëve dhe në Thivë kreu një vepër madhështore. Llukai nuk interesohej vetëm të zhdukeshin nga qyteti altarët e idhujve, por punoi ashpër për të zhdukur nga mendimi i njerëzve mashtrimin e tyre, sepse kundërveprimi dhe ndikimi i Apolonit të Delfit ishte i dukshëm. Arriti më në fund të ndërtoheshin kisha të krishtera ku të krishterët mund të zhvillonin lutjet, hirotonisi priftërinjtë më të mirë që mundi dhe dorëzoi tek ata Ungjillin që shkroi i frymëzuar nga Shpirti i Shenjtë.

Por veprimtaria e tij e madhe nxiti reagimin e paganëve romakë që e kapën plakun e nderuar 80-vjeçar dhe si e torturuan për të mohuar besimin e krishterë e varën në majë të një dege ulliri.


Varrosja e martirit të shenjtë

Pas vdekjes martirike të Llukait, besimtarë të krishterë morën lipsanin e shenjtë dhe e varrosën në Poliovdhrio që ishte monumenti i trimërisë për thivasit që u vranë në luftë kundër Aleksandrit të Madh (338 para Krishtit).

Lipsani i Ungjillorit Lluka, u vendos brenda në një arkë mermeri (më 80 pas Krishtit) dhe u varros në varr pagan. Nga lipsani i tij i nderuar buroi menjëherë një miro plot aromë që shpërndante rreth e qark erën e këndshme të ëmbël të tij. Në vendin ku u varros Ungjillori Lluka, bëhen që atëherë shumë mrekulli. Të krishterët shumë herë gërvishtnin me thikat e tyre arkën prej mermeri dhe me atë pluhur përgatitnin ilaç për sytë e tyre dhe kur laheshin shëroheshin menjëherë, sepse Shenjti kur rronte ishte një okulist i shkëlqyer.

Në vendin ku u varros duken deri më sot gërvishtjet që bënin besimtarët mbi arkën e tij. Pikërisht në atë vend u ndërtua më 1860 një kishë madhështore, në varrezën e Thivës, për arsye se kisha e vjetër u shkatërrua nga tërmeti.


Zhvendosja e lipsanit të shenjtë

Por lipsani i Ungjillorit Lluka, nuk mbeti gjithnjë në Thivë, sepse u interesua në mënyrë energjike Kostandi, biri i Konstandinit të Madh që ta çonte bashkë me lipsane të tjera në Konstandinopojë për ta vendosur në një vend të veçantë. Kur gjendej në Adrianopojë u paraqit tek ai episkopi i Ahaisë të Peloponezit dhe e siguroi se e dinte ku gjendeshin lipsanët e Apostujve të shenjtë Andreas, Timotheut dhe Llukait. Atëherë Perandori ngarkoi me bartjen e tyre dukën besnik të Aleksandrisë, Artemin, i cili më vonë u martirizua në kohën e Julianit, të kujdesej për mbajtjen e tyre. Kështu të tre lipsanët e shenjtëve u bartën atëherë, i pari i Apostull Andreas nga Patra, i dyti i Shën Timotheut nga Efesi dhe i treti i Ungjillorit Lluka nga Thiva.

Këto tre lipsanë të shenjtë pasi arritën në Konstandinopojë, perandori i priti me shumë nderim, i vuri në tri arka dhe i vendosi në kishën që ndërtoi mbi varrin e babait të tij, Konstandinit të Madh. Më vonë më 3 mars të vitit 357 pas Krishtit, mbaroi kisha e Apostujve të Shenjtë dhe këta lipsanë u bartën dhe u vendosen nga ana e djathtë e Tryezës së Shenjtë. Mbetën aty të paprekura deri sa egërsia e latinëve të Kryqëzatës së Katërt që pushtuan Konstandinopojën më 1204 pas Krishtit, i rrëmbeu dhe i solli në Romë.


Shërimi i Anatolit

Kur u bartën eshtrat e Llukait nga Thiva në Konstandinopojë prej Artemit, perandori Kostand kishte në pallatin e tij të sëmurë rëndë eunukun e tij besnik, Anatolin, për të cilin të gjithë thoshin se nuk kishte shpresa që të rronte.
Por Anatoli i sëmurë dinte që barteshin lipsanet e Ungjillorit Lluka nga Thiva, prandaj kërkoi t'i sillnin arkën e lipsaneve sipër trupit të tij.

U bë menjëherë mrekullia që pritej dhe Anatoli si besnik që ishte, e drejtoi trupin e tij dhe duke mbajtur lipsanet eci drejt kishës ku i vendosën. Perandori dhe tërë populli u mrekullua nga kjo ngjarje e paparë, lavdëruan Perëndinë dhe që atëherë Anatoli nuk pushoi së predikuari shërimin e tij të pabesueshëm.


Një mrekulli e kohës

Mrekullitë e Ungjillorit Lluka nuk kryheshin vetëm në kohët e vjetra, por hiri i Shenjtit bën mrekulli dhe në kohën tonë. Kështu në një muze të Arteve të Bukura në Romë, lshte ekspozuar një ikonë e Ungjillorit Lluka e kryer në mesjetë nga një piktor grek ose rus që e paraqiste Shenjtin me fytyrë të qetë dhe të rreptë.

Por kjo ikonë tërhiqte si magnet njerëzit, që të mbledhur rreth saj, mrekulloheshin. Qeveria e vendit u shqetësua për interesimin e popullit të saj dhe prandaj kërkoi të mësonte shkaqet e këtij nderimi të madh të ikonës. Atëherë mësoi nga nxënësit e një shkolle se ajo ikonë ishte ndihmësi i tyre në provim, sepse luteshin para saj dhe atëherë fitonin.
Të njëjtën përgjigje dhanë dhe njerëz të mëdhenj që theksuan se, kur kërkonin diçka nga Shenjti, menjëherë kjo realizohej.

E tronditur atëherë qeveria mendonte të largonte ikonën se atje ku gjendej shkaktonte një lloj pelegrinazhi popullor që nuk lejohej në vendin e tyre. Por pikërisht ditën tjetër, autoritetet vunë re një çudi, ikona u zhduk nga Muzeu, megjithëse ishte i mbyllur dhe pastaj e gjetën në largësine 800 km më tej.

Specialistët morën ikonën dhe e ruajtën, sepse ishte me vlerë të madhe, por përsëri u zhduk më tej, Këta shkencëtarë mbetën të çuditur dhe nuk mund të shpjegonin misterin e ikonës së lëvizshme. Mirëpo, nëse do të kishin gjurmë besimi, ata duhej të kuptonin se kjo ikonë u bë simbol mrekullie dhe duhej të nderohej atje ku u vendos në fillim.

[Matrix]

Ne 18 Tetor, Kisha Orthodhokse nderon kujtimin e Apostull dhe Ungjillor Llukait.

Ai njihet per shkrimin e Ungjillit te trete si dhe te Veprave te Apostujve. Pervec kesaj ai eshte nje martir i besimit, mjek dhe sherues si dhe pikturuesi i pare i ikonave te krishtera. Ai ka pikturuar ikonat e para te Hyjlindeses Mari me Krishtin si dhe te Apostujve te shenjte. (Ne detaje mund ta lexoni jeten e tij me siper)

Me ndermjetimet e tij, Krishti Perendia yne na meshirofte dhe na shpetofte!

[Matrix]

Tropari (Tingulli 5) [2]

Le ta lavderojme me kenge te shenjta Apostullin e Shenjte Lluka,
Shkruesin e Ungjillit te Gezueshem te Krishtit,
Dhe shkruesin e Veprave te Apostujve,
Se shkrimet e tij jane nje deshmi e Kishes se Krishtit:
Ai eshte Mjeku i dobesive dhe semundjeve njerezore,
Ai sheron plaget e shpirtrave tane,
Dhe vazhdimisht ndermjeton per shpetimin tone!

Kontakion (Tingulli 4)

Ti u bere dishepull i Zotit - Fjales,
Bashke me Pavlin e ndricuat gjithe boten,
Duke debuar erresiren e saj me shkrimin e Ungjillit te Shenjte te Krishtit.


Kontakion (Tingulli 2)

Le ta lavderojme te perendishmin Lluka:
Ai eshte predikuesi i vertete i devotshmerise,
Oratori i mistereve te pashprehura
Dhe ylli i Kishes,
Sepse Fjala qe vetem Ai i njeh zemrat e njerezve,
E zgjodhi ate bashke me te urtin Pavel, qe te behen mesuesit e kombeve!

[Matrix]

Apostulli Lluka duke pikturuar ikonen e pare te Hyjlindeses.
Hyjlindesja Mari ne kete ikone njihet si Odigitria (Udheheqesja), duke pasur doren e drejtuar drejt Birit te Saj.

[Irenna]

Ishte grek, ndoshta nga Antiokia dhe “mjek i dashur” (Kol.4.14) i Apostull Pavlit (29 Qershor).

Në veprën e tij historike tepër të vyer “Veprat e Apostujve”, që merren kryesisht me Apostull Petron (29 Qershor) dhe shumë më tepër me Pavlin, nga 16.10 flet në vetën e parë shumës, më parë flitej në vetën e tretë njëjës. Pra ai ndoqi Pavlin nga udhëtimi i dytë apostolik e deri në fund si bashkëpunëtor i përkushtuar i tij. Madje në letrën e dytë, drejtuar Timotheut (4.11), Pavli i burgosur në Romë, tashmë me moshë të thyer, thotë se pranë i kishte mbetur vetëm Lukai.

Më vonë, sipas Etërve, ai predikoi ose në Dalmaci (Jugosllavinë e mëparshme), në Francë, Itali, Greqi (Maqedoni dhe Akai), ose në Lindjen e Mesme, madje arriti gjer në Libi dhe Egjipt. U bë kryeprift dhe fjeti ose u martirizua (rreth moshës 80 - vjeçare) në Thivaidha të Egjiptit (sipas një versioni tjetër në Thiva të Greqisë). Në varrin e tij, në Thiva, Perëndia derdhi si shi kolire për sytë, kështu që u bë mëse i njohur!

Perandori Konstand (337-361) iu lut dukës, Shën Artemit (20 Tetor) dhe transferoi lipsanin e tij në Bizant, ku u vendos në kishën e Apostujve të Shenjtë së bashku me të tjerat (20 Qershor).

Ungjilli i tij me shumë kapituj, më i provuari nga ana letrare, u drejtohej idhujtarëve. Analizon lutjen, gëzimin, shpresën; me gjithë mentalitetin e atëhershëm, ai lartëson shumë gratë. Sjell një strukturë thellësisht sociale, ruan parabolat e të pasurit naiv, e të pasurit dhe Llazarit, e samaritanit të mirë dhe të plankprishësit. Krishti erdhi për të vobektët! Mundon të pasurit e padrejtë dhe nxit drejt dhembshurisë. Gjithashtu, ruan edhe himnet e mbrëmësores dhe mëngjesores: “Shpirti im madhëron Zotin” (1.46-55), “I bekuar qoftë Zoti” (1.68-79), “Lavdi Perëndisë që është në më të lartat” (2.14) dhe “Tani përlësho” (2.29-32). Ndërsa kapitulli i 27-të i Veprave të Apostujve është thesar i shkencës së lundrimit detar.

Lukai (greqisht dhe latinisht do të thotë i ndritur) nuk duket se ka qenë shok i Kleopës gjatë udhëtimit drejt Emausit (Luk.24.13-35). Një traditë shumë e vjetër e konsideron si të parin piktor të ikonave të Hyjlindëses, të cilës i pëlqyen shumë.