Tajar Zavalani [1903-1966]

[Albo]

Djalosh, shpenzo disa minuta te lexosh me lart dhe mos te te genjeje mendja qe te me tregosh mua, nje permetari, se kush eshte permetari Tajar Zavalani.

Tajar Zavalani ka qene armiku numer 1 i rregjimit te Enver Hoxhes, pasi ishte gazetari i BBC, asaj radios qe propagandonte kunder rregjimit komunist. Tajar Zavalani ishte ai "komunisti i penduar" qe shkruajti nje liber per te hedhur drite ne Perendim mbi "realitetin e brendshem rus" qe nuk ishte aspak shumengjyresh sic e portretizonte propaganda sovjetike.

Dhe qe te mos ngelesh pre e paditurise tende, konvertimi i tij ne i krishtere eshte i rendesishem pasi me deshmon mua dhe gjithe historise qe Tajar Zavalani ishte nje shqiptar ne shpirt i tille, jo vetem me fjale. Edhe ai e kish ndermare ne jeten e tij ate pelegrinazhin shpirteror te zbulimit te misterit te te qenit shqiptar.

Albo

[Brari]

pedro..

hyr e diskuto ne problemet e vendit.. e te shohim se ku lundron.. por jo vetem te te shohim po dhe te shikosh vehten..

komunist jokomunist.. ska rendesi ne se nuk tregon shqetsim per problemet e vendit..
hajde mer pak leje nga umberto italan e ktheju shqiptarllekut.. ndac si anti komunist ndac si te duash..
nje dit tjater i diskutojme gorkin e nenen e tije..
cdo te mire..

[Pedro]

Albo, zotrote me thua, qe te shpenzoj disa minuta per te lexuar me lart. A thua sikur une bej pjese tek ajo kategori njerezish, qe u flet goja para mendjes. Jo, mor, cun. Une nuk shkruaj asnjehere pa i lexuar te gjitha postimet. Por sic duket ti nuk i ke lexuar vete ato shkrime qe ke sjellur ketu. Se po ti kishe lexuar nuk do i vije fare nga frika e nje autogoli. Mjafton te lexosh postin tend me nr. 4
Nuk po perpiqem fare te te mbush mendjen, se kush ka qene Tajar Zavalani. Fundja ai i perket historise, mirepo historia ka lloj-lloj personazhesh. Se kush ka qene Tajar Zavalani, kete nuk e percaktoj as une dhe as ti, kete e ka percaktuar veprimtaria e jetes se tij.
Per ty, paska qene nje "komunist i penduar". Dakort, se fundja ti je i rrethuar nga "komunistet e penduar". Ah, qe te mos harroj, vendosja e nje ose disa fjaleve ne thonjeza nenkupton kuptimin e kundert te ketyre fjaleve, do te thote qe "komunisti i penduar" nuk eshte komunist i penduar, por eshte komunist gjoja i penduar.

[Albo]

Mjafton te lexosh postin tend me nr. 4

Po postimin #1 qe eshte nje ekspoze e pergjithshme e gjithe jetes se tij e ke lexuar? Lexoje se ke shume per te mesuar prej tij, bile mund te nxjerresh ca mesime qe mund te te vlejne shume. Tajar Zavalani iu kundervu babait te tij qe ishte pronar i madh tokash se nuk e shihte si te drejte qe bujqit qe i punonin ato toka te vuanin per buken e gojes e babai i tij te jetonte si pasha.

Tajar Zavalani nuk e njohu komunizmin nga veprat e shokut Enver, e njohu nga jeta qe beri vete ne Moske, ne zemren e revolucionit te kuq. Shkoi per te qene nje komunist i vertete dhe u largua me mundesine e pare qe iu krijua pasi e pa qe komunizmi jo vetem qe nuk ishte nje ideal ne vetvete por ishte nje e keqe e madhe qe i kanosej mbare botes.

Por ajo qe eshte interesante me ate qe ti shpreh, eshte implikimi se nese nje bashkekohes i Zogut prononcohet kunder tij, eshte anti-zogist e ne te njejten kohe komunist i thekur. Nese dikush shprehet kunder Ballit Kombetar, ai eshte detyrimisht nje komunist i thekur. Ky eshte nje implikim kryekeput i gabuar dhe nuk deshmon gje tjeter vecse deshperimin e mentalitetit komunist per te gjetur mbeshtetje dhe afirmimim nga elita e mendimit shqiptar. Te njejten skeme perdoren me Nolin, te njejten skeme perdoren me Zavalanin, e plot te tjere. Noli e Zavalani ishin njerez liberale me bindje politike te majta, por kjo nuk i ben ata komuniste.

Dhe qe te kuptosh se ku buron mllefi i Zavalanit me ballistet, duhet te kesh parasysh qe "levizja nacionaliste e ballit" perbehej nga ata shqiptare qe nderruan lekure nga xhonturq ne "nacionaliste shqiptare". Vetem atehere kur Porta e Larte kapitulloi dhe ideja e reformimit te perandorise vdiq, vetem atehere Midhat Frasheri e kompani pushtuan idene e "nacionalizmit shqiptar" qe ne vetvete ishte nje levizje e klases se bejlereve dhe feudaleve shqiptare qe nuk donin te humbisnin tokat dhe pasurite qe kishin vene nen perandorine otomane.

Dhe kjo perplasje e dy mentaliteteve: liberaleve te shkolluar ne Perendim dhe konservatoreve te shkolluar ne Lindje ka qene nje perplasje e hershme. Mjafton te kujtosh Klubin e Selanikut te Cajupit te shkolluar ne Zvicer, apo artikujt e Faik Konices te shkolluar po ne France si Zavalani.

Kjo nuk i ben ata "komuniste", kjo i ben ata perparimtaro-liberale qe pengesen me te madhe te zhvillimit te vendit shihnin pikerisht klasen feudale qe mbante peng zhvillimin e vendit. Dhe ajo qe duhet te marresh si mesim nga jeta e Zavalanit apo Konices, dy pinjolle familje bejleresh: Ata paten kurajon qe te denonconin mentalitetin e baballareve te tyre, po ti ke patur kurajon qe ti thuash baballareve te tu komuniste qe ideologjia me te cilen ata u rriten e thinjen ishte nje ideologji e mbrapshte qe solli shkaterrimin e vendit?!

Albo

[Brari]

petro..
e cte gjeti mo kok e madhe qe ryre ne diskutime..
zakonisht si fori kllas qe je nuku futesh ne debate pulatike.. nejse mir bere.. po as sot as mot sdel dot burre te matet me brarin.. ne debato a cione..
jam i tmerrshem.. po ja qe sdua vet .. te bubulloj.. lol..
degjo pedro djali.. qe kujton se di me shum se une....

tu luta njëdizaj.. te me tregoje..
a ka shkruar gje umbertoja per shqiperine me sa ke lexuar ti ne veprat e tije..
ne se po.. me thuaj me fjalet e tua cka thene pak a shume..

e qe thua ti.. pedro ..ta ha mendja se romanin nena te gorkit.. e kish qejf enver ramizi qe mbaheshin si burim i kulluar i se majtes..
degjove ndonje here ti se partia e punes qe mbahej si e majte.. u tha ne ndonje plenum e udhezim.. a fjalim.. shkrimtaro aktoro artisto piktorave.. qe .. shkruani duke u frymezuar nga migjeni apo qemal stafa.. etj..
kam parasysh ketu poemen e mjerimit apo geshtenjpjeksin plak..

jo se.. do dilte ndonje djal fshati me dell shkrimtari e do shkruante.. pak a shume keshtu..

sa po u degjuan kendezat e pare brofi ne kembe shaqo bregu e mbertheu shatin e duall ne shtegun qe te con ne sektorin e frutikultures..
rruges filloj te bluante.. kte pesmedic.. i futa nja 20 dit pune.. edhe shega.. e shoqja i futi nja 13 dit pune te sektori blegtorise..kurse novruzi i biri kishte punuar me akord ne mbjelljen e misrit hamullor e aty besoj i merr nja 700 leka e nja 20 her 40 une.. meqe dit puna eshte dyzet leka.. i bie 800 leka e nja 470 lek shega.. na benen kte radhe nja 2000 leke e me ato do ja blenj nje pal te mbathura sheges e nokes nje pal kepuce se zbathur ecen e ngrati.. e per te ngrene do ja fusim ne gjize e shellire e qepe nga ato qe vuadhem nje nate me noken.. kurse fasule nga ato qe vodhi shega na magazina.. do bejme per dit diele kur na vjen per darke krushku nga levani.. ose dajkua nga bilishti..
e mo shaqo..u degjua zeri i tares... brigadierit te frutikultures.. e kishe dh.jere fare aty te pjeshket e eksportit.. mezi e kishit mbushur nje karro.. po kush e degjon sekretarin a derzi kur te na ulerije..
ja do punojme sot o tare e do e realizojme planin po skishim me fuqi te punonim dje se me nje krodhe buk misri me qepe isha ter diten.. dhe kembet i kam plage nga keto te flamosura cizme qe i kam ktu e dhjet vet..
mir o mir po jepini pak yxhum sot e nga darka do vinj tju kontrolloj.. si urdheron shefo tha shaqoja .. do bejme namin e pjeshket do i gjec te stivosura per merak .. e ashtu duke ju marre kembet ju drejtua parcelave ..
ne shtepi shegen e zun dhimbjet.. ishte ne muajin e 8 e ngrata dhe skish me fuqi te vente ne pune.. po nga zori do shkonte se skish ku te mbytej.. i pihej ndonje gje po skishte vec pak leng nga qypi me lakra turshi.. po dhe ate i vinte keq ta pinte se ja kur te benin fasule ate lengun e kishte merak i ziu shaqo..
o ma ca do ha un se do iki ne shkolle tha ziguri.. djali i vogel i shaqos..
ja merr cte gjec aty ne dollapi me site e vishe ate zhaqeten ushtarake qe solli dajkua nga bilishti.. se ben qamet perjashta te keqen nena..
po ketu vetem nje cop buk misri si gur eshte o ma tha i ngrati zigur..
e ate merre e zhyte ne shellire se benet mu si qofte .. po leri pak dhe nokes se dhe ai ska cte haje.. e shko pak thuaj teto bules te vije se mamaja nuk eshte mire..

etjetj..

kjo eshte letersi e majte.. po a shkruajti kush nen pushtetin e majte te hoxh ramiz kapo manush beut te risilise keshtu.. jooo
se te fuste ne burg si armik te se majtes.. pushteti i majte hoxhist.. e jo pak po nje dhjece burrelo spac.. ta jepte prokuroria e majte e ta vuloste gjykatsi i majte.. sipas udhezimeve qe vinin nga kupola e majte qe pasha-sulltane-ronte ne bllok.. me mu.tivacionin.. armiku dule durollaraj denohet per shtremberim te realitet ombjektiv ne novelen e tije "fshati mes pjeshkeve" ku mohon sukseset e arritura nen pushtetin dhopullor nen udhpjer.dhjen e partise se punes se shqiperise... etjetj..


e mer cun..jan te ngatrrume gjanat.. mo hyr me sopat kur diskuton me brarin se te benj telef

leri dokrrat..

[Pedro]

Brar, nuk dua fare te bej debat me komuniste si puna jote. Ta thashe edhe mesiper, nuk eshte faji yt, qe ke bindje proletare, eshte jo vetem ceshtje zemre, por edhe truri.

[Albo]

Fjala në erë -kultura

Tajar ZAVALANI,

Ideali i njeriut të mësuarështë në ditët tona specializimi në një degë. Disa vjet shkollë të mesme, pakë vjet në universitet, një periudhë studimi të ethëshëm për të kaluar provimet dhe, me të vënë diplomën në xhep, puna merr fund për shumicën tonë. U bëmë specialistë, mësuam një zanat, siguruam një mjet jetese dhe qëllimi u arrijt. Kush u bë nëpunës, kush çeli një zyrë private, kush një klinikë, kush një dyqan.
Nëpunësin, që e kanë halë në sy të gjithë ata që kanë punë me shtetin, e cilësojnë si burokrat dhe me këtë fjalë duan të shprehin përbuzjen e mëshiruarëshme për këtë njeri të zhytur në pluhrin e akteve. Me fjalën burokratizmë theksohet mëndësia e atij që i janë mykur trutë së bëri gjithmonë po atë punë. Aty përmblidhet gjykimi i cekët dhe mendja, "me qoshe" e atij që nuk shef me tutje nga nenet e ligjës dhe paragrafet e rregullores.
Por atë tharje të shpirtit dhe ngjyrosje të mendjes që pëson nëpunësi duke u kthyer në burokrat, mund t'a pësonjë specialisti i çdo dege tjetër. Edhe profesori i shkollës së mesme që përsërit në klasë gjithmonë po atë mësim mund të bëhet një farë burokrati në degën e tij. Kjo mund t'i ndodhë gjithashtu edhe kimistit që nuk ngre kryet nga mikroskopi, ose avokati që nuk çel libër tjetër përveç kodit a mehelesë.
Kushdo që bën një punë të përditëshme për të fituar krodhën e bukës është në rrezik të bëhet skllav i punës së tij, të katandiset në një farë maqine që punon pa u menduar, po të jetë se nuk e shtrin interesimin e tij intelektual jashtë degës ku është specializuar. Herë herë kur ndodhet në një bisedim ku preket një çështje diturie të përgjithëshme ay e ndjen se ka ngelur mrapa, vuan në sedrën e tij pse nuk mund të çfaqë një mendim të vlefshëm që t'i shërbejë skiarimit të çështjes. Për një kohë ay e humbet qetësinë e shpirtit, sukseset e vogla në punën e tij nuk e kënaqin më, shikon mjetin për të dalë nga pellgu i monotoisë dhe automatmës profesionale ku është zhytur. Këtu në Shqipëri zakonisht fajin i a hedhin ambientit që të thëthin si balta e moçales dhe të shuan çdo energji. Duke parë gjithë këta njerës, të katandisur nga pikëpamja intelektuale si kufoma të gjalla, që dergjen kafeve dhe "vrasin" kohën me letra e bisedime të zbrazëta, edhe ata që vijnë nga jashtë me një farë enthuziazmi humbasin dal nga dale çdo interes për çështjet e përgjithëshme dhe i plakos apathia. Është e vërtetë se deri diku konditat e veçanta të vendit tonë bëjnë më të veshtirë përpjekjen që duhet të bëjmë për të shpëtuar vehten nga rreziku i burokratizmit. Por gabohen ata që kujtojnë se kjo ngjet vetëm në Shqipëri. Edhe në viset më të qytetëruara të botës çoroditja mendore e specialistit është një plagë që bën kërdinë. Për të luftuar formimin burokratik të mendjes ka një mjet të sigurtë. Këtë mjet e gjejmë në Shqipëri aq lehtë sa edhe në çdo vend të botës. Mjeti është kultura, ay grumbull njohurish eprore që njeriu mëson për kënaqësin e vet, pa ndonjë qëllim përfitimi material.
çdo njeri prej nesh e ka në dorë të shpëtonjë nga automatizmi i specialistit duke u bërë njeri me kulturë. Kultura është thesari më i çmuarshëm i njeriut të qytetëruar; ajo është stolia e mendjes, lartësimi i shpirtit, shkathtësia e ndjenjave, freskia e spiritës...
Themelet e kulturës hidhen qysh në bankat e shkollës. Nxënësi pesëmbëdhjetë vjeçar që shkon të vizitonjë një muze ose shkon në bibliotekë të lexonjë një libër jashtë programit, hedh çapin e parë në botën e kulturës. Ky pasurim i shpirtit që do të jetë burim begatije të pa njohur në të arthmen, s'kushton veçse pak mundim edhe kohë. Por sa e lartë është ajo prirje që e shtyn njerinë të smadhojë personalitetin e tij duke gjurmuar çdo mendim të lartë, çdo vepër të madhe, çdo krijim të bukur që është bërë përmes botës dhe gjatë shekujve.
Por kultivimi i vet-vehtes nuk është një send që mësohet në shkollë. Seicili duhet t'a gjejë vetë mënyrën më të mirë për të mos e humbur interesimin për çështjet e mëdha që kanë lidhje me fatin e njeriut dhe zhvillimin e shoqërisë, për të mos vdekur për së gjalli në rutinën e një pune mekanike.
Rruga më e provuar që kanë ndjekur titanët e mendimit është kureshtja e gjallë që nuk na len të kënaqemi me atë që dimë. Asgjë nuk duhet të na lërë indiferentë. Të kemi syrin e çelur dhe një etje të pashuar për dituri. Të mos kërkojmë zhurmën e poteren për të hutuar vehten dhe për të harruar andrallat. Të mos kemi frikë të ngelim vetëm me vehten tonë, të shqyrtojmë vet-vehten deri në thellësinë e instinkteve që buçasin atje mbrenda, të analizojmë ndjenjat tona, të ndjekim një mendim, të radhitim në një çip të mendjes ose mbi një copë letër përshtypjet që na kanë lënë leximet, udhëtimet, kontakti me njerëzit. Të kontrollojmë vehten duke parë se si kanë menduar, kane ndjerë, kane jetuar njerëzit e çquar të çdo kohe, të dijmë të shijojmë andjen që ndjen njeriu me kulture kur ndjek rrymën e mendimeve që i kalojnë nëpër mendje jashtë vullnetit të tij, si një film sinematografik.
Kjo është rruga. Mjetet janë gjithë aq të lehta për atë që ka vendosur t'a ndjekë përnjimend. Baza e kulturës është leximi. Nuk është puna të lexosh shumë, por si e si të lexosh mirë. Substanca e ushqimit të mendjes duhet të përbëhet sidomos nga veprat e pavdekëshme të atyreve që janë munduar t'i japin një kuptim jetës në këtë botë. Pastaj vinë bisedat me njerës të kulturës dhe udhëtimet e bëra me qëllim që të mësosh diçka. Nuk është nevoja të shkosh me doemos deri në "Çin ma Çin" për të mësuar diçka. Edhe nëpër Shqipërinë tonë të vogël ka shumë sende që vlejnë të mësohen.
Abuzimi i kulturës asht gjithë aq i dëmshëm sa dhe haja e tepër për llupësin e babëzitur. Qëllimi nuk është të ngarkojmë trurin me çdo lloj diturie. Kulturën duhet t'a kundrojmë si një mjet për të lartësuar vehten nga pikëpamja intelektuale e morale, ashtu edhe për t'u bërë një mis së më i vlefshëm i shoqërisë. Kultura është kondita e domosdoshme e çdo përparimi të vërtetë të individit në lidhje me kolektivitetin. Ajo është zana hyjnore që i jep kuptimin lirisë. Të kesh dijeni për shumë sende nuk është vetëm një kënaqësi në vet-vehten, një mjet ideal për të mos u mërzitur, por edhe një mjet për të mos e ndjerë vehten si të huaj, si të izoluar në botën ku jetojmë. Njeriu me kulturë nuk është vetëm ay që interesohet për letraturë, për muzikë, për tablora e skalitje të stërhollur. Kultura e vërtetë
na çel rrugën e së vërtetës. Ajo na jep kuptimin e thellë të relavitetit që është ligja e çdo ekuilibri në këtë jetë. Në vend që t'a qullosnjë e t'i shuanjë energjinë, kultura i ngjall njeriut në shpirt pasionet më të zjarrta. Përmes kulturës neve çmojmë vlerën e mendjes që është e para nga vlerat shpirtërore; shofim se nëpër çfarë kallëpe kalon e vërteta për të triumfuar, stërvitemi të urrejmë gënjeshtrën e falsitetin ndën të gjitha petkat që i mvesh moda e ditës: konformizmë, rutinë, snobizmë dhe shumë... izme kësilloji.
Kultura ndofta nuk të bën të lumtur, por të jep ndërgjegjien e cilësisë s'ate si njeri, të largon nga çqetësime e vuajtje të kota, të jep fuqi të luftosh kundër lakmive që vënë nderin dhe dignitetin në rrezik. Nuk duhen shumë të ardhura për t'u bërë njeri me kulturë. Këtë luks mund t'ia lejojë vehtes edhe më i varfri njeri, mjafton të ketë pak zgjim edhe vullnet. Sepse nuk ësht nevoja të mplakesh nëpër bibliotekat e muzetë. Mjafton të keqyrësh rreth e rrotull, të vëzhgosh, të krahasosh, të vrasësh mendjen për të kuptuar si është ndërruar kjo gjë, pse punon kjo maqinë, e tjera. Vetëm se interesimi për të tilla çështjë hyp nje farë modestie. Prandaj kultura e vërtetë duhet të jetë modeste, mbasi ajo nënkupton që çdo njeri për vehten e tij të ndjejë nevojën për të ditur gjithçka kanë vepruar dhe kanë menduar të gjithë njerëzit e tjerë.

Botuar më 1938

[Albo]

Populli dhe intelektualët

Tajar ZAVALANI,

I. Kush e ka fajin?
Kurrkujt s'i pëlqen të pranojë se u gabua. Sa më i pazoti dhe më kapadaji të jetë njeriu, aqë më tepër e urren autokritikën. Kur një njeriu të frymëzuar me eogizmë të cekët puna nuk i del ashtu siç e priste, fajin e ka moti, kriza, dreqi, i biri, Ipsilloni, bota e tërë, po kurrë jo ay vetë. Kësisoj, pas parimit të strategjis që thotë se forma më e mirë e mbrojtjes është ofensiva, njerëzit që s'durojnë dot autokritikën se e ndjejnë veten të dobët, akuzojnë të tjerët për të larë vehten nga çdo gabim ku ata mund të jenë të implikuar. Këtë mentalitet shumë të përhapur këtu ndër ne, urtësia popullore e ka cilësuar me fjalën e njohur: "Kush e bëri kulaçin e shtrembër?... Nuseja". Përgjithësisht autokritika është priviligji i njerësve të zgjuar, me kulturë, dhe që i dalin gjithmonë për zot punës që marrin përsipër. Këta njerës të veprimit, energjikë dhe me vullnet të çeliktë, janë të parët që e njohin se u gabuan, kur një punë nuk del ashtu siç e kishin parashikuar. Ata udhëhiqen prej parimit: nuk gabohet ay që s'bën kurgjë. E dinë se jeta është aqë e komplikuar dhe dinake sa kurrë njeriu, në fillim të një pune, nuk mund të parashikojë të gjitha eventualitetet që mund t'i dalin përpara. Edhe do të ishte gabimi më i madh për një njeri të vepërimit sikur të shkonte kohën duke menduar ngjarjet më të vogla që munt të influencojnë çdo gjest të tij, se atëherë do të humbte rastin që të vepërojë.
Njeriu i veprimit që din se ku do të arrijë, kujdeset që rruga që ka nisur të mos jetë kryekëput e gabuar dhe, kur e sheh se faktet nuk vërtetojnë parashikimet e tij, ndrron taktikë pa u ndalur nga fjalët e botës që do të thonë se u gabua. Ay shikon qëllimin dhe respekton faktet, të cilëve u jep të drejtë sa herë që nuk janë dakort me projektet ose dëshirat e tij. - , Mjerisht shumë intelektualë të rinj shqiptarë hyjnë në kategorinë e parë. Ata mbasi nxijnë letër tërë ditën nëpër zyrat për të gjetur nonjë shkresë o nonjë pllug të arratisur në labirintin burokratik, mbidhen nëpër kafenetë dhe flasin mbi situatën. Që të gjithë e pranojnë se punët venë keq, keq sa s'ka ku të vejë më. Pa e lënë të mbaronjë fjalën gjithë të tjerët ngrenë duart në qiell dhe psherëtijnë: Ah! s'bëhet gjë me këtë popull! Fillon pastaj numurimi i të metave të "këtij populli" që ndalon intelektualët të realizojnë idealin e tyre. Po ky ideal ç'është vallë? A mos është zgjimi i popullit, dalja e tij nga errësira ku gjendet sot? Jo, aspakë! Ideali i shumë intelektualëve të rinj shqiptarë është një jetë e rehatëshme, pa andralla as mundime, me para boll, konfort e dëfrime moderne. Dhe në ështe se ata nuk e gëzojnë këtë jetë të ëndëruar, fajin e ka populli, i cili nuk kupton shpirtin e intelektualëve dhe nuk vepron siç dëshërojnë ata.
II. Ç'pamë në Evropë. Ç'gjejmë në Shqipëri.
Vërtet kur vjen rasti , ne i stigmatizojmë, dhe me tërë fuqinë, të metat tona si komb. Por këtë e bëjmë për të shpieguar të shkuarën dhe për të kuptuar psikologjinë e masave; edhe jo për të justifikuar apathinë, inercinë, indiferencën dhe mosveprimin tonë. Në qoftë se vjen puna për të ndarë fajet, fajin më të math e kemi ne që i themi vehtes intelektualë. Pse?.., do të pyetni. Puna për mua është aq' e qartë sa nuk ka nevojë të shpiegohet.. Por janë disa të vërteta që nuk bëjnë dëm pse të përsëriten kohë pas kohe. Neve, bijtë e këtij vendi, të dalë nga gjiri i këtij populli, patmë rastin ose fatin të vemë të rrojmë disa vjet në kryeqytetet e shteteve më të qytetëruar të Evropës oksidentale. Atje hymë në kontakt me një botë, një kulturë, një popull që ka arrirë kulmin e përparimit. Atje u munduam, si cilido pas takatit dhe zotësisë, të shkundim pluhrin e mrapështisë ku qemë rritur, të çkëputemi nga idhetë e ndryshkura, paragjykimet e cekta dhe mentaliteti primitiv; u përpoqmë të riedukojmë vehten dhe të armatosemi me dituri dhe vullnet për punë. Pastaj vimë këtu dhe gjejmë botën e vjetër që kishim lënë. Sado pakë thellë të na ketë prekur kultura oksidentale, prap se prapë një qind për qind me botën e vjetër nuk mund të pajtohemi.. (Padyshim ka edhe disa shëmbëlla të shëmtuara të rinjsh që janë vjetëruar para kohe). Pra, ç'duhet të jetë qëndrimi i ynë? Mjerisht shumë nga të rinjtë që kanë mësuar jashtë sillen si ay jahudiu që u bë i krishterë dhe, kur e pyeti miku i tij se si e ndiente veten, ay i u përgjigj me përbuzje: "Ikë mor çifut i ndyrë!" U hyri lezeti i jetës moderne. Mirpo atë këtu nuk e gjejnë. Bota shqiptare u del përpara e u thotë: Hë, ju që mësuat se ç'është kultura moderne, nxirrmëni dhe mua nga kaosi, nga errësira, nga mizerja ku gjindem. Rruga që duhet ndjekur për të modernizuar Shqipërinë është plot gjëmba, plot vështirësi të panumurta dhe lyp sakrifica të çdo çasti. Ata që do t'i përvishen kësaj pune duhet të mos ëndërrojnë jetën e një pallati por atë të kasolles, me fjalë të tjera mos kërkojnë konfort e dëfrime. Intelektualët shqiptarë nuk kanë vullnetin ose guximin të ndjekin këtë rrugë që nuk dihet se ku mbaron, por nuk duan as t'a pranojnë se u mungon kurajua civile. Atëhere ç'bëjnë? Ngushëllohen me frazën tipike: nuk bëhet punë me këtë popull.
Sa mirë vjenezi ose pariziani: të kupton menjëherë, ka shpirt, ka guxim, e ndan të mirën nga e keqja, indignohet nga padrejtësitë, enthuziaset për një ide, din të sakrifikohet për një ideal. Kurse shqipos i bën mirë - t'a merr për keq, e mpron - s'ta di për mirë, është frikash, pa hov, hipokrit, shpirt-sllavi, dembel, pa dëshirë përmirësimi në jetën e tij mizerable. Në këtë arsyetim të shumë intelektualëve të rinj shqiptarë ka një mungesë perspective. Neve hymë në kontakt me popujt oksidentale që kanë arrirë kulmin e qytetërimit. Por nuk duam të kuptojmë se sa shekuj kanë kaluar në vuajtje e në errësirë sa përpjekje, sa theori u janë dashur atyre popujve që të arrijnë atë shkallë qytetërimi që u kemi zili neve sot. Harrojmë se në çdo vend pionjerët e kulturës janë ignoruar, përbuzur, persekutuar dhe, gjëja më e hidhur për ta, populli që donin të ndriçonin I ka shikuar shumë herë si armiq. Sa breza kanë kaluar pa parë asnjë reze drite, sa idealistë të mbëdhenj kanë vdekur pa parë asnjë grimë të idealit të tyre të realizuar. Kurse neve mendojmë kështu: me qënë se nuk munt të shohim rezultatet e veprës sonë sa jemi të gjallë e të rinj, nuk vlen zahmeti që t'i hyjmë punës që na vë përpara realiteti.
III. Riedukimi i popullit konditë e parë e çdo përparimi
S'ka fjalë se një qëndrim i tillë nuk është i dejtë për një intelektual të vërtetë. Në qoftë se populli është sqeptik kundrejt elementave të kultivuar, në qoftë se është refraktar kundër çdo mase përparimtare, ky qëndrim ka arsye të thella që duhen zbuluar. Nuk mund të thotë askush se populli shqiptar është i kënaqur ashtu si është sot dhe nuk kërkon përmirësimin e gjendjes së tij. S'ka popull në botë që të mos dojë a priori të mirat e jetës së qytetëruar. Popullin shqiptar e ka shtërnguar jeta të dyshojë dhe të jetë sqeptik. Ay ka konstatuar me zemër të thyer se pothua të gjitha masat që janë marrë gjer më sot gjoja në favor të tij, kanë dhënë rezultate të dëmshme për të; ay ka paguar direkt ose indirekt, shpenzimet e eksperimenteve që janë bërë në çdo fushë deri më sot. Prandaj neve intelektualët nuk munt të lajmë veten duke thënë se populli s'na kupton dhe nuk di të çmojë idealet tona përparimtare. E parë e punës duhet t'a dijmë se njeriu është faktori kryesor që e shpie shoqërinë përpara, prandaj riedukimi i popullit është kondita e parë e çdo qytetërimi. Në qoftë se duam me gjithë mënt të lëfojmë për modernizimin e vendit tonë, e pra punë që duhet të bëjmë, është të ndryshojmë mentalitetin e popullit, t'i çelim sytë mbi realitetin e sotmë, t'i tregojmë rrugën e daljes nga mjerimi dhe errësira, edhe, në munçim, t'a udhëheqim në këtë rrugë. Por që t'i hyjmë seriozisht kësaj pune duhet pik së pari të pranojmë disa sende që mbase nuk na pëlqejnë por që nuk çduken me sot me nesër. Duke qënë Shqipëria ashtu, primitive, e pazhvilluar siç është sot, ne nuk kemi të drejtë, as nuk duhet të kërkojmë sot për sot një jetë të rehatshme, me komfort e dëfrime moderne. Në duam që jeta jonë të ketë një kuptim, në duam që të mos kalojmë nga kjo botë si barka mbi cipën e detit që ngre disa vala, të cilat çduken sakaqë, duhet të kërkojmë kënaqësinë në përpjekjen, në mundimin, në luftën për të krijuar një frymë të re. Dhe të mos mendojmë se në pakë kohë Shqipëria do të bëhet ashtu siç ëndërojmë ne dhe atëhere do të mundim t'a shijojmë jetën. Për këtë do të duhen dhjetra vjetë. Neve duhet të jemi të lumtur në qoftë se lokomotivi vendoset mbi vijat e hekurta, në qoftë se Shqipëria hyn përnjimend në rrugën e përparimit me themel.
Të huajt që vizitojnë Shqipërinë na kanë zili që rrojmë në një vend të virgjër ku çdo gjë është për t'u filluar nga kreji. E ne këtë e quajmë fatkeqësi. Kurse do të duhej të mburreshim që rrojmë në periudhën më të vështirë të historisë sonë ku jeta është një luftë e paprerë kundër vështirsinave që na turren nga të katër anët. Duhet të krenohemi duke menduar se brezat e ardhshëm do të na kujtojnë me admirim, duke thënë: "ata që rrojtnë në një epokë heroike". Mbase dikush, duke kënduar këto rreshta do të buzëqeshë me ironi. Atij do t'i përgjigjem se skepticizma na ka marrë më qafë, se ironia shumë herë është masa e ignorancës dhe e dobësisë morale. Në qoftë se qënja nëpër universitetet e Evropës nuk na ka ngjallur ambicjen që të lëftojmë për të vendosur kulturën dhe qytetërimin në vendin tonë, atëherë është kot q'i themi vetes intelektualë.

Botuar më 1934