Musine Kokalari

[gentius]

Historia e dhimbshme e jetës së disidentes së burgosur e internuar nga diktatura. Komunizmi nuk mundi të varrosë veprën e saj të shquar

Gjyqi që i bëri diktatura

Musine Kokalari nuk do të stepej përpara xhelatëve të saj komunistë, më

shumë se një gjysmë shekulli më parë. Thëniet e saj ishin akuza e një

shpirti të pamposhtur rilindës që sfidonte vdekjen. “Unë s´jam fajtore.

S´jam komuniste dhe ky s´mund të quhet faj. Ju fituat në zgjedhje, por në

burg nuk duhet të jem…. Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni

të dënoni Rilindjen”. Pas këtyre fjalëve, ajo nuk mund t´i shpëtonte

dënimit barbar të sitemit të Enver Hoxhës, edhe pse ky i fundit e njihte

mirë familjen intelektuale dhe patriotike të Kokalarëve nga Gjirokastra.

Madje, Hoxha kishte lidhje gjaku me Musinenë, por ai nuk e kurseu as atë,

pasi kishte pushkatuar pa gjyq dy vëllezërit e saj, në nëntor të vitit

1944. Sistemi i kaluar kishte dhe një inat tjetër me Musinenë. Fakti që

ajo kishte krijuar së bashku me Skënder Muçon, Partinë Socialdemokrate, në

vitin 1943, nuk mund të anashkalohej nga sistemi njëparti i Enverit. Me

xhelozi njerëzit e këtij të fundit shikonin edhe nxjerrjen e gazetës “Zëri

i Lirisë”, organi i PSD, realizuar me kontributin e Musinesë, Skënder Muços dhe Osman Kazazit.



Grupimi opozitar kryesohej nga Musine Kokalari

Pas Luftës së Dytë Botërore, kur Shqipëria po vihej nën diktaturë, si

kundërveprim i kësaj të fundit u themelua më 6 nëntor të vitit 1946. në

Tiranë, grupimi i parë opozitar antikomunist “Bashkimi Demokratik

Shqiptar”, një aleancë e Partisë Socialdemokrate, kryesuar nga Musine

Kokalari, me Frontin e Rezistencës, drejtuar nga Sami Qeribashi dhe me

Grupin Monarkist, të drejtuar nga Qenam Dibra. Pra, Musineja u bashkua me

disidentët e tjerë të opozitës, e cila, sipas ideve të saj, do të ishte

ilegale dhe do të luftonte me mjete demokratike për një Shqipëri ndryshe.

Ajo nuk mund të pranonte diktaturë, ndaj dhe i shfaqi hapur bindjet

politike, por në të njëjtën kohë dhe diktatura nuk mund ta pranonte

Musinenë ndaj e goditi për vdekje. Në hetuesi dhe në gjyq, Musine Kokalari

do të depononte: “Mbas Mbledhjes së Mukjes, kam marrë pjesë në Ballin

Kombëtar si socialdemokrate dhe kam qenë përgjegjëse e gazetës `Zëri i

Lirisë`, në të cilën kam botuar artikuj ku flitet për çështjen e Kosovës

në bazë të Kartës së Atlantikut…. Kriteri për të luftuar ishte jo për

qëllimin e përfitimit të disa klikave, por për demokratizimin e vendit”.

Musineja, një intelektuale e kompletuar e tipit perëndimor, mendonte

ndryshe nga Enver Hoxha, i cili e ndjente rrezikun e intelektualëve,

sidomos atyre opozitarë, ndaj i vrau, burgosi i internoi, i persekutoi, i

bloi ata në luftën e përbindshme të klasave. Kështu bëri edhe me Musinenë,

pasi ajo nuk u bë kurrë komuniste dhe vegël e Enver Hoxhës. Asaj iu bë

thirrje që të futej në Partinë Komuniste, por ajo nuk pranoi të ishte

anëtare e një partie, që drejtohej nga serbët dhe e futi Shqipërinë në

diktaturën më të egër e më të përgjakshme të historisë së saj. Musine

Kokalari ishte e dashur, e butë, e ditur, e zgjuar dinjitoze dhe me

karakter të fortë, në kundërshtim me antinjerëzoren e njeriut të

programuar, të njeriut “të ri” që ushqehej me luftë dhe urrejtje, ateist,

pa personalitet që zhbiron të tjerët, konformist e servil, formatuar i varur dhe i nënshtruar.



Çastet e fundit të jetës

Në dorëshkrimin “Mbi jetën time”, Musineja shkruan: “Komunistët më

varrosën për së gjalli, se nuk iu kërkova falje në gjyq për aktivitetin

tim. Dhe pse do të kërkoja falje?…. Unë s´jam fajtore…”. Në një seancë

gjyqi, ndërsa dikush thirri se ajo duhet të dënohej me vdekje në litar,

dhe kryetari Frederik Nosi, e pyeti se a e dëgjonte atë që kërkonte

populli, Musineja me qetësi iu përgjigj: “Nesër këtë do të thonë edhe për

ju”. Musineja nuk pranoi avokat, ajo bëri një apologji të shkëlqyer që e

jep qartë edhe në qëndrimin e saj prej politikaneje demokrate, konsekuente

dhe e papërlyer. Gjyqi komunist e dënoi me 20 vjet heqje lirie, me hubjen

e të gjitha të drejtave civile dhe kunfiskim të pasurisë. Pasi kreu 16

vjet nga dënimi i saj, Musinenë e internuan në Rrëshen, ku për 22 vjet

punoi në bujqësi dhe ndërtim, si punëtore llaçi, e përgjuar ditë e natë

nga Sigurimi i Shtetit. Pas punës, ajo shëtiste vetëm, por dhe shkonte në

vendin e saj të preferuar, bibliotekën e qytetit, ku gjente miqtë e saj të

vërtetë, librat. E dërmuar nga vuajtjet dhe e raskapitur nga punët e

rënda, Musineja u sëmur nga kanceri. “Ç´fat tragjik, shkruan ajo. Më doli

edhe sëmundja kundër. Të paktën të kisha pak qetësi në vitet e fundit të

jetës sime”. E shtruar në spitalin onkologjik, ajo shkruan: “Këtu kuptova

një gjë. Për mua jo vetëm që nuk interesohen, por kanë qejf të më

zvarritin. Dhe vetë kontrollet e këtyre muajve s´kanë gjë tjetër veçse

fjalë të kota. Sipas rregullave, unë duhet të isha operuar këtu e gjashtë

muaj më parë. Ç´do të ngjasë?”. Duke iu referuar epilogut, diçka nga

përvoja e saj: “Njoha kulturën demokratike, njoha tragjedinë e përmbysjeve

të mëdha revolucionare. Njoha një gjyq special. Njoha 16 vjet burg dhe 22

vjet internim me përplasje andej-këndej. Njoha punën e punëtorit me normë

individe, njoha punën e krahut me normë kolektive në bujqësi e ndërtim.

Njoha vetminë e vetëkërkuar, shoqërinë e rastit në burg dhe gjithë

ndryshimet që pasojnë nga ky tërmet i pandërprerë për të konsoliduar

diktaturën e proletariatit. Nganjëherë them me vete se nuk fitova gjë që

mbeta gjallë. Kam 38 vjet që nuk e di ç´domethënë familje. Ndoshta do të

ishte mirë të kisha mbyllur sytë njëherë e përgjithmonë. Kështu merrnin

fund edhe vuajtjet, me gjithë gjendjen tragjike. Kjo do të ishte një gjë

shumë e mirë. Nëse vdes, në valixhen e vogël kam disa sende me vlerë

etnografike për Muzeun e Gjirokastrës. Ato pak kursime dhe gjithçka tjetër

le të hyjë në fondin e shtypit që duhet të krijohet për punëtorin e

krahut, i cili është i domosdoshëm, që të demokratizohet puna e krahut dhe

të kultivohet punëtori i thjeshtë”. Falë ditëve që erdhën u mundësua të

thuhet e vërteta për personalitete të tillë si Musine Kokalari. Diktatura

e burgosi, e internoi, e vdiq, por nuk e varrosi dot. Ajo i mbeti e gjallë

popullit dhe atdheut, si një dritë e pashuar e kulturës shqiptare, si

flakadan i përjetshëm i demokracisë. Nga piedestali ku e vendosi koha, ajo na mëson: “Besa, shpresa, dashuria, ato pra na lartësojnë. Përçarja dhe marrëzia na poshtërojnë dhe na mjerojnë”.



Fragmente nga romani i Shefqet Musarajt “Para agimit”

Ermira Velo (M.Kokalari) kish një respekt të madh për të vëllanë dhe

ushqehej vazhdimisht nga idetë e tij. Kur mbaroi shkollën e mesme, ajo

njihej si një nga vajzat me prirje përparimtare. (V 1, faqe 18)

Ermira Velo ishte e thjeshtë, e dashur, e afruar me çdo njeri dhe nuk

bënte kurrë dallim midis njerëzve me pozitë dhe atyre që nuk kishin as

strehë ku të futnin kokën. Prekej pa masë nga vuajtjet e të tjerëve dhe

nuk kursehej t´i ndihmonte me ç´t´i kish dora. (V 1, faqe 20)

Ajo kishte lexuar “Ana Karenina” që ishte përkthyer në shqip.

“Ringjalljen” e kishte lexuar në italisht, e cila e kishte bërë për vete.

Më vonë me rekomandimin e vëllait kish lexuar po italisht disa vepra të

Niçes. Edhe ato e kishin tërhequr shumë dhe sidomos ideja e filozofit

gjerman rreth mbinjeriut…. Kish lexuar edhe “Nënën” e Gorkit, por nuk i

kish pëlqyer, duke thënë se “s´janë të përshtatshme për ne ato gjëra”. (V 1, faqe 21)

Dhe qe një gëzim I madh për të kur pa të botuar në një revistë shkrimin e

saj të _are…. Kështu që shkrimi kish dalë me të vërtetë “një xhevahir I

vogël letrar”, siç e gjykuan shumë nga të njohurit e saj. (V 1, faqe 21)

Mbi të gjitha, Ermirën e entuziazmonte një fakt tjetër, që provonte se

shtëpia e saj kish për të qëndruar gjithmonë një fole patriotizmi. Kish

filluar të vinte dendur për vizitë Mit´hat bej Frashëri, njeriu që nuk

është komprometuar asnjë majë thoi gjatë regjimit të Zogut dhe që ka një

urrejtje të tmerrshme për italianët. (V 1, faqe 67)



tradita patriotike - Musineja dhe familja e saj në letërsinë shqipe

Familja Kokalari, në të cilën u rrit dhe u edukua Musineja, kishte gjithë

potencialin ekonomik, kulturor e patriotik që ajo të trashëgonte vlera

pozitive për formimin e saj intelektual. Falë zgjuarsisë krijuese të saj,

vullnetit dhe karakterit të fortë, ajo arrin të bëhet një nga studentet më

cilësore në Universitetin e Romës, duke u diplomuar “Doktoreshë në

Letërsi” në vitin 1941 me temën “Literatura Albanese - Naim Frashëri”.

Personalisht nuk e kam njohur Musine Kokalarin, por duke qenë mësuese

letërsie në shkollën e mesme për dekada të tëra, kam lexuar dhe komentuar

në mënyrë të përsosur romanin “Para Agimit” të Shefqet Musarajt. Në

diskutimet midis kolegëve për figurat artistike, prof.Nexhat Hakiu më

kishte thënë (sigurisht në mënyrë të rezervuar që komenti nuk do të

transmetohej më tutje), se Shefqet Musaraj për të krijuar figurën e Ermira

Velos në roman, është frymëzuar nga veprimtaria e Musine Kokalarit. Janë

faqe të tëra në roman që kanë të dhëna reale nga jeta e saj, sigurisht

duke lënë mënjanë tendencat politike e klasore dhe të tjera ndryshime, që

i duheshin autorit për të zhvendosur vëmendjen nga figura historike. E

vërteta është se Sh.Musaraj, Musine Kokalari, Nexhat Hakiu, bënin pjesë në

plejadën e shkrimtarëve të viteve ´30-të, dhe të tre bashkëpunuan me

Branko Merxhanin (që në roman njihet me emrin zoti Bardhi), për të mbajtur

në këmbë revistën “Përpjekja Shqiptare”. Në qoftë se e shohim me syrin e

sotëm figurën e Ermira Velos (M.Kokalari), është vënë midis dy korifejve

më të mëdhenj të kombit shqiptar. Idhëtar i saj ishte ideologu dhe

nacionalisti demokrat Mit´hat Frashëri dhe pionieri i filozofisë

progresive Branko Merxhani. Të dy këta personalitete ishin miq të familjes

Kokalari. Ajo i adhuronte jo vetëm për nivelin kuturor dhe mendjen e

ndritur, por edhe si atdhetarë e njerëz të pakomprometuar nga regjimi. Në

familjen Kokalari bëheshin diskutime të gjata dhe me diversitet mendimesh,

lidhur me fatin e Shqipërisë në prag të Luftës së Dytë Botërore. Cila do

të ishte e ardhmja e këtij vendi, apo çfarë rruge do të zgjidhte

Shqipëria, e të tjera pyetje si këto, që ishin të lidhura me fatin e

atdheut, e kishin munduar dhe munduan Musinenë gjithë jetën e saj.

Mjafton të lexoje në atë kohë artikullin e famshëm të Branko Merxhanit

“Pse nuk jam marksist”, i cili argumentonte ajo dhe deri në konkluzionin

se “Komunizmi është eksperiment pa të ardhme”, ku bindesh plotësisht pse

nuk duhej ndjekur ajo rrugë. Pra, Musineja dhe familja e saj me tradita

patriotike, nuk mund të binin pre e ideve sllavokomuniste, sepse ata

mendonin si ideologu i tyre, Mit´hat Frashëri, për çështjen e Shqipërisë

etnike, veçanërisht për Kosovën, dhe për një shoqëri demokratike të tipit

evropian. Vetëm mendimet që janë diskutuar në këtë familje për të mos

qëndruar indiferent ndaj problemit madhor që shtrohej para atdheut, vlejnë

të studiohen në një kapitull më vete, sepse kanë vlera pozitive edhe për

kohën tonë sot, që kemi humbur torruan dhe jemi në mes të dilemave të

mëdha. Në fushën e krijimtarisë artistike, në botimet e para “Seç më thotë

nënua plakë”, “Rreth vatrës”, “Sa u tunt jeta” e deri te botimi i fundit

“Sikur të isha një lule”, shkrimtarja e parë shqiptare, Musine Kokalari,

ka trajtuar temën e mjerimit, duke i parë skicat nga një vëzhgim i hollë i

realitetit dhe duke i ndjerë me një psikologji të thellë. Ideali për

barazi shoqërore i kalonte kufijtë e klasës së saj, duke mos pasur asnjë

pretendim material përpara asaj ideje të madhe që donte të realizonte.

Koha e provoi se Musineja u flijua në vazhdimsi për këtë ideal, prandaj

ajo përsëri do t´u flasë brezave me gjuhën e heronjve. Tema tjetër për

emancipimin e gruas dhe pjesëmarrjen e saj aktive, çlirimi nga zakonet e

vjetra, është trajtuar në shumë skica të saj, në kohën kur ishte për

studime në Universitetin e Romës dhe këto mesazhe Musineja i kishte për

vajzat shqiptare, që të luftonin fanatizmin e të merrnin rrugën e

shkollimit, për t´u bërë forca aktive në progresin shoqëror. Madje, ajo

vetë nuk pranoi të punonte pas studimeve në Universitetin e Romës, por

erdhi të kontribuojë në vendin e të parëve të saj. Ishte vendosmërisht e

bindur se kontributi i saj i duhej Shqipërisë. Një tjetër temë që Musineja

trajtoi në skicat e saj ishte dhe ajo e lirisë së individit, ku vetë ishte

e lirë të shkruante dhe të mbronte haptazi idetë e saj. Musineja ishte e

para në demonstratat atifashiste dhe në formimin e Partisë

Socialdemokrate. U përpoq shumë për daljen e gazetës “Zëri i Lirisë” dhe

integrimin e PSD në frontin nacionalçlirimtar. Ëndrra e saj për bashkimin

mbarëkombëtar gjeti mbështetje të plotë nga familja e saj; i ati Reshat

Kokalari, gjykatës i njohur, dhe nga vëllezërit Vesim, Muntaz dhe Hamit,

me profesione, profesor, jurist dhe përkthyes. Këta ishin dhe njëkohësisht

shokë të saj, me të cilët konsultohej. Nëse për një moment do ta shkëpusim

emrin e Musinesë nga veprat që kishte botuar, ato do të futeshin pa frikë

në tekstet shkollore të periudhës së diktaturës, sepse ishin po ato tema

që kishte trajtuar edhe Migjeni, Nonda Bulka, Mitrush Kuteli etj., por,

Musineja shkruante dhe vepronte pa komplekse, vetëm e vetëm që t´i

shërbente kombit dhe kulturës shqiptare. Ajo ishte një shkrimtare e

talentuar, revolucionare e vendosur në mbrojtjen e pikëpamjeve të saj,

intelektuale e shquar, demokrate përparimtare, por vetëm komuniste, siç e

kishte pohuar edhe vetë në gjyq, nuk ishte. Ky ishte i vetmi faj i saj, që

e vuri dhe në bankën e të akuzuarve. Kur kjo po gjykohej, babai i saj

erdhi nga Italia ku po kurohej. Kur Reshat Kokalari, mori vesh mënxyrën,

pushkatimin e dy djemëve të tij dhe fatin e paditur të vajzës, nuk duroi

më, por mbylli sytë përgjithmonë. Këtë fatkeqësi të radhës, Musine

Kokalari e mësoi në kohën kur ishte në burg, ndaj dhe ajo vendosi të mos

flasë se pasoja do të binin mbi nënën, nuset e vëllezërve të pushkatuar

apo dhe fëmijët e tyre. Pas burgut vjen internimi, që do të thoshte

përsëri kushte të vështira jete. E vetmja e mirë në këtë kohë ishte jeta e

saj për pak kohë me nënën, e cila vdiq pak më vonë. Në Rrëshen, ku e

dërguan për të kryer internimin, e shanin dhe denigronin, por ajo të

gjitha këto i kaloi me qetësi, pasi e dinte se ata ishin njerëz të shtyrë

nga të tjerët. Musineja nuk pati mundësi të krijonte familje, por,

megjithatë, ajo shpresoi që një ditë të kthehej te familja e saj, nipërit

dhe mbesat, të shijonte disa vjet ngrohtësinë familjare, që prej vitesh e

kishte humbur. Pas burgut dhe internimit një tjetër gjë do ta dënonte më

rëndë. Kanceri ia mori jetën përfundimisht. Pas viteve ´90-të, Musine

Kokalari ishte ndër të parat disidente që u dekorua me medaljen “Martir i

Demokracisë”. Me kujdesin e nipit të saj, Hektor Kokalari, bëher rivarrimi

i saj pranë familjarëve në Tiranë. Nadje, për nder të Musine Kokalarit,

një shkollë e kryeqytetit dhe një fondacion mbajnë emrin e saj. Sot

personaliteti i Musine Kokalarit është në piedestalin e nderit, ndonëse

dekorata “Nder i Kombit” i është vonuar asaj. Megjithatë, dekoratën më të

lartë Musinesë ia ka dhënë vetë populli me vlerësimin, konsideratën dhe mirënjohjen që ka për të.



Jetëshkrimi - Kush ishte Musine Kokalari

U lind më 10 shkurt të vitit 1917, në Adale, të Turqisë. Në vitin 1921,

familja e saj kthehet në Shqipëri dhe vendoset në Gjirokastër, ku Musineja

kreu shkollën fillore. Nëntë vjet më vonë, familja Kokalari vendoset në

Tiranë. Në vitin 1937, Musineja mbaroi shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë”

dhe më pas shkoi për studime në Universitetin e Romës, në Itali, të cilin

e mbaroi shkëlqyeshëm në vitin 1941. Ajo botoi librin e saj të parë “Seç

më thotë nëna plakë” në vitin 1939. Ishte viti 1943, kur Musine Kokalari

së bashku dhe me disa shokë të tjerë formuan Partinë Socialdemokrate. Një

vit më vonë, me përpjekjen e saj, doli numri i parë i gazetës “Zëri i

Lirisë”. Në vitin 1944, botoi librin e saj të dytë “Rreth vatrës”, ndërsa

më 12 nëntor të po këtij viti u pushkatuan pa gjyq vëllezërit e saj,

Muntaz e Vesim Kokalari. Katër ditë më vonë e arrestuan dhe Musinenë, të

cilën e mbajtën 17 ditë në burg. Në janar të vitit 1945, u botua libri i

tretë i Musine Kokalarit “Sa u tund jeta”. Më 23 janar të vitit 1946, ajo

u arrestua për së dyti nga forcat e Mbrojtjes së Popullit e gjyqi komunist

e dënoi me 20 vjet heqje lirie. Në vitin 1961, e nxjerrin nga burgu dhe e

internuan në Rrëshen, ku dhe doli në pension me gjysmë page. Në vitin

1981, sëmuret nga sëmundja e kancerit, që dy vjet më pas do ta largonte

përgjithmonë nga jeta. Dhjetë vjet më vonë, pra në vitin 1993, Presidenti

i Republikës i dha pas vdekjes medaljen “Martir i Demokracisë”.



Pertefe Leka , Gazeta Panorama, 30-03-2004

[BlueBaron]

U lind më 10 shkurt të vitit 1917, në Adale, të Turqisë. Në vitin 1921, familja e saj kthehet në Shqipëri dhe vendoset në Gjirokastër, ku Musineja kreu shkollën fillore. Nëntë vjet më vonë, familja Kokalari vendoset në Tiranë. Në vitin 1937, Musineja mbaroi shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” dhe më pas shkoi për studime në Universitetin e Romës, në Itali, të cilin e mbaroi shkëlqyeshëm në vitin 1941. Ajo botoi librin e saj të parë “Seç më thotë nëna plakë” në vitin 1939. Ishte viti 1943, kur Musine Kokalari së bashku dhe me disa shokë të tjerë formuan Partinë Socialdemokrate. Një vit më vonë, me përpjekjen e saj, doli numri i parë i gazetës “Zëri i Lirisë”. Në vitin 1944, botoi librin e saj të dytë “Rreth vatrës”, ndërsa më 12 nëntor të po këtij viti u pushkatuan pa gjyq vëllezërit e saj, Muntaz e Vesim Kokalari. Katër ditë më vonë e arrestuan dhe Musinenë, të cilën e mbajtën 17 ditë në burg. Në janar të vitit 1945, u botua libri i tretë i Musine Kokalarit “Sa u tund jeta”. Më 23 janar të vitit 1946, ajo u arrestua për së dyti nga forcat e Mbrojtjes së Popullit e gjyqi komunist e dënoi me 20 vjet heqje lirie. Në vitin 1961, e nxjerrin nga burgu dhe e internuan në Rrëshen, ku dhe doli në pension me gjysmë page. Në vitin 1981, sëmuret nga sëmundja e kancerit, që dy vjet më pas do ta largonte përgjithmonë nga jeta. Dhjetë vjet më vonë, pra në vitin 1993, Presidenti i Republikës, Sali Berisha, i dha pas vdekjes medaljen “Martir i Demokracisë”.

[BlueBaron]

Musine Kokalari është personazh i njohur i historisë së vendit, jo vetëm për jetën e dhembshme në diktaturë, por edhe për krijimtarinë artistike, të cilën ajo la në tërësinë e letërsisë shqipe. Musineja i përket brezit të shkrimtarëve të viteve ´30-të e megjithatë emri i saj mbeti jashtë kësaj krijimtarie, që u pasqyrua në tekstet shkollor të diktaturës. Jeta e saj ishte tepër e vështirë.


Tragjikisht, ajo do të përjetonte vrasjen e dy vëllezërve, me të cilët kishte marrëdhënie të shkëlqyera, por më pas edhe vdekja e babait të saj, Reshatit. Musineja u arrestua dhe riarrestua, ku ndalimi i fundit do t´i kushtonte 15 vjet burg në qelitë e diktaturës. Akuza ishte e rëndë, pasi “kishte bashkëpunuar me krerët e Ballit Kombëtar e të Legalitetit. Kishte sabotuar pushtetin popullor. Kishte marrë pjesë në të gjitha mbledhjet e fshehta që kishte bërë Grupi Socialdemokrat, Grupi i Rezistencës dhe ai Monarkist për të zgjedhur një komitet të përbashkët. Kishte hartuar nota drejtuar aleatëve për të kërkuar ndërhyrjen e tyre”. Gjykata e Lartë e dënoi se “kjo grua zhvillon një aktivitet të gjerë kriminal e terrorist”. Pas daljes nga burgu, jeta e saj do të vijonte e mjerë në internim, në Rrëshen. Musineja nuk mundi të krijonte familje dhe vdiq e vetme nga një sëmundja e kancerit.


Gjyqi që i bëri diktatura

Musine Kokalari nuk do të stepej përpara xhelatëve të saj komunistë, më shumë se një gjysmë shekulli më parë. Thëniet e saj ishin akuza e një shpirti të pamposhtur rilindës që sfidonte vdekjen. “Unë s´jam fajtore. S´jam komuniste dhe ky s´mund të quhet faj. Ju fituat në zgjedhje, por në burg nuk duhet të jem…. Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindjen”. Pas këtyre fjalëve, ajo nuk mund t´i shpëtonte dënimit barbar të sitemit të Enver Hoxhës, edhe pse ky i fundit e njihte mirë familjen intelektuale dhe patriotike të Kokalarëve nga Gjirokastra. Madje, Hoxha kishte lidhje gjaku me Musinenë, por ai nuk e kurseu as atë, pasi kishte pushkatuar pa gjyq dy vëllezërit e saj, në nëntor të vitit 1944. Sistemi i kaluar kishte dhe një inat tjetër me Musinenë. Fakti që ajo kishte krijuar së bashku me Skënder Muçon, Partinë Socialdemokrate, në vitin 1943, nuk mund të anashkalohej nga sistemi njëparti i Enverit. Me xhelozi njerëzit e këtij të fundit shikonin edhe nxjerrjen e gazetës “Zëri i Lirisë”, organi i PSD, realizuar me kontributin e Musinesë, Skënder Muços dhe Osman Kazazit.


Grupimi opozitar kryesohej nga Musine Kokalari

Pas Luftës së Dytë Botërore, kur Shqipëria po vihej nën diktaturë, si kundërveprim i kësaj të fundit u themelua më 6 nëntor të vitit 1946. në Tiranë, grupimi i parë opozitar antikomunist “Bashkimi Demokratik Shqiptar”, një aleancë e Partisë Socialdemokrate, kryesuar nga Musine Kokalari, me Frontin e Rezistencës, drejtuar nga Sami Qeribashi dhe me Grupin Monarkist, të drejtuar nga Qenam Dibra. Pra, Musineja u bashkua me disidentët e tjerë të opozitës, e cila, sipas ideve të saj, do të ishte ilegale dhe do të luftonte me mjete demokratike për një Shqipëri ndryshe. Ajo nuk mund të pranonte diktaturë, ndaj dhe i shfaqi hapur bindjet politike, por në të njëjtën kohë dhe diktatura nuk mund ta pranonte Musinenë ndaj e goditi për vdekje. Në hetuesi dhe në gjyq, Musine Kokalari do të depononte: “Mbas Mbledhjes së Mukjes, kam marrë pjesë në Ballin Kombëtar si socialdemokrate dhe kam qenë përgjegjëse e gazetës `Zëri i Lirisë`, në të cilën kam botuar artikuj ku flitet për çështjen e Kosovës në bazë të Kartës së Atlantikut…. Kriteri për të luftuar ishte jo për qëllimin e përfitimit të disa klikave, por për demokratizimin e vendit”. Musineja, një intelektuale e kompletuar e tipit perëndimor, mendonte ndryshe nga Enver Hoxha, i cili e ndjente rrezikun e intelektualëve, sidomos atyre opozitarë, ndaj i vrau, burgosi i internoi, i persekutoi, i bloi ata në luftën e përbindshme të klasave. Kështu bëri edhe me Musinenë, pasi ajo nuk u bë kurrë komuniste dhe vegël e Enver Hoxhës. Asaj iu bë thirrje që të futej në Partinë Komuniste, por ajo nuk pranoi të ishte anëtare e një partie, që drejtohej nga serbët dhe e futi Shqipërinë në diktaturën më të egër e më të përgjakshme të historisë së saj. Musine Kokalari ishte e dashur, e butë, e ditur, e zgjuar dinjitoze dhe me karakter të fortë, në kundërshtim me antinjerëzoren e njeriut të programuar, të njeriut “të ri” që ushqehej me luftë dhe urrejtje, ateist, pa personalitet që zhbiron të tjerët, konformist e servil, formatuar i varur dhe i nënshtruar.


Çastet e fundit të jetës

Në dorëshkrimin “Mbi jetën time”, Musineja shkruan: “Komunistët më varrosën për së gjalli, se nuk iu kërkova falje në gjyq për aktivitetin tim. Dhe pse do të kërkoja falje?…. Unë s´jam fajtore…”. Në një seancë gjyqi, ndërsa dikush thirri se ajo duhet të dënohej me vdekje në litar, dhe kryetari Frederik Nosi, e pyeti se a e dëgjonte atë që kërkonte populli, Musineja me qetësi iu përgjigj: “Nesër këtë do të thonë edhe për ju”. Musineja nuk pranoi avokat, ajo bëri një apologji të shkëlqyer që e jep qartë edhe në qëndrimin e saj prej politikaneje demokrate, konsekuente dhe e papërlyer. Gjyqi komunist e dënoi me 20 vjet heqje lirie, me hubjen e të gjitha të drejtave civile dhe kunfiskim të pasurisë. Pasi kreu 16 vjet nga dënimi i saj, Musinenë e internuan në Rrëshen, ku për 22 vjet punoi në bujqësi dhe ndërtim, si punëtore llaçi, e përgjuar ditë e natë nga Sigurimi i Shtetit. Pas punës, ajo shëtiste vetëm, por dhe shkonte në vendin e saj të preferuar, bibliotekën e qytetit, ku gjente miqtë e saj të vërtetë, librat. E dërmuar nga vuajtjet dhe e raskapitur nga punët e rënda, Musineja u sëmur nga kanceri. “Ç´fat tragjik, shkruan ajo. Më doli edhe sëmundja kundër. Të paktën të kisha pak qetësi në vitet e fundit të jetës sime”. E shtruar në spitalin onkologjik, ajo shkruan: “Këtu kuptova një gjë. Për mua jo vetëm që nuk interesohen, por kanë qejf të më zvarritin. Dhe vetë kontrollet e këtyre muajve s´kanë gjë tjetër veçse fjalë të kota. Sipas rregullave, unë duhet të isha operuar këtu e gjashtë muaj më parë. Ç´do të ngjasë?”. Duke iu referuar epilogut, diçka nga përvoja e saj: “Njoha kulturën demokratike, njoha tragjedinë e përmbysjeve të mëdha revolucionare. Njoha një gjyq special. Njoha 16 vjet burg dhe 22 vjet internim me përplasje andej-këndej. Njoha punën e punëtorit me normë individe, njoha punën e krahut me normë kolektive në bujqësi e ndërtim. Njoha vetminë e vetëkërkuar, shoqërinë e rastit në burg dhe gjithë ndryshimet që pasojnë nga ky tërmet i pandërprerë për të konsoliduar diktaturën e proletariatit. Nganjëherë them me vete se nuk fitova gjë që mbeta gjallë. Kam 38 vjet që nuk e di ç´domethënë familje. Ndoshta do të ishte mirë të kisha mbyllur sytë njëherë e përgjithmonë. Kështu merrnin fund edhe vuajtjet, me gjithë gjendjen tragjike. Kjo do të ishte një gjë shumë e mirë. Nëse vdes, në valixhen e vogël kam disa sende me vlerë etnografike për Muzeun e Gjirokastrës. Ato pak kursime dhe gjithçka tjetër le të hyjë në fondin e shtypit që duhet të krijohet për punëtorin e krahut, i cili është i domosdoshëm, që të demokratizohet puna e krahut dhe të kultivohet punëtori i thjeshtë”. Falë ditëve që erdhën u mundësua të thuhet e vërteta për personalitete të tillë si Musine Kokalari. Diktatura e burgosi, e internoi, e vdiq, por nuk e varrosi dot. Ajo i mbeti e gjallë popullit dhe atdheut, si një dritë e pashuar e kulturës shqiptare, si flakadan i përjetshëm i demokracisë. Nga piedestali ku e vendosi koha, ajo na mëson: “Besa, shpresa, dashuria, ato pra na lartësojnë. Përçarja dhe marrëzia na poshtërojnë dhe na mjerojnë”.

[BlueBaron]

Familja Kokalari, në të cilën u rrit dhe u edukua Musineja, kishte gjithë potencialin ekonomik, kulturor e patriotik që ajo të trashëgonte vlera pozitive për formimin e saj intelektual. Falë zgjuarsisë krijuese të saj, vullnetit dhe karakterit të fortë, ajo arrin të bëhet një nga studentet më cilësore në Universitetin e Romës, duke u diplomuar “Doktoreshë në Letërsi” në vitin 1941 me temën “Literatura Albanese - Naim Frashëri”. Personalisht nuk e kam njohur Musine Kokalarin, por duke qenë mësuese letërsie në shkollën e mesme për dekada të tëra, kam lexuar dhe komentuar në mënyrë të përsosur romanin “Para Agimit” të Shefqet Musarajt. Në diskutimet midis kolegëve për figurat artistike, prof.Nexhat Hakiu më kishte thënë (sigurisht në mënyrë të rezervuar që komenti nuk do të transmetohej më tutje), se Shefqet Musaraj për të krijuar figurën e Ermira Velos në roman, është frymëzuar nga veprimtaria e Musine Kokalarit. Janë faqe të tëra në roman që kanë të dhëna reale nga jeta e saj, sigurisht duke lënë mënjanë tendencat politike e klasore dhe të tjera ndryshime, që i duheshin autorit për të zhvendosur vëmendjen nga figura historike. E vërteta është se Sh.Musaraj, Musine Kokalari, Nexhat Hakiu, bënin pjesë në plejadën e shkrimtarëve të viteve ´30-të, dhe të tre bashkëpunuan me Branko Merxhanin (që në roman njihet me emrin zoti Bardhi), për të mbajtur në këmbë revistën “Përpjekja Shqiptare”. Në qoftë se e shohim me syrin e sotëm figurën e Ermira Velos (M.Kokalari), është vënë midis dy korifejve më të mëdhenj të kombit shqiptar. Idhëtar i saj ishte ideologu dhe nacionalisti demokrat Mit´hat Frashëri dhe pionieri i filozofisë progresive Branko Merxhani. Të dy këta personalitete ishin miq të familjes Kokalari. Ajo i adhuronte jo vetëm për nivelin kuturor dhe mendjen e ndritur, por edhe si atdhetarë e njerëz të pakomprometuar nga regjimi. Në familjen Kokalari bëheshin diskutime të gjata dhe me diversitet mendimesh, lidhur me fatin e Shqipërisë në prag të Luftës së Dytë Botërore. Cila do të ishte e ardhmja e këtij vendi, apo çfarë rruge do të zgjidhte Shqipëria, e të tjera pyetje si këto, që ishin të lidhura me fatin e atdheut, e kishin munduar dhe munduan Musinenë gjithë jetën e saj.
Mjafton të lexoje në atë kohë artikullin e famshëm të Branko Merxhanit “Pse nuk jam marksist”, i cili argumentonte ajo dhe deri në konkluzionin se “Komunizmi është eksperiment pa të ardhme”, ku bindesh plotësisht pse nuk duhej ndjekur ajo rrugë. Pra, Musineja dhe familja e saj me tradita patriotike, nuk mund të binin pre e ideve sllavokomuniste, sepse ata mendonin si ideologu i tyre, Mit´hat Frashëri, për çështjen e Shqipërisë etnike, veçanërisht për Kosovën, dhe për një shoqëri demokratike të tipit evropian. Vetëm mendimet që janë diskutuar në këtë familje për të mos qëndruar indiferent ndaj problemit madhor që shtrohej para atdheut, vlejnë të studiohen në një kapitull më vete, sepse kanë vlera pozitive edhe për kohën tonë sot, që kemi humbur torruan dhe jemi në mes të dilemave të mëdha. Në fushën e krijimtarisë artistike, në botimet e para “Seç më thotë nënua plakë”, “Rreth vatrës”, “Sa u tunt jeta” e deri te botimi i fundit “Sikur të isha një lule”, shkrimtarja e parë shqiptare, Musine Kokalari, ka trajtuar temën e mjerimit, duke i parë skicat nga një vëzhgim i hollë i realitetit dhe duke i ndjerë me një psikologji të thellë. Ideali për barazi shoqërore i kalonte kufijtë e klasës së saj, duke mos pasur asnjë pretendim material përpara asaj ideje të madhe që donte të realizonte. Koha e provoi se Musineja u flijua në vazhdimsi për këtë ideal, prandaj ajo përsëri do t´u flasë brezave me gjuhën e heronjve. Tema tjetër për emancipimin e gruas dhe pjesëmarrjen e saj aktive, çlirimi nga zakonet e vjetra, është trajtuar në shumë skica të saj, në kohën kur ishte për studime në Universitetin e Romës dhe këto mesazhe Musineja i kishte për vajzat shqiptare, që të luftonin fanatizmin e të merrnin rrugën e shkollimit, për t´u bërë forca aktive në progresin shoqëror. Madje, ajo vetë nuk pranoi të punonte pas studimeve në Universitetin e Romës, por erdhi të kontribuojë në vendin e të parëve të saj. Ishte vendosmërisht e bindur se kontributi i saj i duhej Shqipërisë. Një tjetër temë që Musineja trajtoi në skicat e saj ishte dhe ajo e lirisë së individit, ku vetë ishte e lirë të shkruante dhe të mbronte haptazi idetë e saj. Musineja ishte e para në demonstratat atifashiste dhe në formimin e Partisë Socialdemokrate. U përpoq shumë për daljen e gazetës “Zëri i Lirisë” dhe integrimin e PSD në frontin nacionalçlirimtar. Ëndrra e saj për bashkimin mbarëkombëtar gjeti mbështetje të plotë nga familja e saj; i ati Reshat Kokalari, gjykatës i njohur, dhe nga vëllezërit Vesim, Muntaz dhe Hamit, me profesione, profesor, jurist dhe përkthyes. Këta ishin dhe njëkohësisht shokë të saj, me të cilët konsultohej. Nëse për një moment do ta shkëpusim emrin e Musinesë nga veprat që kishte botuar, ato do të futeshin pa frikë në tekstet shkollore të periudhës së diktaturës, sepse ishin po ato tema që kishte trajtuar edhe Migjeni, Nonda Bulka, Mitrush Kuteli etj., por, Musineja shkruante dhe vepronte pa komplekse, vetëm e vetëm që t´i shërbente kombit dhe kulturës shqiptare. Ajo ishte një shkrimtare e talentuar, revolucionare e vendosur në mbrojtjen e pikëpamjeve të saj, intelektuale e shquar, demokrate përparimtare, por vetëm komuniste, siç e kishte pohuar edhe vetë në gjyq, nuk ishte. Ky ishte i vetmi faj i saj, që e vuri dhe në bankën e të akuzuarve. Kur kjo po gjykohej, babai i saj erdhi nga Italia ku po kurohej. Kur Reshat Kokalari, mori vesh mënxyrën, pushkatimin e dy djemëve të tij dhe fatin e paditur të vajzës, nuk duroi më, por mbylli sytë përgjithmonë. Këtë fatkeqësi të radhës, Musine Kokalari e mësoi në kohën kur ishte në burg, ndaj dhe ajo vendosi të mos flasë se pasoja do të binin mbi nënën, nuset e vëllezërve të pushkatuar apo dhe fëmijët e tyre. Pas burgut vjen internimi, që do të thoshte përsëri kushte të vështira jete. E vetmja e mirë në këtë kohë ishte jeta e saj për pak kohë me nënën, e cila vdiq pak më vonë. Në Rrëshen, ku e dërguan për të kryer internimin, e shanin dhe denigronin, por ajo të gjitha këto i kaloi me qetësi, pasi e dinte se ata ishin njerëz të shtyrë nga të tjerët. Musineja nuk pati mundësi të krijonte familje, por, megjithatë, ajo shpresoi që një ditë të kthehej te familja e saj, nipërit dhe mbesat, të shijonte disa vjet ngrohtësinë familjare, që prej vitesh e kishte humbur. Pas burgut dhe internimit një tjetër gjë do ta dënonte më rëndë. Kanceri ia mori jetën përfundimisht. Pas viteve ´90-të, Musine Kokalari ishte ndër të parat disidente që u dekorua me medaljen “Martir i Demokracisë”. Me kujdesin e nipit të saj, Hektor Kokalari, bëher rivarrimi i saj pranë familjarëve në Tiranë. Nadje, për nder të Musine Kokalarit, një shkollë e kryeqytetit dhe një fondacion mbajnë emrin e saj. Sot personaliteti i Musine Kokalarit është në piedestalin e nderit, ndonëse dekorata “Nder i Kombit” i është vonuar asaj. Megjithatë, dekoratën më të lartë Musinesë ia ka dhënë vetë populli me vlerësimin, konsideratën dhe mirënjohjen që ka për të.

[BlueBaron]

Musineja, vajza që e frymëzoi shkrimtarin Shefqet Musaraj ta ketë personazh në librin e tij “Para Agimit”.


Ermira Velo (M.Kokalari) kish një respekt të madh për të vëllanë dhe ushqehej vazhdimisht nga idetë e tij. Kur mbaroi shkollën e mesme, ajo njihej si një nga vajzat me prirje përparimtare. (V 1, faqe 18)

Ermira Velo ishte e thjeshtë, e dashur, e afruar me çdo njeri dhe nuk bënte kurrë dallim midis njerëzve me pozitë dhe atyre që nuk kishin as strehë ku të futnin kokën. Prekej pa masë nga vuajtjet e të tjerëve dhe nuk kursehej t´i ndihmonte me ç´t´i kish dora. (V 1, faqe 20)

Ajo kishte lexuar “Ana Karenina” që ishte përkthyer në shqip. “Ringjalljen” e kishte lexuar në italisht, e cila e kishte bërë për vete. Më vonë me rekomandimin e vëllait kish lexuar po italisht disa vepra të Niçes. Edhe ato e kishin tërhequr shumë dhe sidomos ideja e filozofit gjerman rreth mbinjeriut…. Kish lexuar edhe “Nënën” e Gorkit, por nuk i kish pëlqyer, duke thënë se “s´janë të përshtatshme për ne ato gjëra”. (V 1, faqe 21)

Dhe qe një gëzim i madh për të kur pa të botuar në një revistë shkrimin e saj të parë…. Kështu që shkrimi kish dalë me të vërtetë “një xhevahir i vogël letrar”, siç e gjykuan shumë nga të njohurit e saj. (V 1, faqe 21)

Mbi të gjitha, Ermirën e entuziazmonte një fakt tjetër, që provonte se shtëpia e saj kish për të qëndruar gjithmonë një fole patriotizmi. Kish filluar të vinte dendur për vizitë Mit´hat bej Frashëri, njeriu që nuk është komprometuar asnjë majë thoi gjatë regjimit të Zogut dhe që ka një urrejtje të tmerrshme për italianët. (V 1, faqe 67)

[Xhuxhumaku]

Tetë Marsit i prihet me një figurë, simbol të papërdorur deri tani të intelektuales shqiptare. Musine Kokalarit i bëhet homazh nga ministria e TKRS-së e cila premton botimin e veprës që i ruhet në Arkivin e Shtetit

Musine Kokalari, e panjohura në arkiva


Alma Mile

Pena i mbeti i fundit mik. Deri në gusht të vitit 1983 ajo shkroi. Mënyra më e mirë për të mbytur dhimbjen e trupit e të shpirtit, për të jetuar edhe pas vdekjes. Mbase ka qenë edhe kjo arsye pse e varrosën duarlidhur me tela me gjemba gruan që jo prej vetiu do kthehej simbol i intelektuales shqiptare. Me rastin e 8 Marsit, festës së gruas, Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve, në bashkëpunim me Qendrën Ndërkombëtare të Kulturës, organizuan dje “Një mbrëmje për ty”. Historianë e studiues, rikujtuan kalvarin jetësor, përmes të cilit kaloi Kokalari, sollën fakte të reja për persekutimin e saj, por edhe kujtime të vetë Musinesë, të shkëputura nga shënimet dhe dorëshkrimet origjinale të cilat ruhen në Arkivin e Shtetit. Sipas drejtores së institucionit të kujtesës, Nevila Nika, në Arkiv gjendet një fond i veçantë me emrin “Musine Kokalari” ku ruhet material i bollshëm, i panjohur me dorëshkrime, letërkëmbime, shënime të së parës grua shqiptare që guxoi t’i bënte opozitë regjimit komunist. Sipas Nikës, në këtë fond ruhen 88 njësi arkivore, apo dosje, ku numërohen 6806 faqe të shkruara me dorë, apo të daktilografuara, jo vetëm në shqip, por edhe frëngjisht, italisht, gjermanisht, anglisht. Shënimet i përkasin viteve 1921-1983, pra deri pak kohë para vdekjes së saj. Nuk dihet se si kanë mbërritur ekzaktësisht deri në arkiva këto materiale, por koha kur u depozituan aty duhet të ketë qenë pas sulmit persekutues ndaj saj dhe familjes Kokalari. Fatkeqësisht këto materiale nuk janë bërë asnjëherë publike. Në takimin e zhvilluar dje, ministri i MTKRS-së, Bujar Leskaj, u shpreh se botimi i vepës i Musine Kokalarit është një borxh ndaj saj, prandaj u bëri thirrje pasardhësve dhe institucioneve të tjera, për bashkëpunim, për publikimin e veprës së kësaj gruaje të madhe. “Jemi shumë vonë për të promovuar veprën e saj, jemi shumë vonë për të prezantuar figurën e kësaj intelektualeje, të persekutuar dyfish nga regjimi”, - u shpreh Leskaj. Ministri deklaroi dje se institucioni i tij merr përsipër botimin e studimit të saj “Mbi Naim Frashërin”, me të cilin mbrojti doktoraturën, por edhe të tjera studime të saj në fushën e gjuhësisë e letërsisë. Nga gjithë vepra që ka lënë Kokalari në nëntor të vitit 2003, u botuan vetëm 60 esse të saj nën titullin “T’isha një lule”.

Intelektualja
Musine Kokalari u lind në vitin 1917 në Turqi, megjithatë vitet e rinisë i kaloi në Gjirokastër, prej nga rridhte familja e saj. Kreu studimet e larta për letërsi në Universitetin “La Sapienza” në Romë dhe në moshë fare të re, gjatë viteve 1937-1942, publikoi skica dhe tregime të shkurtra në gazetat “Shtypi” dhe “Tomorri i vogël”. Musine Kokalari, ishte ndër të parat gra, që gjatë viteve’30, ngriti krye kundër zakoneve të vjetra, për një shoqëri të ndriçuar. Punoi pedagoge në Institutin Femëror “Nana e Skanderbeut” në Tiranë. Kokalari ishte një nga themelueset e partisë Socialdemokrate.

Kur vdekja komandohet nga “lart”
“Për shëndetin tim nuk i drejtohem kujt, aq më pak atij që kishte në dorë të më lehtësonte dënimin”. Kështu shkruante Musineja vetëm pak kohë para se të vdiste, duke lënë të kuptohej se “ai” nuk ishte veçse Enver Hoxha i cili u kujdes deri në fund për dënimin e saj. E konsideruar si kundërshtare e regjimit komunist, ajo u dënua me 20 vjet burg dhe më pas u internua për 22 të tjerë në Rrëshen, ku vdiq në vitin 1983, nga kanceri. Bashkëkohësit tregojnë se nuk iu dha mundësia as të kurohej në spitalin onkologjik. Vdiq e vetme dhe u varros nga varrmihësit. Kur e zhvarrosën vite më vonë, u pa se duart e saj ishin të lidhura me tela me gjemba.

08/03/2006
KATEGORIA: Kulture
Shekulli.

[DYDRINAS]

Musine Kokalari bllokohet në Gjirokastër

23/10/2009

Fatmira Nikolli

66 vite pasi krijoi Partinë Socialdemokrate e i doli kundër hapur Enver Hoxhës, 25 vite pas vdekjes së saj, 16 vite pasi iu dha medalja "Martir i Demokracisë" dhe jo shumë pas vlerësimit me titullin "Nder i Kombit", Musine Kokalari, vajza uragan, është akoma e "ndaluar" në Gjirokastër. Ky është përfundimi në të cilin arrin studiuesi i shkrimtares së parë shqiptare dhe politikanes së viteve 1940, Novruz Shehu. Duke dhënë argumentet e veta për këtë përfundim të tijin, ai mendon se figura e saj duhet vënë në piedestalin e duhur. Sipas Shehut, fakti që ajo i doli kundër Enver Hoxhës, është një "mëkat" që Gjirokastra nuk ia ka falur akoma... Me rastin e botimit të veprës së plotë të saj, studiuesi Novruz Shehu në këtë intervistë flet për jetën, veprën dhe atë që ndodh sot me figurën e saj.

Ju jeni studiues i Musine Kokalarit. Na thoni me pak fjalë kush është ajo dhe cilat janë vlerat që mbart figura e saj?

Musine Kokalari është një personalitet i shquar i letrave shqipe. Deri tani ajo është njohur si "investitore" në fushën e politikës shqiptare, sepse ajo ka themeluar Partinë Socialdemokrate shqiptare, në vitin 1943, një vit pas themelimit të Partisë Komuniste Shqiptare. Por, në fakt ajo më shumë është një shkrimtare e shquar dhe një intelektuale e shquar. Më e rëndësishmja ndër këto është se ajo është shkrimtarja e parë shqiptare. Si e tillë, është në detyrën e intelektualëve shqiptarë që ta vënë atë në piedestalin e duhur. Deri tani ka qenë media shqiptare ajo që ka punuar mirë për Musine Kokalarin. E them këtë, sepse ajo deri para disa vitesh nuk njihej fare si shkrimtare, por vetëm si politikane. Kjo është një arritje. Por, më e rëndësishmja ishte vajtja e ambasadorit amerikan në Gjirokastër tek shtëpia e saj, ku edhe propozoi që shtëpia e saj të kthehej në muze.

Ndërsa dje në ambientet e Ministrisë së Kulturës u promovua vepra e saj, çfarë ndodh aktualisht me librat e saj në Gjirokastër?

Atje ndodh diçka e çuditshme, por e vërtetë. Disa ditë pas vizitës së Withers-it në Gjirokastër, drejtori i Studimeve Albanologjike në Tiranë, Ardian Marashi, i propozoi Katedrës së Gjuhë-Letërsisë në Gjirokastër, ku përgjegjës është Roland Zisi, që të bëhej një promovim i veprës së saj në Gjirokastër, përpara se të bëhej në Tiranë. Fillimisht Zisi pranoi dhe unë i dërgova një komplet librash të Musine Kokalarit. Kjo, në mënyrë që të bëhej promovimi dhe një konferencë ku të flitej për veprat. Më vonë Zisi më merr dhe më thotë që të gjithë librat t'u jepen falas pedagogëve dhe studentëve të universitetit. Kjo do të thoshte se konferenca e promovimi nuk do të bëheshin. Përveçse kjo kishte të bënte me një shumë të madhe monetare, përse duhet ta bësh këtë investim, kur intelektualët gjirokastritë janë të detyruar ta studiojnë Musine Kokalarin, ashtu si edhe studiuesit e letërsisë. Pra, unë them se me këtë u gjet forma për ta bllokuar futjen e librave të Musinesë në Universitetin e Gjirokastrës.

Përse ju keni arritur në konkluzionin se Musineja po bllokohet në Gjirokastër?

Përveç arsyes që ju thashë më lart, është edhe arsyeja tjetër, që dy libraritë e Gjirokastrës nuk kanë preferuar ta marrin veprën e saj. Të dy pronarët e librarive janë ish-ushtarakë. Përgjegjësi i shpërndarjes së librit të Tiranës më tha se vetëm gjirokastritët nuk e kanë marrë. Edhe libraria "Agolli" nuk e ka marrë atë. Pra, libraritë e Gjirokastrës nuk kanë pranuar ta shesin në qytetin e tyre librin. Ata kanë marrë shumë libra, e vetëm këtë jo. Duke qenë dy pronarët e librarive, ish-ushtarakë, nuk e marrin dhe përgjegjësi i katedrës së letërsisë nuk e pranon promovimin, kemi të bëjmë me një bllokim, ndalim të veprës së Musine Kokalarit për të hyrë në Gjirokastër. Ismail Kadare është një personalitet i shquar me origjinë nga Gjirokastra. Ai ka folur me gojë, por jo me shkrim për Musinenë. Heshtja e tij është e pajustifikueshme. Unë e kam idhull atë, por nuk është mirë, sepse kanë qenë që të dy në lagjen "Palorto" të qytetit. Heshtja e tij është një farë bllokimi që i bëhet Musine Kokalarit. Kadare ja ka asaj një borxh, sepse në vitin 1972, gjatë kohës kur ajo ka qenë në internim e ka thënë se: "Kadareja është një figurë e madhe". Këtë e ka thënë në kushtet e internimit e mungesës së lirisë... Unë nuk e kuptoj se përse, kur dihet se ka dalë vepra e plotë e Musinesë, as kryetari i Bashkisë së Gjirokastrës, Flamur Bime, as prefekti, as kryetari i qarkut nuk janë angazhuar që vepra e saj të shkojë atje.

Sipas jush, përse ndodh kjo?

Kjo ndodh sepse Musine Kokalari është e ndaluar. Është e ndaluar, sepse është kundërshtarja direkte e Enver Hoxhës dhe njëkohësisht kushërirë e tij. Pas formimit të Partisë Komuniste është pikërisht Musineja ajo që e ka kundërshtuar e para, duke krijuar një program të Partisë së Socialdemokrate, e kjo ka qenë forca e parë politike që ka kundërshtuar Enver Hoxhën. E dyta, dihet që Enver Hoxha i ka propozuar dhe ajo nuk e ka pranuar. Por, ky është banalizim që i bëhet Musinesë, sepse asaj i ka propozuar edhe Mid'hat Frashëri edhe të tjerë. Akoma Gjirokastra nuk do që ta "legalizojë" Musine Kokalarin, edhe pse e ka bërë 'Qytetare Nderi'. Është paradoks që një personalitet i diplomacisë botërore, siç është ambasadori amerikan, Withers të sugjerojë që shtëpia e saj të bëhet muze, por mua si studiues të sajin akoma nuk më ka pyetur njeri se çfarë kam unë në dispozicion nga ajo. Unë di që një nga kushërinjtë e saj ka në dispozicion shumë objekte të sajat. Di që para pak kohësh kryeministri Berisha ka ndërhyrë që tek Ministria e Kulturës, që të shkojë tek Presidenti propozimi për ta shpallur Musinenë "Nder të Kombit". Si është e mundur që të gjitha personalitetet e Gjirokastrës janë indiferentë ndaj figurës së saj? Duke filluar që nga ish-ministri i Kulturës, Ylli Pango. Kemi të bëjmë me disa personalitete të njohur që kanë dalë nga Gjirokastra e që nuk flasin. Musine Kokalari është vlerësuar në Gjermani nga Maximillian Lambertz, në Itali nga Ançelo Leoti, është përkthyer në të dy vendet që në kohën e saj dhe është vlerësuar në Shqipëri nga Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Filip Fishta e shumë figura të tjera. Vetëm Gjirokastra nuk po e pranon, dhe kjo nuk mund të quhet rastësi.

Ju a mendoni se qëndron dikush pas këtij "bllokimi"?

Jo, është psikologjia e Gjirokastrës dhe e shumë intelektualëve në Shqipëri të cilët kanë akoma një qëndrim negativ ndaj Musinesë, sepse ka qenë kundërshtare e Enver Hoxhës. Unë kam dy vite e gjysmë që punoj dhe studioj veprën e saj dhe nuk jam paguar. Më është financuar botimi i veprave, por jo puna ime si studiues. Një nga arsyet e këtij refuzimi është edhe paranoja e miteve. Ne kemi krijuar mite në komunizëm dhe ato mite ne nuk i rrëzojmë dot.

Ç'mund të na thoni për letërsinë e Musine Kokalarit?

Letërsia e saj është një letërsi e veçantë, që quhet letërsi etnografike. Dhe, është cilësuar e tillë nga shumë personalitete. Kritika shqiptare e viteve '40 ka shkruar me superlativa për të. Ajo ka bërë studimin e parë për Naim Frashërin, ka bërë "Jeta ime universitare", që ka qenë një studim për Romën e Italinë. Ka bërë edhe vepra të tjera, të cilat kanë brenda të gjitha ritet, zakonet e traditat të shkruara në mënyrë artistike përmes subjekteve letrare e ndaj quhet letërsi etnografike. Pra, letërsia etnografike ka traditën kulturore të shkruar me intrigën artistike. Është thënë shpesh se nuk ka disidencë në Shqipëri. Po si nuk paska? A nuk është vetë vepra e Musinesë disidencë, sidomos ajo me titull "Si u formua Partia Socialdemokrate"? Kritika shqiptare është një kritike mediokre, e pashkëputur akoma nga psikologji komuniste. Është paranoja e mitit ajo që e "ndalon" Musinenë. Është jeta emblemë e saj, që e bën atë të ndaluar.


gazeta shqiptare

[Xhuxhumaku]

Botohet vepra e plotë e Musinesë

» Dërguar më: 23/10/2009 - 13:51


Dje është promovuar në Ministrinë e Kulturës, në dy vëllime, vepra e plotë e vajzës uragan. "Musine Kokalari; vepra", është përgatitur nga studiuesi Novruz Shehu. Një pjesë e mirë e materialeve janë përkthyer nga italishtja, gjuhë me të cilën ka shkruar në kohën e studimeve në vendin fqinj. Pjesë e këtij botimi janë një grup poezish dhe vargjesh të lira, shkruar më '37-'38 dhe botuar në shtypin e kohës nga gazeta "Politika", me redaktor Andrea Varfi dhe Petro Marko. Vazhdohet më tej me tri vëllime që i përkasin letërsisë etnografike, vitet '38-'44, si "Rreth vatrës", "Siç më thotë nënua plakë", "Sa u tund jeta", përmes të cilave Musineja shpërfaq edhe një tablo të traditave e riteve përmes një forme që arrin lehtësisht te lexuesi. Një sasi e madhe hulumtimesh, kryesisht në fushën gjuhësore për dialektin e Gjirokastrës prezantohen për herë të parë, ndërkohë që Shehu shprehet se ka ende materiale folklorike të mbledhura prej saj, të cilat para se të vdiste ia ka dorëzuar të nipit. Është përkthyer nga italishtja edhe studimi i titulluar "Naim Frashëri", të cilin e ka mbrojtur në vitin 1941, kur studionte për letërsi para një komisioni, në përbërje të të cilit kanë qenë dy personalitetet shqiptare Namik Resuli dhe Zef Skiroi. Përvoja e saj studentore vjen në formë ditari, të cilin e ka shkruar gjatë vitit të katërt të studimeve. "Jeta ime universitare" (1940-1942), përkthyer po ashtu nga italishtja. Aty ajo flet për përjetimet e saj si studente, e po ashtu edhe për dashurinë e dështuar me një italian. Musineja ka pasur korrespondencë me një sërë personalitetesh të shquara të asaj kohe, por është përzgjedhur nga dosjet në Arkivin e Shtetit vetëm letërkëmbimi me Aleksandër Xhuvanin, Sotir Kolenë, Lasgush Poradecin, Mid'hat Frashërin dhe Angelo Leotin. Pjesë e vëllimeve është edhe veprimtaria e saj si politikane.

gsh.

[Xhuxhumaku]

Musine Kokalari bllokohet në Gjirokastër

» Dërguar më: 23/10/2009 - 13:51

Fatmira Nikolli

66 vite pasi krijoi Partinë Socialdemokrate e i doli kundër hapur Enver Hoxhës, 25 vite pas vdekjes së saj, 16 vite pasi iu dha medalja "Martir i Demokracisë" dhe jo shumë pas vlerësimit me titullin "Nder i Kombit", Musine Kokalari, vajza uragan, është akoma e "ndaluar" në Gjirokastër. Ky është përfundimi në të cilin arrin studiuesi i shkrimtares së parë shqiptare dhe politikanes së viteve 1940, Novruz Shehu. Duke dhënë argumentet e veta për këtë përfundim të tijin, ai mendon se figura e saj duhet vënë në piedestalin e duhur. Sipas Shehut, fakti që ajo i doli kundër Enver Hoxhës, është një "mëkat" që Gjirokastra nuk ia ka falur akoma... Me rastin e botimit të veprës së plotë të saj, studiuesi Novruz Shehu në këtë intervistë flet për jetën, veprën dhe atë që ndodh sot me figurën e saj.

Ju jeni studiues i Musine Kokalarit. Na thoni me pak fjalë kush është ajo dhe cilat janë vlerat që mbart figura e saj?

Musine Kokalari është një personalitet i shquar i letrave shqipe. Deri tani ajo është njohur si "investitore" në fushën e politikës shqiptare, sepse ajo ka themeluar Partinë Socialdemokrate shqiptare, në vitin 1943, një vit pas themelimit të Partisë Komuniste Shqiptare. Por, në fakt ajo më shumë është një shkrimtare e shquar dhe një intelektuale e shquar. Më e rëndësishmja ndër këto është se ajo është shkrimtarja e parë shqiptare. Si e tillë, është në detyrën e intelektualëve shqiptarë që ta vënë atë në piedestalin e duhur. Deri tani ka qenë media shqiptare ajo që ka punuar mirë për Musine Kokalarin. E them këtë, sepse ajo deri para disa vitesh nuk njihej fare si shkrimtare, por vetëm si politikane. Kjo është një arritje. Por, më e rëndësishmja ishte vajtja e ambasadorit amerikan në Gjirokastër tek shtëpia e saj, ku edhe propozoi që shtëpia e saj të kthehej në muze.

Ndërsa dje në ambientet e Ministrisë së Kulturës u promovua vepra e saj, çfarë ndodh aktualisht me librat e saj në Gjirokastër?

Atje ndodh diçka e çuditshme, por e vërtetë. Disa ditë pas vizitës së Withers-it në Gjirokastër, drejtori i Studimeve Albanologjike në Tiranë, Ardian Marashi, i propozoi Katedrës së Gjuhë-Letërsisë në Gjirokastër, ku përgjegjës është Roland Zisi, që të bëhej një promovim i veprës së saj në Gjirokastër, përpara se të bëhej në Tiranë. Fillimisht Zisi pranoi dhe unë i dërgova një komplet librash të Musine Kokalarit. Kjo, në mënyrë që të bëhej promovimi dhe një konferencë ku të flitej për veprat. Më vonë Zisi më merr dhe më thotë që të gjithë librat t'u jepen falas pedagogëve dhe studentëve të universitetit. Kjo do të thoshte se konferenca e promovimi nuk do të bëheshin. Përveçse kjo kishte të bënte me një shumë të madhe monetare, përse duhet ta bësh këtë investim, kur intelektualët gjirokastritë janë të detyruar ta studiojnë Musine Kokalarin, ashtu si edhe studiuesit e letërsisë. Pra, unë them se me këtë u gjet forma për ta bllokuar futjen e librave të Musinesë në Universitetin e Gjirokastrës.

Përse ju keni arritur në konkluzionin se Musineja po bllokohet në Gjirokastër?

Përveç arsyes që ju thashë më lart, është edhe arsyeja tjetër, që dy libraritë e Gjirokastrës nuk kanë preferuar ta marrin veprën e saj. Të dy pronarët e librarive janë ish-ushtarakë. Përgjegjësi i shpërndarjes së librit të Tiranës më tha se vetëm gjirokastritët nuk e kanë marrë. Edhe libraria "Agolli" nuk e ka marrë atë. Pra, libraritë e Gjirokastrës nuk kanë pranuar ta shesin në qytetin e tyre librin. Ata kanë marrë shumë libra, e vetëm këtë jo. Duke qenë dy pronarët e librarive, ish-ushtarakë, nuk e marrin dhe përgjegjësi i katedrës së letërsisë nuk e pranon promovimin, kemi të bëjmë me një bllokim, ndalim të veprës së Musine Kokalarit për të hyrë në Gjirokastër. Ismail Kadare është një personalitet i shquar me origjinë nga Gjirokastra. Ai ka folur me gojë, por jo me shkrim për Musinenë. Heshtja e tij është e pajustifikueshme. Unë e kam idhull atë, por nuk është mirë, sepse kanë qenë që të dy në lagjen "Palorto" të qytetit. Heshtja e tij është një farë bllokimi që i bëhet Musine Kokalarit. Kadare ja ka asaj një borxh, sepse në vitin 1972, gjatë kohës kur ajo ka qenë në internim e ka thënë se: "Kadareja është një figurë e madhe". Këtë e ka thënë në kushtet e internimit e mungesës së lirisë... Unë nuk e kuptoj se përse, kur dihet se ka dalë vepra e plotë e Musinesë, as kryetari i Bashkisë së Gjirokastrës, Flamur Bime, as prefekti, as kryetari i qarkut nuk janë angazhuar që vepra e saj të shkojë atje.

Sipas jush, përse ndodh kjo?

Kjo ndodh sepse Musine Kokalari është e ndaluar. Është e ndaluar, sepse është kundërshtarja direkte e Enver Hoxhës dhe njëkohësisht kushërirë e tij. Pas formimit të Partisë Komuniste është pikërisht Musineja ajo që e ka kundërshtuar e para, duke krijuar një program të Partisë së Socialdemokrate, e kjo ka qenë forca e parë politike që ka kundërshtuar Enver Hoxhën. E dyta, dihet që Enver Hoxha i ka propozuar dhe ajo nuk e ka pranuar. Por, ky është banalizim që i bëhet Musinesë, sepse asaj i ka propozuar edhe Mid'hat Frashëri edhe të tjerë. Akoma Gjirokastra nuk do që ta "legalizojë" Musine Kokalarin, edhe pse e ka bërë 'Qytetare Nderi'. Është paradoks që një personalitet i diplomacisë botërore, siç është ambasadori amerikan, Withers të sugjerojë që shtëpia e saj të bëhet muze, por mua si studiues të sajin akoma nuk më ka pyetur njeri se çfarë kam unë në dispozicion nga ajo. Unë di që një nga kushërinjtë e saj ka në dispozicion shumë objekte të sajat. Di që para pak kohësh kryeministri Berisha ka ndërhyrë që tek Ministria e Kulturës, që të shkojë tek Presidenti propozimi për ta shpallur Musinenë "Nder të Kombit". Si është e mundur që të gjitha personalitetet e Gjirokastrës janë indiferentë ndaj figurës së saj? Duke filluar që nga ish-ministri i Kulturës, Ylli Pango. Kemi të bëjmë me disa personalitete të njohur që kanë dalë nga Gjirokastra e që nuk flasin. Musine Kokalari është vlerësuar në Gjermani nga Maximillian Lambertz, në Itali nga Ançelo Leoti, është përkthyer në të dy vendet që në kohën e saj dhe është vlerësuar në Shqipëri nga Lasgush Poradeci, Mitrush Kuteli, Filip Fishta e shumë figura të tjera. Vetëm Gjirokastra nuk po e pranon, dhe kjo nuk mund të quhet rastësi.

Ju a mendoni se qëndron dikush pas këtij "bllokimi"?

Jo, është psikologjia e Gjirokastrës dhe e shumë intelektualëve në Shqipëri të cilët kanë akoma një qëndrim negativ ndaj Musinesë, sepse ka qenë kundërshtare e Enver Hoxhës. Unë kam dy vite e gjysmë që punoj dhe studioj veprën e saj dhe nuk jam paguar. Më është financuar botimi i veprave, por jo puna ime si studiues. Një nga arsyet e këtij refuzimi është edhe paranoja e miteve. Ne kemi krijuar mite në komunizëm dhe ato mite ne nuk i rrëzojmë dot.

Ç'mund të na thoni për letërsinë e Musine Kokalarit?

Letërsia e saj është një letërsi e veçantë, që quhet letërsi etnografike. Dhe, është cilësuar e tillë nga shumë personalitete. Kritika shqiptare e viteve '40 ka shkruar me superlativa për të. Ajo ka bërë studimin e parë për Naim Frashërin, ka bërë "Jeta ime universitare", që ka qenë një studim për Romën e Italinë. Ka bërë edhe vepra të tjera, të cilat kanë brenda të gjitha ritet, zakonet e traditat të shkruara në mënyrë artistike përmes subjekteve letrare e ndaj quhet letërsi etnografike. Pra, letërsia etnografike ka traditën kulturore të shkruar me intrigën artistike. Është thënë shpesh se nuk ka disidencë në Shqipëri. Po si nuk paska? A nuk është vetë vepra e Musinesë disidencë, sidomos ajo me titull "Si u formua Partia Socialdemokrate"? Kritika shqiptare është një kritike mediokre, e pashkëputur akoma nga psikologji komuniste. Është paranoja e mitit ajo që e "ndalon" Musinenë. Është jeta emblemë e saj, që e bën atë të ndaluar.

gsh.

[Xhuxhumaku]

Letërsia dhe shkrimtari

MUSINE KOKALARI


Promovimi që iu bë mbrëmë botimit të dy vëllimeve të para, - financuar nga Ministria e Kulturës dhe përgatitur për botim nga Novruz Shehu - nxjerrin në dritë botën letrare, jetën private, si dhe veprimtarinë politike të Musine Kokalarit. Nga arkivi i Bibliotekës Kombëtar botohet doktoratura për Naim Frashërin, e papërkthyer deri tani. Ese, skica letrare, poezi, si dhe letërkëmbime të ruajtura prej ‘44-ës. Ekziston në inventar një fjalor italisht-shqip, Vademekum, botuar në ‘40-ën, por nuk është gjetur. Më poshtë për herë të parë botojmë një nga esetë e Musinesë për letërsinë dhe shkrimtarin, mendohet të jetë shkruar në vitet ‘40







Letërsia është mjeshtëria e të shkruarit në mënyrë artistike, duke pasqyruar jetën shoqërore në mënyrë objektive. Shkrimtari është ai mjeshtër që ushtron letërsinë në dobi të njerëzimit, në shkallë kombëtare dhe ndërkombëtare, me anën e pendës. Ai bën përgjithësime mbi botën, mbi njerëzit dhe mbi gjithçka, që është lidhur me njerëzit dhe gjithë popujt, për zgjimin e tyre, për lumturinë e tyre. Shkrimtari riprodhon jetën me anën e përgjithësimeve artistike, që quhen figura artistike.

Figurat artistike shprehin ndjenjat, mendimet, qëllimet, dëshirat e personazhet, nga këndi me të cilin shkrimtari e shikon jetën, pra shkrimtari është luftëtar i pendës, i cili me armën e tij të fuqishme mban qëndrim aktiv progresiv militant me një qëllim e objektiv të caktuar. Flas gjithmonë për shkrimtarin përparimtar. Për anën progresive, traditat e vendit të popujve të shtypur kundër forcave regresive.

Shkrimtarin që me armën e tij të fuqishme ka mbrojtur lëvizjen patriotike, për lirinë dhe pavarësinë e atdheut. Për shkrimtarin që ka mbrojtur kulturën kundër obskurantizmit, pasojë e pushtimeve dhe e shtypjes që mbante në këmbë paditurinë. Për shkrimtarin që është vënë në shërbim të luftës së kulturuar dhe në formimin e njeriut parimor. Qëndrimin që mban shkrimtari ndaj personazheve, ndaj problemeve, ndaj marrëdhënieve shoqërore, ideve dhe perspektivës. Të gjitha këto përcaktojnë përmbajtjen ideologjike, rolin pozitiv që luan ai, si njeri përparimtar. Mendimi që e përshkon veprën, qëllimi që mbron ai, përcaktojnë pikëpamjet e tij politike. Kjo arrihet, bëhet e dobishme në sajë të gjuhës së shkruar, të gjuhës amtare, si mjet komunikues midis njerëzve.

Shkrimtari, si luftëtar i pendës, lufton për gjithçka është në dobi të njerëzimit, duke filluar nga atdheu i tij.

Vepra e tij është pasqyrë e realitetit shoqëror. Sa më afër interesave patriotike dhe shoqërore, sa më i gjerë dhe i thellë horizonti i tij dhe njohja e jetës, sa më e fuqishme të jetë ideja emocionale, aq më shumë ndikon ai në njerëzit, për ecjen e tyre përpara.

Letërsia, duke mbrojtur njerinë e punës, lot një rol pozitiv në jetën e individit, si qenie shoqërore, në lidhje me interesat e përbashkëta kombëtare dhe progresin shoqëror.

Pra, letërsia përmbledh gjithë rregullat letrare dhe njohurinë e veprave të gjinisë së saj. Estetika, si teori e së bukurës, të dobishmes, me anën e artit bën përpjekje për të pasqyruar realitetin objektiv shoqëror sa më të gjallë dhe sa më parimor.



***

Prodhimi letrar që në fillim kur zuri të hidhte çapet e para është lidhur ngushtë me ndjenjën kombëtare. Liria e Shqipërisë është burimi i kulluar i dellit poetik, si gruaja e bukur për poetin e dashurisë. Pra është pasqyra e vërtetë dhe besnike jo të ngjarjeve të kohës historike e të lëvizjes kombëtare, po vetë ndjenja e atdhedashurisë që qe qëllimi kryesor i lëvizjes.

Historia e Shqipërisë është pak e njohur, e errët. Para shekullit 15, ka formën e një legjende. Çdo gjë me hamendje. Pas këtij shekulli, më tepër se njoftime dhe burime historike është mungesa e një studimi serioz, e një punimi siç duket, gjë që mungon ende tek ne, se deri më sot kemi pasur jo vetëm bashibozukë të luftës, edhe bashibozukë të kulturës.

Sa e errët është historia, aq më shumë mungon zhvillimi i letërsisë ose më mirë përveç këngëve popullore, s’ka pasur gjë tjetër.

Lëvizjet kombëtare tronditën shoqërinë. U trondit shoqëria, u zgjuan shpirtrat. U-zgjuan shpirtrat, u-ndie nevoja e buçimit të ndjenjës, të vuajtjes, të dhimbjes, të shpresës- lindi letërsia.

Letërsia shqiptare nuk mund të ndahet dhe as që mund të kuptohet e vetëm mund të çmohet po ta lidhësh ngushtë me ngjarjet politike edhe me shkallën e shoqërisë që përfaqësonte.

Njëra pa tjetrën janë të cekëta.

Historia e popullit shqiptar, kur pushoi të ishte histori politike, pasqyron një shoqëri individësh anonimë, që s’mendonin për gjë tjetër, veçse për bukën e gojës, për shtëpinë e tij brenda. Mungonte ideali, e pra mungonte ndjenja. Mungonte letërsia

Çdo ngjarje historike, çdo lëvizje kombëtare kundër zaptonjësit të mëmëdheut ka qenë vetvetiu një lëvizje shoqërore, një kryengritje ku gjendja ekonomike, po e ndërgjegjësonte. Gjendja ekonomike e varfër si pasuri në vetvete, e varfër nga mjetet që ta shtojnë atë, kanë qenë shkaqet e para të politikës shqiptare; mbështetja te një - tek një shtet m’i madh - robëri si përfundim.

Mungesa e vetëbesimit kombëtar. Por, kjo e metë është edhe në letërsinë që s’kemi bërë gjë tjetër, veçse ta marrim nga të huajt, ta kopjojmë nga të huajt, ta përshtatim si të huajt.

Mungon me të vërtetë, si në prozë, po edhe në poezi psikologjia kombëtare. Ndjenja kombëtare e poezisë së lehtë ose më mirë të vjershës, që ka mbushur revista të shumta nuk pasqyron shoqërinë shqiptare, po ndjenjën, nuk është fryti i psikologjisë ngjarjeve e tronditjeve të shpirtit të shqiptarit, po ëndrra që ushqente. Kjo varfëri duket më tepër në prozë. Novela e varfër nuk pasqyron tipin shqiptar. Romanci mungon fare. Ende nuk është formuar kultura shqiptare.

Shqiptari jashtë atdheut të tij ka bërë shumë punë, ka arritur në shkallë të lartë, kurse në vendin e tij aspak. Horizonti i vogël, i varfër, lufta e jetës, e punës, melankolia e madhe. Nerva të dobëta që bie në gjumë. Shpirti oriental. Mungon shpirti i kritikës me vend. Mjerë ay shqiptar që do të bëj diçka, në çdo lëmë. Kush pyet për Shqipërinë? E kush e mësonin në gjuhën shqip? Kush e përkrahnin Shqipërinë politikisht? Asnjeri. Jeta e jonë: ngjan pellgut me ujëra të kulluar në fillim e pak nga pak zë një cipëz dhe fle. Qelbet më në fund. Kështu ne vdesim për së gjalli.


23/10/2009

standart