K. Frasheri: Ismail Kadare, i subvencionuari i diktaturës

[friendlyboy1]

Ismail kadareja para nja 30 vjetve nuk donte qe femija i tij te merrte nje person nga nje familje te nje ranku tjeter social. Tani komunistat po perdorin kete fakt per ta sulmuar personalisht! Kjo tregon sa pak imagjinat dhe frymezim kan njerzit qe sulmojn Kadaren, per mos te then sa pafytyrsi kan. Kadareja si nen tereza jan tani ikona shqiptare qe i njef gjith bota(letrare). un vet nuk i pelqej librat e kadares dhe skam lexuar ndonje jo per gje

[Xhuxh Xhumaku]

Ke humbur raste te pafalshme.

Te rekomandoj ta nisesh jo me poezine, sepse eshte e fillimit te krijimtarise se tij, e ndoshta do te duket pak si ultra-revolucionare.

Per te kuptuar me mire historine te ngritur ne art, lexo "Dimrin e Vetmise se Madhe", e pas kesaj, ne se ndjehesh i merdhire, kalo te "Koncerti ne Pranvere".

Te dyja ato paraqesin kthesat e forta qe ka marre Shqiperia me ruset dhe kinezet, per te mbajtur perhere ne timon xhaxhin Enver.

Mos e humb rastin.

[kolombi]

Shqiperia eshte vendi i cudirave,i langaraqo-gazetareve,i Xhuxhu-makeve,i korbave........................

Nuk eshte rastesi koha dhe flake-kashte venesit tip Milo,dhe grupi popullor qe i mbajne ison ,disa qeleshxhinj edhe ne forum.
Sulmi ndaj Kadarese ka thjeshte ne aparence historine e vajzes se tij,ne brendesi jane te thella keto pune.
Gjithe cibanet komuniste qe kane dale nga vrimat dhe burgjet e viteve te pakta qe u denuan,dhe ka nisur fushaten jo vetem te rehabilitimit te Enverit,por pas disa vitesh kthimin e tyre ne pushtet per nja 50 vjet te tjera.


PS Cdo prind ka te drejte,te ngrihet mbi pasionin dhe deshirat e femijeve te vet aq me teper kur behet fjale per nje moshe 15 vjecare.
Gjysma e Shqiperise se asaj kohe kur krijohej nje lidhje te shihnin biografine,nga vije dhe i kujt ishe.
Kadareja si prind ka vepruar ashtu si ai mendonte se ishte ne te mire te vajzes dhe familjes se tij.



Kjo histori vjen ere,internimi i personit ne fjale behet dy me pas ndarjes.

Uji i kesaj historie te con vetem ne nje rruge te vetme,tek mulliri i komunisteve..............

[Xhuxh Xhumaku]

Kolombuc i xhaxhit, ti nuk din se cfare shkruan, je konfuz , e nuk arrin te shprehesh aq sa arrin te perceptosh.

Tani ne shekullin xixa e ni, na paske zbuluar

Shqiperia eshte vendi i cudirave,i langaraqo-gazetareve,i Xhuxhu-makeve,i korbave.......

Na cilla ane e dynjase te kemi mor conquistador?

[Brari]

Intervista/ Flet Prof. Dr. Shaban Sinani


Shaban Sinani: Kush janë ata që sulmojnë Kadarenë





Armand JONUZI

Dikush mund të thotë se si se tha një fjalë për sulmet ndaj Kadaresë profesor Shaban Sinani. Por, pasi i ka shoshitur mirë e mirë të gjitha akuzat, deklaratat, shigjetat e faktet, profesori del në skenë. Në një intervistë ekskluzive për gazetën "Tirana Observer", studiuesi Sinani analizon përse e sulmojnë Kadarenë. Taktika dhe organizimi frontal i këtij sulmi dhe ku akuzat i hedh ndaj historianit dhe politikanit Paskal Milo. Për të cilin thotë madje se ka abuzuar me detyrën gjatë kohës që ishte ministër i jashtëm. Por tregon edhe një fakt që publikohet për herë të parë. Nexhmije Hoxha i ka lëshuar ultimatumin Ramiz Alisë: O unë, o Kadareja në krye të Frontit. Dhe zgjidhja e asaj kohe është me të vërtetë surprizë: Ramiz Alia ka qenë në krah të Kadaresë.

Si autor i librit "Një dosje për Kadarenë" dhe studiues i veprës së tij jeni rezervuar në komentimin e dokumenteve që ka botuar shtypi kohët e fundit pas denoncimit që Paskal Milo i bëri shkrimtarit si "shkaktar i fatkeqësisë" së një familjeje, madje "duke përdorur pushtetin" e dikurshëm. Pse kjo vonesë juaja?!
Ky është një diskutim i pështirë, në të cilin nuk kam dashur të përzihem, për shkak të mjerimit që ai shpreh dhe për higjienë shpirtërore vetjake. Fatkeqësinë më të madhe asaj familjeje që u duk se "po merrej në mbrojtje" dhe "po i rikthehej e drejta" ia solli pikërisht "avokati i vonuar" i saj. Qe tamam ky "engjëll", që, për të përmbushur një egocentrizëm politik të shfrenuar, nxiti botimin e dokumenteve që ju përmendët, të cilat në fakt janë një vrasje e pamëshirshme morale e "viktimave" që ai zgjodhi këtë herë. Nuk e di se ç'krim tjetër, më i madh, mund të bëhet ndaj një njeriu pasi ta kesh akuzuar publikisht dhe me certifikim zyrtar për ushtrim të prostitucionit me shpërblim në shtëpinë e vet. Kjo është e përbuzshme. Dhe të mendosh vetëm për një çast se kjo është mendësia me të cilën qenie të kësaj tipologjie "do të dekomunistizojnë Shqipërinë", madje këndej mori shkas gjithçka! Përfytyroni se me këtë mendësi do të arrihet madje edhe "lustracioni"! Do ta çkomunistizojnë Shqipërinë duke ripushkatuar moralisht njerëz krejt jashtë veprimit politik dhe lëvizjes së mendimit, mjafton që këta t'u vlejnë për të mbajtur gjallë gjuhën e urrejtjes, pikërisht atë gjuhë që tregon se autoritarizmi ideokratik është përsëri po aq i pushtetshëm sa dje. Kjo frymë e mplakur rikthen herë pas here në mjediset tona jo hijen e "luftës e ftohtë", por luftën e klasave vetë, thelbi i së cilës ishte trashëgimi i fajit: të ndëshkohen fëmijët për prindërit, t'i përplaset çnjerëzisht në fytyrë djalit e vërteta poshtëruese për nënën. Në tërësinë e vet kjo nuk ka kurrfarë lidhjeje as me librin tim "Një dosje për Kadarenë", as me studimet për letërsinë e këtij shkrimtari. Ky diskutim mund të jetë vlejë vetëm për studiuesit e metodave të manipulimit të opinionit, për atë pjesë të sociologjisë që merret me psikozat masive e komplekset e përveçme të njerëzve.
Ç'kuptim ka shprehja "viktima që zgjodhi këtë herë", që ju sapo përdorët për z. Milo?
Nuk ka mbetur kush pa vërejtur se ky njeri, sa herë koha e ka nxjerrë jashtë ndikimit - dhe kjo nuk ka ndodhur rrallë - bën menjëherë një paligjshmëri të përflakur, që t'i detyrojë njerëzit doemos të merren me të, qoftë edhe duke e refuzuar kryekrejet. Para tre vjetësh, kur zotëria e tij mbeti pa parti, krejt befas "zbuloi" letrën e fshehtë të Mehmet Shehut, të cilën "ia shiti" lexuesit si një meritë të jashtëzakonshme vetjake, ndonëse në të vërtetë - megjithëse ndërkaq ishte ligjvënës - e dhunoi ligjin dy herë: duke shkelur afatin e maturimit të dokumentit dhe duke e manipuluar përmbajtjen e tij (duke botuar aq sa ishin interesat e përllogaritur). Edhe sot e kësaj dite lexuesi i pafajshëm kujton se Milo e ka botuar letrën ashtu siç ishte! Një muaj e ca më parë, në një veprimtari përkujtimore kushtuar përvjetorit të konferencës së Pezës, po aq papritur ai u kujtua të përmendë emrin e Enver Hoxhës, që të dilte nga harrimi. Ndërsa, kur iu desh të përballej me diskutimin e hapur, duke mos qenë i zoti të mbrojë pikëpamjen e vet, për çka ndoshta do të kishte merituar njëfarë stime, pa asnjë ngurrim, iu vërsul I. Kadaresë, duke e cilësuar si njeriun që "i bëri monument diktatorit". Po ta vëreni me kujdes kalendarin e shkëlqimit dhe rënies së këtij "prijësi", do të zbuloni se sa herë fuqia e veprimit politik e lë jashtë rrjedhës, po aq herë ai gjen një emër të rëndësishëm që të shkarkojë humbjen dhe të rifitojë vend mes krerësh, pavarësisht se për këtë i duhet të përdorë një dyfishësi të pashoqe. Kësaj here ikja e zotërisë prej argumentit lidhet me diçka edhe më të rëndë. Tani është çasti kur ata që kanë nënshkruar e ndërmjetësuar në Rambuje të marrin përgjegjësitë publike që u takojnë, jo t'i largohen asaj me alibira të dështuara. Përgjegjësia e Rambujesë nuk përballet as me kujtime, as duke u fshehur pas një emri, por duke iu përgjigjur realitetit që sot ata po e përcjellin me një mënjanësi vrastare: rikthimi formal i sovranitetit të Serbisë në Kosovë, përjashtimi i pavarësisë si zgjidhje për statusin e saj dhe së fundmi zbatimi i një faze të re kalimtare pa status.
Në fakt, drejtpërdrejt a tërthorazi, Milo ju është drejtuar që të dëshmoni, si "mik i besuar i Kadaresë", për vërtetësinë e kësaj letre...
Po, i njoh këto pohime. Janë shqiptuar e botuar. I ngrati, kujton se duke m'u drejtuar tërthorazi, po më ofron ndonjë mbrojtje, apo ndoshta po më bën ndonjë farë nderi! Kushedi se ç'tmerr përfaqëson për të emri i I. Kadaresë. Letërsia është diçka tejet e fisme, që jo për këdo mund të jetë ajo që është prej thelbit të vet: luks shpirtëror. Përkundrazi, letërsia është një realitet i epërm, që shumë shpesh njeriun e shkretë mund ta bëjë dëshmitar të kufizimit të vet. Njerëzit pa ideale e marrin zët letërsinë, sikurse njeriu i pabukur urren një pasqyrë pse nuk ia fsheh cenet. Unë jo vetëm nuk e kam fshehur, por e kam pohuar disa herë se është nder të jesh mik i I. Kadaresë. Përpjekja për të krijuar një kompleks fyes për të gjithë ata shqiptarë e të huaj të panumërt që simpatizojnë letërsinë e I. Kadaresë, që janë apo do të dëshironin të ishin miq të tij, është thjesht një vetidentifikim i cilësisë së atyre që e mëtojnë këtë qëllim. Më dhimbset zotëria e tij për kujtesën e shkurtër që dëshmon, duke më kërkuar të ripohoj publikisht ekzistencën e letrës autentike të M. Shehut. Këtë dëshmi ai e ka kërkuar shqip e në ligjëratë të drejtë tre vjet më parë, gjatë një debati televiziv. Të gjithë shqiptarët e kanë parë përmes kamerave televizive dokumentin origjinal, kopjen e të cilit ai e pati botuar me të njëjtën metodë si fotot e retushuara të kohës së mëparshme. Ia kam dhënë përgjigjen drejtpërsëdrejti në këtë debat, që është transmetuar disa herë, po ashtu edhe në një intervistë të botuar në shtyp, ndaj së cilës zotëria ka bërë dhe replikë, por e ka harruar. Për freskim kujtese po e citoj pohimin tim të atëhershëm në shtyp: "Letra e M. Shehut gjendet atje ku është arkivuar për herë të parë, në koleksionin e dokumenteve të sekretarisë së përgjithshme të E. Hoxhës". Pse e kërkon i sipërshenjuari përsëritjen e këtij pohimi? Për çfarë tjetër përveçse për të krijuar "triss-in" e domosdoshëm në lojën e kumarit politik?!
Ju kështu jo vetëm po e rivendosni veten në krahun e njerëzve që mbrojnë Kadarenë, por po shprehni një qendrim mjaft kritik ndaj z. Milo?
Ky njeri në vetvete nuk më intereson. Çdo e mirë apo e keqe është e tija. Nëse njeriu, përmes shpalljes së interesave, identifikon jo vetëm veten, por edhe rrethin e miqve të tij, atëherë, në vështrimin tim, zotëria në fjalë ka qenë dhe mbetet një shqetësim për botën shqiptare. Unë e shoh madje shumë të dyshimtë praninë e tij përkrah atyre që paraqitet përditë, për faktin e thjeshtë se në ato rrethe merren vendime për botën shqiptare. Këtë shqetësim unë e kam shprehur shumë kohë më parë, kur ky njeri kishte cilësinë e një autoriteti publik të shtetit tonë. Për të mos lënë mistere ndaj lexuesit më duhet të bëj një retrospektivë. Në mesin e vitit 1999, ish-ministri i punëve të jashtme, me gjithë kundërshtimet katërcipërisht të argumentuara të specialistëve të shërbimit arkivor të vendit, arriti të marrë pëlqimin e qeverisë për të zhvendosur fondin e dokumenteve origjinale të atij institucioni (periudha 1912-1944) nga AQSH në ministri, duke dhunuar për herë të parë parimin e moscënimit të integralitetit të fondeve arkivore. Në fund të atij viti, kur unë mora detyrën e drejtorit të përgjithshëm të arkivave, u njoha me faktin se, me gjithë kundërshtimet e deriatëhershme të specialistëve arkivistë, ish-ministri kishte arritur të merrte edhe një pëlqim tjetër me shkrim të z. P. Majko, i cili kishte ushtruar deri në atë kohë detyrën e kryeministrit, për të tërhequr nga arkivi qendror edhe dokumente të ish-arkivit të partisë së punës, që kishin lidhje me shërbimin diplomatik, megjithëse ky arkiv ende nuk ishte marrë në dorëzim nga autoriteti përkatës dhe pjesa më e madhe e fondeve të tij ishin të papërpunuara e të painventarizuara. Menjëherë iu drejtova me një letër zyrtare ish-kryeministrit, në të cilën shpjegoheshin pengesat ligjore për zbatimin e lejes së lëshuar, duke theksuar, veç kësaj, se i autorizuari këmbëngulte jo vetëm të njihej me dokumentet, por edhe të merrte fotokopje, e drejtë që formalisht nuk i ishte ofruar. Ndodhi e kundërta: ish-kryeministri jo vetëm e përsëriti autorizimin, jo vetëm urdhëroi arkivat t'i shërbenin fotokopje, por, për të mos lënë asnjë shteg diskutimi më tej, shtoi edhe të drejtën e këshillimit personal të kasafortës së "sekretarisë së përgjithshme të ish-kryetarit të këshillit të mbrojtjes" E. Hoxha, e cila përbënte pjesën më të rezervuar të dokumentacionit arkivor të shtetit. Ky autorizim i alarmoi specialistët e arkivit. Koleksioni i dokumenteve që ruheshin në këtë kasafortë ishte prekur vetëm një herë, në vitin 1994, kur i qe paraqitur një dokument i vetëm ish-presidentit Berisha, duke qenë se një funksion analog, ai i kryetarit të këshillit të sigurimit kombëtar, ishte përcjellë me kushtetutë tek ky autoritet dhe i takonte tashmë atij të vendoste për regjimin e ruajtjes dhe shërbimit të tyre. Më ishte bërë e njohur se ish-presidenti Berisha kishte urdhëruar kufizimin e rreptë të shërbimit me këto dokumente. Veç kësaj, për koleksionin që duhej t'i ofronim shërbim zotit ministër vetë specialistët arkivistë s'kishin dijeni se ç'përmbante. Megjithëse e kundërshtuam shkresërisht dhënien e kësaj "indulgjence" të papërligjshme, qeveria e përsëriti lejen, pa u dhënë ndonjë vlerë argumenteve të paraqitura: mospajtimin me ligjin dhe rrezikun e precedentit. Nuk na mbetej tjetër mundësi, përveçse të kërkonim mbështetjen e shoqërisë qytetare. Në një intervistë që unë pata dhënë në atë kohë kam theksuar shprehimisht: "Në vitin 1999 e pak kohë më pas, fillimisht me autorizim të dy ish-kryeministrave, ky koleksion është shfrytëzuar nga ish-ministri i punëve të jashtme. Asnjë kërkues tjetër nuk ka qenë i autorizuar të këshillojë këtë fond. Në arkiva ekziston skedari emëror i shfrytëzuesve të dokumenteve dhe mund ta vërtetoni vetë këtë. Shqetësimi ynë lidhet me precedentin që u krijua. I autorizuari, mbështetur në lejet e qeverisë, ka marrë nga arkivat edhe mjaft kopje dokumentesh që gjenden në të njëjtin koleksion. Fotokopjet e këtyre dokumenteve, sipas ligjit, duhet të ruhen përgjithnjë në arkivin e institucionit, domethënë në arkivat e diplomacisë. Ne po presim të sigurohemi publikisht se këto dokumente ish-ministri i punëve të jashtme nuk i administron në mënyrë vetjake. Ato dokumente janë marrë prej tij në arkiv për shkak të funksionit si ministër. Kjo do të rikthente qetësinë e nevojshme në lidhje me regjimin ligjor të dokumenteve. Mosdhënia e kësaj sigurie do të bënte të detyrueshme që çështja të shtrohej në një rrafsh zyrtar, jo si çështje debati. Kjo do të thotë se do të jemi të detyruar të bëjmë të ditur gjithë procedurat e zbatuara në procesin e zbatimit të autorizimeve, me qëllim që institucionet ku duhet të gjenden fotokopjet të sigurojnë ruajtjen e regjimit ligjor të tyre. Ne e shohim me vend që autoritetet publike të dinë edhe çfarë është kërkuar nga të autorizuarit e tyre duke tejkaluar parashikimin". Kjo mënyrë e të paraqiturit të çështjes na siguroi një mbështetje të vlefshme publike. Disa personalitete të kulturës e të politikës, si I. Kadare e S. Godo, kundërshtuan përjashtimin dhe konfirmuan konceptin e barazisë së ligjvënësit me qytetarin në të drejtën për shërbim arkivor.
A e kërkuat, në fakt, atë që i kishit premtuar publikut?
Ishte përgjegjësia e atij institucioni të parandalonte shkeljen e ligjit, për më tepër që rrethi i interesave të zotit ish-ministër po bëhej gjithnjë e më i dyshimtë. Pati një konflikt midis dy palëve, që shprehet në një notë të gjatë proteste të të autorizuarit, e cila ruhet pranë rrjetit arkivor. Pas dy vjetësh konflikt, për shkak të mospajtimit të katërciptë të përmbajtjes së dokumenteve të porositura nga i mbiquajturi me funksionet publike që ai ushtronte ne iu drejtuam edhe një herë me një shkresë më analitike ish-kryeministrit dhe ish-zëvendësit të tij, i cili njëherësh kryesonte të vetmen parti socialdemokrate që vepronte atëherë. Në këtë shkresë thuhet: "Disa shkelje të ligjit për arkivat pikërisht nga ligjvënësi (rasti i z. P. Milo) kanë krijuar shqetësime të mëdha në lidhje me zbatimin e standardit të detyrueshëm të maturimit të dokumenteve. Veç reagimit publik si institucion, kemi gjetur mirëkuptim e përkrahje prej botës intelektuale shqiptare për të mos lejuar standarde të dyfishta. Nga trupi diplomatik në Tiranë ka pasur sugjerime për ta barazuar afatin e maturimit me atë të Britanisë, Francës, Italisë etj. (30-40 vjet). Theksojmë se përdorimi privat, jo i ligjshëm dhe publik i dokumenteve që i janë shërbyer z. P. Milo sipas autorizimit të kryeministrit P. Majko dhe më pas sipas autorizimit të kryeministrit I. Meta, do të krijonte probleme të rënda. Ne jemi të gatshëm t'ju bëjmë të ditur se cila është lista e dokumenteve që i janë shërbyer z. P. Milo sipas këtyre autorizimeve dhe, veç kësaj, cila është lista e dokumenteve që DPA nuk ka pranuar për t'ia shërbyer të sipërpërmendurit, me gjithë insistimin dhe protestën e tij me shkrim, për shkak se, sipas vlerësimit tonë, ato përbënin një tejkalim të dukshëm të funksionit të kërkuesit". Në të gjitha rastet një kopje e korrespondencës i është dërguar ish-ministrit.
A mund t'i bëni të ditur lexuesit se ç'përmban kjo listë dokumentesh që ju vendosët të mos ia shërbeni z. Milo, mbështetur në arsyetimin që parashtruat?
Ky është informacion që unë e kam marrë për shkak të detyrës dhe nuk mund ta bëj të ditur në respekt të përgjegjësisë që më ka qenë ngarkuar. Por mund t'ju njoftoj se janë mbi 150 dosje me status tejet të rezervuar, që ish-ministri këmbëngulte t'i merrte në formën e fotokopjeve. Për të gjykuar me drejtpeshimin më të lartë, specialistët fotokopjuan ballinat e këtyre dosjeve. Në ballinën e një dosjeje përshkruhet me dy-tri fjali përmbajtja e lëndës së brendshme të saj. Në këshillim me specialistët, u arrit në përfundimin e njëzëshëm që jo publikimi i përmbajtjes së dosjes, por vetëm njohja me titullin e saj, përbënte tejkalim ligjor. I nxitur nga ky shqetësim ne iu drejtuam sërish dy herë me shkresa zyrtare institucionit të Presidentit të Republikës (në atë kohë në këtë funksion ishte z. R. Meidani) dhe i kërkuam ta tërhiqte këtë fond në arkivin e institucionit që kryesonte, duke qenë se, sipas ligjit, autoriteti më i lartë i administrimit të tij ishte këshilli i mbrojtjes - gjegjësisht këshilli i sigurimit kombëtar. Por nuk morëm përgjigje nga kryetari i shtetit për asnjërën nga letrat. Unë gjeta rastin ta diskutoj këtë çështje edhe personalisht me të, por përgjigjja qe "s'them as po as jo".
Ju thatë se "shpallja e interesave identifikon edhe rrethin e miqve" të një subjekti, por nuk u shprehët aspak konkretisht për këtë…
Në respekt të përgjegjësisë që kam kryer nuk mund të them më shumë se: ç'i duheshin ish-ministrit të jashtëm dokumentet për praninë e fshehtë të institucioneve të shtetit shqiptar në vendet fqinje, dokumentet e politikës specifike të rekrutimit të ish-bashkëpunëtorëve të sigurimit të shtetit në grupe demografike të përveçme, si pakicat kombëtare apo popullsia çame dhe shqiptarët e arratisur nga Kosova; ç'i duheshin dokumentet e financimit të organizatave të quajtura "revolucionare" (por mundet dhe anarkiste a diçka më keq) në shtetet përreth; ç'i duheshin dokumentet për organizatat marksiste-leniniste të shqiptarëve jashtë kufijve, që mbanin lidhje e mbështeteshin edhe ekonomikisht nga partia e punës; ç'i duheshin dokumentet për lidhjet e shtetit komunist me organizatat nacionaliste ilegale shqiptare në ish-Jugosllavi; për të përfunduar me dokumentet për thashethemet e grave të ish-ambasadorëve dhe ish-diplomatëve, një pjesë e madhe e të cilëve njerëz që do të mbeten gjithnjë të nderuar dhe që në të njëjtën kohë ndërkaq ai vetë i ftonte "për këshillim" në kolegjiumin e ministrisë. Kjo ishte "menu-ja" që i refuzuam zotërisë në fjalë dhe jam krenar që, duke pasur mbështetjen e specialistëve arkivistë, përkundër urdhërave që na vinin nga lart, nuk ia shërbyem asnjëherë. Besoj se lexuesi mund ta përfytyrojë mirë "rrethin e interesave" të shpallur me fletë-porosinë e tij prej mbi 150 dosjesh që përmenda dhe po ashtu mund të imagjinojë edhe "rrethin e miqve të tij".
Milo ka përmendur edhe privilegjet që gëzonte Kadare në periudhën komuniste, duke i kujtuar edhe funksionin që ai ka kryer si ish-nënkryetar i organizatës së frontit, në krye të së cilës ishte Nexhmije Hoxha...
Për ne që e kemi jetuar atë kohë ka qenë krejt e qartë pse iu bë ky "privilegj" I. Kadaresë. Nuk më kishte shkuar në mendje se ka të tillë që ende nuk e dinë këtë. Qenia e I. Kadaresë në krye të kësaj organizate ishte një shenjë inkurajimi dhe ndikimi në lëvizjen reformuese të mendimit. Pikërisht këtë nuk arriti të kuptojë kryetarja e saj znj. N. Hoxha dhe ende nuk paskan arritur ta kuptojnë dhe të tillë si zotëria në fjalë. Në qershor të vitit 1990, në mbledhjen e kryesisë së organizatës së frontit, që po zhvillohej vetëm pak kohë pas vizitës së ish-sekretarit të përgjithshëm të OKB-së Peres de Kueljar në Tiranë, I. Kadare, i dëshpëruar dhe revoltuar njëherësh, sepse në njërën anë flitej për liberalizim, liri mendimi e reforma, ndërsa në anën tjetër, mu në kryesinë kësaj organizate, "më popullorja" e asaj kohe, ku vetëm kulakët nuk bënin pjesë, kërkohej këmbëngulësisht "zbatimi i vijës së vazhdimësisë", mbajti një diskutim shumë ashpër, në të cilin akuzoi hapur se ndryshe flitej për popullin e ndryshe në mbledhjet me karakter të brendshëm, se po bëhej e dukshme "ekzistenca e dy vijave": njëra për fasadë e tjetra për disiplinë. Ky diskutim ruhet, po ashtu edhe reagimi i menjëhershëm i znj. N. Hoxha, e cila, përkundër cilësisë së vetëpërmbajtjes me të cilën është paraqitur rregullisht në mjedise publike, ndoqi një qëndrim jashtëzakonisht të nervozuar, duke e mbyllur menjëherë mbledhjen, pa trajtuar asnjë çështje të rendit të ditës. Në atë kohë unë isha në detyrën e ndihmësit të R. Alisë për çështjet kulturore. Dy herë e kam parë me lot në sy znj. N. Hoxha: në javën e zisë për vdekjen e Enverit (prill 1985) dhe atë ditë që ajo ndërpreu mbledhjen e organizatës që kryesonte dhe nxitoi të shprehte zemërimin e saj tek R. Alia. Nuk kam qenë i pranishëm në këtë takim, natyrisht, por kam pasur rastin të njihem me përmbajtjen e bisedës së zbardhur nga stenografistët e aparatit të komitetit qendror, sepse biseda ishte e regjistruar, sikurse shumica e takimeve zyrtare që zhvilloheshin në zyrën e R. Alisë. Megjithëse tani që po flasim nuk e kam në duar këtë dokument për ta cituar, mund të shqiptoj saktësisht se, pas paraqitjes së situatës së krijuar me diskutimin e I. Kadaresë për "dy vija" dhe "qëndrime të dyfishta" në politikë, znj. N. Hoxha bëri të ditur se kështu nuk mund të vazhdohej më dhe se "të dy nuk mund të qëndronin më në krye të organizatës së frontit". R. Alia, ndryshe nga ç'mund të ketë pritur znj. N. Hoxha, iu përgjigj se jo vetëm duhej të qëndronin të dy në detyrat që kishin, por madje ajo duhej t'i kërkonte të falur I. Kadaresë, sepse çdo dyshim për pakthyeshmërinë prej rrugës së reformave ishte me dëme të mëdha për vendin. Me sa di, znj. Hoxha i ka kërkuar të falur Kadaresë dhe vetëm pas kësaj mbledhja e kryesisë rifilloi, me një frymë tjetër. Anëtarë të kësaj kryesie janë gjallë, për fat, dhe mund të përshkruajnë saktësisht situatën që u krijua. Unë besoj se ky ka qenë çasti që I. Kadare vendosi të largohet nga Shqipëria.
Cili është mendimi juaj për çështjen "Rrapi"?
Shpreha që në krye indinjatën time për përdorimin e emrit të kësaj familjeje për egocentrizëm politik. Nëse më kërkoni për ta gjykuar ngjarjen në kohën e duhur dhe në rrethanat e veta, thjesht dua t'i kujtoj lexuesit se ka qenë në politikën që ndiqte shteti shqiptar në periudhën e mëparshme që, kur ndaj një individi me ndikim në shoqëri, të cilit kishte ardhur koha "për t'i dhënë një mësim", që mund të ishte "prej largimit deri tek dënimi", dështonte "rruga e parë", domethënë që të provoheshin mundësitë e zbatimit të akuzave serioze, si veprimtaria armiqësore, lidhjet agjenturore etj., menjëherë hynte në veprim "rruga e dytë": përbaltja, ngatërrimi në një çështje ordinere, mundësisht morale. Po t'i vendosni ngjarjet në kalendarin e vet, prova e njollosjes morale ndaj I. Kadaresë erdhi menjëherë pasi E. Hoxha, për arsye që më vonë do të studiohen, kishte urdhëruar mbylljen e hetimeve që kishin filluar për ta përfshirë në grupin armiqësor të M. Shehut. Ata që e kanë ndjekur me vëmendje fatin e shumë personaliteteve të periudhës komuniste do të kenë shquar mjaft mbiemra që, duke mos qenë e mundur të shpalleshin armiq, poshtëroheshin duke u sajuar gjithfarë skandalesh të neveritshëm.
Përveç debatit publik, z. Milo e ka përfshirë Kadarenë në kujtimet e tij për Rambujenë. Si e vlerësoni këtë?
Nuk dua të shpreh asnjë mendim për këtë, përveç faktit që njeriu që ju përmendët ende nuk ka moshën e kujtimeve. Në anën tjetër, është cinike dhe tinëzare njëherësh që, pikërisht në kohën kur Serbia provoi rikthimin e sovranitetit të vet në Kosovë, përmes zhvillimit të një referendumi; pikërisht në kohën kur në dokumentin e të akredituarit prej Këshillit të Sigurimit fjala "pavarësi" për Kosovën është përjashtuar kryeneçësisht, ca nga këta "prijës" që rrojnë me të shkuarën, në vend që të marrin përgjegjësitë publike që u takojnë, po e shushatin polemin e gjorë duke e prirë drejt diskutimesh "me mjekër - pa mjekër", "me shami - pa shami", njësoj si diskutimet agrare të vitit 1914 për synetllëkun e princit! Nga shkurajimi për të përballuar realitetin, po rrëshqasim së prapthi në një kohë parashekullare! Do perëndia e shpëton Ahtisari prej këtij qameti! Nga paburrëria për t'u dalë zot përgjegjësive që morën krenarisht dikur, si të mandatuar të popullit të vet; si dhe nga "suksesi" që kanë pasur në ndërtimin e alibive, nuk është çudi që ndonjë ditë të dëgjojmë se shqetësimi themelor për shqiptarët nuk është më pavarësia e Kosovës, por çfarë feje duhet të ketë përfaqësuesi i administratës ndërkombëtare.

.................................................. ................................. Krye

tir obs

[Brari]

Intervista/ Flet Prof. Dr. Shaban Sinani


Shaban Sinani: Kush janë ata që sulmojnë Kadarenë





Armand JONUZI

Dikush mund të thotë se si se tha një fjalë për sulmet ndaj Kadaresë profesor Shaban Sinani. Por, pasi i ka shoshitur mirë e mirë të gjitha akuzat, deklaratat, shigjetat e faktet, profesori del në skenë. Në një intervistë ekskluzive për gazetën "Tirana Observer", studiuesi Sinani analizon përse e sulmojnë Kadarenë. Taktika dhe organizimi frontal i këtij sulmi dhe ku akuzat i hedh ndaj historianit dhe politikanit Paskal Milo. Për të cilin thotë madje se ka abuzuar me detyrën gjatë kohës që ishte ministër i jashtëm. Por tregon edhe një fakt që publikohet për herë të parë. Nexhmije Hoxha i ka lëshuar ultimatumin Ramiz Alisë: O unë, o Kadareja në krye të Frontit. Dhe zgjidhja e asaj kohe është me të vërtetë surprizë: Ramiz Alia ka qenë në krah të Kadaresë.

Si autor i librit "Një dosje për Kadarenë" dhe studiues i veprës së tij jeni rezervuar në komentimin e dokumenteve që ka botuar shtypi kohët e fundit pas denoncimit që Paskal Milo i bëri shkrimtarit si "shkaktar i fatkeqësisë" së një familjeje, madje "duke përdorur pushtetin" e dikurshëm. Pse kjo vonesë juaja?!
Ky është një diskutim i pështirë, në të cilin nuk kam dashur të përzihem, për shkak të mjerimit që ai shpreh dhe për higjienë shpirtërore vetjake. Fatkeqësinë më të madhe asaj familjeje që u duk se "po merrej në mbrojtje" dhe "po i rikthehej e drejta" ia solli pikërisht "avokati i vonuar" i saj. Qe tamam ky "engjëll", që, për të përmbushur një egocentrizëm politik të shfrenuar, nxiti botimin e dokumenteve që ju përmendët, të cilat në fakt janë një vrasje e pamëshirshme morale e "viktimave" që ai zgjodhi këtë herë. Nuk e di se ç'krim tjetër, më i madh, mund të bëhet ndaj një njeriu pasi ta kesh akuzuar publikisht dhe me certifikim zyrtar për ushtrim të prostitucionit me shpërblim në shtëpinë e vet. Kjo është e përbuzshme. Dhe të mendosh vetëm për një çast se kjo është mendësia me të cilën qenie të kësaj tipologjie "do të dekomunistizojnë Shqipërinë", madje këndej mori shkas gjithçka! Përfytyroni se me këtë mendësi do të arrihet madje edhe "lustracioni"! Do ta çkomunistizojnë Shqipërinë duke ripushkatuar moralisht njerëz krejt jashtë veprimit politik dhe lëvizjes së mendimit, mjafton që këta t'u vlejnë për të mbajtur gjallë gjuhën e urrejtjes, pikërisht atë gjuhë që tregon se autoritarizmi ideokratik është përsëri po aq i pushtetshëm sa dje. Kjo frymë e mplakur rikthen herë pas here në mjediset tona jo hijen e "luftës e ftohtë", por luftën e klasave vetë, thelbi i së cilës ishte trashëgimi i fajit: të ndëshkohen fëmijët për prindërit, t'i përplaset çnjerëzisht në fytyrë djalit e vërteta poshtëruese për nënën. Në tërësinë e vet kjo nuk ka kurrfarë lidhjeje as me librin tim "Një dosje për Kadarenë", as me studimet për letërsinë e këtij shkrimtari. Ky diskutim mund të jetë vlejë vetëm për studiuesit e metodave të manipulimit të opinionit, për atë pjesë të sociologjisë që merret me psikozat masive e komplekset e përveçme të njerëzve.
Ç'kuptim ka shprehja "viktima që zgjodhi këtë herë", që ju sapo përdorët për z. Milo?
Nuk ka mbetur kush pa vërejtur se ky njeri, sa herë koha e ka nxjerrë jashtë ndikimit - dhe kjo nuk ka ndodhur rrallë - bën menjëherë një paligjshmëri të përflakur, që t'i detyrojë njerëzit doemos të merren me të, qoftë edhe duke e refuzuar kryekrejet. Para tre vjetësh, kur zotëria e tij mbeti pa parti, krejt befas "zbuloi" letrën e fshehtë të Mehmet Shehut, të cilën "ia shiti" lexuesit si një meritë të jashtëzakonshme vetjake, ndonëse në të vërtetë - megjithëse ndërkaq ishte ligjvënës - e dhunoi ligjin dy herë: duke shkelur afatin e maturimit të dokumentit dhe duke e manipuluar përmbajtjen e tij (duke botuar aq sa ishin interesat e përllogaritur). Edhe sot e kësaj dite lexuesi i pafajshëm kujton se Milo e ka botuar letrën ashtu siç ishte! Një muaj e ca më parë, në një veprimtari përkujtimore kushtuar përvjetorit të konferencës së Pezës, po aq papritur ai u kujtua të përmendë emrin e Enver Hoxhës, që të dilte nga harrimi. Ndërsa, kur iu desh të përballej me diskutimin e hapur, duke mos qenë i zoti të mbrojë pikëpamjen e vet, për çka ndoshta do të kishte merituar njëfarë stime, pa asnjë ngurrim, iu vërsul I. Kadaresë, duke e cilësuar si njeriun që "i bëri monument diktatorit". Po ta vëreni me kujdes kalendarin e shkëlqimit dhe rënies së këtij "prijësi", do të zbuloni se sa herë fuqia e veprimit politik e lë jashtë rrjedhës, po aq herë ai gjen një emër të rëndësishëm që të shkarkojë humbjen dhe të rifitojë vend mes krerësh, pavarësisht se për këtë i duhet të përdorë një dyfishësi të pashoqe. Kësaj here ikja e zotërisë prej argumentit lidhet me diçka edhe më të rëndë. Tani është çasti kur ata që kanë nënshkruar e ndërmjetësuar në Rambuje të marrin përgjegjësitë publike që u takojnë, jo t'i largohen asaj me alibira të dështuara. Përgjegjësia e Rambujesë nuk përballet as me kujtime, as duke u fshehur pas një emri, por duke iu përgjigjur realitetit që sot ata po e përcjellin me një mënjanësi vrastare: rikthimi formal i sovranitetit të Serbisë në Kosovë, përjashtimi i pavarësisë si zgjidhje për statusin e saj dhe së fundmi zbatimi i një faze të re kalimtare pa status.
Në fakt, drejtpërdrejt a tërthorazi, Milo ju është drejtuar që të dëshmoni, si "mik i besuar i Kadaresë", për vërtetësinë e kësaj letre...
Po, i njoh këto pohime. Janë shqiptuar e botuar. I ngrati, kujton se duke m'u drejtuar tërthorazi, po më ofron ndonjë mbrojtje, apo ndoshta po më bën ndonjë farë nderi! Kushedi se ç'tmerr përfaqëson për të emri i I. Kadaresë. Letërsia është diçka tejet e fisme, që jo për këdo mund të jetë ajo që është prej thelbit të vet: luks shpirtëror. Përkundrazi, letërsia është një realitet i epërm, që shumë shpesh njeriun e shkretë mund ta bëjë dëshmitar të kufizimit të vet. Njerëzit pa ideale e marrin zët letërsinë, sikurse njeriu i pabukur urren një pasqyrë pse nuk ia fsheh cenet. Unë jo vetëm nuk e kam fshehur, por e kam pohuar disa herë se është nder të jesh mik i I. Kadaresë. Përpjekja për të krijuar një kompleks fyes për të gjithë ata shqiptarë e të huaj të panumërt që simpatizojnë letërsinë e I. Kadaresë, që janë apo do të dëshironin të ishin miq të tij, është thjesht një vetidentifikim i cilësisë së atyre që e mëtojnë këtë qëllim. Më dhimbset zotëria e tij për kujtesën e shkurtër që dëshmon, duke më kërkuar të ripohoj publikisht ekzistencën e letrës autentike të M. Shehut. Këtë dëshmi ai e ka kërkuar shqip e në ligjëratë të drejtë tre vjet më parë, gjatë një debati televiziv. Të gjithë shqiptarët e kanë parë përmes kamerave televizive dokumentin origjinal, kopjen e të cilit ai e pati botuar me të njëjtën metodë si fotot e retushuara të kohës së mëparshme. Ia kam dhënë përgjigjen drejtpërsëdrejti në këtë debat, që është transmetuar disa herë, po ashtu edhe në një intervistë të botuar në shtyp, ndaj së cilës zotëria ka bërë dhe replikë, por e ka harruar. Për freskim kujtese po e citoj pohimin tim të atëhershëm në shtyp: "Letra e M. Shehut gjendet atje ku është arkivuar për herë të parë, në koleksionin e dokumenteve të sekretarisë së përgjithshme të E. Hoxhës". Pse e kërkon i sipërshenjuari përsëritjen e këtij pohimi? Për çfarë tjetër përveçse për të krijuar "triss-in" e domosdoshëm në lojën e kumarit politik?!
Ju kështu jo vetëm po e rivendosni veten në krahun e njerëzve që mbrojnë Kadarenë, por po shprehni një qendrim mjaft kritik ndaj z. Milo?
Ky njeri në vetvete nuk më intereson. Çdo e mirë apo e keqe është e tija. Nëse njeriu, përmes shpalljes së interesave, identifikon jo vetëm veten, por edhe rrethin e miqve të tij, atëherë, në vështrimin tim, zotëria në fjalë ka qenë dhe mbetet një shqetësim për botën shqiptare. Unë e shoh madje shumë të dyshimtë praninë e tij përkrah atyre që paraqitet përditë, për faktin e thjeshtë se në ato rrethe merren vendime për botën shqiptare. Këtë shqetësim unë e kam shprehur shumë kohë më parë, kur ky njeri kishte cilësinë e një autoriteti publik të shtetit tonë. Për të mos lënë mistere ndaj lexuesit më duhet të bëj një retrospektivë. Në mesin e vitit 1999, ish-ministri i punëve të jashtme, me gjithë kundërshtimet katërcipërisht të argumentuara të specialistëve të shërbimit arkivor të vendit, arriti të marrë pëlqimin e qeverisë për të zhvendosur fondin e dokumenteve origjinale të atij institucioni (periudha 1912-1944) nga AQSH në ministri, duke dhunuar për herë të parë parimin e moscënimit të integralitetit të fondeve arkivore. Në fund të atij viti, kur unë mora detyrën e drejtorit të përgjithshëm të arkivave, u njoha me faktin se, me gjithë kundërshtimet e deriatëhershme të specialistëve arkivistë, ish-ministri kishte arritur të merrte edhe një pëlqim tjetër me shkrim të z. P. Majko, i cili kishte ushtruar deri në atë kohë detyrën e kryeministrit, për të tërhequr nga arkivi qendror edhe dokumente të ish-arkivit të partisë së punës, që kishin lidhje me shërbimin diplomatik, megjithëse ky arkiv ende nuk ishte marrë në dorëzim nga autoriteti përkatës dhe pjesa më e madhe e fondeve të tij ishin të papërpunuara e të painventarizuara. Menjëherë iu drejtova me një letër zyrtare ish-kryeministrit, në të cilën shpjegoheshin pengesat ligjore për zbatimin e lejes së lëshuar, duke theksuar, veç kësaj, se i autorizuari këmbëngulte jo vetëm të njihej me dokumentet, por edhe të merrte fotokopje, e drejtë që formalisht nuk i ishte ofruar. Ndodhi e kundërta: ish-kryeministri jo vetëm e përsëriti autorizimin, jo vetëm urdhëroi arkivat t'i shërbenin fotokopje, por, për të mos lënë asnjë shteg diskutimi më tej, shtoi edhe të drejtën e këshillimit personal të kasafortës së "sekretarisë së përgjithshme të ish-kryetarit të këshillit të mbrojtjes" E. Hoxha, e cila përbënte pjesën më të rezervuar të dokumentacionit arkivor të shtetit. Ky autorizim i alarmoi specialistët e arkivit. Koleksioni i dokumenteve që ruheshin në këtë kasafortë ishte prekur vetëm një herë, në vitin 1994, kur i qe paraqitur një dokument i vetëm ish-presidentit Berisha, duke qenë se një funksion analog, ai i kryetarit të këshillit të sigurimit kombëtar, ishte përcjellë me kushtetutë tek ky autoritet dhe i takonte tashmë atij të vendoste për regjimin e ruajtjes dhe shërbimit të tyre. Më ishte bërë e njohur se ish-presidenti Berisha kishte urdhëruar kufizimin e rreptë të shërbimit me këto dokumente. Veç kësaj, për koleksionin që duhej t'i ofronim shërbim zotit ministër vetë specialistët arkivistë s'kishin dijeni se ç'përmbante. Megjithëse e kundërshtuam shkresërisht dhënien e kësaj "indulgjence" të papërligjshme, qeveria e përsëriti lejen, pa u dhënë ndonjë vlerë argumenteve të paraqitura: mospajtimin me ligjin dhe rrezikun e precedentit. Nuk na mbetej tjetër mundësi, përveçse të kërkonim mbështetjen e shoqërisë qytetare. Në një intervistë që unë pata dhënë në atë kohë kam theksuar shprehimisht: "Në vitin 1999 e pak kohë më pas, fillimisht me autorizim të dy ish-kryeministrave, ky koleksion është shfrytëzuar nga ish-ministri i punëve të jashtme. Asnjë kërkues tjetër nuk ka qenë i autorizuar të këshillojë këtë fond. Në arkiva ekziston skedari emëror i shfrytëzuesve të dokumenteve dhe mund ta vërtetoni vetë këtë. Shqetësimi ynë lidhet me precedentin që u krijua. I autorizuari, mbështetur në lejet e qeverisë, ka marrë nga arkivat edhe mjaft kopje dokumentesh që gjenden në të njëjtin koleksion. Fotokopjet e këtyre dokumenteve, sipas ligjit, duhet të ruhen përgjithnjë në arkivin e institucionit, domethënë në arkivat e diplomacisë. Ne po presim të sigurohemi publikisht se këto dokumente ish-ministri i punëve të jashtme nuk i administron në mënyrë vetjake. Ato dokumente janë marrë prej tij në arkiv për shkak të funksionit si ministër. Kjo do të rikthente qetësinë e nevojshme në lidhje me regjimin ligjor të dokumenteve. Mosdhënia e kësaj sigurie do të bënte të detyrueshme që çështja të shtrohej në një rrafsh zyrtar, jo si çështje debati. Kjo do të thotë se do të jemi të detyruar të bëjmë të ditur gjithë procedurat e zbatuara në procesin e zbatimit të autorizimeve, me qëllim që institucionet ku duhet të gjenden fotokopjet të sigurojnë ruajtjen e regjimit ligjor të tyre. Ne e shohim me vend që autoritetet publike të dinë edhe çfarë është kërkuar nga të autorizuarit e tyre duke tejkaluar parashikimin". Kjo mënyrë e të paraqiturit të çështjes na siguroi një mbështetje të vlefshme publike. Disa personalitete të kulturës e të politikës, si I. Kadare e S. Godo, kundërshtuan përjashtimin dhe konfirmuan konceptin e barazisë së ligjvënësit me qytetarin në të drejtën për shërbim arkivor.
A e kërkuat, në fakt, atë që i kishit premtuar publikut?
Ishte përgjegjësia e atij institucioni të parandalonte shkeljen e ligjit, për më tepër që rrethi i interesave të zotit ish-ministër po bëhej gjithnjë e më i dyshimtë. Pati një konflikt midis dy palëve, që shprehet në një notë të gjatë proteste të të autorizuarit, e cila ruhet pranë rrjetit arkivor. Pas dy vjetësh konflikt, për shkak të mospajtimit të katërciptë të përmbajtjes së dokumenteve të porositura nga i mbiquajturi me funksionet publike që ai ushtronte ne iu drejtuam edhe një herë me një shkresë më analitike ish-kryeministrit dhe ish-zëvendësit të tij, i cili njëherësh kryesonte të vetmen parti socialdemokrate që vepronte atëherë. Në këtë shkresë thuhet: "Disa shkelje të ligjit për arkivat pikërisht nga ligjvënësi (rasti i z. P. Milo) kanë krijuar shqetësime të mëdha në lidhje me zbatimin e standardit të detyrueshëm të maturimit të dokumenteve. Veç reagimit publik si institucion, kemi gjetur mirëkuptim e përkrahje prej botës intelektuale shqiptare për të mos lejuar standarde të dyfishta. Nga trupi diplomatik në Tiranë ka pasur sugjerime për ta barazuar afatin e maturimit me atë të Britanisë, Francës, Italisë etj. (30-40 vjet). Theksojmë se përdorimi privat, jo i ligjshëm dhe publik i dokumenteve që i janë shërbyer z. P. Milo sipas autorizimit të kryeministrit P. Majko dhe më pas sipas autorizimit të kryeministrit I. Meta, do të krijonte probleme të rënda. Ne jemi të gatshëm t'ju bëjmë të ditur se cila është lista e dokumenteve që i janë shërbyer z. P. Milo sipas këtyre autorizimeve dhe, veç kësaj, cila është lista e dokumenteve që DPA nuk ka pranuar për t'ia shërbyer të sipërpërmendurit, me gjithë insistimin dhe protestën e tij me shkrim, për shkak se, sipas vlerësimit tonë, ato përbënin një tejkalim të dukshëm të funksionit të kërkuesit". Në të gjitha rastet një kopje e korrespondencës i është dërguar ish-ministrit.
A mund t'i bëni të ditur lexuesit se ç'përmban kjo listë dokumentesh që ju vendosët të mos ia shërbeni z. Milo, mbështetur në arsyetimin që parashtruat?
Ky është informacion që unë e kam marrë për shkak të detyrës dhe nuk mund ta bëj të ditur në respekt të përgjegjësisë që më ka qenë ngarkuar. Por mund t'ju njoftoj se janë mbi 150 dosje me status tejet të rezervuar, që ish-ministri këmbëngulte t'i merrte në formën e fotokopjeve. Për të gjykuar me drejtpeshimin më të lartë, specialistët fotokopjuan ballinat e këtyre dosjeve. Në ballinën e një dosjeje përshkruhet me dy-tri fjali përmbajtja e lëndës së brendshme të saj. Në këshillim me specialistët, u arrit në përfundimin e njëzëshëm që jo publikimi i përmbajtjes së dosjes, por vetëm njohja me titullin e saj, përbënte tejkalim ligjor. I nxitur nga ky shqetësim ne iu drejtuam sërish dy herë me shkresa zyrtare institucionit të Presidentit të Republikës (në atë kohë në këtë funksion ishte z. R. Meidani) dhe i kërkuam ta tërhiqte këtë fond në arkivin e institucionit që kryesonte, duke qenë se, sipas ligjit, autoriteti më i lartë i administrimit të tij ishte këshilli i mbrojtjes - gjegjësisht këshilli i sigurimit kombëtar. Por nuk morëm përgjigje nga kryetari i shtetit për asnjërën nga letrat. Unë gjeta rastin ta diskutoj këtë çështje edhe personalisht me të, por përgjigjja qe "s'them as po as jo".
Ju thatë se "shpallja e interesave identifikon edhe rrethin e miqve" të një subjekti, por nuk u shprehët aspak konkretisht për këtë…
Në respekt të përgjegjësisë që kam kryer nuk mund të them më shumë se: ç'i duheshin ish-ministrit të jashtëm dokumentet për praninë e fshehtë të institucioneve të shtetit shqiptar në vendet fqinje, dokumentet e politikës specifike të rekrutimit të ish-bashkëpunëtorëve të sigurimit të shtetit në grupe demografike të përveçme, si pakicat kombëtare apo popullsia çame dhe shqiptarët e arratisur nga Kosova; ç'i duheshin dokumentet e financimit të organizatave të quajtura "revolucionare" (por mundet dhe anarkiste a diçka më keq) në shtetet përreth; ç'i duheshin dokumentet për organizatat marksiste-leniniste të shqiptarëve jashtë kufijve, që mbanin lidhje e mbështeteshin edhe ekonomikisht nga partia e punës; ç'i duheshin dokumentet për lidhjet e shtetit komunist me organizatat nacionaliste ilegale shqiptare në ish-Jugosllavi; për të përfunduar me dokumentet për thashethemet e grave të ish-ambasadorëve dhe ish-diplomatëve, një pjesë e madhe e të cilëve njerëz që do të mbeten gjithnjë të nderuar dhe që në të njëjtën kohë ndërkaq ai vetë i ftonte "për këshillim" në kolegjiumin e ministrisë. Kjo ishte "menu-ja" që i refuzuam zotërisë në fjalë dhe jam krenar që, duke pasur mbështetjen e specialistëve arkivistë, përkundër urdhërave që na vinin nga lart, nuk ia shërbyem asnjëherë. Besoj se lexuesi mund ta përfytyrojë mirë "rrethin e interesave" të shpallur me fletë-porosinë e tij prej mbi 150 dosjesh që përmenda dhe po ashtu mund të imagjinojë edhe "rrethin e miqve të tij".
Milo ka përmendur edhe privilegjet që gëzonte Kadare në periudhën komuniste, duke i kujtuar edhe funksionin që ai ka kryer si ish-nënkryetar i organizatës së frontit, në krye të së cilës ishte Nexhmije Hoxha...
Për ne që e kemi jetuar atë kohë ka qenë krejt e qartë pse iu bë ky "privilegj" I. Kadaresë. Nuk më kishte shkuar në mendje se ka të tillë që ende nuk e dinë këtë. Qenia e I. Kadaresë në krye të kësaj organizate ishte një shenjë inkurajimi dhe ndikimi në lëvizjen reformuese të mendimit. Pikërisht këtë nuk arriti të kuptojë kryetarja e saj znj. N. Hoxha dhe ende nuk paskan arritur ta kuptojnë dhe të tillë si zotëria në fjalë. Në qershor të vitit 1990, në mbledhjen e kryesisë së organizatës së frontit, që po zhvillohej vetëm pak kohë pas vizitës së ish-sekretarit të përgjithshëm të OKB-së Peres de Kueljar në Tiranë, I. Kadare, i dëshpëruar dhe revoltuar njëherësh, sepse në njërën anë flitej për liberalizim, liri mendimi e reforma, ndërsa në anën tjetër, mu në kryesinë kësaj organizate, "më popullorja" e asaj kohe, ku vetëm kulakët nuk bënin pjesë, kërkohej këmbëngulësisht "zbatimi i vijës së vazhdimësisë", mbajti një diskutim shumë ashpër, në të cilin akuzoi hapur se ndryshe flitej për popullin e ndryshe në mbledhjet me karakter të brendshëm, se po bëhej e dukshme "ekzistenca e dy vijave": njëra për fasadë e tjetra për disiplinë. Ky diskutim ruhet, po ashtu edhe reagimi i menjëhershëm i znj. N. Hoxha, e cila, përkundër cilësisë së vetëpërmbajtjes me të cilën është paraqitur rregullisht në mjedise publike, ndoqi një qëndrim jashtëzakonisht të nervozuar, duke e mbyllur menjëherë mbledhjen, pa trajtuar asnjë çështje të rendit të ditës. Në atë kohë unë isha në detyrën e ndihmësit të R. Alisë për çështjet kulturore. Dy herë e kam parë me lot në sy znj. N. Hoxha: në javën e zisë për vdekjen e Enverit (prill 1985) dhe atë ditë që ajo ndërpreu mbledhjen e organizatës që kryesonte dhe nxitoi të shprehte zemërimin e saj tek R. Alia. Nuk kam qenë i pranishëm në këtë takim, natyrisht, por kam pasur rastin të njihem me përmbajtjen e bisedës së zbardhur nga stenografistët e aparatit të komitetit qendror, sepse biseda ishte e regjistruar, sikurse shumica e takimeve zyrtare që zhvilloheshin në zyrën e R. Alisë. Megjithëse tani që po flasim nuk e kam në duar këtë dokument për ta cituar, mund të shqiptoj saktësisht se, pas paraqitjes së situatës së krijuar me diskutimin e I. Kadaresë për "dy vija" dhe "qëndrime të dyfishta" në politikë, znj. N. Hoxha bëri të ditur se kështu nuk mund të vazhdohej më dhe se "të dy nuk mund të qëndronin më në krye të organizatës së frontit". R. Alia, ndryshe nga ç'mund të ketë pritur znj. N. Hoxha, iu përgjigj se jo vetëm duhej të qëndronin të dy në detyrat që kishin, por madje ajo duhej t'i kërkonte të falur I. Kadaresë, sepse çdo dyshim për pakthyeshmërinë prej rrugës së reformave ishte me dëme të mëdha për vendin. Me sa di, znj. Hoxha i ka kërkuar të falur Kadaresë dhe vetëm pas kësaj mbledhja e kryesisë rifilloi, me një frymë tjetër. Anëtarë të kësaj kryesie janë gjallë, për fat, dhe mund të përshkruajnë saktësisht situatën që u krijua. Unë besoj se ky ka qenë çasti që I. Kadare vendosi të largohet nga Shqipëria.
Cili është mendimi juaj për çështjen "Rrapi"?
Shpreha që në krye indinjatën time për përdorimin e emrit të kësaj familjeje për egocentrizëm politik. Nëse më kërkoni për ta gjykuar ngjarjen në kohën e duhur dhe në rrethanat e veta, thjesht dua t'i kujtoj lexuesit se ka qenë në politikën që ndiqte shteti shqiptar në periudhën e mëparshme që, kur ndaj një individi me ndikim në shoqëri, të cilit kishte ardhur koha "për t'i dhënë një mësim", që mund të ishte "prej largimit deri tek dënimi", dështonte "rruga e parë", domethënë që të provoheshin mundësitë e zbatimit të akuzave serioze, si veprimtaria armiqësore, lidhjet agjenturore etj., menjëherë hynte në veprim "rruga e dytë": përbaltja, ngatërrimi në një çështje ordinere, mundësisht morale. Po t'i vendosni ngjarjet në kalendarin e vet, prova e njollosjes morale ndaj I. Kadaresë erdhi menjëherë pasi E. Hoxha, për arsye që më vonë do të studiohen, kishte urdhëruar mbylljen e hetimeve që kishin filluar për ta përfshirë në grupin armiqësor të M. Shehut. Ata që e kanë ndjekur me vëmendje fatin e shumë personaliteteve të periudhës komuniste do të kenë shquar mjaft mbiemra që, duke mos qenë e mundur të shpalleshin armiq, poshtëroheshin duke u sajuar gjithfarë skandalesh të neveritshëm.
Përveç debatit publik, z. Milo e ka përfshirë Kadarenë në kujtimet e tij për Rambujenë. Si e vlerësoni këtë?
Nuk dua të shpreh asnjë mendim për këtë, përveç faktit që njeriu që ju përmendët ende nuk ka moshën e kujtimeve. Në anën tjetër, është cinike dhe tinëzare njëherësh që, pikërisht në kohën kur Serbia provoi rikthimin e sovranitetit të vet në Kosovë, përmes zhvillimit të një referendumi; pikërisht në kohën kur në dokumentin e të akredituarit prej Këshillit të Sigurimit fjala "pavarësi" për Kosovën është përjashtuar kryeneçësisht, ca nga këta "prijës" që rrojnë me të shkuarën, në vend që të marrin përgjegjësitë publike që u takojnë, po e shushatin polemin e gjorë duke e prirë drejt diskutimesh "me mjekër - pa mjekër", "me shami - pa shami", njësoj si diskutimet agrare të vitit 1914 për synetllëkun e princit! Nga shkurajimi për të përballuar realitetin, po rrëshqasim së prapthi në një kohë parashekullare! Do perëndia e shpëton Ahtisari prej këtij qameti! Nga paburrëria për t'u dalë zot përgjegjësive që morën krenarisht dikur, si të mandatuar të popullit të vet; si dhe nga "suksesi" që kanë pasur në ndërtimin e alibive, nuk është çudi që ndonjë ditë të dëgjojmë se shqetësimi themelor për shqiptarët nuk është më pavarësia e Kosovës, por çfarë feje duhet të ketë përfaqësuesi i administratës ndërkombëtare.

.................................................. ................................. Krye

tir obs

[Brari]

paska shti hundet dhe tos lubonja ne kte debatin milo qose kadare?
nuk e kam lexuar lubonjen..
nejse..

beteja vazhdon..

-------------------------------------

Shekulli

---

Shkrimtari i njohur shprehet se hapja e arkivave dhe dosjeve të ish-Sigurimit është e dosmosdsohme,

Kadare: Qosja e Lubonja kanë zili ndaj meje


Tv Klan

TIRANË- “Rexhep Qosja dhe Fatos Lubonja kanë zili njerëzore ndaj meje”-tha dje Ismail Kadare në një intervistë të gjatë për “Opinion”, në TV Klan. Kadare zbuloi dje edhe njëherë qëndrimin e tij për hapjen e dosjeve të Sigurimit të Shtetit, iu përgjij akuzave të Rexhep Qoses, Kristo Frashërit dhe Fatos Lubonjës dhe foli për herë të parë për ngjarjen e konfliktin me familjen Rrapi. Shkrimtari preku në këtë bisedë dhe raportet me Dritëro Agollin dhe idenë tij rreth identitetit evropian të shqiptarëve. Më poshtë po japinm të plotë intervistën etij.


Zoti Kadare, u bë pothuajse një muaj që mediat shqiptare kanë patur në qendër të vëmendjes një debat që lidhet me ju dhe që ka nisur fillimisht me qëndrimin ndaj hapjes së dosjeve, figurës së Enver Hoxhës dhe më pas me një problem që familja juaj ka patur në fillim të viteve ’80 me një familje tjetër në Tiranë, familjen Rapi. Si e keni përcjellë këtë fushatë?

Unë mendoj se nuk ka shkrimtar normal në botë që do të jetë në qendër të vëmendjes për gjëra të tilla. Shkrimtarët, po, mund të jenë në qendër të vëmendjes kur botojnë një libër, kur ka diskutim për të, qoftë mendime të ndryshme qoftë dhe kur atij nuk i pëlqejnë, por që të jetë në qendër të vëmendjes për marrëzira, për fantazira, për përralla, për shpifje, për deformime, sigurisht që nuk i pëlqen askujt.
Megjithatë, unë nuk jam i imunizuar nga kjo, herë pas herë kam qenë objekt i sulmeve, fushatave, gjysëm-fushatave, gjysëm të hapura, gjysëm të fshehta kështu që e kam përcjellë dhe këtë herë. Kjo ka qenë më e forta nga të gjitha…

Më e forta nga të gjithë fushatat?

Më e ulëta do të thosha, më e pamoralshmja nga të gjitha, dhe e kam përcjellë, nuk mund të them me shpërfillje, kurrsesi, por jo dhe në mënyrë tragjike, siç mund ta mendojë ndokush, sepse në thelbin e saj, kishte një mashtrim të madh, dhe asgjë tjetër. Kur njeriu e di si është e vërteta, dhe e ka ndërgjegjen e qetë, trazimi është i sipërfaqshëm.

Shpresoj që në vijim të intervistës t’ju pyes me hollësi për të gjitha këto…

Patjetër. Shkrimtari është njeri publik, dhe e ka detyrë, kur lexuesit e tij, kur publiku, do të dijë, ta sqarojë. Unë jam kundër asaj që thonë se: “po ç’merresh me këto gjëra, me këto poshtërsi, me këto meskinitete”. Njeriu duhet të sqarojë, derisa je njeri publik ke disa detyrime publike.

Doja t’ju bëja një pyetje që nuk ka lidhje me thelbin. A është e mundur realisht që të sqarohen probleme të tilla?

Është e mundur. Është e mundur kur nuk ka imoralitet, kur nuk ka dinakëri, dhe kur ka një nivel qytetar të shtypit dhe të opinionit që qëndron mbi mesataren. Kurse në një atmosferë të ndotur moralisht, duken të vështira, por dhe në këtë rast, kjo gjë duket e mundur.

Si shpjegohet atëherë që në Shqipëri nuk arrihet të sqarohen probleme thelbësore prej kohësh?

Sepse Shqipëria nuk ka traditë demokratike. Nuk ka traditën e të folurit shoqëror. Shqiptarët nuk dallohen për kurajo civile. Trimëria shqiptare është një trimëri e vecantë ballkanase dhe shqiptare, me pak traditë civile. Dmth është shprehur trimëria shqiptare, e pranojmë se populli ynë nuk është popull frikacak, se ka disa popuj që nuk i përballojnë dot ndeshjet me vështirësitë, ka popuj që kanë ulur kokën, që ulin kokën...

Pse thoni që nuk kemi kurajo civile?

Përsa i përket kurajos civile, Shqipëria ka traditë shumë të pakët, se nëqoftëse kemi jetuar pesë shekujt në një shtet totalitar, pushtues, koncepti i trimërisë është grumbulluar tek koncepti i lirisë. Lirisë si të thuash në kuptimin kombëtar, patriotik, por duke bërë një jetë të pakët civile, qytetëruese, ende ajo nuk është përpunuar me mekanizmat e jetës shoqërore dhe institucionale, ne kemi pasur një periudhë të shkurtër, ajo që quhet republika e parë, pastaj mbretëria, dhe pastaj erdhi diktatura komuniste, dhe liritë civile, jeta civile u zhduk përsëri, për arsye të tjera, nuk është më pushtimi otoman, por është një gjë ndoshta dhe më e rrezikshme për jetën civile..

Që ishte?

Ishte regjimi komunist. U shuan të gjitha institucionet civile.

Si vjen jehona e shtypit dhe debatit të shoqërisë shqiptare, deri tek ju, në Paris?

Është shumë e lehtë. Përpara ndoshta nuk do të vinte, por ...

Jo thjesht si kanale, por a vjen e përthyer, e shumëfishuar, më alarmante sesa është?

Cdo shkrimtar ka një mekanizëm për të kapur atë gjë që është më thelbësore, hyn në mjeshtërinë e tij, hyn në teknologjinë e krijimit, të dijë të kapë atë cka është thelbësore, dhe atë që është e dorës së dytë, të tretë dhe cka është krejt kot, kashtë. Unë besoj se herë pas herë, ky mekanizëm funksionon. Edhe në këtë rast.

Zoti Kadare, do doja, përpara se t’ju pyes për atë që quhet çeshtja e Janulla Rrapit, dhe që ka patur shumë debat në shtyp, të shkoja një hap më përpara, aty ku nisi debati. Në një intervistë që i keni dhënë VOA, shërbimit shqiptar, ju u shprehët, pa ekuivok, për hapjen e dosjeve të ish-sigurimit të shtetit. A mund të ma riformuloni për shikuesit tanë, idenë që keni dhe që keni pasur për hapjen e dosjeve. C’konceptoni ju me hapje dosjesh, dhe c’domethënë të hapen dosjet e ish-sigurimit?

Vetë fjala dosje dhe hapje dosjesh në Shqipëri ka filluar të deformohet, kuptohet në mënyra të ndryshme. Pak a shumë ideja ime ka qenë kjo, është një ide e vjetër, kam thënë, duhet të hapen arkivat e fshehta; e kam formuluar kështu, të dalë e vërteta. Një shtet, një vend, një komb, një ndërgjegje kombëtare nuk mund të funksionojë normalisht në qoftë se mban xhepa të errët brenda saj. Unë e kam thënë në disa esse të miat, se në qoftë se kemi qytetërim grek, kyci ku ai filloi ishte se Greqia hapi një xhep për një krim që kishte bërë, dmth asnjë popull s’mund të fshehë, asnjë shtet, asnjë administratë nëse është e përlyer në krim. Dhe shoqëria shqiptare e të gjithë shoqëritë që kanë qenë komuniste duhet ta bëjnë këtë process dhe për cudi erdhi tashi vonë, u përtërit kjo gjë nga Këshilli i Europës. Ai ia kërkoi vendeve ish-komuniste ta bëjnë këtë process, ose ta kryejnë gjer në fund. Procesi nuk është kryer, Shqipëria është e fundit. Unë nuk kam dashur as të marr flamurin, as të dallohem, as të spekulloj me këtë, unë nuk kam kohë, unë jam shkrimtar, e kam mendjen kryesisht tek vepra ime. Kur më është kërkuar një mendim e kam dhënë, kur nuk më është kërkuar nuk kam marrë iniciativë. Kjo ka qenë një intervistë e Zërit të Amerikës, që ndoshta nuk do të hapej fare me emrin tim, nëse një ditë nuk do më merrnin në telefon dhe të më kërkonin mendim.

Gjithsesi, pse ju keni kërkuar vazhdimisht që hapja e dosjeve të jetë një lloj katarsisi?

Unë nuk mund ta konceptoj një shoqëri demokratike, një shoqëri që del nga një gjendje post-diktatoriale, të mos e bëjë këtë. Gjermania nuk mund të ishte kurrsesi ajo që është sot në qoftë se nuk do ta bënte këtë proces. Asnjë shtet, asnjë popull, asnjë komb, nuk mund t’i shpëtojë kësaj, është qëndrimi normal, si të thuash, shëndeti normal, nuk është luks kjo gjë, kjo është e detyrueshme që të bëhet.

A do ta ndyjë në rast hapjeje shoqërinë shqiptare kjo gjë?

Pikërisht, më lejoni t’u përgjigjem për këtë. Për këtë arsye nuk kam dashur të marr kurrsesi asnjë flamur në këtë proces. E kam quajtur, në Zërin e Amerikës, po marr të fundit, proces jo i gëzueshëm, kam theksuar që është i vështirë, kam theksuar që nuk duhet abuzuar me të, kam theksuar që ushtria, armata, e atyre që quhen denoncues, ose spiuna, informatorë është një armatë e pikëllueshme, një pjesë e së cilës kanë një tragjedi të madhe brenda saj, dhe ne nuk mundet në mënyrë çnjerëzore …

C’tragjedi?

Tragjedia është sepse rekrutimi i tyre ka qenë një dramë më vete. Midis tyre ka fatkëqinj, midis tyre ka njerëz që kanë rënë në kurth në mënyrat më djallëzore që përdoreshin në diktaturë, midis tyre madje ka kundërshtarë të shtetit, që janë kapur si kundërshtarë dhe u kanë dhënë këtë alternativë, ose të na informosh ose të bëra gjëmën, me fëmijët, me vajzën, me djalin, me gruan. Në burgje janë bërë rekrutime, në torturë disa herë. Dmth si mundet ne t’i vëmë këta, prandaj unë kam propozuar këtë për këtë arsye…

Hapja e dosjeve a mund të bëjë që ata të ridënohen moralisht?

Jo. Prandaj unë kam propozuar që njerëzit e thjeshtë që janë 90 përqind e kësaj armate, të mos preken. Unë e kam përcaktuar, mendimi im, të mos preken kurrsesi, sepse popullit shqiptar do ti shkaktohet kjo vuajtje e re, shpesh herë krejt e padrejtë. Sepse, më falni, të hap parantezën, kam theksuar se janë fajtorë dyfish se këta rekrutuesit, janë fajtorë të gjithë nomenklatura që nuk janë spiunë, por ata mund të fërkojë duart tani: “hë ua hodhëm këtyre”. Është fajtore kupola e lartë komuniste, kryekriminelët. Ata duhet të përgjigjen në radhë të parë dhe jo këta.
Tani mendimi im se ku duhet të hapeshin dosjet. Të hapeshin dosjet e atyre njerëzve që me grykësi, pasi kanë bërë këtë gjë, duan prapë të bëjnë karrierë politike, duan të futen në Kuvend, të futen në qeveri, duan të drejtojnë mediat, duan të drejtojnë opinionin publik. Këta tahmaqarë, këta grykës nuk meritojnë më mëshirën tonë, dhe këta janë disa qindra, nuk e di sa mund të bëhen, maksimumi një mijë, dy mijë, s’ka më tepër. Të kufizohet vetëm tek këta kam thënë, gjithmonë.

Përsëri arrijmë në një lloj kontradikte zoti Kadare, sepse ndërkohë që nga parlamenti, nga institucionet largohen këta persona, ose persona publike që kanë qenë bashkëpunëtorë të sigurimit, mund të mbeten në këto institucione, pavarësisht se cilat do të jenë institucionet, persekutorë të tyre, punonjës të sigurimit, shefa që i kanë bërë këta bashkëpunëtorë…

Prandaj thashë që kjo është një fazë, një proces, një operacion kirurgjikal nga njëra anë, që ka dhe anën tjetër. Kjo duhet të shoqërohet me një spastrim, jashtë atyre që quhen dosje. Në vendet ish komuniste kemi një përvojë, nuk ka pse të hiqemi sikur jemi përpara një problemi të pazgjidhshëm, përpara një enigme, jo. Ka përvojë gjermane, hungareze, çeke, e kanë bërë, s’ka ndonjë çudi të madhe këtu, nuk e ka bërë Rusia fare, por e kanë bërë të tjerë. Nuk ka patur tragjedi fare. Janë hequr në Gjermani, kujtoj, brenda një dite, një pastrimi të dytë, 13 mijë mësues. U duk sikur u përmbys bota, jo, aspak. Unë s’jam që të hiqen mësuesit, por Gjermani e gjykoi kështu, sepse ishte shumë e keqe, siç duket e kaluara e tyre me nazizmin. Nuk bëhet hataja. Unë jam kundër kësaj, kundër këtij revanshi, nuk ka nevojë për të, kurse për nivele të tjera, drejtora të rëndësishëm, zv/ministra, përfaqësues të jetës publike, nuk kanë nevojë të jenë, nuk ka nevojë populli shqiptar për ta.

Ju po flisni për një lloj dosjesh, për ato që lidhen me bashkëpunëtorët e sigurimit të shtetit…

Jo, unë fola tani jashtë...

Dakort, por sistemi komunist ka patur një sistem të shumëfishuar të dosjeve, kanë qenë dosjet e kuadrit, kanë qenë dosjet e lagjeve dhe të fronteve, kanë qenë dosjet e qendrave të punës, ju keni qenë në Lidhjen e Shkrimtarëve, padyshim që ka patur dosje të denoncimeve të shkrimtarëve?

Po, dhe është zhdukur komplet.

Si është zhdukur?

Arkivi i Lidhjes së Shkrimtarëve është zhdukur. Është djegur.

Ka qenë i rëndësishëm si arkiv?

Mendoj se po, sepse atje janë të arshivuara të gjitha mbledhjet e kryesisë ku ka pasë shpesh herë debate, dënime dhe atje ka qenë e vërteta se c’qëndrim kanë mbajtur...

A jeni i sigurtë se është zhdukur ky arkiv?

Deri tashi s’gjendet asgjëkundi, asgjë. Kështu thonë të gjithë, unë e kam besuar. E kam lexuar në shtyp. Arkivi është djegur.

Gjithsesi, si do veproni me këto dosje të tjera që duket se nuk janë aq të rëndësishme, por që shprehin mënyrën e funksionimit të një diktature?

Jo, këto janë të rëndësishme shumë. Prandaj e kam thënë gjithmonë, në kupolën më të lartë, dënimi duhet të jetë më i ashpër, duke zbritur sipas përgjegjësisë. Nuk është e pamundur, se disa thonë, nuk gjejmë dot emrat e spiunëve, nuk gjejmë ato, nuk gjejmë këto. Po tjerat mor zotëri, ti ke emrat e gjithë anëtarëve të komitetit qëndror, byrosë politike, karrierës së tyre, të shefave të kuadrit, që kanë qenë tmerri i Shqipërisë. Nuk i nget njeri, fërkojnë duart tani, se shefat e kuadrit kanë qenë ndër rekrutuesit kryesorë disa herë.
Thonë se ka patur një polici të fshehtë, krejt speciale, që është e pazbuluar ende që drejtohej nga pjesa më e lartë e kupolës së komitetit qëndror, nuk e di sa është e vërtetë. Por unë e besoj.

Zoti Kadare, në rast hapjesh, në rast se shoqëria shqiptare do të merrte një vendim për t’i hapur këto dosje, ju personalisht do të kishit frikë nga kjo hapje?

Absolutisht jo. Unë po ju them, sepse ra fjala tashi në qendër të kësaj fushate, që u hap tani kundër meje dhe kundër vajzës sime. Unë nuk dua tani të abuzoj me sentimentet prindërore…

E kam fjalën në një tjetër lloj sikleti. Disa ditë më parë, Rexhep Qosja, një kolegu juaj në Kosovë është shprehur se tani vonë ka mësuar se ju keni denoncuar disa drejtues komunistë të kohës, sic ishin Todi Lubonja, Fadil Pacrami etj. Pra a jeni marrë me denigrimin e shkrimtarëve të tjerë, pa përmendur rastin e Bilal Xhaferrit etj?

Absolutisht jo. Përkundrazi, hapja e tyre do të heqë këtë mjegull mashtruese. Dhe unë kur kam ngulur këmbë, ka qenë dhe arsye private veç të tjerash, se këto thashetheme qarkullojnë kudo. Çdo sistem komunist ka patur një drejtori të veçantë për diskretitimin e personaliteteve. Në Shqipëri, kjo mesa duket vazhdon. Nuk është e organizuar dhe e strukturuar, po degët e saj vazhdojnë kudo të diskretitojnë. Rusia sovjetike arriti kaq larg, sa arriti të diskretitojë shkrimtarë perëndimorë, arriti deri në Amerikë, për shembull Dos Pasos përmendet si shembull se si KGB-ja i organizoi një diskretitim edhe në Amerikë. Arriti me njerëzit e saj.
Po e mbyll parantezën. Unë jo vetëm që nuk kam frikë, por është e kundërta, sepse e kam thënë dhe herë tjetër në një intervistë, që në ka gjë për të cilën jam krenar në jetën time, është që në një mijë vjet të kërkohet, në një mijë arkiva, nuk do të gjenden kurrë dy rreshta të miat ku të kërkohet dënimi i dikujt, kurrë. Dhe kanë kërkuar mos kujtoni, këto 15 vjet, si minj janë shpërndarë kudo, kjo strukturë që punon kundër meje. Por nuk kanë për të gjetur.
Tani po kthehem tek deklarata e Qoses. Deklarata është më e shëmtuar se sa thatë ju.

Nuk gjendet asnjë letër ku të keni shprehur qoftë dhe një konsideratë negative ndaj një shkrimtari të caktuar?

Konsideratat negative i kam shprehur në shtyp ose...

Flas në dokumenta konfidencialë?

Mund të kem kujtuar në ndonjë letër, që zotërinj, juve mua më bëni po ato kritika që vetë ia keni bërë një shkrimtari që tani ndodhet në burg, dhe quhet armik i partisë, ose që mi ka bërë ai mua. Ja kaq.
T’ju them dhe dicka. Lidhur me këtë deklaratën e Qoses që thatë ju. Ajo është më e keqe nga ajo që thatë ju. Ai thotë: kam lexuar në shtypin shqiptar letrën që Ismail Kadare i ka dërguar shefit të sigurimit shqiptar për dënimin e Fadil Pacramit dhe Todi Lubonjës. Mor zotëri, ku e paske parë ti këtë letër?

Ekziston?

Absolutisht s’ekziston. Është një mashtrim nga më të ndyrët. Dmth, unë jam mësuar tashmë me mashtrime, por deri këtu nuk kisha parë mashtrim të tillë. E keni parë ju në shtypin shqiptar të botohet ndonjë letër e tillë? Si mund të ekzistojë? E keni parë ju? Ju jeni dhe gazetar i njohur. Ku e keni parë, se ai thotë që e kam parë në shtypin shqiptar. Mor, ku e pe mor mashtrues, t’i thuash, ku? Dhe “Gazeta Shqiptare” që e boton intervistën nuk ka verifikim për një gjë të tillë, “more keni parë gjëkundi ndonjë vepër të tillë?”, ose ai televizioni që e jep si scoop gjithë ditën. Ku e paskan parë këtë? Ku ekziston kjo? Hajde të thotë se e di unë nga burime sekrete, do dalë. Po ai thotë e pashë në shtypin shqiptar. Todi Lubonja ka shkruar dy libra më pas për dënimin e tij, ku denoncon me dhjetëra njerëz, dhe Todi ka qenë natyrë e ashpër, nuk është nga ata që falin kollaj dhe ka faqet më të admirueshme për mua atje.

Ç’raporte keni pasë me të pas dënimit?

Raporte krejtësisht miqësore, si më përpara.

A keni marrë pjesë direkt, ose indirekt, ndoshta dhe pa dashje në persekutimin e ndonjë shkrimtari?

Asnjë. Bllofi i Bilal Xhaferrit është mashtrim e gjitha. Bilal Xhaferri në një mbledhje është ngritur me dy fjalë dhe më ka kritikuar mua, se unë nxij realitetin socialist, nxij gruan shqiptare dhe klasën punëtore shqiptare, më ka akuzuar se po sjell metoda dekadente, revizioniste në letërsinë shqiptare dhe e ka ndërprerë Fadil Pacrami, duke i thënë mos je ti që do na mësosh neve si të jemi komunistë. Tani thonë të tjerët, ne nuk e dëgjuam mirë cfarë tha, se është e turpshme kritika që më bëri ky, gjoja i djathtë, dhe thonë, nuk dëgjuam mirë, po rëndësi ka që u kritikua Kadareja. More qen bir qeni, pse paska rëndësi që kritikohem unë, cfarë jam unë, Hitler jam unë. Po unë jam kritikuar, kjo kritikë u bë,‘67 ose ’68 ka ndodhur kjo, dy vjet më para unë kam botuar “Përbindëshin”, jam quajtur dekadent, c’nuk jam quajtur, më është ndaluar libri. Të më kritikoje mua, është gjëja me e lehtë në Shqipëri. Unë jam kritikuar, kam pesë-gjashtë vepra të ndaluara, me sulme, kritika disa herë, menjëherë kam bërë autokritikë, po kam bërë vepër të gabuar, dekadente, anti- parti bile kam thënë, jam detyruar të them. Tani si qenka, të kritikojë Ismail Kadarenë, këtë e ka bërë vetë Bilal Xhaferri shëni, ishte si të kritikoje Enver Hoxhën. Kujt ia hedhin këta, këto gjera, kujt ia mbushin mendjen, popullit shqiptar? Sporti kombëtar në Shqipëri ishte kritika ndaj meje. “Dimri i vetmisë së madhe”, që ma përmendin si një vepër konformiste, tre muaj vazhdoi, jo kritikë në shtyp, c’nuk thanë për të.

Ndërkohë shtypi shqiptar ka botuar një autokritikë tuajën për poemën “Pashallarët e kuq. Përse e bëtë këtë autokritikë? Mundet edhe mos ta kishit bërë duke i qëndruar besnik idesë tuaj.

Jo! Isha i detyruar ta bëja. Çfarë të keqeje ka ajo autokritikë, se të tërë ngatërrohen për punën e kësaj autokritike? Ç’farë të keqe ka pra? Eshtë botuar tani në disa gjuhë dhe, në thelb, ajo është një gjë kurajoze. Unë them zhurie që më gjykon se kam bërë një vepër armiqësore: Po kam shkruar një vepër armiqësore. Unë deklaroj përpara tyre që unë kam shkruar një vepër antiparti. Unë deklaroj përpara tyre që kam shkruar një vepër kundër diktaturës së proletariatit dhe shtetit shqiptar. Çfarë të keqe ka? E vetmja mbrojtje që bëj, unë them (do ti shpjegoj unë pse e bëra) që unë doja të shkaktoja trazira. Kjo ishte e vërtetë. Unë s’e kisha bërë me atë qëllim. Ajo vjershë nuk i ka këto, por ata ashtu e kritikuan dhe unë thashë: Po ashtu është. E çfarë të keqe ka? Çfarë të keqe ka që unë them se ktheva armët dhe godita partinë? A keni menduar ndonjëherë që kjo ka qenë dëshira e çdo shkrimtari në botën komuniste? Që të vinte një ditë që të mund ta thoshte këtë. Mua mu dha një rast i çuditshëm dhe e thashë. Çfarë të keqe ka ? Më thoni! Trimëri absolute do të ishte që të thoja që, unë e kam bërë këtë sepse unë jam antikomunist, antiparti dhe që unë të shkoja në pushkatim. Duhet të shtoja edhe këto fjalë. Unë thashë: E kam bërë jo me këtë qëllim. Dhe në të vërtetë unë nuk e kam bërë me qëllim që të shkaktoj ndonjë përmbysje. Eshtë qesharake që një vjershë të shkaktojë...

A keni tentuar ndonjëherë, zoti Kadare që pas viti 90 të ta quani veten disident ose...

Jo, më falni. Se janë bërë spekullime shumë me këtë poemë, nga më të shëmtuarat. Çfarë thuhet. U botua vjersha. Po s’ishte ndonjë gjë ajo vjershë! Dakort, kjo vjershë nuk ishte ndonjë gjë. Por ama këto kritika kundër meje u bënë. Ore ti bëj pyetjen njëherë, po ç’është ky tërbim i shtetit kundër një vjershe të kotë? Të kotë! Quaje edhe realiste socialiste po deshe. Ti mendo, është njëlloj sikur të themi tani, se e ka përmendur dikush në shtyp... U pushkatuan dy poetë: Vilson Blloshmi, Genc Leka. Në shtatëdhetë e shtatën. Tmerr. Dy vjet pas kësaj historie. Le të themi tashti të hapim vjershat e tyre... mo po këto vjersha sikur s’kanë ndonjë gjë, fare. Vjeshta po vjen, oxhaku, zjarri, kjo ... kanë diçka, po kaq. Dhe të themi tashti: këta poetë, na paskan qenë hileqarë? Mo po ata u vranë për atë. U vranë për atë paranojë të kësaj diktature që shikonte armikun kudo. Mund t’i bëjnë fajtorë tashti ata? Ata u vranë vërtetë. Vjershat s’kishin ndonjë gjë. Po ata u vranë ama. A mund të themi tani që kjo vjershë nuk ka ndonjë gjë të madhe, prandaj qenka fajtor autori? Unë jam fajtor? Si qenkam unë...? Nuk është fajtor shteti që më godet mua kot? Zgjohet në mëngjes edhe...?

Megjithatë, unë doja t’ju pyesja, se dua të rikthehem edhe njëherë tek problemi i Qoses, a keni qenë ju disitent zoti Kadare, në këndvështrimin tuaj?

Ky është një nga spekulimet më të poshtëra që bëhet kundër meje. E çfarë bëhet?

Ç’do me thënë kjo?

Ja si e shpjegoj. Thuhet që Kadareja është shkrimtar shumë i mirë, e pranojnë gjoja këta hileqarë të mëdhenj, por ama nuk durohet që të thotë: “Jam disident”. More zotëri, ku e ke parë ti që unë kam thënë që jam disident? Po ju them, kërkoni nga të gjitha anët. Nuk do të gjeni kurrë një deklaratë timen. Përkundrazi, kam thënë: “Nuk kam qenë disident“. Nuk më ka interesuar kjo gjë. Më ka mjaftuar letërsia. Dhe kam thënë…

Nuk ju ka interesuar, apo nuk keni mundur të bëheni...

Ja t’ua shpjegoj juve. Kam thënë: “unë jam shkrimtar (një formulë që është paraqitur…), që jam përpjekur dhe kam bërë letërsi normale në një vend anormal”. Kam thënë: “nuk kam qenë i persekutuar”. S’është e vërtetë se kam thënë… E shpikin vetë... Eshtë metodë e ndyrë shqiptare. Shpik një gjë që... Tani kjo është pasuruar, kjo meny është... “Ismail Kadareja ka thënë që refugjatët janë jashtëqitje e kombit“. Eshtë një nga shpifjet më të shëmtuara që ka zënë vend kudo. Pse? Atje u duk. Atje unë kuptova se sa thellë është futur sigurimi në popullin shqiptar. Ju ka dhënë urdhër agjentëve të tij në nëntëdhjetën: të hapni këtë shpifje për Kadarenë.

Nuk është e vërtetë kjo deklaratë?

Absolutisht kurrë. Kam thënë të kundërtën. Eshtë botuar e kundërta, teksti. Eshtë botuar dhjetë herë në shtyp. Ju vetë e keni botuar njëherë në gazetën tuaj. Nuk pi ujë përgënjeshtrimi sepse spiunët janë ende aktivë ose njerëzit naivë që u besojnë spiunëve. Prandaj... Ku e kishim fjalën?

Tek Disidenca.

A, tek disidenca. Unë nuk kam thënë kurrë. Tani...

Po a keni tentuar ndonjëherë, zoti Kadare, që ta paraqisni veten, përmes të tjerëve, si një disident?

Absolutisht jo. Kanë thënë të tjerët, çfarë t’i bëj unë gazetarit të huaj që thotë: “Shkrimtari disident Ismal Kadare...”. Cfarë t’i bëj unë. Ti bëj telegram zotërisë, ti them s’jam disident? Kur më pyet mua: “S’është e vërtetë, nuk kam qenë…”. Tani, pyetja shtrohet në mënyrë shumë të papranueshme. Njëherë dikur, e pyetën një shkrimtar: “Pse s’u bëre ti disident“. E para, or zotëri, nga ana parimore, ti do të mësosh mua? S’dua të bëhem disident! S’kam dashur! More mund të them: “kam qenë komunist“. Pse paskam qenë i detyruar unë të bëhem disident? A, në qoftë se unë them, Po, ti ke të drejtë të më thuash: “S’ke qenë disident“. Në qoftë se unë them... Pra pyetja ...

A është ky një lloj faji, që s’jeni bërë disident?

Asnjë faji s’është që s’kam qenë disident. Unë nuk jap shpjegime, sepse është e shëmtuar dhe meskine të thuash se... kushtet nuk ishin, gjë që është krejt e vërtetë, po unë parimisht e them: “S’kam dashur të bëhem”. Jo. Ta marrim nga ana parimore, njerëzore.

Nëse do të kishit mundësi, do të mund të bëheshit disident?

Po sigurisht do të bëhesha, po kjo është një punë që unë s’e vërtetoj dot. Por unë them të parën: Nuk kam dashur të bëhem. Ta zëmë... Ti s’ke të drejtë, askush, të më bëjë mua pyetjen. Unë mund t’i them: “Ore zotëri, po ti pse s’je bërë disident?“ Eshtë bërë njëherë një dialog, e kam përmendur në një nga librat e mi, është ngjarje e vërtetë: Një njeri i thjeshtë i thotë një intelektuali: “Ja juve intelektualët, neve popullin na latë në errësirë...
-Po mirë... si, - thotë ai?
-Po ja, pse s’u bëre disident?
-Po mirë, pse të bëhesha unë, - i thotë ai.
-Po se ti je me shkollë, edhe di të bëhesh disident
-More, më fal. Ti je njeri i thjeshtë?
-Po
-Dy litra vajguri kushtojnë dhjetë lekë të vjetra. Merri, spërkatu me të përpara kryemisnistrisë, të bësh bujë, Kupton ti? - Dhe të bëhesh edhe i famshëm, se vuan nga kjo, që je i thjeshtë. Dhe të bëhesh Jan Palahu, - si heroi i Çekosllovakisë,- hero i vendit. Pse s’e bën,- i tha. Pse më jep mësime morali mua?
I them unë këtyre, kështu : lubonjëria me shokë që thonë: “Më mirë të ishe vrarë se sa ashtu...”. E para njëherë, s’kam dashur. Nuk mund t’ia bësh asnjë qenieje njerëzore këtë pyetje: “Pse s’u vrave ti, që të bëj sehir unë”. “Po pse s’u bëre ti”,- ti them unë. Ishe njëzetë vjeç, ishe i lirë. Pse s’u bëre ti? Të merrje një bezinë ose atje.. të merrje të hidhje një bombë po deshe..., meqenëse ishe kaq trim, atje pranë bllokut, meqenëse jetoje rrotull, hyje e dilje, e të bëheshe i famshëm. Pse s’u bëre ti? Ç’të pengoi? E pse ma kërkon ti mua? Ku kam bërë unë këtë pakt me popullin shqiptar, që do bëhem disident, që të bëhem dëshmor.

Problemi qëndron që pas vitit nëntëdhjetë, ju keni tentuar apo jo ta hiqni veten si disident?

Absolutisht jo. Unë s’kam thënë... Ku e keni fjalën disident? Unë kam thënë...

A e keni quajtur veten i persekutuar Zoti Kadare?

Unë nuk e kam quajtur veten. Unë kam treguar kujtime të ndryshme, siç kanë ndodhur gjërat, shpesh duke më pyetur... Ato janë... merri si të duash. Tuaj: “në kujtimet e tij, teprohet kjo ana e zymtë”. Unë nuk e kam fshehur asnjëherë atë jetë që kam jetuar. Nuk kam thënë ndonjëherë që unë nuk kam udhëtuar jashtë, s’kam qenë në Francë, s’kam qenë ashtu... Po unë i kam thënë të gjitha. Kur më kanë pyetur arsyet, po. Unë jam i vetmi shkrimtar që është ftuar nga botuesit e tij perëndimorë. Unë kam patur mbi njëqind ftesa. Kam vajtur disa herë.

Përse?

Se jam botuar, i vetmi. Të tjerët nuk janë botuar në perëndim në atë kohë. E çfarë do? Kjo është shumë e thjeshtë. Unë merrja, minimumi dhjetë ftesa në vit. Shteti me ashtu.. do të pranonte një në një vit e gjysëm... do të pranohej një ftesë së s’bën. Sepse presioni ndërkombëtar është kaq i fortë saqë nuk..., si duket, bënte llogari që: “po i ndalojmë njëmbëdhjetë, po i japim dymbëdhjetën”. Ja kjo është. Shumë histori e thjeshtë. Nuk merrnin shkrimtarë të tjerë shqiptarë ftesa. Unë merrja, jo vetëm që merrja ftesa, por shpalleshin në shtyp: Kemi ftuar Kadarenë... nuk vjen, cfarë ka, cfarë po ndodh”? Bënin edhe kështu... provokime sigurisht. Provokime... do ti quaja... pozitive! Cfarë ka këtu? Unë isha botuar, më falni... Në 1970-tën, kur Shqipëria ishte në zi, e izoluar, unë arrita, për rastësi, qëlloi... letërsia shqipe u fut pa pritur në klubin e letërsisë evropiane. Doli nga një izolim absolut, librat e mija u bënë brenda një viti të njohura, u përkthyen në të gjithë Evropën, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Tani, sigurisht që unë isha në qendër të vëmendjes. Sigurisht që unë do të bëja një udhëtim në Francë, ose edhe një tjetër, më vonë. Pse ju duket kaq çudi e madhe? Pse harroni këtë fakt? Kjo letërsi, doli pra, nga një errësirë e plotë mosnjohjeje, dhe papritur, librat e mija filluan të lexohen në Paris, një vit më pas, gjashtë muaj më pas në Nju York, në Berlin, kudo. Po mirë, nuk e mendoni juve, si shpjegohet që letërsia e një vendi që ish një burg i madh, papritur e lexon një lexues i huaj. Kush e detyron lexuesin francez të lërë shkrimtarët e vet e të më lexojë mua. Pse? Kush e detyron lexuesin Londinez? Se ka patur edhe zëra që i manipulonte Tirana, - marrëzira te pafundme! Atëherë, zotëri, unë të bëra ty letërsi në... Dhe unë nga kjo, nga një anë... Ishte dyfishe kjo, nga një anë mua më ndihmonte, se më mbronte, kjo njohje ndërkombëtare, por dhe më krijoi probleme, sepse unë u bëra i dyshimtë: “Ç’është ky shkrimtar që po na del, që po e pëlqeka borgjezia?” Se elozhet për mua ishin të pafundme, ju i keni parë besoj nëpër shtyp. Domethënë tërë epitetet që mund të thuhen, që mund të ëndërrojë çdo shkrimtar, janë thënë për mua. Dhe unë isha në atë burg atje në Shqipëri. Kjo është ajo gjëja më paradoksale që ka ndodhur në ashtu... Që librat e mija shiteshin nëpër kryeqytetet perëndimore. Pse bliheshin? Se ishte propagandë komuniste? Vëretetë kishte nevoja Evropa të merrte propagandë komuniste nga Shqipëria? Vërtetë kishte nevojë Parisi dhe Londra të merrnin?






Zoti Kadare, cilat kanë qenë dhe janë problemet tuaja me Rexhep Qosen? Përveç debatit për identitetin evropian të shqiptarëve ose jo ka edhe një goditje shumë të fortë që ai ju ka dhënë disa ditë më parë, në një intervistë që ka dhënë për shtypin e Kosovës.

Çfarë? Që ka gënjyer? Pse thoni: “Goditje”. Ka thënë një mashtrim që ka turpëruar veten. Ka dhënë pra, atë që thashë, që Ismail Kadareja ka futur në burg Todi Lubonjën dhe dhe Fadfil Pacramin.

Ju ka quajtur persekutor të shkrimtarëve shqiptarë.

Po është një mashtrim, fare, i gradës më të ulët.

Çfarë probleme keni ju me të?

Nuk kam... asnjë problem s’kam patur, në kuptimin, ky ka qenë, herë pas here kundër meje. Se pse ka qenë, ai mund ta shpjegojë.

Që kur .....

Që në shtatëdhjetën. Dilte kundër meje. Ky ka bërë një polemikë të madhe, me një grup shkrimtarësh kosovarë, për shkakun tim dhe të Eqerem Çabejit. Ju nuk e dini. Jeni të rinj. Po të hapni ato libra sepse ai ka botuar edhe një libër... e ka përshkruar edhe një një libër atë! Një libër i turpshëm do të thosha unë, ky i ka pasur kundra të gjithë shkrimtarët e rinj të Kosovës për këtë gjë, sepse ka qenë kundër meje.

Cili ka qenë shkaku?

Nuk e di. Unë mendoj, nuk dua të bëj spekullime, unë mendoj se këtu është zilia njerëzore. Zilia njerëzore është shkaku bazë në fushën e letrave. Nuk ka shkak më të fuqishëm se ky. Qoftë ky, qoftë Lubonja, se këta të dy kanë marrë flamurin e kësaj Janullës tashti, këta kanë zili njerëzore. Unë mund të thosha dhe për Lubonjën, që është pjesë e nomenklaturës, por nuk bëj spekullime të tilla.
Të hap një parantezë, unë nuk kam asgjë kundër shkrimtarëve mediokër, shkrimtari mediokër është pjesë e peizashit botëror kulturor, shumë i rëndësishëm. Madje në një mbledhje, një takim, kam thënë që unë kam admirimin më të madh për shkrimtarët mediokër, filluan të qeshnin, kujtuan se po tallesha. E kam thënë në Itali, dhe u kam thënë mos qeshni, sepse këta janë një ushtri e madhe e artit, e flijuar për artin, sepse këta e dinë që do vdesin, këta janë që sigurojnë miliona lexues të letërsisë, që arti i madh nuk i siguron dot. Këta janë mediokrit.

Ju po thoni që Rexhep Qosja është një shkrimtar mediokër?

Po, është shkrimtar mediokër. Me këtë e tregon. Unë mund ta çmoja më tepër, me këtë e tregon që është një ziliqar.

Këtë mendim keni pasur dhe përpara se ai t’ju godiste?

Shikoni, i kemi ngritur disa figura, më tepër se c’duhet. Shumë njerëz mendojnë që ai është një shkrimtar i rëndësishëm. Dhe ai ka qenë publicist i rëndësishëm, historian i rëndësishëm. Po me këtë që bëri, këtë sulm të shfrenuar, mendja më shkon që do është i tillë, se nuk gjej dot arsye. Shkrimtari mediokër, unë s’kam gjë kundër tyre, por kur shkrimtari mediokër bëhet agresiv dhe sulmon shkrimtarin tjetër që është mbi ti, është bisha më e egër që mund të mendohet në botë, nuk ndalet përpara asgjëje. Këtu qëndron tmerri i mediokritetit. Dhe kjo është histori e përjetshme e njerëzimit, nuk ndryshon. Do thoni ju, mediokriteti dhe zilia, cmira, nuk janë vetëm tek shqiptarët. Tek shqiptarët janë shumë të theksuara, ato janë kudo në botë, por kultura i pakëson, i zbeh ato.



03/11/2006
KATEGORIA: Politike
shekulli

[Dr Rieux]

Eshte dhe nje teme tjeter, me duket, ku diskutohet per Kadarene dhe problemin me familjen Rrapi. Po paten mundesi administratoret ti bashkojne mire do bejne.

Brari ajo intervista e Shekullit nuk e di pse po ishte pergjysem. TemA e botonte te plote.

_________________________________



INTERVISTA SPECIALE E DITES ME KADARENE


Intervista e plotë e shkrimtarit të njohur në emisionin “Opinion”



Kadare: Historia ime me familjen e Janulla Rrapit



Pse është vendosur në qendër të sulmeve kohët e fundit. Qëndrimet e tij për hapjen e dosjeve të komunizmit. Si konceptohet ky proces nga Kadare. Shkrimtari flet për marrëdhëniet e tij me Rexhep Qosen, Dritëro Agollin, Paskal Milon, Besnik Mustafajn etj. Komente për çmimin Nobel dhe veprat e fundit





Zoti Kadare, u bë pothuajse një muaj që mediat shqiptare kanë patur në qendër të vëmendjes një debat që lidhet me ju dhe që ka nisur fillimisht me qëndrimin ndaj hapjes së dosjeve, figurës së Enver Hoxhës dhe më pas me një problem që familja juaj ka patur në fillim të viteve ’80 me një familje tjetër në Tiranë, familjen Rapi. Si e keni përcjellë këtë fushatë?



Unë mendoj se nuk ka shkrimtar normal në botë që do të jetë në qendër të vëmendjes për gjëra të tilla. Shkrimtarët, po, mund të jenë në qendër të vëmendjes kur botojnë një libër, kur ka diskutim për të, qoftë mendime të ndryshme qoftë dhe kur atij nuk i pëlqejnë, por që të jetë në qendër të vëmendjes për marrëzira, për fantazira, për përralla, për shpifje, për deformime, sigurisht që nuk i pëlqen askujt.

Megjithatë, unë nuk jam i imunizuar nga kjo, herë pas herë kam qenë objekt i sulmeve, fushatave, gjysëm-fushatave, gjysëm të hapura, gjysëm të fshehta, kështu që e kam përcjellë dhe këtë herë. Kjo ka qenë më e forta nga të gjitha…



Më e forta nga të gjithë fushatat?



Më e ulëta do të thosha, më e pamoralshmja nga të gjitha, dhe e kam përcjellë, nuk mund të them me shpërfillje, kurrsesi, por jo dhe në mënyrë tragjike, siç mund ta mendojë ndokush, sepse në thelbin e saj, kishte një mashtrim të madh, dhe asgjë tjetër. Kur njeriu e di si është e vërteta, dhe e ka ndërgjegjen e qetë, trazimi është i sipërfaqshëm.



Shpresoj që në vijim të intervistës t’ju pyes me hollësi për të gjitha këto…



Patjetër. Shkrimtari është njeri publik, dhe e ka detyrë, kur lexuesit e tij, kur publiku, do të dijë, ta sqarojë. Unë jam kundër asaj që thonë se: “po ç’merresh me këto gjëra, me këto poshtërsi, me këto meskinitete”. Njeriu duhet të sqarojë, derisa je njeri publik ke disa detyrime publike.



Doja t’ju bëja një pyetje që nuk ka lidhje me thelbin. A është e mundur realisht që të sqarohen probleme të tilla?



Është e mundur. Është e mundur kur nuk ka imoralitet, kur nuk ka dinakëri, dhe kur ka një nivel qytetar të shtypit dhe të opinionit që qëndron mbi mesataren. Kurse në një atmosferë të ndotur moralisht, duken të vështira, por dhe në këtë rast, kjo gjë duket e mundur.



Si shpjegohet atëherë që në Shqipëri nuk arrihet të sqarohen probleme thelbësore prej kohësh?



Sepse Shqipëria nuk ka traditë demokratike. Nuk ka traditën e të folurit shoqëror. Shqiptarët nuk dallohen për kurajo civile. Trimëria shqiptare është një trimëri e veçantë ballkanase dhe shqiptare, me pak traditë civile. Dmth është shprehur trimëria shqiptare, e pranojmë se populli ynë nuk është popull frikacak, se ka disa popuj që nuk i përballojnë dot ndeshjet me vështirësitë, ka popuj që kanë ulur kokën, që ulin kokën...



Pse thoni që nuk kemi kurajo civile?



Përsa i përket kurajos civile, Shqipëria ka traditë shumë të pakët, se nëqoftëse kemi jetuar pesë shekujt në një shtet totalitar, pushtues, koncepti i trimërisë është grumbulluar tek koncepti i lirisë. Lirisë si të thuash në kuptimin kombëtar, patriotik, por duke bërë një jetë të pakët civile, qytetëruese, ende ajo nuk është përpunuar me mekanizmat e jetës shoqërore dhe institucionale, ne kemi pasur një periudhë të shkurtër, ajo që quhet republika e parë, pastaj mbretëria, dhe pastaj erdhi diktatura komuniste, dhe liritë civile, jeta civile u zhduk përsëri, për arsye të tjera, nuk është më pushtimi otoman, por është një gjë ndoshta dhe më e rrezikshme për jetën civile...



Që ishte?



Ishte regjimi komunist. U shuan të gjitha institucionet civile.



Si vjen jehona e shtypit dhe debatit të shoqërisë shqiptare, deri tek ju, në Paris?



Është shumë e lehtë. Përpara ndoshta nuk do të vinte, por...



Jo thjesht si kanale, por a vjen e përthyer, e shumëfishuar, më alarmante sesa është?



Çdo shkrimtar ka një mekanizëm për të kapur atë gjë që është më thelbësore, hyn në mjeshtërinë e tij, hyn në teknologjinë e krijimit, të dijë të kapë atë çka është thelbësore, dhe atë që është e dorës së dytë, të tretë dhe çka është krejt kot, kashtë. Unë besoj se herë pas here, ky mekanizëm funksionon. Edhe në këtë rast.



Zoti Kadare, do doja, përpara se t’ju pyes për atë që quhet çeshtja e Janulla Rrapit, dhe që ka patur shumë debat në shtyp, të shkoja një hap më përpara, aty ku nisi debati. Në një intervistë që i keni dhënë VOA, shërbimit shqiptar të Zërit të Amerikës, ju u shprehët, pa ekuivok, për hapjen e dosjeve të ish-sigurimit të shtetit. A mund të ma riformuloni për shikuesit tanë, idenë që keni dhe që keni pasur për hapjen e dosjeve. Ç’konceptoni ju me hapje dosjesh, dhe ç’domethënë të hapen dosjet e ish-sigurimit?



Vetë fjala dosje dhe hapje dosjesh në Shqipëri ka filluar të deformohet, kuptohet në mënyra të ndryshme. Pak a shumë ideja ime ka qenë kjo, është një ide e vjetër, kam thënë, duhet të hapen arkivat e fshehta; e kam formuluar kështu, të dalë e vërteta. Një shtet, një vend, një komb, një ndërgjegje kombëtare nuk mund të funksionojë normalisht nëqoftëse mban xhepa të errët brenda saj. Unë e kam thënë në disa esse të miat, se nëqoftëse kemi qytetërim grek, kyçi ku ai filloi ishte se Greqia hapi një xhep për një krim që kishte bërë, dmth asnjë popull s’mund të fshehë, asnjë shtet, asnjë administratë, nëse është e përlyer në krim. Dhe shoqëria shqiptare, e të gjithë shoqëritë që kanë qenë komuniste, duhet ta bëjnë këtë proces dhe për çudi erdhi tashi vonë, u përtërit kjo gjë nga Këshilli i Europës. Ai ia kërkoi vendeve ish-komuniste ta bëjnë këtë proces, ose ta kryejnë gjer në fund. Procesi nuk është kryer, Shqipëria është e fundit. Unë nuk kam dashur as të marr flamurin, as të dallohem, as të spekulloj me këtë, unë nuk kam kohë, unë jam shkrimtar, e kam mendjen kryesisht tek vepra ime. Kur më është kërkuar një mendim e kam dhënë, kur nuk më është kërkuar, nuk kam marrë iniciativë. Kjo ka qenë një intervistë e Zërit të Amerikës, që ndoshta nuk do të hapej fare me emrin tim, nëse një ditë nuk do më merrnin në telefon dhe të më kërkonin mendim.



Gjithsesi, pse ju keni kërkuar vazhdimisht që hapja e dosjeve të jetë një lloj katarsisi?



Unë nuk mund ta konceptoj një shoqëri demokratike, një shoqëri që del nga një gjendje post-diktatoriale, të mos e bëjë këtë. Gjermania nuk mund të ishte kurrsesi ajo që është sot nëqoftëse nuk do ta bënte këtë proces. Asnjë shtet, asnjë popull, asnjë komb, nuk mund t’i shpëtojë kësaj, është qëndrimi normal, si të thuash, shëndeti normal, nuk është luks kjo gjë, kjo është e detyrueshme që të bëhet.



A do ta ndyjë në rast hapjeje shoqërinë shqiptare kjo gjë?



Pikërisht, më lejoni t’u përgjigjem për këtë. Për këtë arsye nuk kam dashur të marr kurrsesi asnjë flamur në këtë proces. E kam quajtur, në Zërin e Amerikës, po marr të fundit, proces jo i gëzueshëm, kam theksuar që është i vështirë, kam theksuar që nuk duhet abuzuar me të, kam theksuar që ushtria, armata, e atyre që quhen denoncues, ose spiuna, informatorë është një armatë e pikëllueshme, një pjesë e së cilës kanë një tragjedi të madhe brenda saj, dhe ne nuk mundet në mënyrë çnjerëzore …



Ç’tragjedi?



Tragjedia është sepse rekrutimi i tyre ka qenë një dramë më vete. Midis tyre ka fatkëqinj, midis tyre ka njerëz që kanë rënë në kurth në mënyrat më djallëzore që përdoreshin në diktaturë, midis tyre madje ka kundërshtarë të shtetit, që janë kapur si kundërshtarë dhe u kanë dhënë këtë alternativë, ose të na informosh ose të bëra gjëmën, me fëmijët, me vajzën, me djalin, me gruan. Në burgje janë bërë rekrutime, në torturë disa herë. Dmth si mundet ne t’i vëmë këta, prandaj unë kam propozuar këtë për këtë arsye…



Hapja e dosjeve a mund të bëjë që ata të ridënohen moralisht?



Jo. Prandaj unë kam propozuar që njerëzit e thjeshtë, që janë 90 përqind e kësaj armate, të mos preken. Unë e kam përcaktuar, mendimi im, të mos preken kurrsesi, sepse popullit shqiptar do t’i shkaktohet kjo vuajtje e re, shpesh herë krejt e padrejtë. Sepse, më falni, të hap parantezën, kam theksuar se janë fajtorë dyfish se këta rekrutuesit, janë fajtorë të gjithë nomenklatura që nuk janë spiunë, por ata mund të fërkojë duart tani: “hë ua hodhëm këtyre”. Është fajtore kupola e lartë komuniste, kryekriminelët. Ata duhet të përgjigjen në radhë të parë dhe jo këta.

Tani mendimi im se ku duhet të hapeshin dosjet. Të hapeshin dosjet e atyre njerëzve që me grykësi, pasi kanë bërë këtë gjë, duan prapë të bëjnë karrierë politike, duan të futen në Kuvend, të futen në qeveri, duan të drejtojnë mediat, duan të drejtojnë opinionin publik. Këta tahmaqarë, këta grykës nuk meritojnë më mëshirën tonë, dhe këta janë disa qindra, nuk e di sa mund të bëhen, maksimumi një mijë, dy mijë, s’ka më tepër. Të kufizohet vetëm tek këta kam thënë, gjithmonë.



Përsëri arrijmë në një lloj kontradikte zoti Kadare, sepse ndërkohë që nga parlamenti, nga institucionet largohen këta persona, ose persona publike që kanë qenë bashkëpunëtorë të sigurimit, mund të mbeten në këto institucione, pavarësisht se cilat do të jenë institucionet, persekutorë të tyre, punonjës të sigurimit, shefa që i kanë bërë këta bashkëpunëtorë…



Prandaj thashë që kjo është një fazë, një proces, një operacion kirurgjikal nga njëra anë, që ka dhe anën tjetër. Kjo duhet të shoqërohet me një spastrim, jashtë atyre që quhen dosje. Në vendet ish- komuniste kemi një përvojë, nuk ka pse të hiqemi sikur jemi përpara një problemi të pazgjidhshëm, përpara një enigme, jo. Ka përvojë gjermane, hungareze, çeke, e kanë bërë, s’ka ndonjë çudi të madhe këtu, nuk e ka bërë Rusia fare, por e kanë bërë të tjerë. Nuk ka patur tragjedi fare. Janë hequr në Gjermani, kujtoj, brenda një dite, gjatë një pastrimi të dytë, 13 mijë mësues. U duk sikur u përmbys bota, jo, aspak. Unë s’jam që të hiqen mësuesit, por Gjermania e gjykoi kështu, sepse ishte shumë e keqe, siç duket e kaluara e tyre me nazizmin. Nuk bëhet hataja. Unë jam kundër kësaj, kundër këtij revanshi, nuk ka nevojë për të, kurse për nivele të tjera, drejtora të rëndësishëm, zv/ministra, përfaqësues të jetës publike, nuk kanë nevojë të jenë, nuk ka nevojë populli shqiptar për ta.



Ju po flisni për një lloj dosjesh, për ato që lidhen me bashkëpunëtorët e sigurimit të shtetit…



Jo, unë fola tani jashtë...



Dakort, por sistemi komunist ka patur një sistem të shumëfishuar të dosjeve, kanë qenë dosjet e kuadrit, kanë qenë dosjet e lagjeve dhe të fronteve, kanë qenë dosjet e qendrave të punës, ju keni qenë në Lidhjen e Shkrimtarëve, padyshim që ka patur dosje të denoncimeve të shkrimtarëve?



Po, dhe është zhdukur komplet.



Si është zhdukur?



Arkivi i Lidhjes së Shkrimtarëve është zhdukur. Është djegur.



Ka qenë i rëndësishëm si arkiv?



Mendoj se po, sepse atje janë të arshivuara të gjitha mbledhjet e kryesisë ku ka pasë shpesh herë debate, dënime dhe atje ka qenë e vërteta se ç’qëndrime kanë mbajtur...



A jeni i sigurtë se është zhdukur ky arkiv?



Deri tashi s’gjendet asgjëkundi, asgjë. Kështu thonë të gjithë, unë e kam besuar. E kam lexuar në shtyp. Arkivi është djegur.



Gjithsesi, si do veproni me këto dosje të tjera që duket se nuk janë aq të rëndësishme, por që shprehin mënyrën e funksionimit të një diktature?



Jo, këto janë të rëndësishme shumë. Prandaj e kam thënë gjithmonë, në kupolën më të lartë, dënimi duhet të jetë më i ashpër, duke zbritur sipas përgjegjësisë. Nuk është e pamundur, se disa thonë, nuk gjejmë dot emrat e spiunëve, nuk gjejmë ato, nuk gjejmë këto. Po tjerat mor zotëri, ti ke emrat e gjithë anëtarëve të komitetit qëndror, byrosë politike, karrierës së tyre, të shefave të kuadrit, që kanë qenë tmerri i Shqipërisë. Nuk i nget njeri, fërkojnë duart tani, se shefat e kuadrit kanë qenë ndër rekrutuesit kryesorë disa herë.

Thonë se ka patur një polici të fshehtë, krejt speciale, që është e pazbuluar ende që drejtohej nga pjesa më e lartë e kupolës së komitetit qëndror, nuk e di sa është e vërtetë. Por unë e besoj.



Zoti Kadare, në rast hapjesh, në rast se shoqëria shqiptare do të merrte një vendim për t’i hapur këto dosje, ju personalisht do të kishit frikë nga kjo hapje?



Absolutisht jo. Unë po ju them, sepse ra fjala tashi në qendër të kësaj fushate, që u hap tani kundër meje dhe kundër vajzës sime. Unë nuk dua tani të abuzoj me sentimentet prindërore…



E kam fjalën në një tjetër lloj sikleti. Disa ditë më parë, Rexhep Qosja, një kolegu juaj në Kosovë është shprehur se tani vonë ka mësuar sPaçrame ju keni denoncuar disa drejtues komunistë të kohës, siç ishin Todi Lubonja, Fadil Paçrami etj. Pra a jeni marrë me denigrimin e shkrimtarëve të tjerë, pa përmendur rastin e Bilal Xhaferrit etj?



Absolutisht jo. Përkundrazi, hapja e tyre do të heqë këtë mjegull mashtruese. Dhe unë kur kam ngulur këmbë, ka qenë dhe arsye private vec të tjerash, se këto thashetheme qarkullojnë kudo. Çdo sistem komunist ka patur një drejtori të veçantë për diskretitimin e personaliteteve. Në Shqipëri, kjo mesa duket vazhdon. Nuk është e organizuar dhe e strukturuar, po degët e saj vazhdojnë kudo të diskretitojnë. Rusia sovjetike arriti kaq larg, sa arriti të diskretitojë shkrimtarë perëndimorë, arriti deri në Amerikë, për shembull Dos Pasos përmendet si shembull se si KGB-ja i organizoi një diskretitim edhe në Amerikë. Arriti me njerëzit e saj.

Po e mbyll parantezën. Unë jo vetëm që nuk kam frikë, por është e kundërta, sepse e kam thënë dhe herë tjetër në një intervistë, që në ka gjë për të cilën jam krenar në jetën time, është që në një mijë vjet të kërkohet, në një mijë arkiva, nuk do të gjenden kurrë dy rreshta të miat ku të kërkohet dënimi i dikujt, kurrë. Dhe kanë kërkuar mos kujtoni, këto 15 vjet, si minj janë shpërndarë kudo, kjo strukturë që punon kundër meje. Por nuk kanë për të gjetur.

Tani po kthehem tek deklarata e Qoses. Deklarata është më e shëmtuar se sa thatë ju.



Nuk gjendet asnjë letër ku të keni shprehur qoftë dhe një konsideratë negative ndaj një shkrimtari të caktuar?



Konsideratat negative i kam shprehur në shtyp ose...



Flas në dokumenta konfidencialë?



Mund të kem kujtuar në ndonjë letër, që zotërinj, juve mua më bëni po ato kritika që vetë ia keni bërë një shkrimtari që tani ndodhet në burg, dhe quhet armik i partisë, ose që mi ka bërë ai mua. Ja kaq.

T’ju them dhe diçka. Lidhur me këtë deklaratën e Qoses që thatë ju. Ajo është më e keqe nga ajo që thatë ju. Ai thotë: kam lexuar në shtypin shqiptar letrën që Ismail Kadare i ka dërguar shefit të sigurimit shqiptar për dënimin e Fadil Paçramit dhe Todi Lubonjës. Mor zotëri, ku e paske parë ti këtë letër?



Ekziston?



Absolutisht s’ekziston. Është një mashtrim nga më të ndyrët. Dmth, unë jam mësuar tashmë me mashtrime, por deri këtu nuk kisha parë mashtrim të tillë. E keni parë ju në shtypin shqiptar të botohet ndonjë letër e tillë? Si mund të ekzistojë? E keni parë ju? Ju jeni dhe gazetar i njohur. Ku e keni parë, se ai thotë që e kam parë në shtypin shqiptar. Mor, ku e pe mor mashtrues, t’i thuash, ku? Dhe “Gazeta Shqiptare” që e boton intervistën nuk ka verifikim për një gjë të tillë, “more keni parë gjëkundi ndonjë vepër të tillë?”, ose ai televizioni që e jep si scoop gjithë ditën. Ku e paskan parë këtë? Ku ekziston kjo? Hajde të thotë se e di unë nga burime sekrete, do dalë. Po ai thotë e pashë në shtypin shqiptar. Todi Lubonja ka shkruar dy libra më pas për dënimin e tij, ku denoncon me dhjetëra njerëz, dhe Todi ka qenë natyrë e ashpër, nuk është nga ata që falin kollaj dhe ka faqet më të admirueshme për mua atje.



Ç’raporte keni pasë me të pas dënimit?



Raporte krejtësisht miqësore, si më përpara.



A keni marrë pjesë direkt, ose indirekt, ndoshta dhe pa dashje në persekutimin e ndonjë shkrimtari?



Asnjë. Bllofi i Bilal Xhaferrit është mashtrim e gjitha. Bilal Xhaferri në një mbledhje është ngritur me dy fjalë dhe më ka kritikuar mua, se unë nxij realitetin socialist, nxij gruan shqiptare dhe klasën punëtore shqiptare, më ka akuzuar se po sjell metoda dekadente, revizioniste në letërsinë shqiptare dhe e ka ndërprerë Fadil Paçrami, duke i thënë mos je ti që do na mësosh neve si të jemi komuniste. Tani, thonë të tjerët, ne nuk e dëgjuam mirë çfarë tha, se është e turpshme kritika që më bëri ky, gjoja i djathtë, dhe thonë, nuk dëgjuam mirë, po rëndësi ka që u kritikua Kadareja. More qen bir qeni, pse paska rëndësi që kritikohem unë, çfarë jam unë, Hitler jam unë. Po unë jam kritikuar, kjo kritikë u bë,‘67 ose ’68 ka ndodhur kjo, dy vjet më para unë kam botuar “Përbindëshin”, jam quajtur dekadent, ç’nuk jam quajtur, më është ndaluar libri. Të më kritikoje mua, është gjëja me e lehtë në Shqipëri. Unë jam kritikuar, kam pesë-gjashtë vepra të ndaluara, me sulme, kritika disa herë, menjëherë kam bërë autokritikë, po kam bërë vepër të gabuar, dekadente, anti- parti bile kam thënë, jam detyruar të them. Tani si qenka, të kritikojë Ismail Kadarenë, këtë e ka bërë vetë shënim Bilal Xhaferri, ishte si të kritikoje Enver Hoxhën. Kujt ia hedhin këta, këto gjëra, kujt ia mbushin mendjen, popullit shqiptar? Sporti kombëtar në Shqipëri ishte kritika ndaj meje. “Dimri i vetmisë së madhe”, që ma përmendin si një vepër konformiste, tre muaj vazhdoi, jo kritikë në shtyp, po ç’nuk thanë për të.*



Ndërkohë shtypi shqiptar ka botuar një autokritikë tuajën për poemën “Pashallarët e kuq. Përse e bëtë këtë autokritikë? Mundet edhe mos ta kishit bërë duke i qëndruar besnik idesë tuaj.



Jo! Isha i detyruar ta bëja. Çfarë të keqeje ka ajo autokritikë, se të tërë ngatërrohen për punën e kësaj autokritike? Çfarë të keqe ka pra? Eshtë botuar tani në disa gjuhë dhe, në thelb, ajo është një gjë kurajoze. Unë i them jurisë që më gjykon se kam bërë një vepër armiqësore: Po kam shkruar një vepër armiqësore. Unë deklaroj përpara tyre që unë kam shkruar një vepër antiparti. Unë deklaroj përpara tyre që kam shkruar një vepër kundër diktaturës së proletariatit dhe shtetit shqiptar. Çfarë të keqe ka? E vetmja mbrojtje që bëj, unë them (do t’i shpjegoj unë pse e bëra) që unë doja të shkaktoja trazira. Kjo ishte e vërtetë. Unë s’e kisha bërë me atë qëllim. Ajo vjershë nuk i ka këto, por ata ashtu e kritikuan dhe unë thashë: Po ashtu është. E çfarë të keqe ka? Çfarë të keqe ka që unë them se ktheva armët dhe godita partinë? A keni menduar ndonjëherë që kjo ka qenë dëshira e çdo shkrimtari në botën komuniste? Që të vinte një ditë që të mund ta thoshte këtë. Mua mu dha një rast i çuditshëm dhe e thashë. Çfarë të keqe ka? Më thoni! Trimëri absolute do të ishte që të thoja që, unë e kam bërë këtë sepse unë jam antikomunist, antiparti dhe që unë të shkoja në pushkatim. Duhet të shtoja edhe këto fjalë. Unë thashë: E kam bërë jo me këtë qëllim. Dhe në të vërtetë unë nuk e kam bërë me qëllim që të shkaktoj ndonjë përmbysje. Eshtë qesharake që një vjershë të shkaktojë...



A keni tentuar ndonjëherë, zoti Kadare që pas viti 90 të ta quani veten disident ose...



Jo, më falni. Se janë bërë spekullime shumë me këtë poemë, spekullime nga më të shëmtuarat. Çfarë thuhet. U botua vjersha. Po s’ishte ndonjë gjë ajo vjershë! Dakort, kjo vjershë nuk ishte ndonjë gjë. Por ama këto kritika kundër meje u bënë. Ore, t’i bëj pyetjen njëherë, po ç’është ky tërbim i shtetit kundër një vjershe të kotë? Të kotë! Quaje edhe realiste socialiste po deshe. Ti mendo, është njëlloj sikur të themi tani, se e ka përmendur dikush në shtyp... U pushkatuan dy poetë: Vilson Blloshmi, Genc Leka. Në Shtatëdhetë e shtatën. Tmerr. Dy vjet pas kësaj historie. Le të themi tashti të hapim vjershat e tyre... mo po këto vjersha sikur s’kanë ndonjë gjë, fare. Vjeshta po vjen, oxhaku, zjarri, kjo ... kanë diçka, po kaq. Dhe të themi tashti: këta poetë, na paskan qenë hileqarë? Mor po ata u vranë për atë. U vranë për atë paranojë të kësaj diktature që shikonte armikun kudo. Mund t’i bëjnë fajtorë tashti ata? Ata u vranë vërtetë. Vjershat s’kishin ndonjë gjë. Po ata u vranë ama. A mund të themi tani që kjo vjershë nuk ka ndonjë gjë të madhe, prandaj qenka fajtor autori? Unë jam fajtor? Si qenkam unë...? Nuk është fajtor shteti që më godet mua kot? Zgjohet në mëngjes edhe...?



Megjithatë, unë doja t’ju pyesja, se dua të rikthehem edhe njëherë tek problemi i Qoses, a keni qenë ju disitent zoti Kadare, në këndvështrimin tuaj?



Ky është një nga spekulimet më të poshtra që bëhet kundër meje. E çfarë bëhet?



Ç’do me thënë kjo?



Ja si e shpjegoj. Thuhet që Kadareja është shkrimtar shumë i mirë, e pranojnë gjoja këta hileqarë të mëdhenj, por ama nuk durohet që të thotë: “Jam disident”. More zotëri, ku e ke parë ti që unë kam thënë që jam disident? Po ju them, kërkoni nga të gjitha anët. Nuk do të gjeni kurrë një deklaratë timen. Përkundrazi, kam thënë: „Nuk kam qenë disident“. Nuk më ka interesuar kjo gjë. Më ka mjaftuar letërsia. Dhe kam thënë…



Nuk ju ka interesuar, apo nuk keni mundur të beheni...



Ja t’ua shpjegoj juve. Kam thënë: “unë jam shkrimtar (një formulë që është paraqitur…), që jam përpjekur dhe kam bërë letërsi normale në një vend anormal”. Kam thënë: “nuk kam qenë i persekutuar”. S’është e vërtetë se kam thënë… E shpikin vetë... Eshtë metodë e ndyrë shqiptare. Shpik një gjë që... Tani kjo është pasuruar, kjo meny është... „Ismail Kadareja ka thënë që refugjatët janë jashtëqitje e kombit“. Eshtë një nga shpifjet më të shëmtuara që ka zënë vend kudo. Pse? Atje u duk. Atje unë kuptova se sa thellë është futur sigurimi në popullin shqiptar. Ju ka dhënë urdhër agjentëve të tij në nëntëdhjetën: të hapni këtë shpifje për Kadarenë.



Nuk është e vërtetë kjo deklaratë?



Absolutisht kurrë. Kam thënë të kundërtën. Eshtë botuar e kundërta, teksti. Eshtë botuar dhjetë herë në shtyp. Ju vetë e keni botuar njëherë në gazetën tuaj. Nuk pi ujë përgënjeshtrimi sepse spiunët janë ende aktivë ose njerëzit naivë që u besojnë spiunëve. Prandaj... Ku e kishim fjalën?



Tek disidenca.



A, tek disidenca. Unë nuk kam thënë kurrë. Tani...



Po a keni tentuar ndonjëherë, zoti Kadare, që ta paraqisni veten, përmes të tjerëve, si një disident?



Absolutisht jo. Kanë thënë të tjerët, çfarë t’i bëj unë gazetarit të huaj që thotë: “Shkrimtari disident Ismali Kadare...”. Çfarë t’i bëj unë. T’i bëj telegram zotërisë, t’i them s’jam disident? Kur më pyet mua: “S’është e vërtetë, nuk kam qenë…”. Tani, pyetja shtrohet në mënyrë shumë të papranueshme. Njëherë dikur, e pyetën një shkrimtar: „Pse s’u bëre ti disident“. E para, or zotëri, nga ana parimore, ti do të më mësosh mua? S’dua të bëhem disident! S’kam dashur! More mund të them: „kam qenë komunist“. Pse paskam qenë i detyruar unë të bëhem disident? A, nëqoftëse unë them, Po, ti ke të drejtë të më thuash: „S’ke qenë disident“. Nëqoftëse unë them... Pra pyetja ...



A është ky një lloj faji, që s’jeni bërë disident?



Asnjë faji s’është që s’kam qenë disident. Unë nuk jap shpjegime, sepse është e shëmtuar dhe meskine të thuash se... kushtet nuk ishin, gjë që është krejt e vërtetë, po unë parimisht e them: “S’kam dashur të bëhem”. Jo. Ta marrim nga ana parimore, njerëzore.



Nëse do të kishit mundësi, do të mund të bëheshit dissident?



Po sigurisht do të bëhesha, po kjo është një punë që unë s’e vërtetoj dot. Por unë them të parën: Nuk kam dashur të bëhem. Ta zëmë... Ti s’ke të drejtë, askush, të më bëjë mua pyetjen. Unë mund t’i them: „Ore zotëri, po ti pse s’je bërë disident?“ Eshtë bërë njëherë një dialog, e kam përmendur në një nga librat e mija, është ngjarje e vërtetë: Një njeri i thjeshtë i thotë një intelektuali: „Ja juve intelektualët, neve popullin na latë në errësirë...

-Po mirë... si, - thotë ai?

-Po ja, pse s’u bëre disident?

-Po mirë, pse të bëhesha unë, - i thotë ai.

-Po se ti je me shkollë, edhe di të bëhesh disident

-More, më fal. Ti je njeri i thjeshtë?

-Po

-Dy litra vajguri kushtojnë dhjetë lekë të vjetra. Merri, spërkatu me të përpara kryemisnistrisë, të bësh bujë, Kupton ti? - Dhe të bëhesh edhe i famshëm, se vuan nga kjo, që je i thjeshtë. Dhe të bëhesh Jan Palahu, - si heroi i Çekosllovakisë,- hero i vendit. Pse s’e bën,- i tha. Pse më jep mësime morali mua?

I them unë këtyre, kështu*: lubonjëria me shokë që thonë: “Më mirë të ishe vrarë se sa ashtu...”. E para njëherë, s’kam dashur. Nuk mund t’ia bësh asnjë qenieje njerëzore këtë pyetje: “Pse s’u vrave ti, që të bëj sehir unë”. “Po pse s’u bëre ti”,- ti them unë. Ishe njëzetë vjeç, ishe i lirë. Pse s’u bëre ti? Të merrje një bezinë ose atje.. të merrje të hidhje një bombë po deshe..., meqenëse ishe kaq trim, atje pranë bllokut, meqenëse jetoje rrotull, hyje e dilje, e të bëheshe i famshëm. Pse s’u bëre ti? Ç’të pengoi? E pse ma kërkon ti mua? Ku kam bërë unë këtë pakt me popullin shqiptar, që do bëhem disident, që të bëhem dëshmor.



Problemi qëndron që pas vitit nëntëdhjetë, ju keni tentuar apo jo ta hiqni veten si disident?



Absolutisht jo. Unë s’kam thënë... Ku e keni fjalën disident? Unë kam thënë...



A e keni quajtur veten i persekutuar, zoti Kadare?



Unë nuk e kam quajtur veten. Unë kam treguar kujtime të ndryshme, siç kanë ndodhur gjërat, shpesh duke më pyetur... Ato janë... merri si të duash. Thuaj: “në kujtimet e tij, teprohet kjo ana e zymtë”. Unë nuk e kam fshehur asnjëherë atë jetë që kam jetuar. Nuk kam thënë ndonjëherë që unë nuk kam udhëtuar jashtë, s’kam qenë në Francë, s’kam qenë ashtu... Po unë i kam thënë të gjitha. Kur më kanë pyetur arsyet, po. Unë jam i vetmi shkrimtar që është ftuar nga botuesit e tij perëndimorë. Unë kam patur mbi njëqind ftesa. Kam vajtur disa herë.



Përse?



Se jam botuar, i vetmi. Të tjerët nuk janë botuar në perëndim në atë kohë. E çfarë do? Kjo është shumë e thjeshtë. Unë merrja, minimumi dhjetë ftesa në vit. Shteti me ashtu.. do të pranonte një në një vit e gjysëm... do të pranohej një ftesë së s’bën. Sepse presioni ndërkombëtar është kaq i fortë saqë nuk..., si duket, bënte llogari që: “po i ndalojmë njëmbëdhjetë, po i japim të dymbëdhjetën”. Ja kjo është. Shumë histori e thjeshtë. Nuk merrnin shkrimtarë të tjerë shqiptarë ftesa. Unë merrja, jo vetëm që merrja ftesa, por shpalleshin në shtyp: “Kemi ftuar Kadarenë... nuk vjen, çfarë ka, çfarë po ndodh”? Bënin edhe kështu... provokime sigurisht. Provokime... do t’i quaja... pozitive! Çfarë ka këtu? Unë isha botuar, më falni... . Në 1970-tën, kur Shqipëria ishte në zi, e izoluar, unë arrita, për rastësi, qëlloi... letërsia shqipe u fut papritur në klubin e letërsisë evropiane. Doli nga një izolim absolut, librat e mia u bënë brenda një viti të njohura, u përkthye në të gjithë Evropën, “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Tani, sigurisht që unë isha në qendër të vëmendjes. Sigurisht që unë do të bëja një udhëtim në Francë, ose edhe një tjetër, më vonë. Pse ju duket kaq çudi e madhe? Pse harroni këtë fakt? Kjo letërsi, doli pra, nga një errësirë e plotë mosnjohjeje, dhe papritur, librat e mija filluan të lexohen në Paris, një vit më pas, gjashtë muaj më pas në Nju York, në Berlin, kudo. Po mirë, nuk e mendoni juve, si shpjegohet që letërsia e një vendi që ish një burg i madh, papritur e lexon një lexues i huaj. Kush e detyron lexuesin francez të lërë shkrimtarët e vet e të më lexojë mua. Pse? Kush e detyron lexuesin Londinez? Se ka patur edhe zëra që i manipulonte Tirana, - marrëzira te pafundme! Atëherë, zotëri, unë të bëra ty letërsi në... Dhe unë nga kjo, nga një anë... Ishte dyfishe kjo, nga një anë mua më ndihmonte, se më mbronte, kjo njohje ndërkombëtare, por dhe më krijoi probleme, sepse unë u bëra i dyshimtë: “Ç’është ky shkrimtar që po na del, që po e pëlqeka borgjezia?” Se elozhet për mua ishin të pafundme, ju i keni parë besoj nëpër shtyp. Domethënë tërë epitetet që mund të thuhen, që mund të ëndërrojë çdo shkrimtar, janë thënë për mua. Dhe unë isha në atë burg atje në Shqipëri. Kjo është ajo gjëja më paradoksale që ka ndodhur në ashtu... Që librat e mija shiteshin nëpër kryeqytetet perëndimore. Pse bliheshin? Se ishte propagandë komuniste? Vëretetë kishte nevoja Evropa të merrte propagandë komuniste nga Shqipëria? Vërtetë kishte nevojë Parisi dhe Londra të merrnin?



Zoti Kadare, cilat kanë qenë dhe janë problemet tuaja me Rexhep Qosen? Përveç debatit për identitetin evropian të shqiptarëve ose jo ka edhe një goditje shumë të fortë që ai ju ka dhënë disa ditë më parë, në një intervistë që ka dhënë për shtypin e Kosovës.



Çfarë? Që ka gënjyer? Pse thoni: “Goditje”. Ka thënë një mashtrim që ka turpëruar veten. Ka dhënë pra, atë që thashë, që Ismail Kadareja ka futur në burg Todi Lubonjën dhe Fadil Paçramin.



Ju ka quajtur persekutor të shkrimtarëve shqiptarë.



Po është një mashtrim fare, i gradës më të ulët.



Çfarë probleme keni ju me të?



Nuk kam... asnjë problem s’kam patur, në kuptimin, ky ka qenë, herë pas here kundër meje. Se pse ka qenë, ai mund ta shpjegojë.



Që kur ....



Që në shtatëdhjetën. Dilte kundër meje. Ky ka bërë një polemikë të madhe, me një grup shkrimtarësh kosovarë, për shkakun tim dhe të Eqerem Çabejt. Ju nuk e dini. Jeni të rinj. Po të hapni ato libra sepse ai ka botuar edhe një libër... e ka përshkruar edhe në një libër atë! Një libër i turpshëm do të thosha unë, ky i ka pasur kundra të gjithë shkrimtarët e rinj të Kosovës për këtë gjë, sepse ka qenë kundër meje.



Cili ka qenë shkaku?



Nuk e di. Unë mendoj, nuk dua të bëj spekullime, unë mendoj se këtu është zilia njerëzore. Zilia njerëzore është shkaku bazë në fushën e letrave. Nuk ka shkak më të fuqishëm se ky. Qoftë ky, qoftë Lubonja, se këta të dy kanë marrë flamurin e kësaj Janullës tashti, këta kanë zili njerëzore. Unë mund të thosha dhe për Lubonjën, që është pjesë e nomenklaturës, por nuk bëj spekullime të tilla.

Të hap një parantezë, unë nuk kam asgjë kundër shkrimtarëve mediokër, shkrimtari mediokër është pjesë e peisazhit botëror kulturor, shumë i rëndësishëm. Madje në një mbledhje, një takim, kam thënë që unë kam admirimin më të madh për shkrimtarët mediokër, filluan të qeshnin, kujtuan se po tallesha. E kam thënë në Itali, dhe u kam thënë mos qeshni, sepse këta janë një ushtri e madhe e artit, e flijuar për artin, sepse këta e dinë që do vdesin, këta janë që sigurojnë miliona lexues të letërsisë, që arti i madh nuk i siguron dot. Këta janë mediokrit.



Ju po thoni që Rexhep Qosja është një shkrimtar mediokër?



Po, është shkrimtar mediokër. Me këtë e tregon. Unë mund ta çmoja më tepër, me këtë e tregon që është një ziliqar.



Këtë mendim keni pasur dhe përpara se ai t’ju godiste?*



Shikoni, i kemi ngritur disa figura, më tepër se ç’duhet. Shumë njerëz mendojnë që ai është një shkrimtar i rëndësishëm. Dhe ai ka qenë publicist i rëndësishëm, historian i rëndësishëm. Po me këtë që bëri, këtë sulm të shfrenuar, mendja më shkon që do është i tillë, se nuk gjej dot arsye. Shkrimtari mediokër, unë s’kam gjë kundër tyre, por kur shkrimtari mediokër bëhet agresiv dhe sulmon shkrimtarin tjetër që është mbi ti, është bisha më e egër që mund të mendohet në botë, nuk ndalet përpara asgjëje. Këtu qëndron tmerri i mediokritetit. Dhe kjo është histori e përjetshme e njerëzimit, nuk ndryshon. Do thoni ju, mediokriteti dhe zilia, cmira, nuk janë vetëm tek shqiptarët. Tek shqiptarët janë shumë të theksuara, ato janë kudo në botë, por kultura i pakëson, i zbeh ato.





Zoti Kadare, do të doja që të ishit sa më i drejtpërdrejtë dhe i sinqertë për pyetjen që do ju bëj në vijim. “Gazeta Shqiptare” ka botuar një problem që ka patur mes familjes tuaj dhe familjes së Janulla Rrapit në fillim të viteve ’80 e në vazhdim. Një debat, si pasojë e të cilit, familja Rrapi është internuar në vitin 1984. Doja tu pyesja, si është realisht kjo histori sipas jush?



Kjo është një histori krejtësisht e deformuar. Ka 15 vjet që vazhdon ky deformim. Dhe unë kam kujtuar se njerëzit kanë një përçmim, kanë qeshur kur e kanë dëgjuar, por me sa duket kjo e gjora Janullë, arriti të organizohet më mirë. Ajo ndihmohet nga një staf, është krejt e kuptueshme, në të cilin ka shumë njerëz, që dinë edhe të futin emra filozofësh francezë në letrat e saj dhe e ndihmojnë të bëjë letra andej-këndej, është puna e saj. Ju thashë dhe njëherë, unë s’kam kërkuar kurrë në jetën timë, dënimin e askujt, dhe këtu përfshihet kjo grua me djalin e saj, absolutisht është e kundërta, po të hapen dhe të zbulohen dokumentat, do të gjeni disa herë kërkesën time se nuk dua që të dënohet, sepse, e para është një parim moral, e dyta, nuk doja më të kisha telashe, sepse kjo vazhdimisht më hapte telashe.



Si ka qenë historia konkrete?



Historia ka qenë shumë e thjeshtë. Fillimi i vitit ’82, një kohë shumë e vështirë për mua, për arsye sepse ishte fill pas vrasjes së Mehmet Shehut.*Djali i tij po shkonte në burg, dhe atje e pyesnin për mua. Unë e dija këtë, e kisha marrë vesh. Bashkim Shehu e ka shkruar në librin e tij “Vjeshta e ankthit”, marrjen rresht në pyetje. E pyesnin kryesisht, ç’mendoja unë për Enver Hoxhën. Unë këtë e mësova, dhe e merr me mend, e kisha mendjen atje, ishte një tmerr. Po në këtë kohë po përgatitej pleniumi për goditjen e “Pallatit të ëndrrave”, janar-shkurt ’82. Në këtë kohë, një ditë, më thyhen xhamat e shtëpisë në mbrëmje me gurë nga rruga. Nuk ishte kaq e lehtë të thyheshin xhamat po të mos goditeshin në mënyrë sistematike, sepse unë jetoja në katin e tretë. Kam marrë në telefon policinë, ka ardhur policia, ka bërë matjet, dhe dokumentat duhet të jenë në polici, fotografimet...



Edhe fotografimet?



Besoj se po, e fotografuan. Erdhën ekspertët, thanë mos e prekni, sa të dërgojmë nesër në mëngjes ekspertë të tjerë. Ne nuk e prekëm atë natë. Pas disa ditësh është bërë një përpjekje tjetër për të më thyer derën. Policia përsëri ka ardhur dhe më thonë, e dimë kush e bën.



Deri në atë moment nuk e dinit kush e bënte?



Absolutisht jo. S’kisha asnjë ide. Më thanë se e bënte një djalë i lagjes me këtë emër, Renato. Pastaj e kanë arrestuar djalin për këtë vepër, e kanë liruar sërish. Hetuesi e ka shpjeguar atë kalendarin si ka ndodhur. Pastaj ka ardhur nëna e tij dhe ka bërë disa herë mitingje poshtë shtëpisë sime. Kur them mitingje, mitingje, mitingje. Unë banoja tek Rruga e Dibrës, atje kalojnë njerëz në mbrëmje, është e mbushur plot me njerëz dhe kjo ulërinte nga poshtë në mënyrë histerike: “Ismail Kadare, agjent i borgjezisë, Ismail Kadare, agjent i Mehmet Shehut”. Sigurisht, në shtetin diktatorial nuk lejohen të tilla, po nuk i organizoi vetë partia, s’të lejon askush të ulërish në mbrëmje…



Për një kohë të gjatë?



Njerëzit rrinin të pataksur! Si është e mundur të ndodhë një gjë e tillë në Tiranë?



Policia ndërhynte?



Ka ardhur policia gjithmonë, e ka arrestuar. Ata janë arrestuar, nënë e bir, disa herë.



Kanë hyrë në shtëpinë tuaj?



Kanë ardhur dhe në shtëpi, kanë hyrë. Ka qenë nëna ime me motrën, se unë s’kam qenë, pastaj kam ardhur unë, ka thënë: “ju do ma paguani, ju do ma jepni vajzën se s’bën”.



Ajo pretendon se ju vetë e keni sharë, e keni thirrur personalisht për të folur dhe e keni sharë...



Jo, unë mund ta kem sharë, se s’mbaj mend, mund ta kem sharë që “çke me të”; unë njëherë po e dëgjoja, që e shanin policët kur e merrnin nëpër shkallë dhe më thanë “ne e dimë se ç’po heqim me këtë grua”. Kjo grua nuk kishte frikë fare nga policia, i dukej si lodër, kjo grua ishte e mbrojtur, ishte e mbrojtur nga sfera të shtetit që ishin më të forta se policia. Kjo ishte fare haptaz, nuk çante kokën për asgjë. Kjo kur e arrestonin, buzëqeshte me ironi.



Për sa kohë vazhdoi kjo?



Kjo vazhdoi për muaj të tërë. Pastaj është bërë një proces gjyqësor ku është dënuar me punë edukuese, për këto skandale. Më kanë marrë mua, nënën time për ankesat, dhe i bënë një dënim fare qesharak. Eshtë e çuditshme se kur kjo punë u mbyll, afro dy vjet më pas, ajo befas është dëbuar nga Tirana. Pas dy vjet e ca, është e habitshme! Dhe dokumenti i policisë që ka botuar gazeta është një pjesë fare e zbehtë e asaj që ka ndodhur. Siç duket, policisë i është kërkuar të bëjë me nxitim një dokument, pse duhet dëbuar. Dhe ata ç’kanë gjetur, e kanë bërë shpejt e shpejt. Mungojnë të gjitha këto, thyerjet e xhamave të dritares, thyerja e derës etj.

Në këtë kohë është marrë vesh se cili personazhi i saj, cila ishte kjo grua. Shkrimtari ka dashamirës dhe prej tyre mora vesh anën morale të saj, që nuk dua ta përmend se është e padrejtë. Por mora vesh gjënë më të rëndësishme: kjo ishte një agjente speciale për të burgosur gratë ruse dhe gratë e huaja në përgjithësi! Kjo e vërteta dhe kjo e vërtetë duhet kërkuar, jo në dosjet e policisë, se policia s’ka të drejtë ta dijë këtë gjë, policia vetëm konstaton që u fut në ambasada të huaja. Në atë kohë nuk kishte në Shqipëri një grua që futet natën nëpër ambasada, s’ka në Shqipëri një grua që të ketë lidhje me të huajt dhe kjo vazhdoi gjatë dhjetë vjetëve. Kjo grua, Janulla zinte mikesha gratë e të huajve, të cilat pas disa javëve përfundonin në burg, dhe kjo ka futur në burg një sasi të grave ruse, më duket dhe të kombësive të tjera dhe këtu do të hap një parantezë.

Ka qenë një nga shëmtitë më të mëdha të shtetit shqiptar, nuk po them më të regjimit, por të shtetit shqiptar, që gratë e gjora të huaja, të mbetura në Shqipëri, pas prishjes, pas shkëputjes së Shqipërisë nga kampi socialist, u futën në burg njëra pas tjetrës, ka qenë një hakmarrje burracake. Shteti shqiptar nuk kapte dot spiunët e KGB, nuk kapte spiunët e Gjermanisë, Hungarisë, dhe në mënyrë burracake kapi gratë e tyre, i futi në burg, u la fëmijët rrugëve. Sigurisht është një nga krimet e mëdha, dhe zë një vend, sigurisht nuk duhet tepruar, po si model krimi, është nga më të shëmtuarit në Europë. Dhe Shqipëria mendoj unë, tashi, ka kohë tu kërkojë ndjesë shteteve përkatëse për këto shtetase të tyre që i futi në mënyrë burracake në burg. Më kuptoni ju, ishin krime të regjimit, por ka disa krime që shteti merr përgjegjësi në vazhdimësi historike. Gjermania ende kërkon andej këndej ndjesë, edhe pse tani s’ka lidhje me Hitlerin, Japonia kërkon ndjesë andej-këndej, prandaj ka krime që shtetet kërkojnë ndjesë, marrim përgjegjësi, Turqisë iu kërkua për armenët, tani, sa larg që është Turqia nga periudha otomane. Dmth shteti shqiptar duhet të kërkojë ndjesë për këto krime. Është jashtëzakonisht burracake dhe e shëmtuar. Dhe kjo grua, kjo “e gjora” Janulla Rrapi, i ka futur në burg këto gra. Dhe shkoni dhe verifikojeni. Sipas dokumentave ka dalë dëshmitare në gjyqet e tyre. Dmth, ka dalë dëshmitare për t’i futur brenda.



Zoti Kadare, a keni tentuar ju atëherë ta mbyllni çeshtjen?



Vazhdimisht. Thoja, nuk dua të dënohet njeri. Thoja, a ka mundësi t’i pengoni? Nuk i pengonte dot policia. Absolutisht.



Jeni i sigurtë se në fund, i shqetësuar nga gjithë ky insistim i saj, nuk*keni kërkuar internim?



Kurrë! Asnjëherë!



Morët vesh që ajo u internua?



Mora vesh që e hoqën nga Tirana, ca thoshin internim, ca dëbim, nuk merresh vesh mirë, ishte e paqartë. Në atë kohë, po e kam marrë vesh, por kjo ishte shumë vonë, jam habitur. Mendimi im, motra ime e ka shprehur, kjo filloi të merrte në gojë ca personalitete shumë të larta të shtetit, kur pinte, kishte qejf të mburrej shumë. Tani, ishte apo nuk ishte e vërtetë, nuk mund të vë dorën në zjarr, po kjo thoshte, ta dini ju, me kë kam lidhje unë dhe përmendte: Liri Gjoliku ishte një e rangut të mesëm, një anëtare e Gjykatës së Lartë, po paskësh qenë e vërtetë siç duket. Vazhdonin të tjerë, Aranit Çela, etj, emri shkonte deri tek Nexhmije Hoxha, tundte një telegram kështu në dorë. Unë them se ajo e ka pësuar nga kjo gjë. Ajo u bë tepër e bezdisshme për shtetin.



A kishit ndonjë mundësi ju që ta shmangnit këtë konflikt?



Absolutisht jo! Ku keni parë ju që vjen një nënë me një djalë, o të na japësh vajzën, o të dogjëm shtëpinë? Absolutisht në botë.



Me këtë gjuhë kanë folur?



Absolutisht me këtë gjuhë. Ku keni parë ju që një vajzë e lirë, që shkon në shkollë, në mëngjes, në darkë, të thotë tjetri, ma jep vajzën. Po mirë mo zotëri, po të jesh i zoti, merre vajzën. Ku keni parë në një shtet, pak a shumë normal që të ndodhë një gjë e tillë? Si mundet tjetra që të vijë dhe të kërkojë vajzën dhe të thotë “agjent i Mehmet Shehut, më jep vajzën”. Ku keni parë ju në botë. Prandaj kjo s’kishte frikë nga asgjë. Prandaj kjo histori është e shëmtuar dhe qesharake njëkohësisht. Ka 15 vjet që është në internet. Dhe unë s’kam çarë kokën për të.



A keni ngritur pikëpyetje se mos ky ka qenë një provokim i Sigurimit të Shtetit?



Nuk them se ka qenë në fillim, por pastaj janë gjasat që është shfrytëzuar kjo gjë. Ose që në fillim mund të jetë bërë, nuk e di. Kjo ishte një metodë. Ju jeni gazetar, ju këtë gjë mund ta provoni. Sa gra ka futur në burg me këtë afrimin e saj. Dhe pse të mos mendoj unë që erdhi e u afrua në shtëpinë time për të parë ç’libra kam unë etj. Pse të mos e mendoj?

Thashë ishte fillimi i vitit ’82, dhe unë isha në një gjendje jashtëzakonisht të vështirë dhe e vetmja gjë që nuk doja ishte të më hapeshin telashe të tilla. Sepse duhet të dini një gjë, në të gjitha sistemet diktatoriale të lindjes, tmerri i inteligjencës kanë qenë sjelljet rrugaçërore. Po të lexoni Sollzhenicinin në “Gulagu” e shpjegon. Ne kujtonimin se kishim armik shtetin, por armiku jonë më i madh ishin rrugacët, huliganët, thotë ai. Ishte e tmerrshme të kishe me ta punë, dhe ata i vinin bashkë nëpër burgje. At Zef Pllumbi tregon se si e goditi një rrugaç me hekur në kokë, prift i poshtër i tha dhe iu sul. Atë që nuk guxonte ta bënte polici, e bënte rrugaçi, më mirë se polici.



A keni patur në këtë kohë, për të zgjidhur konfliktin tuaj, mbështetjen e shtetit?



Policia në vizionin tim ka qenë korrekte, sepse policia në këto raste është më korrekte nga të gjitha. Policia ka qenë për mendimin tim, korrekte. Një nga shefat e policisë në atë kohë ka qenë Aredin Shyti, dhe mua m’u duk shumë profesionist, i zoti. Dua të di, i thashë një ditë, s’keni ju forcë të ndaloni një kalama? Se ai djali ishte i ri fare. Dhe të ndalini një të tillë që më vjen mua në shtëpi?

Ai më dha të kuptoj, nuk kam fuqi, nuk më lënë. Kjo ishte ajo që them unë, ajo kishte tepër fuqi, ishte tepër e mbrojtur, jashtëzakonisht e mbrojtur. Dmth nuk ma tha troç.



Gjithsesi, a ju ka ardhur keq për fatin e kësaj familje?



Nuk mund të më vijë keq mua për një grua që ka futur në burg, gratë e tjera.



Po për djalin?



Djali njëherë ka dashur të më kërkojë ndjesë. Ka qenë shumë i sjellshëm, së paku me mua. Atë dikush e rrahu. Nuk e di, e kanë rrahur në polici, apo e ka rrahur ndonjë nga dashamirësit e mi, unë nuk kam ndonjë frikë të them. Shumë njerëz më kanë ardhur duke më thënë këtë punë e zgjidh druri, sepse ata e dinë botën e rrugacëve. Nuk kam dashur të përzihem me të, sepse zoti e di ç’do ndoshte. Ç’do të thotë dru? I bie me levë kokës dhe e lë të vdekur tjetrin. Megjithatë ai erdhi, ishte i rrahur.

“Të paskan rrahur?” i them.

“Ju më keni rrahur,” më tha.

Unë në sekondë e mora me mend, një nga ata që më kishin ardhur do ta shembim, do ta grijmë në dru etj, edhe i thashë:

“Do të rrihesh më keq po të vazhdosh”.

Kot, dhe unë, dhe ai më tha:

- “Po, po, e kuptova, kam hequr dorë tani”.

Dhe vërtet u zhduk nga qarkullimi për një kohë të gjatë.



Nuk ju shqetësoi më?



Jo, për ca kohë, pastaj filloi një rast i fundit, pas një viti, isha në rrugë, një gjë krejt banale në krahasim me atë që kishte bërë. Ishte i dehur, me shokët e vet, nuk bëri ndonjë gjë të madhe, ka bërtitur thjesht nga rruga: “o”, ku e di unë. Ka sharë, nuk e mbaj mend çfarë ka thënë. Por mua mu duk hiç në krahasim me ato që kishte bërë më përpara, asgjë. Kjo është historia.



Zoti Kadare, do të doja t’ju pyesja për disa gjëra, meqënëse folëm për çeshtjen e Rrapit. Cili duhet të jetë qëndrimi që duhet të mbajmë ndaj të shkuarës komuniste?



Unë e kam thënë këtë qëndrim. Unë s’kam ndonjë qëndrim origjinal, se tani po mi veshin mua ca gjëra, sikur unë po udhëheq ndonjë rrymë në Shqipëri. Absolutisht jo! Mua më është bërë një pyetje nga Zëri i Amerikës dhe jam përgjigjur me një përgjigje fare të rëndomtë, si të gjithë, unë mendoj, të dënohen. Nuk kam thënë ndonjë gjë të çuditshme. Më kanë pyetur për figurën e Enver Hoxhës, kam thënë lavdërimi është monstruoz, s’ka pse i bëhet lavdërim, kaq.



Ka një tendencë për ta rehabilituar atë periudhë...



Është e vërtetë. E kam thënë. Kjo bie në sy, nuk do ndonjë filozofi ta kuptosh, dhe unë prapë kam thënë mendimin e përgjithshëm se ajo kohë nuk ka për tu rehabilituar kurrë.



Në ç’aspekt?



Ç’dmth rehabilitim i një krimi. Ka popull që do të rehabilitojë robërinë e vet? Asnjë vend i ish-Lindjes nuk po bën këtë përpjekje për ta rehabilituar robërinë komuniste.



Po qëndrimi që duhet mbajtur ndaj figurës së Enver Hoxhës. Edhe kjo ka qenë një pikë e mprehtë e debatit?



Ai qëndrim që është i natyrshëm të mbahet. Ka qenë diktatori i Shqipërisë. Njeriu që farkëtoi, projektoi këtë mjerim të madh, mjerim ekonomik, mjerim politik, mjerim represiv, ska ndonjë filozofi të madhe, vetëm do mjafonte lista e të burgosurve, të pushkaturave dhe të internuarve, sikur pesë-gjashtë veta të ishin, një figure i vihet një pikëpyetje shumë e madhe. Do të mjaftonte ai mjerim ekonomik që u nxiu jetën shqiptarëve gjatë gjithë shekullit gati. Do të mjaftonte izolimi nga Europa, se ne po plasim të hyjmë tashi, dhe është i vetmi shtet që u largua me kaq tërbim nga kontinenti ynë, dhe tashi na dalin ca filozofë që të largohemi akoma më tepër, të shkojmë nga Afganistani, kupton.



Po për krimet e komunizmit, a mendoni se duhet të ketë dënim moral, apo dënim konkret?



Them, sinqerisht nuk e kam menduar këtë gjë. Është e detyrueshme morale. Por mund të ketë dhe konkret, për gjëra skandalozë, shumë të rënda. Nuk përjashtohet dhe ai tjetri.



Vazhdimisht në komentet që keni bërë, keni nënvizuar rolin e të vesë së diktatorit Hoxha. Cila është ideja që ju keni për të?



Ideja që unë kam, dhe e kam shprehur me shkrim është se zakonisht kur ka histori të një diktatori, pas fshihet gruaja e tij, gjithmonë, nuk shmanget kurrë. Dhe komunizmi na jep disa modele, unë i kam thënë këto, por me dy fjalë, gruaja e Leninit, që ka qenë një grua shterpë, siç duket dhe nga personaliteti, e tharë si njeri, pa ndjenja njerëzore, nuk ka lënë dëshmi, por më tepër gjykohet si e keqe. Për çudi, gruaja e Stalinit ka qenë një martire e vërtetë, ka qenë kundër burrit të saj, aktive, e ka kundërshtuar përherë, dhe ka vrarë veten natën e festës së revolucionit, martire e vërtetë. Ka qenë gruaja e Mao Ce Dunit, një kriminele e vërtetë, gruaja e Çausheskut, kriminele e vërtetë, dhe ka qenë gruaja e diktatorit tonë që nuk është shquar asnjëherë për ndonjë fjalë zbutjeje, se gruaja o zbut, o egërson, o është neutrale ose tutkune, nuk merr vesh se ç’bëhet. Kjo ka qenë sipas dëshmive që janë botuar, del se kjo ka qenë jashtëzakonisht e ashpër. Historia nuk i njeh asnjë rast, vetëm fjalime nga më të ashprat, thirrje për forcimin e luftës së klasave dhe mesa duket në atë familje kjo ka luajtur rolin e parë egërsues. Këtë mendim kam unë.



A mendoni që është ende aktive?



Po, mendoj. Dhe shumë njerëz ia kanë frikën.



Në ç’kuptim ia kanë frikën?



Dridhen prej saj, ia kanë frikën. Nuk e di çfarë lidhjesh kanë pasur. Ia kanë frikën njerëz që janë në politikën e sotme. Unë këtë mendim kam.



Zoti Kadare, gjithë ky debat që ka përfshirë opinionin publik, që është bërë publik në media, a krijon një raport negativ mes jush dhe lexuesve të popullit tuaj le të themi?



Nuk besoj, po dhe po ta krijonte, nuk kam çfarë të bëj. Do të ishte një raport i përkohshëm. Me fjalën popull dhe shkrimtar lozet shumë. I jepet një rëndësi sipas mentalitetit komunist që vazhdon ende. Shkrimtari quhet fajtor.



Në Ç’kuptim?



Fajtor se është i shquar, fajtor se u lexohen librat nëpër shkolla, fajtor se nuk janë udhëheqësit që grumbullojnë lavdi, por janë shkrimtarët. Mentaliteti komunist i të gjitha kohërave është që shkrimtari duhet të shikohet me dyshim, dhe ky vazhdon ende në Shqipëri. Shikoni ju, acarimi i menjëhershëm kundër shkrimtarëve, pse nuk e ka bërë këtë, pse nuk ka bërë atë, ç’mund të them unë ty, del ai shitësi i djathit, merr guximin dhe thotë: “filan shkrimtar ka bërë këtë, ka bërë atë”, pa lexuar asnjë libër. Nuk dua të fyej shitësat e djathit, se më pëlqen djathi, i çmoj veçanërisht, por është një koncept i çuditshëm, që shkrimtari është fajtor, shkrimtari duhet të paguajë taksë që është shkrimtar, kjo vjen nga komunizmi vetëm, asnjë rend tjetër nuk e ka bërë këtë. Tashi, në bazë të kësaj krijohen këto raporte të çuditshme, që ka një lloj agresiviteti të një pjese të popullsisë kundër shkrimtarëve.

Shkrimtari nuk ka asnjë pakt me popullin e vet për të bërë këtë, ose atë. Absolutisht, asnjë marrëveshje, asnjë detyrim. Se të duket sikur shkrimtari ka vetëm detyrime, shkrimtari duhet të mësojë nga populli. Po hap një parantezë, shkrimtari nuk ka çfarë të mësoj asnjë gjë nga populli në mjeshtërinë e vet. Pika i raftë shkrimtarit nëse vete në dyqan, të veje tek populli të mësojë si shkruhet. Këto ishin marrëzitë e komunizmit. Shikoni pleniumet tona, të shkruajnë populli, të shkruajnë punëtorët, të shkruajnë fshatarët, shkrimtari të bëjë vjersha, e poezi. Këto ishin marrëzitë e kinezëve që na erdhën në Shqipëri. Shkrimtari nuk është i zgjedhur nga populli, as nuk ka zgjedhësa, por është bërë vetë, nga rrethanat që i janë krijuar. E nxjerr gjuha e vet, e nxjerr populli i vet, në atë kontekst që nxjerr gjithçka, të mirën dhe të ligën. Prandaj shkrimtari nuk ka ndonjë detyrim t’i thotë popullit, nuk bëra këtë, nuk bëra atë, shkrimtari ka detyrim ndaj ndërgjegjes së vet dhe ndaj artit, që të bëjë letërsi. Nëqoftëse ai bën letërsi të vërtetë dhe të ndershme, ai është i justifikuar në jetën e tij, nëqoftëse bën letërsi të keqe, do të marrë dënimin që i jep letërsia e keqe, dmth sipas ligjeve të letërsisë, ai do harrohet, do të vdesë. Nuk ka punë populli t’i kërkojë shkrimtarit të bëjë këtë, apo atë, të bëhet dëshmor, edhe të bëjë libra, se si duhet t’i bëjë të dyja, është e habitshme. E para njëherë nuk do të bëhet dëshmor, e dyta, si do bëhet dëshmor? Këtu qëndron marrëzia e jetës shqiptare.



A keni frikë se ndonjë vepër e juaja do të hapë mjaft debate në të ardhmen?



Absolutisht jo. Vepra ime është botuar më të mirat e saj, me të metat e saj, gjymtimet që i ka lënë koha.



A është retushuar ndonjë?



Absolutisht jo. Vepra parimisht, se në Çdo gjë ka parime. Një shkrimtar parimisht, sa të jetë gjallë, ka të drejtë të përkryejë veprën në Çdo botim ose ribotim. Parimi numër një është ky! Ka një parim tjetër, nënparim, që është parimi moral, që është i padetyrueshëm, por moral. Një shkrimtar vihet në pozitë qesharakë, nëqoftëse librit të tij i ndërron sensi politik. Por ka nga ata që mund ta bëjnë, perëndia ua merr mendjen dhe mund ta bëjnë. Tani si është puna e retushimit, se do të vij këtu. Veprat e mia më të retushuara janë “Gjenerali i ushtrisë së vdekur” dhe “Kronikë në gur”. Kanë katër-pesë ndryshime teksti, të gjitha në kohën e diktaturës. Zotëri, unë në një epokë mund të bëj ç’të dua, si nga parimi i parë dhe ai moral. Këto janë vepra që janë prekur më shumë nga të gjitha. Veprat më delikate, unë nuk i kam prekur absolutisht. Por ama, unë kam botuar për publikun shqiptar, tani vonë, jo shumë vonë, para tre-katër vjetësh, dhe për publikun ndërkombëtar, romanin tim më të keq, bile me shënimin e lexuesit, Kadareja thotë lexoni romanin tim më të keq, ku unë kam ndikim nga ai që quhet realizmi-socialist, romani që quhet “Dasma”. Që të shikojë lexuesi si ka qenë ky roman, është botim i vitit 1981, është botim pa i hequr asnjë presje, kulmi i diktaturës. Janë botuar në shqip dhe perëndim, dy versione të romanit “Dimri i vetmisë së madhe” dhe “Dimri i madh”. Bile Perëndimi në fillim është njohur me versionin më të keq, në kuptimin politik, në kuptimin e bezdishëm për mua, se ka ndikim nga ato vërejtjet e bëra me zor e kështu. Më vonë është njohur me versionin e parë. Por të dy këta unë i kam shkruar unë. Dhe në këto dy romanë ska ndryshim. Si mund të ndryshoj unë bisedimet e Enver Hoxhës me Hrushovin? Të them, ishte Ali Hoxha që i bënte, jo Enver Hoxha? Ç’janë këto marrëzira? Unë nuk jam i marrë që të dal përpara publikut botëror me një vepër që i është ndryshuar sensi politik.



Ka pasur një konsideratë, se pas rrëzimit të diktaturës, pas vitit 1990 ju nuk keni arritur të krijoni ndonjë vepër cilësore?



Tani kjo është një nga çuditë më të mëdha. Duket sikur shkrimtari…



A është e vërtetë kjo?



Unë them që nuk është e vërtetë. Atë e gjykon lexuesi dhe kritika. Po e çuditshme, dhe e padëgjuar është se si mund ti kërkohet llogari shkrimtarit që tani nuk shkruan aq mirë sa më parë.

E para nuk është e vërtetë pasi unë kam botuar disa libra. Libri im “Pasardhësi” është një nga librat më të njohur në botë. “Lulet e ftohta të marsit” ka qenë një nga librat që nxiti cmimin e Britanisë së Madhe, shkruar pas rënies së komunizmit.

Por nëse unë kam ndonjë kënaqësi, është që librat e mi, më kurajozë, janë shkruar gjatë diktaturës dhe libri im më kurajoz është “Pallati i ëndrrave”, botuar në vitin 1981, në zinë, në mesnatën e diktaturës, pra unë nuk kam bërë kurajon e mëvonshme, në atë kohë kam shkruar librin tim më të rrezikshëm. Kjo është ajo që s’duan ta shikojnë këta studiuesit, kritikët letrarë në Shqipëri.

Tani të vijmë sërish tek retushimet. Kjo është një shpikje që e thonë dhjetë herë dhe thonë pastaj, siç e kemi thënë, siç dihet ka ndryshuar veprën. Ndryshimet e veprës janë bërë të gjitha o brenda diktaturës. Një roman që unë kam bërë ndryshime të mëdha, ka qenë romani “Kështjella”. Kur e kam lexuar pas 15 vjetësh, do ribotohej vepra, thashë gjynah, ky roman mund të bëhet më i fuqishëm, është një roman, rrethimi i kështjellës shqiptare në kohën e Turqisë, sado ndryshime ti bëja, ndryshimet politike nuk kanë sens në atë vend. Ç’ndryshim mund t’i bëj unë “Prillit të thyer”, vecse ndryshime teknike, artistike. Ama pse më detyron mua budallallëku shqiptar, që mos bëj ndryshime, unë të lë veprën time, që ka një paragraf të përsëritur, jo. Jo. Thoni çfarë të doni u them, po të doni lexojeni, po të doni, mbylleni librin, vetëm mos shpifni ju lutem.



Zoti Kadare, shtypi ka botuar një material, sipas të cilit Dritëro Agolli ka qenë recensent i librit të Renato Rrapit, madje dhe fotot e tij më këtë djalë, gjë që ngjalli polemika dhe debate, si dhe ngriti hipoteza se pas këtij sulmi mund të ishte Agolli. A mendoni që mund të jetë kështu?



Jo, nuk mendoj që Dritëro Agolli e ka organizuar këtë. Është budallallëk, ky është një absurditet i madh ta thuash. Kjo grua ishte në lagje dhe njiheshin fëmijët të gjithë, kjo s’është ndonjë gjë. Kështu që njohja e tyre me familjen e Dritëroit, siç kanë dashur të njihen me ne, me forcë, kanë pasur një njohje më përpara siç duket, a i biri, nuk e di. Nuk ka të bëjë më këtë. E vetmja gjë për mendimin tim është se ai duhej të kishte bërë një shpjegim për atë fotografi, sepse u duk sikur këtij djali iu dha një peshë, gati si poet tashti. Ai mund të jetë poet, nuk ia mohoj, sepse ka qenë në Liceun Artistik. Kaq është mendimi im. Unë të isha në vendin e tij, do të bëja një sqarim: ju lutem mos më përzieni mua në këtë gjë. Është bërë një fotografi, është normale, është njeri i lagjes; kam redaktuar librin, është prekur nga kjo sepse të zgjonte mëshirë dhe njeriu mund ti zgjohej mëshira, është normale ti zgjohet mëshira, nuk ka asgjë. Kaq. Nuk kam fare mendim.



Cilat janë raportet me Dritëro Agollin aktualisht?



Mendoj raporte pak a shumë normale, nuk janë të ngrohta, por nuk janë raporte armiqësore. Këto kanë qenë raportet e mia prej shumë, shumë vitesh.



Si kanë qenë?



Kanë qenë tepër të çuditshme. Unë kam bërë një intervistë dhe e kam shpjeguar shumë mirë këtë gjë. Unë Dritëro Agollit nuk i kam bërë keq kurrë.



Po ai?



Ai e justifikon se ka qenë Kryetar i Lidhjes. Ka bërë kritika jashtëzakonisht shumë të ashpra kundër meje. Mund t’i bënte i detyruar, ajo është puna e tij. Nëqoftëse do të merret njeri më këtë, ta sqarojë, është puna e tij. Por raportet tona kanë qenë gjithmonë, gjithmonë korrekte. Nuk them se kanë qenë raporte model por edhe pas këtyre grindjeve, unë kurrë nuk mbaj mend një rast sherri. Nuk kemi bërë kurrë sherr. Dhe kjo ka një shpjegim. Unë me Dritëro Agollin kemi qenë miq shumë të ngushtë më përpara, që nga gjimnazi, e sidomos që nga ’60-a kur unë u ktheva nga Moska dhe ai ishte kthyer nga Shën Peterburgu më përpara. Miqësia na u bë dyfish më e afërt. ’60-’70, ne kemi qenë këto kohë, ndër miqtë më të ngushtë. Çdo të thotë miqësi e ngushtë në një regjim diktatorial? S’ka miqësi të ngushtë po të mos ketë biseda politike. Ne të dy flisnim kundër regjimit komunist.



Si flisnit?



Hapur fare. Dmth ky është regjim gjakatar, ky i yni ka ikur nga mendja.



Në cilat vite?



’60-’70, për dhjetë vjet rresht. Ne takoheshim pothuajse përditë e përnatë, dhe kalonim mbrëmjet tek njëri-tjetri. Në një intervistë që kam dhënë vitin që shkoi, bëra një gjë jo të zakonshme, desha t’ia kujtoj Agollit këtë pjesë të jetës së tij. Tani ajo periudhë ka vdekur, unë doja të dija, çfarë qëndrimi mban, çfarë do të thoshte, do e pranonte këtë pjesë, që për mua është pjesë e ndritur e jetës së tij, apo nuk do e pranonte. Dhe bëra këtë test në një intervistë në gazetën Shekulli. Thashë këtë gjë: kemi qenë miq, kemi folur kundër regjimit, sepse është një ide e komunistëve të vjetër, ja Dritëroi ynë nuk i ndërron mendimet kollaj. Dritëroi nuk ka qenë fare komunist krenar, dhe unë doja që këtyre gërxhove t’ju tregoja që s’e keni patur kurrë, nëqoftëse është bërë më vonë, pas ’70-ës. Dhe më interesonte se ç’do të thoshte Dritëro Agolli. E botova dhe tregova një episod të çuditshëm, them në vitet ’70, kur ai po afrohej për t’u bërë sekretar i Lidhjes, u bë Kryetar, u bë anëtar i Komitetit Qëndror, e folura jonë e natyrshme, u ndërpre. U ndërpre natyrshëm, unë nuk doja, ai sigurisht mbante një pozicion, nuk them se ishte shkaktar ai, unë vetë më dukej se e vija në pozitë të vështirë, ishte anëtar i Komitetit Qëndror, ishte meskine të të kujtoje të abuzoje. Nuk flisnim më, ndoshta rrallë kur gjendeshim në ndonjë humor të lehtë, por prapë kurrsesi si më përpara. Gjithsesi ne u gjendëm bashkë në një delegacion në Paris në vitin 1983. Ishte Forumi i Romanit Shqiptar, ishin pesë anëtarë, pesë shkrimtarë që erdhën, ku unë, megjithëse në atë kohë isha në pozitë jo të mirë, duhet të vija në Francë sepse nuk mund të bëhej ky forum pa qenë unë. Dhe një ditë i them, hajde pijmë një kafe, në Champs Elyze, që unë e njihja Parisin mirë, e ftova dhe pimë kafe, dhe unë doja të bëja një test, ishim vetëm pa asnjë dëshmitar, doja të bëja një muhabet, të ngjashëm me ato dikur. Edhe bisedën e kam botuar në gazetë. Dhe i them:

- “Dritëro, ai i madhi, mesa duket i ka të shkurtra ditët, si mendon ca do të bëhet?”

- “Ajo dihet,” tha Dritëroi, “Do ta marri Ramizi”

- “Ne e njohim Ramizin. Është i butë. Po ·’e do, është i paqëndrueshëm”.

Dhe ai u përgjigj.

- “I paqëndrueshëm the. Do të shikosh, ç’gallatë do të bëhet. Do të dalim në mëngjes, do hapim dritaren, do pyesim, me kë jemi, me Bullgarinë, pasdite do hapim dritaren, me kë jemi, u bëmë me Turqinë”

Ishte humori i tij, i zakonshëm. Dhe qeshëm. Më erdhi mirë, thashë ky njeri e ka ruajtur këtë gjë sidoqoftë. Ne kishim pasur kaq konflikte, gjithmonë për punë veprash, por private, asnjëherë. Kur ai më kritikonte veprat e mia, unë thosha me vete, sigurisht ti bën analiza shumë të sakta, për “Koncertin” sidomos, tallje me komunizmin, sepse ato tallje i kishim bërë bashkë. Kishte dhe ai gisht, tamam në ato. Më vinte një dëshirë të ngrihesha dhe t’i thoja, ore shok, po këto i kemi bërë bashkë.

Edhe prita, dy ditë më pas Dritëroi u përgjigj në një intervistë të gjatë, që do ta quaja të mallëngjyeshme duke thënë që është krejtësisht e vërtetë, ne kemi folur gjatë dhjetë vjetëve, e pranoi dhe shtoi madje se në një udhëtim tjetër, kemi folur gjëra edhe më të rënda. Dmth pranoi foljen 10-vjecare, pranoi shakatë e Parisit dhe tha kemi bërë dhe gjëra edhe më të rënda për ca gjëra intime ndaj Enver Hoxhës, gjë që është krejtësisht e vërtetë, dhe që nuk dua t’i kujtoj këtu. Kjo është marrëdhënia ime me këtë njeri, dhe pak a shumë besoj se kështu vazhdon.



Zoti Kadare, pse e nisët një polemikë me ish-ministrin e Jashtëm, Paskal Milo?



Unë nuk kam nisur asnjë polemikë. Sikur spikerja e Zërit të Amerikës të mos kishte atë momentin, që të më pyeste për figurën e Enver Hoxhës, ndoshta nuk do të kujtohesha as fare për Paska Milon, të cilin nuk e njoh fare, tërë jetën time mund të kem folur një minutë, a dy minuta me të.



A e keni njohur gjatë kohës së Rambujesë?



Më duket ka qenë në darkën që bëri Ambasada shqiptare në mënyrë triumfale që u nënshkrua marrëveshja. Po nuk e kujtoj mirë!



Cili është shkaku i debatit me Ministrin e Jashtëm të Shqipërisë, Besnik Mustafaj?



Ka qenë ai që më ka sulmuar. Me këtë njeri kam patur marrëdhënie shumë të mira. Madje në një libër të tij, ka shkruar, i vetmi që ka patur guximin të shkruajë një të vërtetë që të tjerët nuk duan ta shkruajnë.



Që është?



Që është shumë e rëndësishme. Në vitin 85 në Durrës u bë një mbledhje e poetëve të rinj, shkrimtarëve të rinj të tërë Shqipërisë. Dhe atje doja tu jepja zemër dhe u ngrita. Kishte vdekur Enver Hoxha, dhe thashë mos ju bindni redaktorëve, ju jeni kryesorët.*

U ngritën disa prej tyre dhe thanë se këto janë thirrje për anarki. Atje ishte Nexhmije Hoxha. Besnik Mustafaj që ishte në atë takim. Natyrisht nuk i kërkoj asnjë njeriu që pse nuk u ngritën të më përkrahnin mua, po së paku të mos ishin të zellshëm. Ky nuk hynte në këtë gjë, nuk foli kundër meje, përkundrazi, pas disa vitesh në një libër të tij ka thënë: “Më ka ardhur turp që në atë mbledhje, Kadareja na shikoi me përbuzje, sepse nuk e përkrahu njeri”. E ka botuar pas rënies së komunizmit. Por shton ai, e mbrojtëm më 1990 në një konferencë në Korçë.

Qëndrimi i ftohtë ka ardhur kur unë dhashë atë mendimin e famshëm të hapjes së arkivave. Ky bëri çuditërisht një deklaratë, mu duk mua, fare e pavend dhe nga ana morale, e keqe. “Kadareja kërkon hapjen e arkivave se ka probleme me ndërgjegjen”. Një gjë e pabesë, e çuditshme, këtu filloi ajo që quhet degradimi i marrëdhënieve.



A keni tentuar të sqaroni këtë moment?



Jo, unë nuk jam natyrë shumë, disa më thonë që je i prapë, mund të jem, e pranoj, nuk kam bërë kontratë me njeri që të jem i mbarë, ose i ëmbël.



Si e gjykoni vendimin për ta vendosur në krye të Ministrisë së Jashtme?



Unë e kam thënë mendimin tim. Nuk ishte personi i përshtatshëm. Me njohjen që kisha unë, ishte i papërshtashëm për atë vend. Nuk kishte formimin e duhur për një ministër.



Ç’doni të thoni më këtë, nuk kishte formimin e duhur?



Ministri i jashtëm për një vend të vogël është jashtëzakonisht i rëndësishëm. Vendet e vogla janë të detyruara të kenë ministër të jashtëm, gati të përsosur, gjë që nuk janë të detyruara vendet e mëdha, sepse s’kanë nevojë. Ministri i jashtëm kinez mund të jetë me një këmbë dhe të ketë autoritet se ka autoritetin e vendit, por një ministër i jashtëm shqiptar, maqedonas, a letonez duhet të jetë përfaqësuesi i vendit të vet në mënyrë sa më të përkryer. Dhe unë mendoj se ky ministër ka disa mungesa. E para, s’di anglisht, s’ka ministër të jashtëm në botë, është i pari ministër i jashtëm që nuk di anglisht, ne hiqemi aleatët më të afërt të botës anglo-saksone, ministri jonë nuk di anglisht. E dyta, unë e kam kritikuar, se ministri i jashtëm është shumë më i rëndësishëm se një shkrimtar, dhe ai pa u bërë mirë ministër, se unë do të vazhdoj të jem shkrimtar, dhe mua mu duk mungesë serioziteti kjo gjë, dhe e thashë në deklaratën time, që ky duhet të heqë dorë nga kjo, ministri i jashtëm është një, shkrimtarë ka Shqipëria plot, dhe kështu është e vërteta. Kjo ka qenë si filloi. Pastaj kam menduar se deklaratat e tij për shembull, për Kosovën, se ai vazhdon ende të ngulë këmbë, të justifikojë, që të dalë Shqipëria e para dhe të thotë pavarësi e kushtëzuar, mua nuk më mbushet mendja njëmijë vjet, pastaj fillojnë justifikimet, jo këtu nuk jemi në pazar që ta ngremë stekën lart dhe ta ulim poshtë. Deklarata e dënueshme, se e sigurova kolegun Drashkoviç se nuk do të ketë dy shtete shqiptare në Ballkan. Ja pra, Kosova po bëhet shtet i dytë. Ministri është i detyruar të japë shpjegime, çfarë është kjo siguri që ia jep ministrit të jashtëm të Serbisë. Po ç’do jetë Kosova? Ne e dimë fare mirë që Kosova me Shqipërinë nuk bashkohet. Si mund të bëhen gafa të tilla. Le pastaj fraza pa kuptim, Shqipëria është aktor, po nuk është faktor, se nga i gjejnë këto fraza, kjo është një frazë e turpshme për një ministër të jashtëm të një vendi europian. E para, nuk thuhet kurrë për vendin tënd, edhe sikur të jetë ashtu, e dyta Shqipëria është faktor në Ballkan, absolutisht i dorës së parë. Tre janë faktorët në Ballkan, Greqia, bota shqiptare dhe Serbia. Si mund të thuash ti kështu papritur, dhe asnjë nga këta faktorë nuk është më i fortë se tjetri. Ekuilibri në Ballkan vendoset nga këta tre faktorë. Dhe ministri duhet të kontrollojë fjalët. Këto janë mendimet e mia, këto janë publike.

Unë nuk kam me të asnjë gjë private, absolutisht asnjë gjë.



Keni pasur dy akuza nga Rexhep Qosja dhe historiani Kristo Frashëri, jeni akuzuar se keni sulmuar myslimanizmin dhe jeni afishuar si një anti-mysliman?



Shpifje monstruoze.



Por a ka një tendencë tuajën për të përçmuar islamin?



Pse e quani përçmuar, unë jam vetë me origjinë islame, nuk kam bërë konvertim, skam deklaruar gjëkundi që jam katolik, budist, ose protestant, ose ortodoks. Unë vetë në veprat e mia e kam treguar dhe artistikisht se në çfarë rrethi familjar jam rritur. Nuk kam fshehur asnjë gjë nga kjo anë. Dhe si mund të jem unë kundër myslimanëve, kur myslimanët, sidomos bashkë me Kosovën përbëjnë shumicën e ndjeshme ndër shqiptarë, të popullit tim, të lexuesve të mi. Kjo është absurde, një shpifje nga ata të neveritshmet që thamë qëparë. Kam thënë gjithmonë një gjë, që ne, myslimanët shqiptarë janë po aq europianë sa katolikët, sa ortodoksët, sa ateistët. Dhe myslimanët shqiptarë jo vetëm që nuk janë pengesë për tu futur në Europë, por kanë po ato merita që kanë të tjerët. Kjo ka qenë teza ime. Të thuash që kjo është anti-myslimanizëm është një maskarallëk. Ku kapen tashi, këta venë e gërmojnë tashi një bisedë që kam bërë unë me Ramiz Alinë në vitin 1989, ose 90 se kam bërë dy biseda, dhe çfarë bëjnë, shiko çfarë bën shqiptari i lig tashi, intelektuali i lig shqiptar, gërmon të keqen, çfarë është kjo, këtë bisedë e kam kujtuar unë vetë, dhe asnjeri, është një biseda ime, në kontekstin e asaj kohe, nuk dua ta mbroj, e gabuar, e pakujdesshme, jo korrekte. Unë flas me shefin e shtetit dhe i bëj disa kërkesa për demokratizimin e vendit, midis tyre hapet çeshtja e fesë, dhe ngaqë muhabeti bëhet jashtë Çdo konteksti zyrtar, ngaqë jemi në një vend ku feja është e ndaluar, unë së paku kam guximin që si shkrimtar i them, duhet rivendosur feja; e para katolikët, ortodoksët, të hapin kishat, po të duan myslimanët, të hapin xhamitë, kështu është tekstualisht, megjithëse unë besoj, ky është muhabet i lirë që dalëngadalë myslimanizmi do të zbehet në Shqipëri. Është një mendim jo-korrekt dhe i gabuar, e nxori koha që s’është kështu. Por e bërë në një kontekst krejt abstrakt, në një kontekst kur feja nuk ekzistonte në Shqipëri, një shkrimtar e bën me një shef komunist, që është një nga armiqtë më të mëdhenj të fesë. Pse i jepni kaq rëndësi? Vetë unë e kam kujtuar këtë bisedë. Argumenti i vetëm është ky, po e them për të tretën herë, ishte një bisedë e gabuar, një mendim im i gabuar, e çfarë ka këtu.



Pse keni bindjen zoti Kadare që shqiptarët kanë identitet të spikatur europian, kur ka shumë vese dhe tipare orientale?



Absoutisht, veset janë tipike europiane. Këto janë marrrëzira që thuhen. Ca vesesh? Kanuni i Lekë Dukagjinit? Është thelbi i europianizmit, ua them unë. Ai kanuni i ashpër dhe primitiv, është thelbi primitiv e i ashpër i Europës. Ai e shpreh shumë bukur. Unë kur kam shkruar librin për Hamletin, kam thënë, kam studiuar botën e sagave islandeze dhe daneze ku është historia e Hamletit dhe është e çuditshme, është bota kanunore shqiptare. Nuk është nga orienti, është nga perëndimi. Nuk është më kot, që kanuni shqiptar, është kanun me stof katolik. Është i vjetër, jo se e bëj që ta mburr që është i krishterë, është i vitit 1000, sigurisht kur Shqipëria ka qenë e krishterë. Nuk mund të deformojmë historinë e Shqipërisë për shkak të fesë, por unë ama kam qenë shumë i kujdesshëm, ngaqë e kam bërë më përpara atë gabim, shumë i kujdesshëm për të thënë myslimanët shqiptarë kanë qenë në vijën e parë kundër turqve, ortodoksët shqiptarë, në vijën e parë në luftën kundër grekëve, kam thënë edhe që katolikët shqiptarë nuk e kanë patur këtë mundësi dhe nuk e di.



Ju kanë akuzuar dhe si racist ....



Unë ngaqë nuk kam asnjë kompleks, dhe e di mirë kur njerëzit kanë frikë, janë burracakë, siç janë intelektualët shqiptarë, këta janë tërë komplekse, dhe janë të tërë të kontrolluar, unë nuk kam turp të them që shqiptarët janë racë e bardhë, pse duhet ta fsheh, dhe kur vjen puna, them raca, gjeografia, pse duhet të kem unë frikë nga fjala racë, pse ka abuzuar Hitleri?

Pse duhet të them unë që jemi të bardhë, por jemi dhe të zinj një çikë, pse duhet të them unë? Kjo është raca shqiptare, racë e bardhë, ne jemi të celët, nuk kam shpikur ndonjë gjë, është një gjë e vërtetë, ne jemi më të bardhë përgjithësisht se sa grekët që janë më afër. Nuk them, unë i çmoj shumë grekët, kam shkruar për artin e tyre, për të gjithë, s’ka asnjë gjë të keqe. Mirëpo, pse vjen kjo? Kjo vjen sepse këta intelektualë burracakë që thashë unë, sidomos ky që vjen nga Kosova, se këtë e ka bërë Qosja, nuk e ka bërë njeri gjer më sot, këta vijnë kur Jugosllavia sundonte botën e tretë, ose ishte prima-donna e saj dhe në mendjen e tyre të varfër, në mendjen e tyre që nuk di asgjë, përvec atyre cirilikeve të Serbisë janë futur idetë e botës së tretë aq thellë, kur Jugosllavia ishte e përzier me botën e tretë, dhe janë gati- gati kundër racës së bardhë. Është ideologji kjo. Është e çuditshme si këtyre njerëzve iu është errësuar arsyeja gjer në këtë shkallë saqë dhe këtë ta quajnë racizëm, nuk e kuptoj.



Zoti Kadare, cilat janë angazhimet aktuale tuajat?



Angazhimi im i përditshëm është letërsia mbi të gjitha.





Kam vënë re që udhëtoni shumë...



Nuk udhëtoj shumë. Unë me ftesat që marr, mundohem sa më pak të udhëtoj. Nuk më ndihmojnë udhëtimet. Më pengojnë me punët e mia.



Po në Francë, gjatë kohës që ju jetoni këtu, si e kaloni kohën?



Tashi në Francë, sepse Franca dhe Shqipëria nuk ndahen më sepse unë e kaloj gjysëm për gjysëm, punoj këtu, punoj dhe atje, kam arritur në një drejtpeshim absolut. Atje nuk punoj në Shqipëri, në dimër se është më vështirë, por gjatë verës është vendi ideal për të punuar. Unë kam një shtëpi në Durrës.



Dhe pyetja e fundit, a ju erdhi keq që nuk e morët çmimin Nobel?



Kjo është një keqardhje tani e zbehët se unë jam mësuar me të. Unë e njoh mekanizmin e Nobel-it, nuk është ndonjë gjë, Gunter Grass ka pritur 40 vjet, saqë njëherë i deklaroi një gazetari nga Kosova, një Buxhovi, më kujtohet, mesa duket unë nuk do ta marr kurrë, ka shumë vite, por kam lexuar një autorin tuaj “Kronikë në gur” që ngjan me romanin tim, ai ka për ta marrë, unë nuk e marr dot. E ka botuar Jusuf Buxhovi në shtypin e Kosovës. Më ka habitur, ai e mori, unë prapë nuk e mora. Çmimi Nobel ka paradokse.



E njihnit fituesin e fundit?



Po, është shkrimtar serioz. Nuk mendoj që është ana politike që e mori. Ka luajtur një rol padyshim, por nuk mendoj që është ajo. Është më i justifikueshëm se disa të tjerë që e kanë marrë kohët e fundit.



Atëherë nuk na ngelet gjë tjetër, vetëm t’ju falenderojmë për këtë intervistë të gjatë dhe pritjen që na rezervuat.



Ju faleminderit juve.

[Brari]

Edhe une te falenderoj Dr Rieux, qe e postove te sakte e te plote intervisten..

[ATMAN]

për "Shqip" pas deklaratave të shkrimtarit nga Parisi. Në vitet ‘70, si na ndau "ushtria e jeniçerëve"



Agolli: E vërteta e fotografisë time me Renato Rrapin dhe e vjershave të tij

Alfred Peza

Celulari dhe telefoni i shtëpisë së Dritëro Agollit, nuk ka pushuar së rëni gjatë gjithë ditës së djeshme, pak orë pasi një tjetër sivëlla i tij, shkrimtari i njohur Ismail Kadare kishte dhënë një intervistë (dy netë më parë) në TV "Klan". Ata që insistonin, sigurisht që më së shumti kanë qenë gazetarët, kryesisht të mediave të shkruara, ndërsa shkaku, është lehtësisht i kuptueshëm: Ismail Kadare, përveç të tjerash, ka folur edhe për marrëdhëniet e tij me Dritëro Agollin.

Një marrëdhënie e përfolur prej shumë e shumë vitesh, mes dy njerëzve të shquar të letrave shqipe, por rrallë e komentuar publikisht me detaje nga goja e tyre. Aq më tepër që Kadare ka qenë javët e fundit, sërish në qendër shkrimeve në disa prej gazetave të Tiranës, pas një polemike që nisi për çështjen e hapjes ose jo të dosjeve të Sigurimit të Shtetit dhe për dënimin e krimeve të regjimit komunist.

E si jo rrallëherë në këto 15 vjet, pasi Kadare u prononcua dhe dha gjykimin e tij për këtë cështje, debati u devijua dhe degjeneroi në botimin dhe ribotimin e një historie familjare, mes vajzës së madhe të shkrimtarit të famshëm me Renato Rrapin, djalin e Janulla Rrapit, i cili në atë kohë ishte bërë i njohur pasi kishte luajtur në 2-3 filma shqiptarë. Në kulmin e kësaj polemike "Gazeta Shqiptare" botoi një fotografi të Renatos me Dritëro Agollin, pa dhënë sqarime për rrethanat dhe mënyrën sesi ajo kishte mbërritur në redaksi. Duke krijuar një keqkuptim, për të cilin Kadare tha se Agolli, duhet ta kishte sqaruar. Një sqarim që Dritëroi e bën sot në gazetën "Shqip", sëbashku me gjykimin e tij për intervistën e Kadaresë.


- Z. Agolli, a e ndoqët intervistën e fundit të Ismail Kadaresë?

E ndoqa, herë me vëmendje e herë me shkëputje, sic ndodh në familjet që janë të mëdha. Ne jemi 7 vetë në shtëpi, nga më i vogli që është 7- vjec e deri tek unë më i madhi që jam 75-vjec dhe secili ka interesat e tij. Kjo shtëpi, si të gjitha shtëpitë shqiptare, tani është bërë si një punishte elektronike dhe ka më shumë se një aparat televizori. Kështu që të vegjëlit ndjekin debatet me kafshët dhe unë ndoqa atë me njerëzit dhe pata mundësinë të mos më binin shumë në qafë.


- Shpresojmë të jeni përqëndruar tek momentet më të rëndësishme dhe sidomos tek ato ku foli për ju...

Në fakt më shumë u përqëndrova tek këto momente në mëngjes, kur e lexova intervistën që ishte botuar në gazeta.


- E kush është gjykimi juaj i përgjithshëm për këtë, në kontekstin e debatit që është hapur këto ditë për dosjet e sigurimit të Shtetit dhe krimet e komunizmit?

Që kur nisi ky diskutim, disa javë më parë, sapo u bënë intervistat, deklaratat dhe komentet e para, parandjeva se ky debat mund të merrte një shteg jo shumë të këndshëm, sepse ishte një temë delikate dhe se do të devijohej nga thelbi i problemit, në çështje të tjera jo thelbësore. Gjë që u pa të ndodhte kur tema e historisë së vajzës së Ismailit me djalin e Janullës u rihap për të disatën herë në këto 15 vjet në faqet e shtypit. Mendoj se do ishte më mirë që të mos hapej ky problem.

Në shtypin e lirë, këto gjëra të pakëndshme hapen për njerëz publikë, për personazhe të rëndësishme. Kështu shtypi amerikan shkroi atëherë për historine e Klintonit me Monika Levinskin, për djalin e Kofi Ananit që u akuzua për abuzime me fondet e ndihmave të OKB-së, për ish-Presidentin Francez Miteran se kishte patur një fëmijë ilegal me një të dashur, për Presidentin aktual të izraelit, rreth një afere seksi me sekretaren e tij, etj. Por mentaliteti ynë është ndryshe. Shqiptarët nuk e kanë patur në traditën e tyre që të bëjnë publike histori të tilla, sepse kjo bën pjesë në identitetin tonë kombëtar, në psikologjinë tonë popullore.


- Çfarë shije ju la devijimi i këtij debati?

Ne shkrimtarët jemi mësuar të ruajmë një linjë kur shkruajmë një vjershë, një tregim apo një roman. Ndaj, frikësohesha se debati do të devijonte në linja të tjera që skishin lidhje me atë kryesoren. Disa gazeta e kaluan debatin në sferën politike, duke thënë se Kadare ka qenë i tiallë apo i këtillë, i ka kënduar kësaj e këtij, se ka akuzuar kështu apo ashtu. Të tjerët hidheshin tek Janulla, duke thënë se ka qenë e përdalë, agjente e Sigurimit të Shtetit, etj. Kjo e përmbyti rrjedhën normale, sic ndodh kur bien shira të rrëmbueshëm, pas të cilave përrenjtë e lumenjtë fryhen dhe dalin nga shtrati. Pas kësaj, gazetat vazhduan duke u hedhur tek biografitë, si dikur qëmoti, kur duke i goditur njerëzit moralisht, tentonin që ti izolonin e ti largonin nga ata që e rrethonin.


- Meqë jemi tek debati për komunizmin, një nga cështjet kryesore lidhet me hapjen e dosjeve. Ju cfarë mendimi keni?

Kam qenë dakort që herët që të hapen dosjet. Por, kam frikë se me to do të abuzohet. Ja përshembull, Janullës ia hapën dhe ia bënë publike dosjen në gazeta. Nuk ka rregulla për hapjen e dosjeve, sic i ndodhi Diana Culit, e cila është edhe deputeti dhe ia hapën në Parlament dhe në gazeta pa komision. Kjo tregon se ndryshe nga cthuhet, diosjet janë hapur, sepse janë nxjerrë në shesh pseudonimet e ish- bashkëpunëtorëve të Sigurimit të Shtetit dhe janë bërë publike. Dikur ka qenë ngritur një komision i posacëm për këtë cështje, në krye të së cilës ishte Nafiz Bezhani. Edhe ai punoi, zbuloi rreth 120 bashkëpunëtorë të sigurimit që punonin në rangje të larta dhe ata u larguan pa zhurmë e pa bujë nga detyrat e tyre dhe askush nuk e mori vesht këtë gjë. Ndaj, duhet bërë shumë kujdes me këtë cështje. Historiani i njohur Bernd Fisher dy ditë më parë u shpreh se dosjet të mos hapen tani, por ndoshta pas 1 apo 2 vjetësh kur të ketë më shumë qetësi dhe stabilitet politik në Shqipëri. Por meqë puna ka ardhur në këtë pikë, unë them që dosjet le të hapen.


- Kadare kërkoi që ju të sqaronit rrethanat e daljes në fotografi me Renato Rrapin dhe të botimit të saj në media. Si është e vërteta?

Ai djalë ka qenë i internuar bashkë me nënën pas gjithë asaj zhurme që u bë atëherë për cështjen e tij. Pas internimit ai u kthye në shkollë, në Liceun Artistik "Jordan Misja". Ai ishte djalë i lagjes dhe gati bashkëmoshatar me djalin tim. Ai kishte luajtur në pak filma artistikë të asaj kohe dhe ishte një lloj heroi artistik në lagje për fëmijët dhe të rinjtë. Pas ‘90 ai iku emigrant në Greqi dhe pas disa vitesh me sa duket u kthye për disa ditë në shtëpi dhe në lagje. Unë po kaloja njëditë pranë pallatit ku kam shtëpinë dhe ai mu afrua me një aparat fotografik në dorë dhe më tha: O xhaxhi Dritëro, a bëjmë një foto? Po, i thashë unë. E bëmë foton, ai e mori aparatin dhe më vonë duket se iku dhe as që ma dërgoi foton që bëmë bashkë. Unë kam dalë në fotgrafi dhe vazhdoj të dal me mijëra njerëz, nxënës shkollash, adhurues të librave dhe krijimeve të mia, njerëz të njohur e të panjohur, deri edhe trafikantë apo biznesmenë që mund të kenë rënë në burg apo që mund të arrestohen nesër pasnersër. Unë nuk mund ti them njerëzve se nuk mund të dal në fotografi, kur ata ma kërkojnë një gjë të tillë. Edhe Renatos, nuk mund ti thoja se nuk mund të dalim dot bashkë fotografi. Kjo është historia e fotos, të cilën unë as që e disponoj. Ajo foto është dërguar nga sa më kanë sqaruar tani vonë ata të gazetës, nga SHBA, më duket se ua ka dërguar Janulla, mamaja e Renatos.

Pas disa kohësh që kisha bërë atë foto, më vjen një miku im gazetar e më thotë se ky djalë ka bërë një vjershë, disa vargje dashurie. Unë e lexova, e ajo ishte një poezi lirike për dashurinë, pa emra personazhezh e pa portretin e tyre. Ai më pyeti: A mund të botohen këto vjersha? Të gjithë po botojnë sot, u thashë, le të botohen thashë unë. Në këtë mënyrë unë u bëra një recensent verbal i këtyre pozive të Renatos, por nuk është e vërtetë se kam bërë parathënien e këtij libri, se e kam thënë me shkrim që të botohen kështu apo ashtu. Mua më vijnë me dhjetra e qindra krijues që duan ti shkruaj parathëniet e librave, por unë përtoj dhe nuk kam shumë kohë dhe mundësi që ta bëj një gjë të tillë. Unë thjeshtë mendova se duke thënë se këto poezi mund të botohen, do i sillja një kënaqësi këtij djali. Kaq, kjo është e vërteta.


- Pra nuk e keni cuar ju atë foto për botim sic u tha në ndonjë rast?

Unë nuk e kam disponuar dhe nuk e disponoj atë foto dhe sikur ta kisha, nëse do t‘ia coja për botim gazetës, unë do të isha i lig e do vendosesha në pozitat e ati që kërkon ti hedhë benzinën zjarrit.


- Të kalojmë tek pjesa ku Kadare flet për marrëdhëniet mes jush. A ishte i saktë dhe i drejtë në konkluionet e tij?

Ato që thotë Kadare, janë reale. Ne kemi qenë miq të hershëm që në gjimnazin e Gjirokastrës dhe më vonë kur erdhëm nga studimet, unë nga San Petërburgu e ai nga Moska e pasi filluam punë, unë si gazetar tek "Zëri i Popullit" e ai në gazetën "Drita". Në ato kohë kemi marrë pjesë në polemika, kemi diskutuar për probleme të situatës. Kjo miqësi mes nesh ka zgjatur, sepse në themel të saj ishte besimi i madh që ne kishim tek njëri-tjetri, ndaj edhe bisedonim gjëra që ishin kundër regjimit në atë kohë. Sic thotë Aristoteli "Njeriu është një kafshë politike", ndaj edhe bisedonim për politikën, me besim dhe pa frikë, pra ishim shokë të vërtetë, ndaj edhe zgjati shumë miqësia jonë. Pervec kësaj, ne ishim komshinj, vetëm një kat na ndante në të njëjtën hyrje dhe në të njëjtin pallat, ndërsa gratë tona ishin shoqe të ngushta. Unë kam njohur edhe babain e Ismailit. Mbaj mend kur ai vinte nga Gjirokastra dhe takohesha me të tek Bar Sahati në qendër të Tiranës dhe ai ishte një burrë me humor. Mbaj mend njëherë se e mori malli për shokët e tij në Gjirokastër dhe i punoi një rreng. U shkroi një telegram sikur e dërgonte dikush tjetër e i lajmëronte: Halit Kadareja vdiq, varrimi bëhet në orën kaq e datën aq". Ata erdhën urgjent në Tiranë dhe Haliti u del përpara dhe përqafohet e cmallet me ta. Kështu vazhdoi miqësia jonë, me biseda, takime, hyrje- dalje në shtëpitë e njëri-tjetrit deri në vitet ‘70. Pastaj patëm një ftohje për shkak se secili prej nesh, për shkak të punës dhe impenjimeve, krijoi miqësi të reja. Por, kjo sdo të thotë se ne u armiqësuam, përkundrazi, e ruanim respektin dhe miqësinë më në distancë. Mbaj mend që në korrikun e vitit 1990, kur do të behej mitingu në Sheshin Skënderbej në Tiranë, pas largimit të atyre dhjetra e qindra që kishin hyrë nëpër ambasada. Më kishin ftuar edhe mua edhe Ismailit që të flisnim në miting. Atë ditë më vjen në shtëpi Ismaili dhe më pyet se cdo bënim? Unë i thashë që unë nuk do të shkoja në miting. As unë tha ai, sepse nuk shkonte ajo punë që ne të dënonim ata njerëz që po kërkonin një jetë më të mirë në perëndim dhe që Shqipëri atë hapej e të demokratizohej që të kishte liri lëvizje. Por, në atë kohë, kur duheshin edhe disa muaj që të fillonte lëvizja studentore e dhjetorit ‘90, duhej të kishe miqësi e ta kishe të afërt një njeri që të bëje biseda të tilla.


- Kadare thotë se ju e keni kritikuar ashpër atë kur keni qenë Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë...

Kjo është e vërtetë. Unë e kam kritikua, madje edhe ashpër ndonjëherë, por nuk jam nisur nga pozitat për ti bërë keq, për ta dëmtuar. Vec të tjerash, ishte një mënyrë për ti tërhequr vëmendjen se mund ta pësonte edhe më keq. Nga ana tjetër, duhet kuptuar se për hartimin e raporteve të Lidhjes udhëzimet vitinin nga Drejtoria e Propagandës në KQ të PPSH. Madje vetë Kadare, në librin e tij "Ftesë në studio" kujton bisedën tonë nëpër shkallët e pallatit ku banonim për kritikat që i kisha bërë për librin "Pallati i ëndrrave". Unë vetë e vlerësoja dhe e vlerësoj atë roman, por i thashë se "duhet të më kuptosh, se ato që thashë nuk janë vërejtjet e mia personale". Madje përvec atyre bisedave kundër regjimit dhe PPSH-së që ne kemi bërë si në Shqipëri, apo në Paris, kemi bërë biseda të tjera edhe gjatë udhëtimeve tona të përbashkëta më 1983, më 1987 në Siçili, etj. Edhe këtë anë të intervistës së tij, Ismaili e kishte të drejtë dhe të saktë.


- Përse ndodhi atëherë ftohja mes jush në vitet ‘70, sic e pranoni të dy bashkë?

Ftohja jonë ka ndodhur për shkak të rrethanave social-politike të ambjentit ku jetonim dhe që na rrethonte. Ne nuk kemi patur kurrë armiqësi me njër-tjetrin, kundërshtime po. Unë gjykoj se kur e kundërshton dikë, e ke mik të vërtetë. Në ftohjen tonë, ka luajtur rol ushtria e jenicerëve, pra e intrigantëve. Kishte njerëz që vinin e më thonin që kështu tha Ismaili për ty dhe atij i thonin që kështu tha Dritëroi për ty. Këta ishin njerëz intrigantë e thashethemexhinj, të cilët kishin nisur rrugën e letërsisë sëbashku me ne në atë që na kanë quajtur brezi i viteve ‘60 në letërsinë shqipe. E këta njerëz, duket mos u bërë dot me kalimin e viteve prozatorë, u bënë pordhatorë, duke mos u bërë dot shkrimtarë, u bënë thashethemtarë.


- Disa pëshkruajnë Kadarenë si njeri të ftohtë, cinik. Në fakt ju që e njihni më mirë se gati kushdo tjetër nga kjo anë në Shqipëri, si e gjykoni?

E kanë shumë gabim. Ismaili në shtëpi është një njeri shumë mikpritës, madje në ndryshim nga imazhi që mund të jetë krijuar, në ato kohë edhe pinte ndonjë gotë, këndonte. Shkrimtarët shqiptarë të asaj periudhe kanë qenë njerëz të ngrohtë, në ndryshim ka aperenca e tyre publike. Ja përshembull, Dhimitër Shuteriqi në tavolina dhe në ambjente publike dukej sikur ishte i pashoqërueshëm, sepse ulej dhe shkruante apo meditonte. Por ishte krejt e kundërta kur i shkojë në shtëpi. Njëherë i shkova me Niko Nikollën dhe menjëherë zonja e tij vrapoi të na nxirrte raki, mezetë. Por, kur i ngritëm gotat të tre shtangëm. Cështe kjo mo Dhimitër i thamë, por kjo qenka ujë. Mos mor, na tha, kam atë kunatin që mi than shishet e rakisë dhe më pas mi mbush me ujë. Kështu e kaluam me të qeshura, ashtu sic bënim edhe me Naum Priftin dhe shkrimtarë të tjerë.


- Po pas viteve ‘90 si shkoi miqësia mes jush dhe Kadaresë?

Dy apo tre vjet më parë, u ftohëm shumë pas botimit të një libri të Maks Velos. Por ne sjemi politikanë që po u zemëruan nuk pajtohen kurrë e nuk ia japin dorën njëri-tjetrit. Nga intervista e fundit e Ismailit del që edhe në kulmin e kontradiktave shkrimtarët e gjejnë një cast dhe një kohë pajtimi. Ky duhet të jetë një shembull për politikanët tanë profesionistë.


- Si e gjykoni pjesën tjetër të intervistës, atë ku nuk flet për ju por për Rexhep Qosen përshembull që Kadare e quan një shkrimtar meidokër ...

Shkrimtarët e njohur duhet të ruhen nga epitetet në polemikë. Duhet të merren me mendimet dhe argumentet mes njëri-tjetrit jo me epitetet. Nuk duhet kaluar sensi i masës. Shkrimtarët e dëgjuar duhet të ndajën idetë nga personi sepse kjo ndikon për keq edhe tek njerëzit e thjeshtë. Kjo është e vlefshme edhe për gazetarët, publicistët, analistët dhe drejtuesit e debateve televizive. Duhet të tregohemi të kujdesshëm nëse duam të shkojmë jo në Evropë, se Shqipëria në Evropë është, por të hyjmë në Bashkimin Evropian.

gazeta shqip.com